ИПС "Әділет"

При этом, на сегодняшний день значительная часть граждан Республики Казахстан (жители Костанайской, Акмолинской, Северо-Казахстанской, Карагандинской, Павлодарской, Алматинской, Туркестанской, Жамбылской, Улытауской областей, областей Жетісу и Абай, гг. Астана, Алматы, Шымкент) живет с опережением своего географического времени – по административному часовому поясу UTC+6. В то время как территориально указанные регионы расположены в часовом поясе UTC+5.

Для здоровья, экономики и безопасности человека необходимо использование постоянных часовых поясов, максимально приближенных к солнечному (естественному) времени.

В этой связи отдельными гражданами, общественниками, Депутатами Парламента Республики Казахстан периодически поднимались вопросы исчисления времени в Республике Казахстан, в том числе для Кызылординской, Костанайской, Западно-Казахстанской областей.

Применение опережающего времени способствует и является одним из факторов обострения целого ряда заболеваний. В первую очередь, следует отметить десинхроноз, выражающийся в накоплении усталости, снижении умственной и физической работоспособности, нарушении сна, расстройстве пищеварения и т.д. С учетом изложенного, в декабре 2018 года в Кызылординской области местное время было переведено на 1 час назад.

В целях комплексной проработки данного вопроса при Министерстве торговли и интеграции Республики Казахстан создана соответствующая рабочая группа, в состав которой вошло более 60-ти членов, в т.ч. из числа Депутатов Парламента Республики Казахстан, представителей большинства центральных и местных государственных органов, научных институтов, медицинских вузов и общественников.

Инициативными членами рабочей группы подготовлен Отчет "Основные результаты изучения исчисления времени в Республике Казахстан", в котором отмечается, что регулирование часовых поясов или их синхронизация с солнечным (природным, натуральным) временем имеют значительное влияние на здоровье населения, экономику, образование, безопасность и окружающую среду. Социальным последствием опережающего времени является хроническое недосыпание человека, снижение физической и умственной деятельности, иммунитета.

Справочно: В Отчете рассмотрена история исчисления времени в Республике Казахстан, анализ действующих научных трудов и статей по вопросам влияния исчисления времени с точки зрения биологических ритмов (их влияния на животный и растительный мир, биологическое время человека, циркадная система человека, десинхроноз, безопасность и окружающая среда), экономических последствий применения декретного времени, общественного мнения, прав человека, обзор Барселонской декларации по применению Здорового времени и предлагаемый вариант решения вопроса. Отчет согласован с Министерством здравоохранения РК, НАО "Медицинский университет Астана", НАО "Медицинский университет Семей", НАО "Западно-Казахстанский медицинский университет им М. Оспанова", АО "Казахский научно-исследовательский институт онкологии и радиологии", АО "Казахский научно-исследовательский институт онкологии и радиологии", ТОО "Астрофизический институт им. В.Г. Фесенкова", учтены комментарии НАО "Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова".

Указанный Отчет неоднократно обсуждался на различных площадках, в том числе на круглых столах, организованных Министерством науки и высшего образования Республики Казахстан, Министерством здравоохранения Республики Казахстан и с участием большинства научно-исследовательских институтов.

В результате рассмотрения на заседании рабочей группы 1 декабря 2024 года Отчет был утвержден и предложено введение в Республике Казахстан единого часового пояса UTC+5. По мнению экспертов указанный вариант является наиболее правильным и приемлемым вариантом, позволит для большинства регионов Казахстана использовать время, наиболее близкое к естественному.

На основании вышеизложенного, 5 января 2024 года внесен проект постановления Правительства "О внесении изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 23 ноября 2000 года №1749 "О порядке исчисления времени на территории Республики Казахстан" в Аппарат Правительства Республики Казахстан, постановление было принято и опубликовано 19 января 2024 года.

СИНХРОНИЗАЦИЯ "БИОЛОГИЧЕСКИХ ЧАСОВ” С ПРИРОДНЫМИ РИТМАМИ - ЗАЛОГ ЗДОРОВЬЯ НАЦИИ

ВВЕДЕНИЕ

Согласно научному консенсусу, для здоровья, экономики и безопасности человека лучше всего использовать постоянные часовые пояса, максимально приближенные к солнечному времени (естественному времени).

В этой связи вопрос ввода единого часового пояса в Казахстане уже давно поднимается экспертами и общественностью. Так, в октябре этого года жители Костанайской области запустили петицию о необходимости установить единый часовой пояс на территории всей страны. С аналогичным предложением выступил и депутат Мажилиса Еркин Абиль.

В Республике Казахстан применяется два часовых пояса (UTC+5, UTC+6). Атырауская, Западно-Казахстанская, Мангистауская, Актюбинская и Кызылординская области - в 4-м часовом поясе (UTC+4+1). Города Астана, Алматы, Шымкент и остальные области (вКостанайская, СевероКазахстанская, Акмолинская, Карагандинская, Улытауская, Туркестанская, Жамбылская, Павлодарская, Восточно-Казахстанская, Абайская, Жетысуская, Алматинская) относятся к 5-му часовому поясу (UTC+5+1). При этом, на сегодняшний день значительная часть граждан Республики Казахстан (жители Костанайской, Акмолинской, Северо-Казахстанской, Карагандинской, Павлодарской, Алматинской, Туркестанской, Жамбылской, Улытауской областей, областей Жетюу и Абай, гг. Астана, Алматы, Шымкент) живет с опережением своего географического времени - по административному часовому поясу UTC+6. В то время как территориально указанные регионы расположены в часовом поясе UTC+5 [1]. Для здоровья, экономики и безопасности человека необходимо использование постоянных часовых поясов, максимально приближенных к солнечному (естественному) времени. В этой связи отдельными гражданами, общественниками, Депутатами Парламента Республики Казахстан периодически поднимались вопросы исчисления времени в Республике Казахстан, в том числе для Кызылординской, Костанайской, Западно-Казахстанской областей. Применение опережающего времени является одним из факторов обострения целого ряда заболеваний. В первую очередь, следует отметить десинхроноз, который выражается в накоплении усталости, снижении умственной и физической работоспособности, нарушении сна, расстройстве пищеварения и т.д. Регулирование часовых поясов или их синхронизация с солнечным (природным, натуральным) временем имеют значительное влияние на здоровье населения, экономику, образование, безопасность и окружающую среду. Социальным последствием опережающего времени является хроническое недосыпание человека, снижение физической и умственной деятельности, иммунитета.

Для того чтобы объяснить такие изменения необходимо рассмотреть влияние факторов окружающей среды, таких как смена дня и ночи, на процессы, происходящие в организме, основанные на функционировании наших внутренних биологических часов.

