Об утверждении Национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан

Указ Президента Республики Казахстан от 30 июля 2024 года № 611

      ПОСТАНОВЛЯЮ:

      1. Утвердить прилагаемый Национальный план развития Республики Казахстан до 2029 года (далее - Национальный план развития).

      2. Правительству Республики Казахстан, центральным и местным исполнительным органам, а также государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан:

      1) руководствоваться в своей деятельности Национальным планом развития;

      2) принять меры, вытекающие из настоящего Указа.

      3. Признать утратившими силу некоторые указы Президента Республики Казахстан согласно приложению к настоящему Указу.

      4. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

      5. Настоящий Указ вводится в действие со дня его подписания.

      Президент
Республики Казахстан
К. Токаев

  УТВЕРЖДЕН
Указом Президента
Республики Казахстан
от 30 июля 2024 года № 611

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ПЛАН РАЗВИТИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ДО 2029 ГОД,

СОДЕРЖАНИЕ

      Введение

      Основные принципы реализации

      1. Высокое качество жизни

      1.1. Здравоохранение

      1.2. Образование и наука

      1.3. Социальная защита

      1.4. Комфортная среда

      2. Крепкий фундамент экономики

      2.1. Минерально-сырьевая база: нефть и газ

      2.2. Минерально-сырьевая база: металлы и прочие полезные ископаемые

      2.3. Энергетика

      2.4. Обрабатывающая промышленность

      3. Новые точки роста

      3.1. Транспортно-логистический комплекс

      3.2. Агропромышленный комплекс

      3.3. Инновации, цифровая и креативная экономика

      3.4. Туризм

      4. Сквозные преобразования экономики и общества

      4.1. Создание динамичной предпринимательской среды

      4.2. Новый инвестиционный цикл

      4.3. Повышение экологической устойчивости

      4.4. Эффективные государственные финансы

      4.5. Обеспечение верховенства права и повышение эффективности государственного управления

      Заключение

ВВЕДЕНИЕ

      В 2023 году Глава государства в своем Послании народу Казахстана обозначил необходимость реализации новой парадигмы экономического развития с целью выхода на траекторию устойчивого, качественного и инклюзивного роста. Преодоление "ловушки среднего дохода" и формирование прочных институциональных и социально-экономических основ для закрепления Казахстана в когорте стран с высоким уровнем доходов являются основными целями развития на среднесрочный период.

      Достижение поставленной задачи в условиях нарастающего давления глобальных экономических, климатических и технологических мегатрендов, а также критического уровня накопленных дисбалансов в социально- экономической сфере требует приоритизации задач и формирования обновленного среднесрочного плана развития страны.

      Начавшийся процесс перенастройки глобальных цепочек и торгово- экономических связей, сопровождаемых усилением протекционизма и ограничительных мер, привел к снижению потенциала роста мировой экономики, длительному циклу повышенной инфляции и высокой конкуренции за инвестиции. В этих условиях экспортно-сырьевая модель экономики Казахстана ограничена в возможностях генерации доходов в бюджет и инвестиций в ее диверсификацию.

      С 2014 года среднегодовой темп роста национальной экономики замедлился и сегодня составляет менее 5%. На фоне критического недоинвестирования, низких уровней инновационности и производительности экономики этого недостаточно для развития и восполнения выбывающих основных фондов.

      При этом в 2022 году более 15% ВВП и 70% экспорта Казахстана приходилось на отрасли, связанные с минеральным сырьем.

      Вместе с тем с приближением пика мирового спроса на ископаемое топливо и истощением ресурсной базы возрастает необходимость структурных изменений в экономике и проведения сбалансированной политики в сфере государственных финансов.

      В то же время доля бюджета на развитие экономики через капитальные затраты за 10 лет снизилась, при этом доля государственной поддержки в структуре доходов населения возросла с 14% в 2010 году до 23% в 2022 году.

      Экономический рост Казахстана в прошлые десятилетия сопровождался значительным воздействием на состояние окружающей среды, которое в совокупности с глобальными экологическими факторами усилило экологическую ситуацию. Казахстан входит в топ-20 стран по объему выбросов парниковых газов, а две трети земель, где проживает более 20% населения страны, подвержены риску засухи. Решение этих проблем требует безотлагательных действий в соответствии с принятыми страной обязательствами по достижению углеродной нейтральности к 2060 году.

      Все это формирует вызовы для устойчивого развития казахстанской экономики.

      В то же время Казахстан имеет высокий потенциал участия в глобальном буме прорывных технологий, для извлечения выгод из которого потребуются широкая трансформация навыков и наращивание человеческого капитала, а также развитие современной цифровой инфраструктуры.

      С учетом перечисленных вызовов разработан Национальный план развития Республики Казахстан до 2029 года.

      Качественной составляющей экономического роста станет кратное увеличение инвестиций в основной капитал и производительности труда, сопровождающееся увеличением выпуска товаров верхнего и среднего переделов.

      В сочетании с устойчивым использованием ресурсов и защитой окружающей среды, а также дальнейшим улучшением системы правосудия и правоохранительных органов инициативы государства будут направлены на повышение благосостояния населения и построение инклюзивного общества путем создания равных возможностей для каждого гражданина.

ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ РЕАЛИЗАЦИИ

      Структурное обновление и стабильный рост экономики - фундаментальные задачи, от которых зависит улучшение благосостояния казахстанцев и выполнение целей Национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года.

      В этой связи в рамках Национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года определены пять сквозных принципов, лежащих в основе экономических преобразований. Данные принципы задают ценностные ориентиры среднесрочного видения и находят отражение в приоритетах развития и ожидаемых результатах.

      - Либерализация и стимулирование конкуренции для повышения глобальной конкурентоспособности и улучшения качества товаров и услуг.

      - Защита и развитие предпринимательства, понятная, предсказуемая и привлекательная для инвесторов экономическая политика, которая позволит обеспечить экономику достаточными инвестициями для роста.

      - Раскрытие потенциала казахстанцев с фокусом на обеспечении качественного образования и поддержке предпринимательской и творческой инициативы.

      - Фокус на повышении производительности и сложности экономики через расширение инновационной активности, модернизацию и цифровизацию отраслей и предприятий.

      - Недопущение критических разрывов в развитии регионов и создание условий для реализации регионами своего потенциала и большей экономической самостоятельности.

      Национальный план развития Республики Казахстан до 2029 года включает 17 направлений развития, сгруппированных в 4 блока на основе общности запланированных результатов и механизмов реализации.

      Подходы Национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года направлены в том числе на ускорение переходных процессов для достижения Целей устойчивого развития, являющихся ключевой повесткой дня Организации Объединенных Наций на период до 2030 года.

      Для каждого направления определены целевые индикаторы и их значения на 2029 год, а также ключевые приоритеты развития, поддерживаемые списком соответствующих ожидаемых результатов. При этом важно отметить, что Национальный план развития Республики Казахстан до 2029 года не ставит задачи дать исчерпывающий список мер для реализации в ближайшие годы и поэтому не ограничивает Правительство Республики Казахстан (далее - Правительство) и ответственные органы в инструментах достижения целей.

      Для достижения стратегических направлений Национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года сформирована карта ключевых национальных индикаторов, включающая 39 показателей социально- экономического развития страны, декомпозиция которых в соответствии с Системой государственного планирования будет проводиться в разрезе отраслей и регионов. В карту ключевых национальных индикаторов также включен ряд показателей по измерению уровня благосостояния граждан и качества социальных благ.

      Для мониторинга качественного институционального улучшения в рамках Национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года среди населения и бизнеса будут проводиться социологические опросы.

     


1. ВЫСОКОЕ КАЧЕСТВО ЖИЗНИ

1.1. ЗДРАВООХРАНЕНИЕ

      Текущая ситуация

      За последние 5 лет в Казахстане ожидаемая продолжительность жизни увеличилась на 1,9 года и коэффициент младенческой смертности снизился на 3%. Однако общие показатели смертности все еще выше среднего уровня стран ОЭСР на 19% за счет сравнительно высокой смертности по болезням системы кровообращения, нервной системы, органов дыхания и пищеварения.

      Слабое развитие имеет фармацевтическая отрасль: в 2023 году доля лекарственных средств и медицинских изделий отечественного производства на локальном фармацевтическом рынке составила всего 14,4%, а доля казахстанской отечественной продукции в быстрорастущих объемах закупа лекарственных средств - всего 32%.

      В рейтинге стран по уровню медицинского обслуживания Numbeo в 2024 году Казахстан занял 60-е место из 94 стран, поднявшись с 2020 года на 26 строчек. Самая низкая оценка в 2024 году отмечена по таким компонентам, как удовлетворенность оперативностью (ожиданием) и удовлетворенность квалификацией и компетентностью медицинского персонала.

      Неэффективность системы финансирования здравоохранения

      За годы внедрения обязательного социального медицинского страхования (далее - ОСМС) финансирование здравоохранения в Казахстане выросло почти в разы, и по итогам 2023 года текущие расходы здравоохранения (за вычетом капитальных расходов) составили 4,4 трлн тенге, или 3,7% от ВВП. Однако эти показатели в 2,5 раза ниже среднего показателя в странах ОЭСР (9,2%).