БИОЛОГИЧЕСКИЕ РИТМЫ И БИОЛОГИЧЕСКИЕ ЧАСЫ

Биологические ритмы свойственны всем существующим биосистемам от одноклеточных до сложных многоклеточных организмов, в том числе человеку. Это свидетельствует о том, что биоритмы являются универсальным и важнейшим свойством жизни. С одной стороны, биоритмы подвержены генетической регуляции, с другой - они сами являются регуляторами активизации генов в процессе жизнедеятельности, играют важную роль в процессах адаптации, в формировании адаптационно-защитных механизмов приспособления для выживания [2]. Биоритмы контролируют колебания уровней гормонов, ферментов, других биологически активных веществ в организме человека, биохимический состав крови, гомеостаз. Фактически каждый свойственный организму биологический процесс не находится в стационарном состоянии, а колеблется с той или иной частотой. Упорядоченность и согласованность их временной организации на 14 молекулярно-генетическом, клеточном, тканевом, органном и системно-органном уровнях обуславливают устойчивость и нормальное функционирование организма, как целого [3].

Биологические часы - одна из систем организма, как, к примеру, иммунная, сердечнососудистая и др. Молекулярные биологические часы обеспечивают синхронизацию организма с циклами природы и внутреннюю слаженную работу различных органов друг с другом. Смена дня и ночи и связанные с ней колебания освещенности, температуры и влажности воздуха действовали на обитателей Земли с самого начала биологической эволюции. Поэтому суточные ритмы физиологических функций самые устойчивые. Об устойчивости биологических ритмов нельзя забывать при организации любой деятельности человека. Успех в работе и учебе возможен только тогда, когда чередование периодов работы и отдыха соответствует биоритмам организма.

Развитие у детей ритма "сон - бодрствование", а также ритмов других функций протекает индивидуально и зависит от наследственности, скорости развития нервной системы и влияния окружающей среды. В детском возрасте биологические ритмы еще малоустойчивы, и надо всеми силами стараться поменьше сбивать их неупорядоченностью жизни. Недосыпание может привести к хронической усталости и нарушению работы нервной системы ребенка. Научные исследования доказывают, что у детей, которые спят меньше возрастной нормы, повышается риск возникновения гиперактивности и синдрома дефицита внимания. Особенности циркадных ритмов определяются наследственностью и передаются на генетическом уровне. Свет - наиболее эффективный сигнал, поддерживающий баланс суточных ритмов. Даже при отсутствии естественного света циркадные циклы в организме человека сохраняются. В ходе эксперимента, где люди были изолированы от естественного света и часов, у них вырабатывался 25-часовой циркадный ритм, то есть циркадные ритмы являются и имеют эндогенный характер происхождения в процессе эволюции живых систем зависящих от восходов и заходов Солнца. При частой смене часовых поясов и, как следствие, режима дня, может возникнуть джетлаг - "рассогласование" циркадных ритмов. Джетлаг сопровождается бессонницей, апатией, усталостью, пониженным настроением [4].

Часы, управляющие нашим организмом, работают на трех уровнях. Первый - крошечный часовой механизм, спрятанный в каждой клетке - специальные dock-белки (clock - часы; на англ. яз.), которые синтезируются во всех клетках, Часть с1оск-белков образуется утром, активируя обмен веществ на уровне клеток, другая - вечером, тормозя метаболизм. Так и задается суточный, или циркадный ритм работы отдельной клетки.

Синхронизирует ритмы всех клеток особая железа - эпифиз, или шишковидная железа, которая вырабатывает мелатонин и серотонин - гормоны, регулирующие наш сон и бодрствование, настроение. В светлое время суток шишковидная железа производит "гормон счастья" серотонин, а в темное серотонин преобразуется в "гормон сна" мелатонин - он делает сон более глубоким и полноценным.

Высшим уровнем регуляции биологических часов в организме человека является часть головного мозга, именуемая гипоталамусом. Гипоталамус от зрительных нервов получает прямую информацию о смене света и тьмы, и отвечает за выделение главного регулятора циркадного ритма - гормона мелатонина. Мелатонин, иными словами - гормон сна, является как бы пусковой пружиной наших внутренних биологических часов. Он активизирует или подавляет выделение других гормонов (гормона роста, пролактина, кортизола). Гормон роста определяет процессы роста тела в детстве и подростковом периоде. Во взрослый период он приобретает значение в обмене минеральных веществ, жировом, углеводном, белковом обмене, и, что очень важно, регулирует выделение гормонов щитовидной железы, функции сердца, почек, психологическое состояние.

Другой важный гормон, выделение которого регулирует мелатонин - пролактин, он воздействует на иммунитет, замедляя обмен веществ, позволяет организму отдохнуть. Производство мелатонина напрямую связано с нейромедиатором серотонином: по-другому его именуют гормоном счастья.

Утром, после уменьшения концентрации мелатонина, повышается выработка кортизола, который подготавливает тело и ум к активности наступающего дня (повышает тонус сосудов, а это ведет к росту давления, учащает работу сердца, стимулирует обмен веществ и тому подобное). Именно в это время человек должен пробуждаться, в противном случае хороший гормон бодрости и энергии кортизол переходит на темную сторону и становится гормоном стресса. Возникает десинхроноз, то есть рассогласование биологических ритмов, которое является причиной длительной повышенной усталости, депрессии, бессонницы, снижения работоспособности и фактором риска развития сердечно-сосудистых, онкологических и др. заболеваний. Острые сердечные приступы и внутримозговые геморрагические инсульты в основном приходятся на раннее утро - из-за выброса глюкокортикоидов.

При недостатке мелатонина трудно уснуть. Поэтому для поддержания нормального биологического ритма требуются и другие вещества, например, определенные аминокислоты, минералы, витамины. В этом отношении необходимо особое внимание обратить на один из важных витаминов для функционирования организма человека витамин D.

СОЛНЕЧНЫЙ СВЕТ И ВИТАМИН D

Большинство людей чувствует себя счастливее в солнечные дни, и тому есть объективная причина: солнечный свет необходим для выработки витамина D, который положительно влияет на многие аспекты нашего здоровья, что, в свою очередь, улучшает наше настроение.

Витамин D был открыт еще в 1922 г. американским ученым Макколумом и изначально рассматривался только как витамин, сейчас же его относят к группе гормоноподобных веществ.

Уникален он тем, что это единственный витамин, который вырабатывается в организме самостоятельно под действием УФ солнечных лучей. Его основная роль - помогать усваивать кальций и фосфор из пищи. У малышей витамин D препятствует развитию рахита - заболевания, связанного с нарушением развития костей и их размягчением. У подростков и взрослых витамин D препятствует развитию кариеса и патологий десен, защищает от остеопороза (размягчение костной ткани за счет недостатка кальция) и ускоряет заживление переломов. Также витамин D повышает устойчивость к вирусным заболеваниям. В последние годы получены убедительные данные о взаимосвязи дефицита витамина D с патологией сердечно-сосудистой системы. Низкий уровень витамина D у человека связан с неблагоприятными факторами риска сердечно-сосудистой патологии, такими как артериальная гипертензия, сахарный диабет, которые являются предикторами сердечно-сосудистых катастроф, в том числе инсультов и инфарктов.

Некоторая доля потребности в витамине D обеспечивается за счет его образования в коже при нахождении на прямом солнечном свету. Интенсивность процесса зависит от сезона, времени и продолжительности дня, наличия облаков и тени, содержания меланина в коже, применения солнцезащитных средств [5, 6].

Зимой в северных странах естественная освещенность недостаточна для пополнения запасов витамина D в организме. Трудности с получением витамина из солнечных лучей, даже проживая в тропическом климате, могут испытывать люди со смуглой кожей, а также люди, прикрывающие конечности одеждой [7].

По мнению экспертных организаций, для обеспечения нормальной дозы витамина D необходимо ежедневно находиться на полуденном солнце (в промежуток с 10 утра до 4 часов дня) либо не реже двух раз в неделю с попаданием солнечных лучей на лицо, руки, ноги, не используя солнцезащитные средства [8]. Людям со светлой кожей достаточно 5минутной!!! солнечной ванны, люди со смуглой кожей должны находиться на солнце не менее 15 мин [9].

Солнечный свет - не единственный источник витамина D. Важным условием является употребление пищевых продуктов, богатых данным витамином. Большое количество витамина D содержится в основном в животной пище: жирных сортах рыбы (лосось, сом, скумбрия, сардины, тунец), рыбной икре, яичном желтке, грибах и молочных продуктах. Также небольшое его количество обнаруживается в красной икре, устрицах, лесных грибах и семечках [10, 11, 12, 13]. При этом необходимо отметить, что эффективность приема добавок с витамином D доказана только относительно рахита и рахитоподобных заболеваний [14]. Не доказана эффективность приема витамина D для предотвращения заболеваний сердечно-сосудистой системы [15].

СИНХРОНИЗАЦИЯ ВРЕМЕНИ И ЗДОРОВЬЕ

С медицинской и хронобиологической точки зрения для психического и физического здоровья, обучения и работоспособности, а также бдительности лучше всего, когда часы выровнены с солнечным временем и, следовательно, с биологическими (циркадными) часами (ритмами) людей [16, 17, 18, 19, 20,

21, 22]. Постоянная жизнь с часами не совпадающими с солнечным временем (как в Казахстане), вызывает необратимые нарушения циркадных ритмов людей, что приводит к последствиям для здоровья, таким как повышенный риск рака, метаболический синдром, проблемы с сердцем, проблемы со сном и депрессия [23, 24, 25, 26]. Кроме того, новая область хрономедицины показывает важность стабильного и точного времени для выдачи точных рекомендаций по здоровью, таких как время воздействия вредных ультрафиолетовых лучей солнца и точное время для медицинских и хирургических вмешательств и процедур.

Применение ко всей территории Республики Казахстан времени часового пояса столицы UTC+5 (Астанинское время).

Установление единого часового пояса UTC+5 в Казахстане - наиболее оптимальный вариант точки зрения хронобиологии и будет способствовать синхронизации биоритмов человека с ритмами природы. Возвращение к природному часовому поясу улучшит самочувствие граждан на большей части страны, положительно повлияет на продолжительность жизни человека. В указанном случае происходит выработка "правильных" гормонов в зависимости от световой активности. Проводимые лечебные мероприятия, прием лекарственных препаратов пациентами должны коррелироваться с солнечным временем (не с нынешним, отклоненным временем). Переход на UTC+5 с медицинской точки зрения будет положительно влиять на организм человека, в особенности детей. Адаптация к единоразовому переходу (к единому времени) пройдет безболезненно благодаря положительной перестройке нервных, гуморальных и иммунных механизмов регуляции функций организма человека в соответствии с природными ритмами. Приведение часового пояса в соответствие с природным будет направлено на:

- исключение десинхроноза - рассогласования между биологическими ритмами, которое может быть причиной усталости, депрессии, бессонницы, развития различных сосудистых, сердечных заболеваний;

- исключение постоянного переключения на различные часовые пояса, которое негативно сказывается на здоровье людей (приводит к сонливости, раздражительности и другим проблемам), часто перемещающихся по территории Казахстана;

- на индивидуальном уровне - повышение производительности, концентрации и внимания человека;

- исключение объективных предпосылок для хронического недосыпания, хронической усталости и хронических болезней;

- рост средней продолжительности жизни и повышению рождаемости детей в стране;

В наших силах синхронизировать природные ритмы нашей страны с "биологическими часами” его жителей для сохранения здоровья нации.

ИСТОЧНИКИ ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ИНФОРМАЦИИ:

1. Информационный доклад "Применение "летнего" времени в Российской Федерации" предоставлен комитетом Российской Федерации по стандартизации, метрологии и сертификации; Министерством здравоохранения и медицинской промышленности Российской Федерации; Министерством финансов Российской Федерации, 1998г. 37.

2. Постановление Правительства Российской Федерации от 08.01.1992 г. №23 "О порядке исчисления времени на территории Российской Федерации". 3. Справка по исчислению времени в Республике Казахстан, 2003.

3. Отчет от 2004 г. Основные результаты изучения влияния на здоровье и самочувствие жителей Казахстана перевода часов на летнее/зимнее время Министерство здравоохранения Республики Казахстан. Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизни Казахский научно исследовательский институт кардиологии и внутренних болезней Республиканский Центр медико-социологических исследований.

4. Барселонская Декларация по использованию Здорового времени.

Barcelona Declaration on Time Policies timeuse.barcelona/barcelona-declaration- ontime-policies Представители организаций, подписавших Барселонскую декларацию о временной политике:

EuropeanBiologicalRhythmsSocietyMarthaMerrow. Европейская медицинская ассоциация European Medical Association - Guglielmo Trovato).

ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА:

1. Отчет от 2004 г. Основные результаты изучения влияния на здоровье и самочувствие жителей Казахстана перевода часов на летнее/зимнее время Министерство здравоохранения Республики Казахстан. Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизни Казахский научно исследовательский институт кардиологии и внутренних болезней Республиканский Центр медико-социологических исследований.

2. Nocturnal asthma. Mechanisms and management/ Skloot Gwen S.// Mount Sinai J. Med.- 2002.

3. Endocrine-metabolic diseases and biorhythm/ Nawata Hajime// Asian Med. J.- 2000; Standard melatonin intake and circadian rhythms of elite athletes after a transmeridian fligth/ Manfredini F., Manfredini R., Conconi F.// J. Int. Med. Res.- 2000.

4. Charles H Samuels / Jet lag and travel fatigue: a comprehensive

management plan for sport medicine physicians and high-performance support teamsClin //J Sport Med. 2012 May;22(3):268-73.doi:

10.1097/JSM.0b013e31824d2eeb.

5. Holick, M. F. Resurrection of vitamin D deficiency and rickets : [ англ.] : [арх. 25 апреля 2013] // Journal of Clinical Investigation. - 2006. - Vol. 116, no. 8. - P. 2062-2072. - doi:10.1172/JCI29449. - PMID 16886050.