      Несмотря на значительное увеличение объемов финансирования, система здравоохранения продолжает испытывать определенные трудности, что сказывается на качестве и доступности медицинской помощи.

      Так, одной из основных причин недофинансирования системы здравоохранения являются низкие тарифы на медицинские услуги, которые не покрывают некоторые виды расходов и не индексируются на инфляцию, что ограничивает привлечение частных поставщиков услуг, обновление инфраструктуры, повышение качества и доступности медицинских услуг. В результате медицинские организации ежегодно сталкиваются с острым дефицитом финансовых средств.

      Другой проблемой является непрозрачное и неэффективное расходование выделяемых средств медицинскими организациями, коррупционные риски в виде хищений и приписок.

      В целом, доля "карманных" расходов граждан в общей структуре расходов на здравоохранение в 2023 году составила 26,6% (2022 г. -29,6%, 2021 г. -23,9%, 2020 г. - 26,3%), что выше уровня 15 - 20%, рекомендованного Всемирной организацией здравоохранения (ВОЗ).

      Износ и устаревание медицинской инфраструктуры

      В среднем по стране уровень износа объектов здравоохранения составляет 49,3%, при этом капитальный ремонт необходим порядка 40% объектов всей инфраструктуры здравоохранения. Более 35% объектов по стране нетиповые (приспособленные), что, в свою очередь, не позволяет развивать новые технологии, обеспечивать надлежащие условия для пациентов и (или) персонала. Износ оборудования в среднем составляет 66,3% (из них медицинского - 49,1%, лабораторного - 83,5%).

      Дефицит кадров

      В 2023 году обеспеченность врачебными кадрами в Казахстане (40,6) превысила средний показатель стран ОЭСР, который составил 33 врача на 10 тыс. населения. Однако имеются значительные дисбалансы в разрезе "город-село" (разница в 3-7 раз) и между регионами (разница в 1,7 раза от среднего). Сохраняется высокая потребность в количестве среднего медицинского персонала. По итогам 2023 года потребность во врачебных кадрах на селе (дефицит по незанятым должностям) составила 1,12 тыс. штатных единиц.

      Недостаточный уровень цифровизации сферы здравоохранения

      Сегодня система здравоохранения использует множество разрозненных информационных систем без должной интеграции. В результате отмечаются непрозрачность процессов оказания медицинской помощи и неэффективное использование ресурсов.

      Отсутствие должной цифровизации, негативно отражающееся на эффективности контроля и управления финансовыми потоками, и адекватности планирования объемов, включая дорогостоящие лекарственные средства, приводит к перепотреблению определенных видов помощи и перерасходу средств системы обязательного социального медицинского страхования.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Ключевыми целями данного направления являются повышение общего уровня здоровья населения и доведение средней продолжительности жизни до 77 лет. Развитие сферы здравоохранения до 2029 года будет направлено на предотвращение заболеваемости и снижение смертности, совершенствование системы ОСМС, повышение ее привлекательности, а также качества и доступности медицинской помощи.

      Приоритет 1. Усиление профилактики неинфекционных заболеваний и снижение смертности среди населения

      Усилия в данном направлении будут нацелены на предотвращение неинфекционных заболеваний и снижение смертности по ключевым факторам риска, совершенствование медицинской помощи, принятие комплексных мер по снижению материнской и младенческой смертности, а также обеспечение санитарно-эпидемиологического благополучия, биобезопасности населения и развитие отечественного фармацевтического производства.

      Предотвращение заболеваний. Основой профилактической медицины станут повышение грамотности населения в практиках здорового образа жизни, укрепление репродуктивного и ментального здоровья, профилактика поведенческих факторов риска, вакцинация, профилактический осмотр и скрининг целевой группы населения. Формирование таких основ среди молодежи начнется на уровне образовательных организаций и продолжится молодежными центрами здоровья.

      Также будут рассмотрены различные экономические стимулы для выбора здорового образа жизни, приняты меры по расширению охвата детей и подростков физической культурой.

      С целью снижения инвалидизации детей расширится комплекс диагностических процедур по выявлению генетических патологий как на ранних сроках беременности, так и в неонатальном периоде. Будут созданы условия, снижающие риски утраты трудоспособности гражданами, работающими в опасных условиях труда.

      Принятие комплексных мер по снижению материнской и младенческой смертности. Для снижения материнской смертности будет реализован ряд системных мер: усиление мониторинга ранней постановки на учет беременных, оказание мультидисциплинарной специализированной медицинской помощи беременным и родильницам с тяжелыми заболеваниями, развитие консультативно-диагностических центров на базе ведущих перинатальных центров, расширение коечного фонда родильных отделений, внедрение и распространение современных методов контрацепции, обеспечение доступа к безопасным абортам.

      Кроме того, будет усилена профилактическая работа, включающая пропаганду здорового образа жизни, контроль и профилактику инфекций, передающихся половым путем, предгравидарную подготовку и оздоровление женщин фертильного возраста, развитие среди населения культуры планирования семьи и использования современных средств контрацепции.

      Для снижения уровня младенческой смертности планируется усовершенствовать систему пренатальной диагностики, расширить применение современных эффективных перинатальных технологий.

      Также будет продолжена реализация мер по профилактике невынашивания и осложнений беременности и родов, улучшению инфраструктуры и материально-технической базы организаций родовспоможения путем строительства современных перинатальных центров, дооснащения существующих центров современным медицинским оборудованием, а также обеспечения кадрами.

      Повышение санитарно-эпидемиологического благополучия населения. Для обеспечения санитарно-эпидемиологического благополучия населения будут приняты меры по цифровизации соответствующей службы, укреплению кадров, внедрению системы эпидемиологического прогнозирования и реагирования. Кроме того, предусмотрено дальнейшее развитие лабораторной службы путем строительства и модернизации ее материально-технической базы.

      Развитие отечественного фармацевтического производства. В целях развития отечественного производства лекарственных средств и повышения их доступности будут приняты меры по расширению сотрудничества с глобальными фармацевтическими корпорациями, привлечению инвестиций, трансферта технологий и новейших разработок, а также локализации производства лекарственных средств.

      Приоритет 2. Совершенствование системы финансирования здравоохранения

      Работа в данном направлении будет направлена на повышение качества и доступности системы ОСМС, что отразится на снижении доли карманных расходов в структуре расходов на здравоохранение.

      Актуализация тарифов. Планируется провести работу по актуализации тарифов, в том числе с учетом ежегодной индексации, покрытия амортизационных расходов, а также затрат на текущий ремонт. Данная мера также окажет положительное влияние на финансовую устойчивость медицинских организаций.

      Повышение качества и доступности системы ОСМС и гарантированного объема бесплатной медицинской помощи (далее - ГОБМП). В целях повышения качества и доступности медицинских услуг будут приняты комплексные меры по повышению эффективности системы организации, планирования медицинской помощи в рамках ОСМС.

      Прежде всего, это повышение финансовой устойчивости системы ОСМС путем совершенствования фондирования, выстраивания правильных процессов для минимизации коррупционных рисков и неэффективных расходов, повышения эффективности администрирования пакетов ГОБМП и ОСМС, а также автоматизации процесса управления.

      В целях стимулирования поставщиков медицинских услуг к повышению качества предоставления услуг, безопасности пациентов и эффективности лечения будут также рассмотрены варианты совершенствования механизмов оплаты услуг.

      Увеличение охвата населения ОСМС. Для увеличения охвата населения системой ОСМС будут внедрены и усовершенствованы условия вовлечения самозанятых, а также обеспечено межсекторальное взаимодействие.

      Приоритет 3. Повышение качества медицинского обслуживания

      Ключевым результатом в данном направлении станет повышение уровня удовлетворенности населения медицинскими услугами.

      Основной задачей определено повышение качества медицинского обслуживания с помощью цифровых технологий, эффективности работы поставщиков медицинских услуг и квалификации медицинских кадров.

      Подготовка и повышение квалификации медицинских кадров. Для повышения качества медицинской помощи запланированы организация подготовки специализированных кадров на основе интегрированной образовательной модели, создание условий для непрерывного профессионального развития, а также повышение статуса медицинских и фармацевтических работников.

      Кроме того, усилия будут сосредоточены на развитии медицинских университетов, как центров инноваций, научных исследований и передачи современных методик в области диагностики и лечения. Медицинские университеты страны должны проходить международные аккредитации. Важным шагом также является создание университетских больниц и клиник при медицинских вузах и их развитие. С целью удержания лучшего профессорско- преподавательского состава в вузах, научно-исследовательских институтах (далее - НИИ) и научных центрах будет обеспечено повышение их заработной платы.

      Цифровизации процессов. Качественная интеграция информационных систем в сфере здравоохранения и формирование национального электронного паспорта здоровья граждан в целях консолидации полученной из разных источников медицинской информации, а также применение в первичной медико- санитарной помощи (далее - ПМСП) программ искусственного интеллекта (далее - ИИ) обеспечат простоту работы с историей пациентов, повышение качества и скорости оказания медицинских услуг. В целях снижения нагрузки на объекты системы здравоохранения будет расширяться охват дистанционными медицинскими услугами.