6. Office of Dietary Supplements - Vitamin D (англ.). ods.od.nih.gov. Дата обращения: 25 января 2024 года.

7. Vitamin D and Health | The Nutrition Source | Harvard School of Public Health. Дата обращения: 25 января 2024 года.

8. Vitamin D. Health Professional Fact Sheet (англ.). Office of Dietary Supplements. U. S. National Institute of Health. Дата обращения: 25 января 2024 года.

9. Перейти обратно:1 2 Shining a Light on Vitamin D (англ.). Nutrition Studies. Дата обращения: 25 января 2024 года.

10. USDA nutrient database - use the keyword ’portabello’ and then click submit.

11. Haytowitz DB. Vitamin D in mushrooms. Nutrient Data Laboratory, US Department of Agriculture (2009). Дата обращения: 25 января 2024 года.

12. Home Page (англ.). NDL/FNIC Food Composition Database. Дата обращения: 25 января 2024 года.

13. Елинов, Н. П. Основы биотехнологии. - СПб. : Наука, 1995. - 600 с. - ISBN 5-02-026027-4.

14. Listing of vitamins (англ.). Harvard Health Publications. Дата обращения: 25 января 2024 года.

15. Bo11and, Mark J. The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes : a trial sequential meta-analysis : [ англ.] : [арх. 19 июля 2014] / Mark J. Bolland, Andrew Grey, Greg D. Gamble ... [et al.] // The Lancet. Diabetes & Endocrinology. - 2014. - 24 January. - doi:10.1016/S2213- 8587(13)70212-21.

16. J. R. Carter, K. L. Knutson, and B. Mokhlesi, “Taking to ‘Heart’ the Proposed Legislation for Permanent Daylight Saving Time,” American Journal of PhysiologyHeart and Circulatory Physiology, May 2022, doi: 10.1152/ajpheart.00218.2022.

17. T. Roenneberg et al., “Why Should We Abolish Daylight Saving Time?,” J Biol Rhythms, vol. 34, no. 3, pp. 227-230, Jun. 2019, doi: 10.1177/0748730419854197.

18. M. A. Rishi et al., “Daylight saving time: an American Academy of Sleep Medicine position statement,” Journal of Clinical Sleep Medicine, Aug. 2020, doi: 10.5664/jcsm.8780.

19. G. D. M. Potter, D. J. Skene, J. Arendt, J. E. Cade, P. J. Grant, and L. J.

Hardie, “Circadian Rhythm and Sleep Disruption: Causes, Metabolic

Consequences, and Countermeasures,” Endocrine Reviews, vol. 37, no. 6, Art. no.

6, Dec. 2016, doi: 10.1210/er.2016-1083.

20. M. F. Borisenkov, E. V. Perminova, and A. L. Kosova, “Chronotype, Sleep, Length, and School Achievement of 11- to 23-Year-old Students in Northern European Russia,” Chronobiology International, vol. 27, no. 6, pp. 1259-1270, Jul. 2010, doi: 10.3109/07420528.2010.487624.

21. L. Tonetti, V. Natale, and C. Randler, “Association between circadian preference and academic achievement: A systematic review and meta-analysis,” Chronobiology International, vol. 32, no. 6, Art. no. 6, Jul. 2015, doi: 10.3109/07420528.2015.1049271.

22. R. A. Haraszti, K. Ella, N. Gyongyosi, T. Roenneberg, and K. Kaldi, “Social jetlag negatively correlates with academic performance in undergraduates,” Chronobiology International, vol. 31, no. 5, pp. 603-612, Jun. 2014, doi: 10.3109/07420528.2013.879164.

23. C. M. Barnes and D. T. Wagner, “Changing to daylight saving time cuts into sleep and increases workplace injuries.,” Journal of Applied Psychology, vol. 94, no. 5, pp. 1305-1317, 2009, doi: 10.1037/a0015320.

24. R. Levandovski et al., “Depression Scores Associate With Chronotype and Social Jetlag in a Rural Population,” Chronobiology International, vol. 28, no.

9, Art. no. 9, Nov. 2011, doi: 10.3109/07420528.2011.602445.

25. H. Zhang, T. Dahlen, A. Khan, G. Edgren, and A. Rzhetsky, “Measurable health effects associated with the daylight saving time shift,” PLOS Computational Biology, vol. 16, no. 6, p. e1007927, Jun. 2020, doi: 10.1371/journal.pcbi.1007927.

26. A. S. Polugrudov, A. S. Panev, V. V. Smirnov, N. M. Paderin, M. F. Borisenkov, and S. V. Popov, “Wrist temperature and cortisol awakening response in humans with social jetlag in the North,” Chronobiology International, vol. 33, no. 7, pp. 802-809, Aug. 2016, doi: 10.3109/07420528.2016.1168829.

Қазақстан Республикасында екі уақыт белдеуі қолданылады (UTC+5, UTC+6). Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Ақтөбе және Қызылорда облыстары - 4-ші сағат белдеуінде (UTC+4+1). Астана, Алматы, Шымкент қалалары және қалған облыстар (Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қарағанды, Ұлытау, Түркістан, Жамбыл, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Абай, Жетісу, Алматы) 5-ші сағат белдеуіне (UTC+5+1) жатады.

Бұл ретте, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы азаматтарының едәуір бөлігі (Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Алматы, Түркістан, Жамбыл, Ұлытау облыстарының, Жетісу және Абай облыстарының, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының тұрғындары) өзінің географиялық уақытынан UTC + 6 әкімшілік уақыт белдеуі бойынша озып тұрады. Аумақтық көрсетілген аймақтар UTC + 5 уақыт белдеуінде орналасқан.

Адамның денсаулығы, экономикасы және қауіпсіздігі үшін күн (табиғи) уақытқа мүмкіндігінше жақын тұрақты уақыт белдеулерін пайдалану қажет.

Осыған байланысты жекелеген азаматтар, қоғам белсенділері, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары Қазақстан Республикасында, оның ішінде Қызылорда, Қостанай, Батыс Қазақстан облыстары үшін уақытты есептеу мәселелерін кезең-кезеңімен көтеріп отырды.

Озық уақытты қолдану бірқатар аурулардың өршуіне ықпал етеді және факторлардың бірі болып табылады. Ең алдымен, шаршаудың жинақталуында, ақыл-ой және физикалық жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуінде, ұйқының бұзылуында, ас қорытудың бұзылуында және т.б. көрсетілген десинхронозды атап өткен жөн. Баяндалғанды ескере отырып, 2018 жылғы желтоқсанда Қызылорда облысында жергілікті уақыт 1 сағат артқа ауыстырылды.

Осы мәселені кешенді пысықтау мақсатында Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі жанынан тиісті жұмыс тобы құрылды, оның құрамына 60-тан астам мүше, оның ішінде Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың, ғылыми институттардың, медициналық жоғары оқу орындары мен қоғам қайраткерлерінің өкілдері кірді.

Жұмыс тобының бастамашыл мүшелері "Қазақстан Республикасындағы уақытты есептеуді зерттеудің негізгі нәтижелері" есебін дайындады, онда уақыт белдеулерін реттеу немесе оларды күн (табиғи, нағыз) уақытпен үндестіру халықтың денсаулығына, экономикаға, білімге, қауіпсіздікке және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер ететіндігі атап өтіледі. Озық уақыттың әлеуметтік салдары-адамның созылмалы ұйқының болмауы, физикалық және иммунитеттің, ақыл-ой белсенділігінің төмендеуі болып табылады.

Анықтама: Есепте Қазақстан Республикасындағы уақытты есептеу тарихы, биологиялық ритақтар (олардың жануарлар мен өсімдіктер әлеміне, адамның биологиялық уақытына талдауы, адамның циркадиялық жүйесіне, десинхронозға, қауіпсіздікке және қоршаған ортаға әсері), декретті уақытты қолданудың экономикалық салдары, қоғамдық пікірлер, адам құқықтары, салауатты уақытты қолдану туралы Барселона декларациясына шолу және мәселені шешудің ұсынылған нұсқасы қаралды. Есеп ҚР Денсаулық сақтау министрлігімен, "Астана медицина университеті" ҮЕАҚ, "Семей медицина университеті" КЕАҚ, "М. Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті" КЕАҚ, "Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты" АҚ, "Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты" АҚ, "В.Г. Фесенкова атындағы Астрофизикалық институт" ЖШС-мен келісілді, "С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті" ҮЕАҚ пікірлері ескерілді.

Аталған есеп әртүрлі алаңдарда, соның ішінде Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі ұйымдастырған және көптеген ғылыми-зерттеу институттарының қатысуымен дөңгелек үстелдерде бірнеше рет талқыланды.

2024 жылғы 1 желтоқсандағы жұмыс тобының отырысында қарау нәтижесінде Есеп бекітілді және Қазақстан Республикасында UTC+5 бірыңғай уақыт белдеуін енгізу ұсынылды. Сарапшылардың пікірінше, бұл нұсқа ең дұрыс және қолайлы нұсқа болып табылады, Қазақстанның көптеген өңірлері үшін табиғи жақын уақытты пайдалануға мүмкіндік береді.

Жоғарыда баяндалғанның негізінде, 2024 жылғы 5 қаңтарда "Қазақстан Республикасы аумағында уақыт есептеу тәртібі туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 23 қарашадағы № 1749 қаулысына өзгерістер енгізу туралы" Үкімет қаулысының жобасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппаратына енгізілді, қаулы 2024 жылы 19 қаңтарда қабылданды және жарияланды.

"БИОЛОГИЯЛЫҚ САҒАТТЫ" ТАБИҒИ ЫРҒАҚПЕН СИНХРОНДАУ- ҰЛТ ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ КЕПІЛІ Кіріспе

Ғылыми консенсусқа сәйкес, адамның денсаулығы, экономикасы және қауіпсіздігі үшін күн уақытына (табиғи уақытқа) мүмкіндігінше жақын тұрақты уақыт белдеулерін қолданған дұрыс.

Осыған байланысты Қазақстанда бірыңғай уақыт белдеуін енгізу мәселесін сарапшылар мен жұртшылық көптен бері көтеріп келеді. Мәселен, осы жылдың қазан айында Қостанай облысының тұрғындары бүкіл ел аумағында бірыңғай уақыт белдеуін орнату қажеттігі туралы петицияны іске қосты. Мәжіліс депутаты Еркін Әбіл де осындай ұсыныс жасады.

Қазақстан Республикасында екі уақыт белдеуі қолданылады (UTC+5, UTC+6) Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Ақтөбе және Қызылорда облыстары - 4-ші сағат белдеуінде (UTC+4+1). Астана, Алматы, Шымкент қалалары және қалған облыстар (Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қарағанды, Ұлытау, Түркістан, Жамбыл, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Абай, Жетісу, Алматы) 5-ші сағат белдеуіне (UTC+5+1) жатады. Бұл ретте, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы азаматтарының едәуір бөлігі (Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Алматы, Түркістан, Жамбыл, Ұлытау облыстарының, Жетісу және Абай облыстарының, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының тұрғындары) өзінің UTC+6 әкімшілік уақыт белдеуі бойынша географиялық уақытынан озып тұрады. Аумақтық көрсетілген өңірлер UTC+5 [1] уақыт белдеуінде орналасқан. Адамның денсаулығы, экономикасы және қауіпсіздігі үшін күн (табиғи) уақытқа мүмкіндігінше жақын тұрақты уақыт белдеулерін пайдалану қажет. Осыған байланысты жекелеген азаматтар, қоғам белсенділері, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары Қазақстан Республикасында, оның ішінде Қызылорда, Қостанай, Батыс Қазақстан облыстары үшін уақытты есептеу мәселелерін кезең-кезеңімен көтеріп отырды. Озық уақытты қолдану бірқатар аурулардың өршу факторларының бірі болып табылады. Ең алдымен, шаршаудың жинақталуы, ақыл-ой мен физикалық еңбекке қабілеттілігін төмендеуінде, ұйқының бұзылуы, ас қорытудың бұзылуында және т. б. көрінетін десинхронозды атап өткен жөн. Уақыт белдеулерін реттеу немесе оларды күн (табиғи) уақытымен синхрондау халықтың денсаулығына, экономикаға, білімге, қауіпсіздікке және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етеді. Озық уақыттың әлеуметтік салдары-адамның созылмалы ұйқының болмауы, иммунитеттің, физикалық және ақыл-ой белсенділігінің төмендеуіне алып келеді.

Мұндай өзгерістерді түсіндіру үшін күн мен түннің өзгеруі сияқты қоршаған орта факторларының біздің ішкі биологиялық сағаттарымыздың жұмысына негізделген ағзадағы процестерге әсерін қарастыру қажет.

БИОЛОГИЯЛЫҚ ЫРҒАҚТАР ЖӘНЕ БИОЛОГИЯЛЫҚ САҒАТ

Биологиялық ырғақтар – біржасушалыдан күрделі көпжасушалы организмдерге, соның ішінде адамға және барлық қолданыстағы биожүйелерге тән. Бұл биоырғақтар өмірдің әмбебап және маңызды қасиеті екенін көрсетеді. Бір жағынан, биоырғақтар генетикалық реттеуге ұшырайды, екінші жағынан, олар өздері өмір сүру процесінде гендердің белсендірілуін реттейді, бейімделу процестерінде, өмір сүруге бейімделудің бейімделу- қорғаныс тетіктерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады [2]. Биоырғақтар адам ағзасындағы гормондар, ферменттер, басқа биологиялық белсенді заттар деңгейінің ауытқуын, қанның биохимиялық құрамын, гомеостазды бақылайды. Шын мәнінде, ағзаға тән әрбір биологиялық процесс стационарлық күйде емес, белгілі бір жиілікте тербеліс жасайды. Олардың уақытша ұйымдастырылуының 14 молекулалық-генетикалық, жасушалық, тіндік, ағзалық және жүйелік-ағзалық деңгейіндегі реттілігі мен дәйектілігі организмнің тұтастай тұрақтылығы мен қалыпты жұмыс істеуін анықтайды [3].