      В рамках цифровой трансформации предлагается реализовать переход на новую верхнеуровневую архитектуру электронного здравоохранения "e-Densaulyq", которая обеспечит полноценный обмен данными между организациями здравоохранения посредством интеграции с медицинскими информационными системами.

      Приоритет 4. Повышение доступности медицинских услуг

      Работа в данном направлении будет включать повышение доступности медицинских услуг и увеличение охвата сельского населения объектами ПМСП, а также строительство и модернизацию медицинской инфраструктуры.

      Снижение дефицита медицинских работников. В целях обеспечения медицинскими кадрами предусмотрены разработка и внедрение подходов по эффективному прогнозированию потребности в кадровых ресурсах и их обеспечению, а также разработка национальной системы учета кадровых ресурсов здравоохранения. Для привлечения медицинских работников в села будут применяться финансовые и нефинансовые стимулы: программы обязательной отработки для выпускников медицинских институтов, увеличение количества грантов на обучение с условием длительной отработки, повышение финансовой привлекательности и другие.

      Обеспечение равного доступа к качественной медицинской помощи. Для сокращения дисбаланса между городским и сельским здравоохранением в соответствии с нормативами сети здравоохранения в сельских населенных пунктах будут построены объекты ПМСП, оснащенные современным оборудованием. Доступ к высокотехнологичному оборудованию диагностики и медицинским услугам планируется обеспечить через модернизацию многопрофильных центральных районных больниц.

      Население отдаленной и труднодоступной сельской местности будет охвачено качественными медицинскими услугами и обеспечено лекарственными средствами через услуги медицинской авиации, передвижных медицинских комплексов и аптечных пунктов.

      Строительство и модернизация медицинской инфраструктуры. Необходимо создание эффективной системы планирования, мониторинга и контроля за объектами инфраструктуры здравоохранения. В частности, будут приняты меры по снижению степени износа объектов инфраструктуры, медицинского оборудования, повышению уровня оснащенности медицинским и лабораторным оборудованием медицинских объектов, в том числе посредством вовлечения бизнеса в реализацию инвестиционных проектов, включая механизм государственно-частного партнерства (далее - ГЧП).

1.2. ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА

      Текущая ситуация

      Доступность и качество системы образования предопределяют качество человеческого капитала в стране, уровень производительности труда и конкурентоспособности специалистов. При этом одним из ключевых факторов, влияющих на эффективность образования, является его соответствие меняющимся требованиям рынка труда.

      В Казахстане наблюдается слабая связь системы образования с рынком труда. Решение данной задачи требует комплексного подхода, начиная с раннего образования. Качественное дошкольное воспитание и обучение могут сократить разрыв в успеваемости между школьниками и дать детям больше возможностей для будущей занятости и получения более высокого дохода. Организация качественного среднего образования наряду с профессионально-техническими и высшими учебными заведениями способствуют профессиональному успеху человека, обеспечивая его необходимыми фундаментальными знаниями и навыками для соответствия условиям рынка труда и экономики.

      Развитие науки в стране также имеет ключевое значение, поскольку наука является основой для технологических инноваций, которые способствуют экономическому росту, создают новые рабочие места и улучшают качество жизни граждан.

      Дошкольное образование: высокая нагрузка на систему и сложность контроля качества

      Наблюдаются положительные изменения в повышении доступности дошкольного воспитания и обучения: с 2017 года количество дошкольных организаций увеличилось на 1,5 тыс. ед. (на 15,4%), создано более 247 тыс. новых мест. В 2023 году охват детей в возрасте 2-6 лет составил 90,6% (с учетом количества детей, зарегистрированных в очереди). При этом доля детей, посещающих дошкольные организации, относительно общего числа детей в возрастной категории 2-5 лет в Казахстане все еще остается ниже показателя стран ОЭСР1 (65% и 77% соответственно). Более того, в связи с ожидаемым ростом рождаемости прогнозируется дальнейшее увеличение очередности детей на зачисление в дошкольные организации.

      Высокая нагрузка на систему образования выражается и в значительной нагрузке на педагогов дошкольных организаций в Казахстане по сравнению со странами ОЭСР (25 и 15 детей на педагога соответственно). Данная ситуация наряду с другими факторами негативно влияет на качество воспитания и обучения. Значительные трудности по обеспечению качества возникают в частных садах из-за ограничений в контроле качества образовательных услуг.

      Среднее образование: недостаточная эффективность и качество обучения

      Обеспечен высокий охват детей и подростков средним образованием, однако актуальными остаются вопросы его качества: по результатам исследования PISA-2022, по показателям математической, естественно-научной и читательской грамотности среди подростков Казахстан уступает странам ОЭСР, занимая 46, 49 и 61 места соответственно в рейтинге из 81 страны. Отдельно стоит отметить, что результаты школьников в сельской местности значительно ниже, чем в городах. При этом, согласно результатам PISA-2022, в Казахстане в большей степени наблюдаются различия между обучающимися внутри школ, чем между школами (55% и 21% соответственно).

      Адаптация новых методик обучения в более чем 7 тыс. школ по всей стране зачастую сдерживается состоянием инфраструктуры, дефицитом и недостаточной квалификацией педагогов и менеджмента школ. Около 5% контингента организаций среднего образования (187 тыс. детей) обучаются в 2 699 малокомплектных школах, для которых характерны низкая численность обучающихся, слабая материально-техническая база и дефицит высококвалифицированных педагогов.

      Остро стоит проблема дефицита и качества кадров в среднем образовании: за последние 5 лет по педагогическим специальностям подготовлено свыше 200 тыс. человек, при этом по специальности трудоустроены лишь 32,2% выпускников. Вместе с тем ежегодно более 50% педагогов не набирают пороговый балл при прохождении национального квалификационного тестирования.

      Техническое и профессиональное образование: слабая связь с рынком труда при росте числа учащихся

      За период с 2017 по 2023 год количество учащихся в организациях технического и профессионального образования (далее - ТиПО) выросло на 10,7% на фоне роста численности молодежи и внедрения государственных программ поддержки. Однако доля поступающих в ТиПО от всего количества выпускников после 9 класса все еще ниже среднего значения по странам ОЭСР (39% и 70% соответственно). В целях повышения охвата требуется уделить особое внимание качеству образования в организациях ТиПО.

      __________________________
1 В методологии ОЭСР охват дошкольным образованием рассчитывается как отношение числа учеников учебных заведений (как на полный день, так и посещения на часть дня) определенной возрастной категории к общему числу детей этой возрастной категории.


      Для этого необходимо преодолеть несколько вызовов, в первую очередь связанных с финансированием и запросами рынка труда. Так, например, из средств, полученных в рамках введенного с 2020 года механизма подушевого финансирования, 85% расходуются на содержание зданий и зарплаты педагогов и лишь 15% направляются на материалы для организации практики студентов.

      Остаются пробелы и в организации обучения, в том числе повышении уровня функциональной грамотности: средние результаты студентов ТиПО по PISA оказались ниже, чем у их сверстников из школ. Наряду с этим в ТиПО наблюдается дефицит педагогов-практиков. Они составляют лишь около 25,8% от общего числа преподавателей.

      В результате доля трудоустроенных выпускников ТиПО в 2022 году в Казахстане составляла ниже среднего значения по странам ОЭСР (67%2 и 80% соответственно), а работодатели оценивают уровень качества ТиПО в Казахстане на 3,7 балла из 73, что может косвенно свидетельствовать о неудовлетворенности рынка качеством подготовки кадров. Среди причин низкого качества подготовки отмечаются устаревшая материально-техническая база (в 38% ТиПО), а также слабая связь организаций ТиПО с реальным сектором экономики, бизнесом и сферой услуг.

      Высшее образование: недостаточная готовность к современным вызовам

      В предстоящие годы система высшего и послевузовского образования Казахстана будет испытывать растущую демографическую нагрузку. К 2029 году ожидается двукратный рост количества выпускников школ, что обострит проблемы нехватки квалифицированного профессорско- преподавательского состава, современной инфраструктуры и лабораторной базы вузов, дефицита мест в университетах и общежитиях.

      Изменение парадигмы мышления и отношения молодежи к высшему образованию, "уроки" пандемии вызывают необходимость переосмысления форматов, длительности и процессов обучения. Кроме того, серьезные коррективы в процесс и методы обучения вносит ускоренное развитие цифровых технологий и ИИ. Актуальными остаются проблемы слабой синхронизации системы высшего образования с текущими потребностями рынка труда, вызовы в области финансирования высшего образования, а также нехватка профессорско-преподавательского состава в университетах.

      Наука: нераскрытый потенциал и недостаток стимулов ведения НИОКР

      Затраты на НИОКР в 2022 году составили 0,12% ВВП, что значительно ниже среднего значения в странах ОЭСР (2,7% ВВП). В рамках увеличения финансирования науки необходимо повышать объективность и независимость государственной научно-технической экспертизы, обеспечивать прозрачность распределения обязательных отчислений недропользователей на финансирование НИОКР в соответствии с приоритетами технологического развития страны.