Биологиялық сағат – организм жүйелерінің бірі, мысалы, иммундық, жүрек-қан тамырлары және т. б. Молекулалық биологиялық сағат организмнің табиғат циклдарымен синхрондалуын және әртүрлі ағзалардың бір-бірімен ішкі үйлесімді жұмысын қамтамасыз етеді. Күн мен түннің өзгеруі және онымен байланысты жарық, температура және ауа ылғалдылығының ауытқуы биологиялық эволюциядан бастап Жер щары тұрғындарына әсер етті. Сондықтан физиологиялық функциялардың күнделікті ырғағы ең тұрақты болып табылады. Адамның кез-келген іс- әрекетін ұйымдастырған кезде биологиялық ырғақтардың тұрақтылығын ұмытпау керек. Жұмыс пен оқудағы жетістік жұмыс пен тынығу кезеңдерінің ауысуы дененің биоырғақтарына сәйкес келген кезде ғана мүмкін болады. Балалардағы "ұйқы – ояну" ырғағының, сондай-ақ басқа функциялардың дамуы жеке жүреді және тұқым қуалаушылыққа, нерв жүйесінің даму жылдамдығына және қоршаған ортаның әсеріне байланысты.

Балалық шақта биологиялық ырғақтар әлі де тұрақсыз, сондықтан оларды өмірдің ретсіздігімен төмендетуге тырысу керек. Ұйқының болмауы созылмалы шаршауға және баланың нерв жүйесінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Ғылыми зерттеулер жас нормасынан аз ұйықтайтын балаларда гиперактивтілік пен назар тапшылығының бұзылу қаупі жоғары екенін дәлелдейді. Циркадтық ырғақты ерекшеліктері тұқым қуалаушылықпен анықталады және генетикалық деңгейде беріледі. Жарық – күнделікті теңгерімнің тепе-теңдігін сақтайтын ең тиімді сигнал. Табиғи жарық болмаса да, адам ағзасындағы циркадтық циклдар сақталады. Адамдар табиғи жарықтан және сағаттардан оқшауланған эксперимент барысында олар 25 сағаттық циркадтық ырғақты жасады, яғни тәуліктік ырғақтар күннің шығуы мен батуына байланысты тірі жүйелердің эволюциясы процесінде эндогендік бастау болып табылады. Уақыт белдеулерінің жиі өзгеруімен және циркадтық ырғақтардың "сәйкес келмеуі" салдарынан күнделікті режимде реактивті джетлаг пайда болуы мүмкін. Реактивті джетлаг ұйқысыздықпен, апатиямен, шаршағыштықпен және көңіл-күйдің төмендеуімен бірге жүреді [4].

Біздің денемізді басқаратын сағат үш деңгейде жұмыс істейді. Біріншісі – әрбір жасушада жасырылған кішкентай сағат тетігі – барлық жасушаларда синтездейтін арнайы сағаттық белоктар (clock – clock; ағылшын тілінде). Кейбір сағаттық ақуыздар таңертең түзіліп, жасуша деңгейінде метаболизмді белсендіреді, екіншісі – кешке зат алмасуды тежейді. Жеке жасушаның жұмысының тәуліктік немесе циркадиялық ырғағы осылай белгіленеді.

Арнайы без барлық жасушалардың ырғағын синхрондайды – арнайы без -эпифиз немесе түйін тәріздес безі, ол біздің ұйқы мен сергектік пен көңіл-күйді реттейтін гормондар мелатонин мен серотонинді шығарады. Күндізгі уақытта эпифиз "бақыт гормоны" серотонинді шығарады, ал қараңғыда серотонин "ұйқы гормоны" мелатонинге айналады - ұйқыны тереңірек және толық етеді.

Адам ағзасындағы биологиялық сағатты реттеудің ең жоғары деңгейі мидың гипоталамус деп аталатын бөлігі болып табылады. Гипоталамус көру нервтерінен жарық пен қараңғылықтың өзгеруі туралы тікелей ақпарат алады және тәуліктік ырғақтың негізгі реттеушісі – мелатонин гормонын шығаруға жауапты. Мелатонин, басқаша айтқанда, ұйқы гормоны біздің ішкі биологиялық сағатымыздың триггер серіппесі сияқты. Ол басқа гормондардың (өсу гормоны, пролактин, кортизол) шығарылуын белсендіреді немесе басады. Өсу гормоны балалық және жасөспірімдік кезеңде дененің өсу процестерін анықтайды. Ересек жаста ол минералдардың, майлардың, көмірсулардың, ақуыздардың алмасуында маңызды рөл атқарады, және ең бастысы, қалқанша безінің гормондарының бөлінуін, жүрек қызметін, бүйрек қызметін, психологиялық жағдайды реттейді.

Шығарылуы мелатонинмен реттелетін тағы бір маңызды гормон - пролактин, ол иммундық жүйеге әсер етеді, метаболизмді бәсеңдетеді және дененің демалуына мүмкіндік береді. Мелатонин өндірісі нейротрансмиттер серотонинмен тікелей байланысты: әйтпесе бақыт гормоны деп аталады.

Таңертең мелатонин концентрациясы төмендегеннен кейін кортизол өндірісі артады, ол денені және ақыл-ойды алдағы күннің белсенділігіне дайындайды (тамырлардың тонусын арттырады және бұл қан қысымының жоғарылауына әкеледі, жүрек соғу жиілігін арттырады, метаболизмді ынталандырады және т.б.). Дәл осы уақытта адам оянуы керек, әйтпесе күш пен энергияның жақсы гормоны кортизол қараңғы жағына өтіп, стресс гормонына айналады. Десинхроноз пайда болады, яғни биологиялық ырғақтардың сәйкес келмеуі ұзаққа созылған шаршаудың, депрессияның, ұйқысыздықтың, өнімділіктің төмендеуінің және жүрек-тамыр, онкологиялық және басқа аурулардың даму қаупінің факторы болып табылады. Жедел инфаркт пен интрацеребральды геморрагиялық инсульт негізінен глюкокортикоидтардың бөлінуіне байланысты таңертең ерте пайда болады.

Мелатонин жетіспеушілігімен ұйықтап кету қиын. Сондықтан қалыпты биологиялық ырғақты сақтау үшін басқа заттар қажет, мысалы, белгілі бір аминқышқылдары, минералдар, витаминдер. Осыған байланысты адам ағзасының жұмыс істеуі үшін маңызды витаминдердің бірі D витаминіне ерекше назар аудару қажет.

КҮН СӘУЛЕСІ ЖӘНЕ D ВИТАМИНІ

Адамдардың көпшілігі шуақты күндерде өзін бақытты сезінеді және мұның жақсы себебі бар: күн сәулесі D витаминін өндіру үшін қажет, бұл біздің денсаулығымыздың көптеген аспектілеріне оң әсер етеді, бұл өз кезегінде көңіл-күйімізді жақсартады.

D витаминін сонау 1922 жылы американдық ғалым Макколлум ашқан және ол бастапқыда тек витамин ретінде қарастырылған, бірақ қазір ол гормонға ұқсас заттар тобына жатады.

Ол күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен организмде дербес өндірілетін жалғыз витамин болғандықтан ерекше. Оның негізгі рөлі - тағамнан кальций мен фосфорды сіңіруге көмектесу. Балаларда D витамині рахиттің дамуына жол бермейді, бұл ауру сүйектердің дамуы мен жұмсаруының бұзылуымен байланысты. Жасөспірімдер мен ересектерде D

витамині кариес пен қызыл иектің патологиясының дамуына жол бермейді, остеопороздан қорғайды (кальцийдің жетіспеушілігінен сүйек тінінің жұмсаруы) және сынықтардың жазылуын тездетеді. Сондай-ақ D витамині вирустық ауруларға төзімділікті арттырады. Соңғы жылдары D витамині тапшылығы мен жүрек-тамыр жүйесінің патологиясы арасындағы байланыс туралы сенімді деректер алынды. Адамдардағы D витаминінің төмен деңгейі жүрек-қан тамырлары ауруларының, мысалы, инсульт пен инфаркттың алдын-алушысы болып табылатын артериялық гипертензия және қант диабеті сияқты жүрек-қан тамырлары ауруларының қолайсыз қауіп факторларымен байланысты.

D витаминіне деген қажеттіліктің бір бөлігі оның тікелей күн сәулесінің әсерінен теріде түзілуі арқылы қанағаттандырылады. Процестің қарқындылығы жыл мезгіліне, уақыт пен күн ұзақтығына, бұлттар мен көлеңкелердің болуына, терідегі меланиннің болуына және күннен қорғайтын кремдердің қолданылуына байланысты [5, 6].

Солтүстік елдерде қыста табиғи жарық ағзадағы D витаминінің қорын толтыру үшін жеткіліксіз. Витаминді күн сәулесінен алу қиындықтары, тіпті тропикалық климатта өмір сүрсе де, терісі қара адамдарда, сондай-ақ аяқ- қолын киіммен жауып тұратын адамдарда қиындықтар болуы мүмкін [7].

Сарапшы ұйымдардың пікірінше, D витаминінің қалыпты дозасын қамтамасыз ету үшін күн сайын түстен кейін күн сәулесінде (таңғы 10-нан 4- ке дейінгі аралықта) немесе аптасына кемінде екі рет күн сәулесінің бетке, қолға, аяққа түсуімен, күннен қорғайтын құралдарды пайдаланбай болу керек [8]. Терісі ашық түсті адамдар үшін күн ваннасы 5 минут жеткілікті!!!, терісі қара адамдар күн сәулесінде кем дегенде 15 минут болуы керек [9].

Күн сәулесі - D витаминінің жалғыз көзі емес. Маңызды шарт - бұл витаминге бай тағамдарды тұтыну. D витаминінің көп мөлшері негізінен жануарлардан алынатын тағамдарда кездеседі: майлы балық (лосось, сом, скумбрия, сардина, тунец), балық улығы, жұмыртқаның сарысы, саңырауқұлақтар және сүт өнімдері. Сондай-ақ, оның аздаған мөлшері қызыл уылдырықта, устрицаларда, жабайы саңырауқұлақтарда және шемішке перде кездеседі [10, 11, 12, 13]. Айта кету керек, D витамині препараттарын қабылдаудың тиімділігі тек рахит пен рахит тәрізді ауруларда дәлелденген [14]. D витаминін қабылдаудың жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алудағы тиімділігі дәлелденбеген [15].

УАҚЫТТЫ СИНХРОНДАУ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ

Медициналық және хронобиологиялық тұрғыдан алғанда, сағаттар күн уақытымен, демек, адамдардың биологиялық (циркадиялық) сағаттарымен (ырғақтары) сәйкес келген кезде психикалық және физикалық денсаулық, оқу және өнімділік және сергектік жақсы қызмет етеді [16, 17, 18, 19 , 20 , 21, 22]. Үнемі күн уақытымен сәйкес келмейтін сағаттармен өмір сүру (Қазақстандағыдай) адамдардың тәуліктік ырғақтарының қайтымсыз бұзылуына әкеліп соғады, бұл қатерлі ісік қаупінің жоғарылауы, метаболикалық синдром, жүрек проблемалары, ұйқы проблемалары және депрессия сияқты денсаулыққа әкеледі [23, 24, 25 , 26]. Сонымен қатар, хрономедицинаның дамып келе жатқан саласы күннің зиянды ультракүлгін сәулелеріне әсер ету уақыты және медициналық және хирургиялық араласулар мен процедуралардың дәл уақыты сияқты денсаулыққа қатысты нақты ұсыныстарды жасау үшін тұрақты және дәл уақыттың маңыздылығын көрсетеді.

Елорданың уақыт белдеуін UTC+5 (Астана уақыты) Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына қолдану

Қазақстанда UTC+5 бірыңғай уақыт белдеуін құру хронобиология тұрғысынан ең оңтайлы нұсқа болып табылады және адам биоырғақтарын табиғат ырғақтарымен үндестіруге ықпал етеді. Табиғи уақыт белдеуіне қайта оралу еліміздің басым бөлігінде азаматтардың әл-ауқатын жақсартып, адам өмірінің ұзақтығына оң әсерін тигізеді. Бұл жағдайда жарық белсенділігіне байланысты "дұрыс" гормондар өндіріледі. Пациенттер жүргізетін емдеу шаралары мен қабылдаған дәрі-дәрмектер күн уақытымен сәйкес болуы керек (ағымдағы, ауытқыған уақытпен емес). Медициналық тұрғыдан алғанда, UTC+5 жүйесіне көшу адам ағзасына, әсіресе балаларға жақсы әсер етеді. Табиғи ырғақтарға сәйкес адам ағзасының функцияларын реттеудің нерв, гуморальдық және иммундық тетіктерінің оң қайта құрылуына байланысты бір реттік ауысуға (бір реттікке) бейімделу ауыртпалықсыз болады. Уақыт белдеуін табиғиға сәйкес келтіру мыналарға бағытталатын болады.