      _____________________
2 Концепция развития дошкольного, среднего, технического и профессионального образования РК на 2023 - 2029 годы (ПП РК от 28.03.2023 года № 249).

      3 Global Competitiveness Index 2019.


      Доля предпринимательского сектора в общих затратах на НИОКР имеет тенденцию к снижению. Так, доля затрат на НИОКР в данном секторе снизилась с 41% в 2019 году до 26% в 2022 году. За последние 5 лет численность научных работников сохраняется на уровне 22,5 тыс. человек при продолжающемся старении кадров. Одним из главных сдерживающих факторов притока молодых научных кадров является низкий уровень оплаты труда ученых. В 2022 году затраты на основные средства составляли 9% от внутренних затрат на НИОКР. В некоторых научных организациях наблюдается дефицит необходимого современного оборудования.

      Приоритеты развития отрасли до 2029 года

      Развитие отрасли до 2029 года будет направлено на повышение доступности дошкольного образования, качества среднего образования, совершенствование системы ТиПО для удовлетворения потребностей рынка труда, повышение уровня высшего образования до мировых стандартов и перезагрузку национальной модели науки. Будет создана качественная система образования, основанная на равном доступе к фундаментальным знаниям, цифровым технологиям и комфортной образовательной инфраструктуре.

      Приоритет 1. Повышение доступности дошкольного воспитания и обучения с обеспечением комфортной, безопасной и качественной среды

      Основными задачами в рамках данного направления будут являться повышение охвата детей от 2 до 6 лет дошкольным образованием, увеличение количества мест в дошкольных организациях и улучшение качества дошкольного образования.

      Увеличение количества мест в дошкольных организациях. Для охвата детей дошкольным воспитанием и обучением планируется пересмотреть модель финансирования дошкольного воспитания и обучения, в том числе путем увеличения государственного образовательного заказа в частных дошкольных организациях. Для родителей, которые придерживаются принципов семейного воспитания и не стремятся отправлять детей в детский сад, будут увеличена сеть консультационных пунктов при дошкольных организациях, развита сеть детских клубов, академий, центров игровой поддержки детей, их ранней социализации.

      Повышение качества дошкольного воспитания и обучения. В указанных целях необходимо совершенствовать программы обучения, обеспечить квалифицированными педагогами, улучшить оснащение материально-технической базы, обеспечить методическим сопровождением, внедрить инновационные методики и технологии обучения, создать комфортную безопасную развивающую среду, а также внедрить независимую национальную оценку качества. Для усиления кадрового потенциала сферы дошкольного воспитания и обучения будет усовершенствована система подготовки, переподготовки, повышения квалификации и аттестации кадров, проведена системная работа по повышению социального статуса и заработной платы педагогов.

      Приоритет 2. Повышение функциональной грамотности учащихся и инфраструктурной обеспеченности системы среднего образования

      Ключевым результатом в данном направлении станет повышение результатов оценки качества школьного образования по итогам исследования PISA.

      Основными задачами определены цикличный пересмотр содержания образования с учетом релевантных локальных и мировых трендов, повышение качества подготовки педагогического и управленческого состава, развитие инфраструктуры, сокращение разрыва казахстанских учащихся по результатам PISA между регионами, между городом и селом, мониторинг образовательных программ, а также внедрение дифференцированных подходов к развитию школ.

      Увеличение количества педагогов и повышение качества их подготовки. Необходимо реализовать комплекс мер по всей цепочке развития педагогических кадров. В частности, планируется создать механизмы построения индивидуальной траектории профессионального развития компетентности учителя, усовершенствовать образовательные программы по подготовке педагогических кадров, а также осуществить переход от фрагментарного обучения к непрерывному профессиональному развитию педагогов. Будут совершенствоваться подходы к квалификационным тестированиям с фокусной поддержкой педагогов, не прошедших пороговый уровень.

      Повышение квалификации и сертификация директоров школ. В целях улучшения качества образования, внедрения передовых методик образования и новых методов управления будет внедрено непрерывное повышение квалификации директоров школ, основанное на передовых международных практиках. Поэтапно планируется развивать программу сертификации директоров школ, подразумевающую трехэтапную оценку, в том числе оценку их видения и планов по развитию образовательного учреждения. Кроме того, будет усилена программа формирования кадрового резерва директоров школ.

      Повышение инфраструктурной обеспеченности школ. Одним из ключевых направлений развития останется устранение региональных дисбалансов в дефиците ученических мест, трехсменных и аварийных школ через комбинацию механизмов государственного финансирования и ГЧП, создание комфортных условий обучения. Все школы до 2027 года планируется обеспечить доступом к скоростному Интернету и необходимым набором интерактивного оборудования.

      Дополнительной задачей станет предоставление доступа к платформам с качественным цифровым интерактивным обучающим контентом и оцифрованными школьными процессами. Для популяризации науки в школах будут организовываться детские технопарки, тематические лаборатории.

      Повышение качества программ обучения. В содержании учебных программ планируется реализовать принцип интеграции предметов, разделов, тем на основе STEAM-подходов с применением современных образовательных технологий и ресурсов. Повышение качества программ обучения будет обеспечиваться за счет внедрения системы мониторинга и оценки учебных программ по опыту передовых мировых образовательных систем. В целях повышения качества образования, особенно в сельской местности, на основе сетевого взаимодействия планируется использование возможностей нескольких организаций образования, расположенных на территории одного или нескольких близлежащих населенных пунктов, путем создания образовательного округа (комплекса) по принципу концентрации взаимозаменяемости ресурсов.

      Внедрение дифференцированных подходов к развитию школ. Для улучшения качества образования, а также оптимизации использования ресурсов по итогам мониторинга образовательных достижений обучающихся в каждом регионе будут выявлены школы с низкими, средними и высокими результатами для принятия точечных и адресных мер поддержки. Для школ с низкими результатами предполагается предусмотреть комплексные, адресные меры поддержки, включающие обучение новым методикам и технологиям преподавания, получение знаний по вопросам психологии и возрастных особенностей детей.

      Важным дополнительным компонентом подхода станет утверждение программ развития школ, включающих меры по улучшению системы управления, вовлечению педагогов в руководство школой, установление ключевых показателей эффективности. Программы предусмотрят профессиональное обучение педагогов, модернизацию инфраструктуры, повышение качества преподавания.

      Развитие дополнительного образования. Будет продолжена работа по расширению сети объектов развития творческого и интеллектуального потенциала детей (дворцы школьников, станции юных техников, детские технопарки, музыкальные и художественные школы). Расширится спектр доступных активностей, способствующих интеллектуальному развитию детей (например, летние школы на базе вузов).

      Приоритет 3. Совершенствование системы ТиПО для удовлетворения потребностей рынка труда

      Работа в данном направлении будет способствовать обеспечению соответствия системы ТиПО требованиям рынка труда и повышению уровня трудоустройства выпускников в первый год после выпуска с ТиПО. Основными задачами станут совершенствование модели работы с работодателями, увеличение охвата студентов техническим и профессиональным образованием после 9 класса, повышение профессионального уровня педагогов и качества подготовки кадров в ТиПО.

      Совершенствование модели работы с работодателями по всей цепочке их вовлечения. В целях улучшения показателей системы ТиПО продолжится работа по системному вовлечению потенциальных работодателей на всех этапах программ обучения - от разработки программ обучения, определения их продолжительности и наиболее релевантных модулей до проведения практических занятий и оценки студентов.

      Предполагается последовательное расширение сотрудничества с приоритетным привлечением крупных и средних компаний со значительными потребностями в квалифицированных и сертифицированных сотрудниках. Для этого будут масштабироваться сертификация выпускников ТиПО независимыми органами, расширена практика размещения целевого государственного заказа по заявкам предприятий, а также разработаны привлекательные для бизнеса механизмы частного финансирования системы ТиПО.

      Повышение профессионального уровня педагогов. Планируется усиление программ стажировки педагогов на базе передовых предприятий, продолжатся меры по увеличению доли специалистов, привлеченных с производства. Будет внедрена академическая мобильность преподавателей, проведена трансформация аттестации педагогов специальных дисциплин и мастеров производственного обучения.

      Повышение качества подготовки кадров в ТиПО. Продолжится работа по дальнейшему внедрению модульно-компетентностного подхода, позволяющего оперативно освоить востребованные навыки. Это позволит студентам выйти на рынок труда с необходимыми компетенциями в короткие сроки, а организациям ТиПО оптимизировать расходы. Особый фокус будет направлен на системное усиление программ обучения, в том числе в соответствии с рекомендациями и требованиями профессиональных стандартов, включая WorldSkills. Для обеспечения качества системы ТиПО предполагается проработать вопрос внедрения независимой оценки результатов обучения выпускников в центрах признания квалификаций.

      Приоритет 4. Повышение уровня высшего образования до мировых стандартов

      Основными задачами станут развитие партнерств с частными предприятиями, привлечение и развитие лучших преподавательских кадров, дальнейшая интернационализация высшего образования, а также расширение партнерств с зарубежными университетами.

      Адаптация системы высшего образования к современным вызовам. Технологический прогресс диктует необходимость адаптации системы высшего образования под новые реалии. Постепенное внедрение технологий ИИ в процесс обучения обеспечит переход к более индивидуализированной и эффективной модели образования, что улучшит качество обучения и готовность студентов к будущим профессиональным вызовам.

      Особое внимание будет уделяться созданию инклюзивных условий не только для обучающихся с ограниченными возможностями, обусловленными состоянием здоровья, но и связанными с социально-экономическим статусом, возрастом, языком обучения (иностранные студенты).

      Для обеспечения доступности образовательного процесса будут активно внедряться онлайн и смешанное обучение.

      Развитие партнерств с частными предприятиями. Вовлечение ведущих предприятий в разработку программ и обучение студентов позволит повысить релевантность программ путем реализации практических проектов (capstone project), проведения стажировок, исследовательских работ, совместного отбора кадров, предоставления преподавателей частными предприятиями, а также реализации программ по наставничеству студентов со стороны представителей частных предприятий.

      Повышение финансовой устойчивости вузов. Финансовая устойчивость вузов будет базироваться на принципах солидарной ответственности граждан за обучение своих детей. В этих целях планируется внедрить новую Единую солидарную накопительную систему "Келешек", дифференцированные гранты, льготное кредитование обучения, продолжится реализация проекта "Нацфонд - детям".

      Формирование высококвалифицированного преподавательского состава. Создание привлекательной среды, стимулирующей талантливых специалистов, будет осуществляться путем внедрения системы поощрений преподавателей, достигающих высоких результатов в обучении и исследованиях, усовершенствования критериев оценки качества преподавания, организации дискуссионных платформ.

      Расширение партнерств с зарубежными университетами и интернационализация высшего образования. Продолжится сотрудничество по модели "стратегическое партнерство", в рамках которого иностранный вуз предоставляет профессорско-преподавательский состав, внедряет свои методики обучения, обучает местных преподавателей, проводит исследования и обеспечивает развитие междисциплинарных, совместных и двудипломных образовательных программ с зарубежными партнерами.

      В рамках интернационализации особое внимание предполагается уделить повышению количества образовательных программ на английском языке, аккредитованных признанными органами, в том числе входящими в европейский реестр обеспечения качества в высшем образовании.

      Приоритет 5. Перезагрузка национальной модели науки

      Работа в данном направлении будет ориентирована на повышение доли коммерциализируемых проектов, повышение качества администрирования науки, развитие университетской науки, а также рост количества исследователей.

      Вовлечение бизнеса в науку и повышение эффективности инвестиций в НИОКР. Участие партнера из сферы производства или бизнеса будет включено в обязательные условия реализации научных и научно-технических программ в рамках программно-целевого финансирования. Для улучшения координации и повышения прозрачности использования обязательных затрат на НИОКР от недропользователей планируется ввести обязательное согласование направлений затрат между компаниями-недропользователями и профильными научно-техническими советами.

      Повышение качества администрирования науки. Совершенствованию системы управления наукой будет способствовать эффективное распределение стратегических, экспертных и административных функций управления между субъектами научно-технической и инновационной деятельности. Ключевые изменения затронут переформатирование деятельности НАО "Национальная академия наук Республики Казахстан" при Президенте Республики Казахстан, усиление научно-технической экспертизы, а также расширение функционала АО "Фонд науки" в части содействия в реализации программ по коммерциализации.

      Укрепление кадрового потенциала. Поддержка профессионального развития позволит повысить конкурентоспособность научного состава. Финансовое стимулирование будет реализовано через доведение зарплат исследователей до конкурентного уровня, расширение пакета социальных льгот и инструментов поощрения за достигаемые результаты.

      Развитие университетской науки. Предполагаются разработка и реализация программы поддержки научно-технологических парков при университетах с выделением средств на развитие научных лабораторий и опытноиспытательной инфраструктуры. Продолжится работа по последовательному увеличению количества исследовательских университетов с выделением дополнительного финансирования, укреплению партнерства НИИ и университетов с ведущими мировыми научными центрами. На базе региональных вузов будут созданы центры академического и исследовательского превосходства.

      Модернизация научной инфраструктуры и цифровизация. Продолжится материально-техническое оснащение научных организаций, в том числе в рамках грантового и программно-целевого финансирования. Будут приняты меры по развитию инфраструктуры для опытно-конструкторских работ (инжиниринговые центры, технопарки) в научных организациях и университетах.

1.3. СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

      Текущая ситуация

      В Казахстане создана многоуровневая система социальной защиты, которая состоит из более чем 40 видов выплат и обеспечивает поддержку различных уязвимых категорий населения.

      Благодаря принимаемым мерам Казахстан за последние 16 лет добился значительного сокращения бедности. За 2006- 2022 годы уровень абсолютной бедности сократился с 18,2% до 5,2%.

      В целом, сегодня в стране насчитывается около 5 млн получателей пенсионных и социальных выплат. Ожидается, что в 2029 году число получателей достигнет 6 млн граждан. Важным элементом социальной защиты является Социальный кодекс Республики Казахстан, в котором закреплены основные принципы и направления социальной защиты.

      Однако ряд вызовов определяют потребность в адаптации и дальнейшем совершенствовании системы социальной защиты, чтобы более эффективно отвечать на растущие потребности различных слоев населения и обеспечивать адекватную поддержку.

      Несовершенство подходов в предоставлении мер социальной поддержки

      Сегодня система социальной защиты характеризуется недостаточной адресностью предоставляемых мер социальной поддержки. Соответственно, это влечет за собой рост расходов бюджета на социальные выплаты. К примеру, только за период с 2017 по 2022 год расходы выросли в 1,9 раза - с 2,1 трлн тенге до 4,0 трлн тенге. Такая ситуация требует проработки вопросов усиления адресности ряда мер социальной поддержки, в зависимости от уровня доходов населения.

      Недостаточная эффективность адресной социальной помощи

      На сегодняшний день в Казахстане для решения проблем бедности гражданам предоставляется адресная социальная помощь (далее - АСП), которая имеет ряд недостатков, связанных с процессом оценки нуждаемости, в том числе в части отсутствия полной информации о доходах граждан, обусловленной недостаточной интеграцией информационных систем государственных органов и других организаций, а также факторами, препятствующими получению социальной помощи. Также существуют недостатки в организации деятельности участковых комиссий, связанные с отсутствием оплаты труда, высокой нагрузкой и совмещением с основной работой, что влияет на качество оценки.

      Кроме того, сегодня более половины трудоспособных получателей АСП уже имеют работу. Вместе с тем АСП не включает эффективные меры для выведения данной категории получателей из бедности.

      Нераскрытый потенциал системы обязательного социального страхования

      Система обязательного социального страхования в Казахстане представляет собой дополнительный уровень поддержки работающих граждан при наступлении социальных рисков (базовый уровень представлен государственными пособиями из бюджета).

      В настоящее время обязательным социальным страхованием покрываются 5 видов социальных рисков потери трудового дохода, соответствующих международным стандартам.

      С 2020 года усилена взаимосвязь между размерами долгосрочных социальных выплат (по случаю утраты трудоспособности и потери кормильца) и трудовым стажем, то есть чем больше человек работает, тем выше размер выплаты. Ежегодно обеспечивается рост долгосрочных социальных выплат как минимум на уровень инфляции.

      В условиях недостаточно широкой налоговой базы, уязвимости государственного бюджета к экономическим шокам и внешним потрясениям постоянно растущие расходы на социальную защиту вызывают необходимость более динамичного развития систем, основанных на принципах страхования.

      Вместе с тем на сегодняшний день остаются проблемными вопросы диспропорций между поступлениями взносов в Государственный фонд социального страхования и обязательствами по социальным выплатам, недостаточного развития видов обязательного социального страхования, а также вопросы финансовой устойчивости и защиты средств фонда от нецелевого и неэффективного использования.

      Недостаточная гибкость пенсионной системы

      Пенсионное обеспечение является одним из ключевых компонентов системы социальной защиты. Сегодня в структуре расходов на социальные выплаты пенсии занимают около 70%.

      По итогам 2023 года коэффициент замещения дохода пенсионными выплатами к среднемесячной заработной плате, сложившейся за предыдущий период (2022 год), составил 49,3%, при этом за счет накопительной части пенсии - 10,3%.

      В условиях сворачивания солидарного компонента усиливается роль накопительной части пенсии. По итогам 2023 года накопительной пенсионной системой охвачено 91,3% занятого населения. Среди самостоятельно занятого населения охват системой составляет лишь 35,3% или 2 188,5 тыс. человек. Однако, ряд системных проблем, таких как низкий и непостоянный уровень доходов, недостаточные уровень охвата и регулярность взносов в связи с высокой долей неформальной занятости, невысокий уровень реальной доходности пенсионных активов, недоверие к финансовым институтам и недостаточный уровень финансовой грамотности населения создают вызовы для эффективного функционирования и повышения устойчивости пенсионной системы.