– десинхронозды алып тастау – шаршау, депрессия, ұйқысыздық, әртүрлі тамырлы, жүрек ауруларының дамуына себеп болуы мүмкін биологиялық ырғақтар арасындағы сәйкессіздік;

- Қазақстан аумағында жиі қозғалатын адамдардың денсаулығына теріс әсер ететін (ұйқышылдыққа, ашуланшақтыққа және басқа да проблемаларға алып келетін) түрлі уақыт белдеулеріне тұрақты ауысуды болдырмау;

- жеке деңгейде-адамның өнімділігін, концентрациясын және зейінін арттыру;

- созылмалы ұйқының болмауы, созылмалы шаршау және созылмалы аурулардың объективті алғышарттарын алып тастау;

- еліміздегі орташа өмір сүру ұзақтығының өсуі және бала туудың артуы;

Ұлт денсаулығын сақтау үшін еліміздің табиғи ырғақтарын оның тұрғындарының "биологиялық сағаттарымен" синхрондау біздің қолымызда.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН АҚПАРАТ КӨЗДЕРІ:

3. Отчет от 2004 г. Основные результаты изучения влияния на здоровье и самочувствие жителей казахстана перевода часов на летнее/зимнее время Министерство здравоохранения Республики Казахстан. Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизниКазахский научноисследовательский институт кардиологии и внутренних болезней Республиканский Центр медико-социологических исследований

4. Барселонская Декларация по использованию Здорового времени. Barcelona Declaration on Time Policies timeuse.barcelona/barcelona-declaration- ontime-policies Представители организаций, подписавших Барселонскую декларацию о временной политике: EuropeanBiologicalRhythmsSocietyMarthaMerrow. Европейская медицинская ассоциацияEuropean Medical Association - Guglielmo Trovato.)

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Отчет от 2004 г. Основные результаты изучения влияния на здоровье и самочувствие жителей Казахстана перевода часов на летнее/зимнее время Министерство здравоохранения Республики Казахстан. Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизни Казахский научноисследовательский институт кардиологии и внутренних болезней Республиканский Центр медико-социологических исследований

2. Nocturnal asthma. Mechanisms and management/ Skloot Gwen S.// Mount Sinai J. Med.– 2002

3. Endocrine-metabolic diseases and biorhythm/ Nawata Hajime// Asian Med. J.– 2000; Standard melatonin intake and circadian rhythms of elite athletes after a transmeridian fligth/ Manfredini F., Manfredini R., Conconi F.// J. Int. Med. Res.– 2000

4. Charles H Samuels / Jet lag and travel fatigue: a comprehensive management plan for sport medicine physicians and high-performance support teamsClin //J Sport Med. 2012 May;22(3):268-73.doi: 10.1097/JSM.0b013e31824d2eeb.

5. Holick, M. F. Resurrection of vitamin D deficiency and rickets : [англ.] : [арх. 25 апреля 2013] // Journal of Clinical Investigation. — 2006. — Vol. 116, no. 8. — P. 2062—2072. — doi:10.1172/JCI29449. — PMID 16886050.

6. Office of Dietary Supplements - Vitamin D (англ.). ods.od.nih.gov. Дата обращения: 25 января 2024 года.

7. Vitamin D and Health | The Nutrition Source | Harvard School of Public Health. Дата обращения: 25 января 2024 года.

8. Vitamin D. Health Professional Fact Sheet (англ.). Office of Dietary Supplements. U. S. National Institute of Health. Дата обращения: 25 января 2024 года.

9. Перейти обратно:1 2 Shining a Light on Vitamin D (англ.). Nutrition Studies. Дата обращения: 25 января 2024 года.

10. USDA nutrient database – use the keyword 'portabello' and then click submit.

11. Haytowitz DB. Vitamin D in mushrooms. Nutrient Data Laboratory, US Department of Agriculture (2009). Дата обращения: 25 января 2024 года.

12. Home Page (англ.). NDL/FNIC Food Composition Database. Дата обращения: 25 января 2024 года.

13. Елинов, Н. П. Основы биотехнологии. — СПб. : Наука, 1995. — 600 с. — ISBN 5-02-026027-4.

14. Listing of vitamins (англ.). Harvard Health Publications. Дата обращения: 25 января 2024 года.

15. Bolland, Mark J. The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes : a trial sequential meta-analysis : [англ.] : [арх. 19 июля 2014] / Mark J. Bolland, Andrew Grey, Greg D. Gamble … [et al.] // The Lancet. Diabetes & Endocrinology. — 2014. — 24 January. — doi:10.1016/S2213- 8587(13)70212-21.

17. T. Roenneberg et al., “Why Should We Abolish Daylight Saving Time?,” J Biol Rhythms, vol. 34, no. 3, pp. 227–230, Jun. 2019, doi: 10.1177/0748730419854197.

18. M. A. Rishi et al., “Daylight saving time: an American Academy of Sleep Medicine position statement,” Journal of Clinical Sleep Medicine, Aug. 2020, doi: 10.5664/jcsm.8780.

19. G. D. M. Potter, D. J. Skene, J. Arendt, J. E. Cade, P. J. Grant, and L.

J. Hardie, “Circadian Rhythm and Sleep Disruption: Causes, Metabolic Consequences, and Countermeasures,” Endocrine Reviews, vol. 37, no. 6, Art. no. 6, Dec. 2016, doi: 10.1210/er.2016-1083

20. M. F. Borisenkov, E. V. Perminova, and A. L. Kosova, “Chronotype, Sleep, Length, and School Achievement of 11- to 23-Year-old Students in Northern European Russia,” Chronobiology International, vol. 27, no. 6, pp. 1259–1270, Jul. 2010, doi: 10.3109/07420528.2010.487624

22. R. Á. Haraszti, K. Ella, N. Gyöngyösi, T. Roenneberg, and K. Káldi, “Social jetlag negatively correlates with academic performance in undergraduates,” Chronobiology International, vol. 31, no. 5, pp. 603–612, Jun. 2014, doi: 10.3109/07420528.2013.879164

23. C. M. Barnes and D. T. Wagner, “Changing to daylight saving time cuts into sleep and increases workplace injuries.,” Journal of Applied Psychology, vol. 94, no. 5, pp. 1305–1317, 2009, doi: 10.1037/a0015320

24. R. Levandovski et al., “Depression Scores Associate With Chronotype and Social Jetlag in a Rural Population,” Chronobiology International, vol. 28, no. 9, Art. no. 9, Nov. 2011, doi: 10.3109/07420528.2011.602445

25. H. Zhang, T. Dahlén, A. Khan, G. Edgren, and A. Rzhetsky, “Measurable health effects associated with the daylight saving time shift,” PLOS

Computational Biology, vol. 16, no. 6, p. e1007927, Jun. 2020, doi: 10.1371/journal.pcbi.1007927

26. A. S. Polugrudov, A. S. Panev, V. V. Smirnov, N. M. Paderin, M. F. Borisenkov, and S. V. Popov, “Wrist temperature and cortisol awakening response in humans with social jetlag in the North,” Chronobiology International, vol. 33, no. 7, pp. 802–809, Aug. 2016, doi: 10.3109/ 07420528.2016.1168829