      Нерешенные вопросы на пути к инклюзивному обществу

      На 1 января 2024 года численность лиц с инвалидностью (далее - ЛСИ) составляет более 725 тыс. человек, в том числе 109,5 тыс. детей до 18 лет. Из общего числа ЛСИ численность лиц трудоспособного возраста составляет 420,3 тыс. человек. Число официально работающих лиц с инвалидностью достигает 135,2 тыс. человек. Вместе с тем сохраняется высокий уровень инвалидизации населения, а также замедляется процесс полной интеграции и адаптации ЛСИ в общество. Низкая приспособленность и доступность инфраструктуры и услуг для ЛСИ приводит к вынужденному пребыванию их в домашних условиях без соответствующей интеграции и реабилитации, что усугубляет тяжесть их состояния.

      Несмотря на то, что в стране действуют квотирование рабочих мест для ЛСИ, механизм создания специальных рабочих мест для ЛСИ с субсидированием заработной платы в течение 3 лет, а также приоритетное право при вовлечении в активные меры содействия занятости, уровень их трудоустройства в стране составляет 26% (без учета ЛСИ первой и второй групп, если инвалидность установлена бессрочно), тогда как в странах ОЭСР данный показатель составляет 40%.

      Другой вопрос, требующий внимания, касается качества социальных услуг. Сегодня наблюдаются значительные региональные дисбалансы в финансировании деятельности центров оказания специальных услуг, находящихся в ведении местных исполнительных органов. Кроме того, деятельность указанных центров не лицензируется, что в итоге сказывается на качестве услуг.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Развитие отрасли до 2029 года будет направлено на усиление адресности поддержки, рост пенсионных накоплений граждан и построение инклюзивного общества, результатом которых станет сокращение уровня бедности.

      Приоритет 1. Совершенствование подходов в оказании мер социальной поддержки

      Работа в рамках данного приоритета будет направлена на полное, адресное и проактивное оказание мер социальной поддержки.

      Адресное и проактивное оказание мер социальной поддержки. В 2029 году большая часть государственных услуг в социально-трудовой сфере будет предоставляться комплексно в проактивной форме.

      Кроме того, будут постепенно прорабатываться вопросы усиления адресности ряда мер социальной поддержки, с учетом материального положения граждан. Использование Цифровой карты семьи (далее - ЦКС) обеспечит необходимую базу для объективной оценки нуждаемости.

      Внедрение регулярной оценки и мониторинга индекса многомерной бедности. Для формирования целостной картины по уровню благосостояния граждан будет внедрен индекс многомерной бедности, который выступает важным дополнением к денежным показателям бедности, так как он непосредственно помогает выявить "наборы лишений" населения, и в соответствии с ними, реализовывать государственную политику.

      Приоритет 2. Повышение эффективности адресной социальной помощи

      Работу в рамках данного приоритета предполагается направить на повышение эффективности адресной социальной помощи. Основные задачи включают совершенствование механизмов оценки нуждаемости и администрирования.

      Пересмотр условий и механизмов администрирования АСП. В целях повышения объективности оценки бедности с 1 января 2025 года черта бедности для назначения АСП будет определяться на основе медианного дохода. Кроме того, запланирована интеграция ЦКС с информационными системами финансовых организаций, предусмотрен механизм учета потребительских расходов семей/граждан. Также будет усовершенствована деятельность участковых комиссий путем обеспечения необходимых условий для их эффективной работы.

      Приоритет 3. Развитие страхового компонента социальной защиты

      Основным фокусом в рамках данного приоритета будет развитие страхового компонента и увеличение охвата населения системой социального страхования.

      Развитие страхового компонента системы социальной защиты. Запланированы повышение вовлеченности населения в социальное страхование через применение различных мотивационных механизмов для работающего населения, а также усиление связи между размерами социальных выплат и вкладом в систему, а также стажем участия в ней. Данные меры будут направлены на повышение привлекательности системы через постепенное увеличение коэффициента замещения дохода по выплатам, информированности населения о преимуществах социального страхования.

      Также предполагается расширение видов обязательного социального страхования. Кроме того, будут проработаны вопросы устранения текущих дисбалансов между выплатами, повышения независимости управления активами фонда и роста их реальной доходности.

      Приоритет 4. Рост пенсионных накоплений граждан

      В рамках данного приоритета работа будет направлена на поддержание адекватности пенсионных выплат, повышение уровня вовлеченности неформально занятого населения в пенсионную систему и повышение эффективности управления пенсионными активами.

      Поддержание адекватности пенсионных выплат. Особое внимание будет уделено повышению роста реальной доходности пенсионных активов за счет повышения эффективности системы управления пенсионными активами, финансовой грамотности населения и его вовлеченности в формирование будущей пенсии.

      Продолжится поэтапное доведение размеров минимальной базовой пенсии с 54 до 70%, максимальной - со 100 до 120% от прожиточного минимума, применяемого для социальных выплат, осуществляемых за счет бюджетных средств.

      Планируется внедрение гарантированного государством минимального размера пенсий, исчисляемый исходя из величины минимального размера заработной платы.

      Повышение уровня вовлеченности неформально занятого населения в накопительную пенсионную систему. Будет продолжено дальнейшее внедрение гибких механизмов внесения пенсионных взносов для самозанятых, масштабирование платформенной занятости на другие виды неформальной деятельности, рассмотрена возможность предоставления стимулов для участия самозанятых в системе.

      Приоритет 5. Построение инклюзивного общества

      Работа в рамках данного приоритета будет направлена на обеспечение роста трудоустройства ЛСИ, повышение доступности социально значимых объектов и качества социальных услуг.

      Усиление ответственности и заинтересованности работодателей в трудоустройстве ЛСИ. С целью усиления ответственности и повышения мотивации работодателей к соблюдению требований по трудоустройству ЛСИ планируется пересмотреть стимулирующие меры, поощряющие найм данной категории граждан.

      Повышение уровня доступности и приспособленности инфраструктурной среды для ЛСИ. В рамках этой работы будет усилена ответственность за нарушения требований безбарьерной среды. Предполагается предусмотреть применение штрафных санкций за нарушение требований по доступности объектов для ЛСИ, введение стимулирующих мер для субъектов частного предпринимательства, которые активно участвуют в создании доступной среды для ЛСИ, а также выделение средств на целевое обеспечение доступной среды для ЛСИ в размерах 1% от общего объема бюджета государственных и местных исполнительных органов.

      Повышение качества социальных услуг в сфере социальной защиты. Будут осуществлены поэтапная демонополизация центров оказания специальных социальных услуг, расширение участия частного сектора и неправительственных организаций, а также пересмотрена система финансирования, предусматривающая внедрение индивидуальных и комплексных тарифов специальных социальных услуг.

      Кроме того, планируется пересмотреть стандарты оказания услуг и усилить требования к деятельности центров (лицензирование их деятельности, цифровизация).

1.4. КОМФОРТНАЯ СРЕДА

      Текущая ситуация

      Создание, поддержание и повышение уровня комфорта жизни являются одними из ключевых задач региональной политики государства.

      Вызовы, связанные с быстрым ростом крупных городов и нетто- оттоком городского населения в некоторых областях

      В последние годы наблюдается более интенсивный рост урбанизации, достигший к 2023 году 62%. По итогам 2022 года уровень обеспеченности городов социальными благами и услугами в соответствии с Системой региональных стандартов составил лишь 84,7%.

      В результате потока внутренних мигрантов население столицы и городов республиканского значения за последние 5 лет выросло на 21% и сегодня составляет 4,7 млн человек. Однако такой сильный рост сопровождался изношенностью инфраструктуры (свыше 60%) и повышенной нагрузкой на нее.

      Население в других городах за последние 5 лет выросло на 10% и составляет 7,5 млн человек. Однако отмечается неравномерный характер роста: негативный баланс миграции наблюдается в городах 11 областей страны из-за медленного повышения экономической активности и низкого уровня инвестиций в городскую инфраструктуру. С 2004 по 2023 год население моногородов выросло на 12%, что меньше среднего роста населения страны (32%) и всего городского населения (43%).

      Кроме того, существует проблема с обеспеченностью жильем: в среднем на одного жителя города приходится 25,8 кв. м жилья, что ниже рекомендуемого стандарта ООН (30 кв. м).

      В крупных городах наблюдается проблема финансовой доступности жилья, в то время как в других городах проблемы связаны с его наличием и качеством. Существует высокая доля домов со сроком эксплуатации более 30 лет. Так, по стране 58% домов были построены до 1991 года.

      Следующей существенной проблемой жилья в стране является наличие почти 2 тыс. аварийных домов (общей площадью 541 тыс. м2), в которых проживают почти 30 тыс. человек.

      Дисперсность и малый размер сел

      Одним из основных вызовов регионального развития остаются дисперсность и малый размер сел, особенно выраженные в северном и центрально-восточном макрорегионах, где до 70% (около 2,2 тыс.) сельских населенных пунктов (далее - СНП) имеют численность населения менее 500 человек. Для сравнения: на юге страны доля таких сел составляет 30%.

      В 2022 году уровень обеспеченности СНП социальными благами и услугами в соответствии с Системой региональных стандартов составил лишь 62,2%. Около 2,8 тыс. школ признаны малокомплектными, причем основная их часть находится в сельской местности; более 800 сел в отдаленных районах не имеют пункты первой медицинской помощи. Данная ситуация также усугубляется тем, что стоимость строительства инфраструктуры в сельской местности в 20 раз превышает стоимость строительства такой инфраструктуры в городе в пересчете на каждого жителя.

      Также существуют проблемы дефицита кадров в селах: дефицит педагогов составляет более 15 тыс. человек, дефицит среднего медицинского персонала - более 1 тыс. человек.

      Дисбалансы в социально-демографическом и экономическом положении макрорегионов

      Географическое расположение, экономическая специализация, характер рыночных связей и система расселения населения позволяют отчетливо разделить территорию страны на пять макрорегионов.

      При этом экономика каждого из макрорегионов характеризуется следующим образом:

      - западный макрорегион: большая доля горнодобывающей промышленности (41% ВРП региона и 79% горнодобывающей промышленности страны), но самый низкий удельный вес в обрабатывающей промышленности страны;

      - южный макрорегион: 30% сельского хозяйства страны и относительно высокая доля самозанятого населения, в частности в Туркестанской области (46%);

      - северный макрорегион: 34% сельского хозяйства страны и низкий удельный вес обрабатывающей промышленности в ВВП страны (16%). Тем не менее регион показывает самый высокий средний годовой темп роста ВРП по стране за счет наращивания экспорта продукции горно- металлургического комплекса (далее - ГМК), роста агропромышленного комплекса (далее - АПК) и машиностроения;

      - центрально-восточный макрорегион: 39% обрабатывающей промышленности страны с преобладанием продукции невысокой степени передела;

      - мегаполисы: основные отрасли - торговля, операции с недвижимостью, финансовая и страховая деятельность, а также профессионально-техническая деятельность.

      Высокие темпы естественного прироста в южных и западных регионах страны указывают на значительный человеческий потенциал данных регионов. В то же время в северном и центрально-восточном макрорегионах наблюдаются низкие темпы прироста населения, являющиеся результатом как более низких показателей естественного прироста, так и высокого уровня миграции.

      Самые высокие уровни подушевого ВРП отмечаются в мегаполисах (19 тыс. долл. США) и в западном макрорегионе (16,5 тыс. долл. США), самые низкие - в северном (9,9 тыс. долл. США) и южном (5,0 тыс. долл. США) макрорегионах, отличающихся при этом относительно высокими темпами роста экономики. Одним из результатов таких различий являются значительные региональные диспропорции по показателям качества жизни населения.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Основными приоритетами развития комфортной среды и качества жизни населения будут стимулирование стабильного экономического роста на базе конкурентных преимуществ, развитие агломераций, повышение доступа к инфраструктуре и услугам в сельской местности на базе опорных сел, развитие "умных" населенных пунктов и повышение готовности к чрезвычайным ситуациям (далее - ЧС).

      Приоритет 1. Стабильный экономический рост регионов на базе их конкурентных преимуществ

      Развитие городов в качестве региональных "точек притяжения". Города станут драйверами экономического развития страны и точками притяжения для жителей. При этом модель экономического развития будет определена для каждого города отдельно на базе детальной оценки их особенностей, конкурентных преимуществ и приоритетных возможностей.

      В моногородах продолжится реализация якорных инвестиционных проектов, партнерских программ с градообразующими предприятиями, а в малых городах приняты меры по содействию созданию крупных предприятий и поддержке роста существующих.

      Будут рассмотрены возможности развития дополнительных точек роста на основе международного опыта, таких как, например, создание университетских городков, инновационных или производственных хабов. Меры по развитию также включают поддержку предпринимательства и продуктивной занятости, в том числе через инструменты микрокредитования, комплексную модернизацию инженерной инфраструктуры.

      Росту уровня урбанизации и повышению ее управляемости будут способствовать и меры поддержки мобильности населения, учитывающие приоритеты и потребности различных сегментов переезжающих. Важными инструментами такой поддержки станут обеспечение возможности приобретения необходимых профессиональных навыков и поддержка трудоустройства, в том числе в перспективных отраслях (туризм, переработка продукции АПК, услуги).

      Повышение благосостояния сельского населения. Необходимо развивать СНП на основе использования их конкурентных преимуществ, поиска "точек роста", выявления и поддержки приоритетных направлений развития, совершенствования механизма финансовой поддержки и развития собственной доходной базы районов и сельских округов.

      Будут приняты меры по созданию условий для сбыта продукции через торговые рынки, облегчению доступа к земельным, материальным, финансовым и информационным ресурсам, а также развитию связывающей инфраструктуры, позволяющей сельскому населению взаимодействовать с центрами экономического роста.

      Экономическое развитие приграничных территорий. Продолжится реализация мер по развитию социальной, транспортной-логистической, инженерной и пограничной инфраструктуры. Государственная поддержка будет направлена на развитие экономики приграничных территорий, стимулирование малого и среднего предпринимательства. При этом особое внимание предполагается уделить развитию трансграничных торговых и транспортно-логистических центров в приграничных зонах.

      Приоритет 2. Комфортные и современные города

      Процесс развития городов будет сопровождаться реализацией системных мер по планированию развития населенных пунктов и поддержке строительства арендного жилья. При этом важно стимулировать, в том числе налоговыми мерами, привлечение частных инвестиций в строительство арендного жилья и "выход из тени" частных арендодателей, развитие сервисов, расширение и модернизацию индустриальной, транспортной, инженерной и социальной инфраструктуры (в том числе предусмотренной в рамках национального инфраструктурного плана), а также поддержание экологических стандартов.

      Развитие крупных городских агломераций. Планируется создание единого инфраструктурного каркаса, а также ситуационных центров, охватывающих всю территорию агломерации. В целях обеспечения связи между городами и пригородными зонами будут интегрированы системы пригородного транспорта, центры агломераций предполагается соединить по "лучевому" принципу с прилегающими населенными пунктами. Все это потребует предоставления центрам агломераций возможностей (в том числе в рамках бюджетного регулирования) в финансировании транспортной, инженерной и социальной инфраструктуры в пригородных зонах за счет собственного бюджета.

      Улучшение жилищных условий в городах. Запланирован полный переход на модель строительства жилья полноценными микрорайонами одновременно с необходимой инфраструктурой, школами, детскими садами, медицинскими пунктами и коммерческими объектами с последующей эксплуатацией и внедрением обязательных стандартов комплексной застройки территорий.

      Предполагается закрепление механизмов реновации жилья, в том числе посредством ГЧП. В каждом регионе страны планируется запуск региональных программ реновации ветхого жилья, где особое внимание будет уделено энергоэффективности и развитию дворовых территорий. Предусматривается использование возможностей применения механизма долевого строительства в программах реновации, в соответствии с которым владельцы ветхого жилья будут признаны дольщиками строящегося жилого объекта.

      Планируется дальнейшая реализация программы "7-20-25" до 2029 года. При этом для снижения проинфляционного давления на экономику и повышения эффективности денежно-кредитной политики ежегодный бюджет программы будет ограничен 100 млрд тенге.

      Комплексность реформ подкрепится решением острых вопросов жилищного фонда, включая проблемы долевого строительства, незаконной и точечной застройки. При этом в рамках данной работы предусмотрены реформы по управлению многоквартирными жилыми домами за счет усиления полномочий органов управления, а также меры по сохранению в надлежащем состоянии жилищного фонда, в том числе за счет капитального ремонта общего имущества объектов кондоминиума, фасадов и кровли на возвратной основе.

      Приоритет 3. Доступ к инфраструктуре и услугам в сельской местности на базе опорных сел

      Повышение доступа к инфраструктуре в селах. В целом из 6,2 тыс. СНП в стране имеется 1,2 тыс. сельских кластеров (включающих 1,2 тыс. опорных сел и 2,3 тыс. спутниковых сел, всего 3,5 тыс. СНП), в которых проживает 90% сельского населения страны. Данные 3,5 тыс. опорных и спутниковых сел будут обеспечены всем спектром государственных услуг и социальных благ в соответствии с параметрами Системы региональных стандартов.

      В рамках данной работы в первую очередь необходимо повысить доступность объектов жилищно-коммунального хозяйства (далее - ЖКХ) (объекты водоснабжения, канализации, системы газо-, тепло-, электроснабжения).

      Также планируется повышение доступности инженерно-транспортной инфраструктуры, включающей внутрипоселковые, внутрисельские дороги и подъездные дороги. СНП будут связаны с центрами сельских округов и районными центрами дорогами с твердым покрытием. Все сельское население страны будет обеспечено Интернетом.

      Приоритет 4. Развитие "умных" населенных пунктов

      Во всех городах Казахстана будет реализована концепция "Smart City" на основе эталонного стандарта "умных городов", учитывающего опыт Астаны и других населенных пунктов и предусматривающего применение высокотехнологичных решений для рационального использования ресурсов и управления ими. Цифровые технологии будут внедрены в сферы жизнедеятельности городов, включая образование, транспорт и логистику, дорожную инфраструктуру, ЖКХ, здравоохранение, безопасность, социальную сферу, управление городом, туризм, культуру и экологию. Дальнейшим шагом станет распространение концепции "Smart City" и на другие виды населенных пунктов.

      В целях автоматизации всех процессов строительства с обеспечением должного мониторинга разработаны цифровые платформы для планирования, проектирования и строительства. Более того, до 2029 года планируются систематизация данных платформ через "единое окно", оцифровка и интеграция всех государственных услуг, что обеспечит прослеживаемость процессов от планирования до ввода в эксплуатацию объектов строительства. Кроме того, будут оцифрованы архитектурный, градостроительный и строительный каталоги.

      Приоритет 5. Развитие инфраструктуры по обеспечению безопасности в чрезвычайных ситуациях

      Качество инфраструктуры гражданской защиты играет важную роль в обеспечении безопасности в чрезвычайных ситуациях. Государство продолжит работу по предупреждению ЧС и обеспечению эффективной ликвидации их последствий, развитию системы экстренной медицинской и психологической помощи населению, находящемуся в зоне бедствий, обучению и системной подготовке граждан к ЧС и вовлечению частных организаций в обеспечение безопасности. Особое внимание будет уделено обеспечению готовности зданий к ЧС, развитию противопожарной и водозащитной инфраструктуры.

2. КРЕПКИЙ ФУНДАМЕНТ ЭКОНОМИКИ

2.1. МИНЕРАЛЬНО-СЫРЬЕВАЯ БАЗА: НЕФТЬ И ГАЗ

      Текущая ситуация

      Добыча нефти и газа сохраняет высокий вклад в экономику Казахстана: по итогам 2022 года валовая добавленная стоимость (далее - ВДС) отрасли составила 11% ВВП, при этом доля сектора в общем экспорте товаров превышает 50%, в чистом притоке инвестиций - почти 40%.

      Ежегодно перспективы добычи нефти в Казахстане не оправдывают ожиданий. На сегодняшний день, согласно актуальному прогнозу, с учетом модернизации производств на крупных месторождениях пиковый уровень добычи составит 104 млн тонн до 2030 года. Среди действующих крупных месторождений основное снижение добычи прогнозируется по Кашагану: в 2021 году его ожидаемый объем пиковой добычи сократился на 40% относительно прогноза 2017 года.

      Истощение прочих месторождений

      Значительная часть прочих месторождений находится на этапе истощения. Например, согласно прогнозу международных экспертов, по ряду крупнейших компаний группы АО НК "КазМунайГаз" ожидается снижение добычи на 15-30% к 2030 году. В этих условиях важными являются вопросы устойчивого снижения добычи и закрытия истощающихся месторождений как с экологической, так и с социальной стороны. Более того, в среднесрочной перспективе возможен риск нехватки нефтяного сырья вдобавок к ожидаемому в 2024 - 2025 годах дефициту газа, поскольку локальный спрос удовлетворяется именно группой месторождений АО НК "КазМунайГаз".

      Низкая геологоразведочная активность

      Международные эксперты отмечают, что в период с 2017 по 2022 год прогноз добычи на месторождениях в стадии разработки и разведки также снизился с 65 до 6 млн тонн. Привлекательность разведки и разработки новых месторождений ограничена ценообразованием поставок сырья на внутренний рынок.

      Помимо ограничений ресурсной базы риск дефицита сырья усугубляется ускоренными темпами роста потребления топлива в Казахстане. Среднее подушевое потребление дизельного топлива (около 30% спроса на нефтепродукты) значительно превышает показатели соседних стран4. Более того, цены на топливо в Казахстане являются одними из самых низких в регионе и мире и создание общих рынков нефти, газа и нефтепродуктов в рамках ЕАЭС в 2025 году может привести к перетоку горюче-смазочных материалов в соседние страны, что еще больше снизит внутреннюю обеспеченность топливом. По оценкам аналитической компании IHS Markit, при сохранении текущей траектории потребления уже к 2025 году спрос на нефтепродукты составит 19 млн тонн переработанной нефти и превысит мощности нефтеперерабатывающих заводов (далее - НПЗ).

      Наблюдается ряд возможностей для развития дополнительных коридоров поставок по транскаспийскому и китайскому направлениям. Текущая перевалка нефти через порт Актау составляет 2,2 млн тонн в год при технической мощности порта в 7 млн тонн в год (свободные объемы - 4,8 млн тонн). По нефтепроводу Атасу - Алашанькоу прокачивается порядка 11 млн тонн в год, включая 10 млн тонн транзита. При этом техническая возможность данного нефтепровода составляет порядка 17,5 млн тонн в год (свободные объемы - 6,5 млн тонн).

      В газотранспортной системе имеющиеся ограничения преимущественно касаются транспортировки для внутреннего потребления. Наблюдается высокая изношенность и загрузка ряда ключевых объектов инфраструктуры, например, газопровода Бейнеу - Бозой - Шымкент и подземных хранилищ газа.

      Приоритеты развития до 2029 года

      К 2029 году нефтегазовая отрасль сохранит свою значимость в структуре экономики, чему будет способствовать рост объемов добычи нефти, а также значительное увеличение объемов производства товарного газа.

      Приоритет 1. Снижение рисков по проектам расширения и увеличение газоперерабатывающих мощностей на трех месторождениях-гигантах

      Планируемые проекты расширения на Тенгизе (проект будущего расширения, проект управления устьевым давлением) и Карачаганаке (увеличение обратной закачки газа) имеют относительно низкие риски. Высокие инвестиции, включая строительство новых крупных объектов, обуславливают риски задержки или заморозки проекта освоения на Кашагане.

      _________________
4 Казахстан - 370 литров, Россия - 225 литров, Кыргызстан - 98 литров, Узбекистан - 44 литра дизельного топлива в год на человека.


      На среднесрочный период первостепенным является подтверждение инвестиций North Caspian Operating Company для доведения к 2030 году объемов добычи до 700 тыс. баррелей в день.

      Увеличение газоперерабатывающих мощностей на Кашагане и Карачаганаке. На Кашагане в процессе строительства находится проект по переработке газа мощностью 1 млрд кубометров. Также к 2030 году ожидается запуск газоперерабатывающего завода (далее - ГПЗ) мощностью 2,5 млрд кубометров газа. На Карачаганакском месторождении к 2028 году ожидается ввод в эксплуатацию нового ГПЗ мощностью 4 млрд кубометров газа в год.

      Приоритет 2. Повышение привлекательности инвестиций в геологоразведку и разработку новых месторождений

      В среднесрочной перспективе планируется проведение работ по стимулированию роста добычи нефти, в том числе за счет пересмотра фискального режима в отношении операторов, осуществляющих поисковые работы по углеводородному сырью.

      Приоритет 3. Диверсификация экспортных коридоров и обеспечение инфраструктуры для внутренних поставок

      Развитие дополнительных экспортных коридоров. Ключевым дополнительным экспортным маршрутом является срединный международный транспортный коридор через Каспий. Также в случае прекращения транспортировки нефти по системе Каспийского трубопроводного консорциума могут быть задействованы свободные мощности нефтепроводов Атырау - Самара и Казахстан - Китай.

      В среднесрочной перспективе планируется увеличение транскаспийских перевозок нефти в пределах существующих мощностей порта Актау (до 7 млн тонн в год). Также будет рассмотрена возможность реализации проектов по строительству нефтепровода Ескене - Курык, морских терминалов на казахстанском и азербайджанском побережьях Каспийского моря, а также специального крупнотоннажного танкерного флота для дальнейшего увеличения транскаспийских перевозок до 20 млн тонн в год и более.

      С 2024 года также будет увеличен импорт казахстанской нефти по нефтепроводу Атасу - Алашанькоу до 2 млн тонн в год. При дальнейшем росте поставок будет рассмотрена необходимость расширения пропускной способности питающих нефтепроводов Атырау - Кенкияк и Кенкияк - Кумколь.

      Обеспечение инфраструктуры для внутренних поставок газа. Развитие газотранспортной системы и дальнейшая газификация страны, в том числе газификация северо-восточных регионов, являются ключевыми задачами, однако сроки реализации должны быть синхронизированы с наличием достаточной ресурсной базы газа. Для снижения рисков по поставкам нефтепродуктов при остановке НПЗ необходимо определить оптимальный объем резервов и при необходимости расширить доступные мощности хранения.

      Приоритет 4. Контроль спроса на энергоносители через реформу ценообразования

      Обеспечение растущего спроса на топливо потребует реализации комплекса мер по повышению эффективности и прозрачности работы действующих НПЗ (в том числе с применением цифровых решений), поэтапному достижению безубыточности поставок газа на внутреннем рынке, а также контролю спроса на энергоносители. Важнейшими элементами станут реформа ценообразования на газ и нефтепродукты и переход к адресному субсидированию.

      Сделаны шаги по снижению дисбалансов: определены цены на газ на период с 2023 по 2028 год, увеличены цены на нефтепродукты. При этом для обеспечения предсказуемости изменения тарифов будет сформирован план по дальнейшему развитию ценообразования на нефтепродукты на среднесрочный период аналогично плану по товарному газу и с учетом формирования с 2025 года общих рынков энергоресурсов ЕАЭС.

      Планомерность повышения цен на газ будет сопровождаться развертыванием механизма адресного субсидирования газа и нефтепродуктов, а также структурированной, четкой и масштабной коммуникационной кампанией для снижения социальных рисков. Соблюдение принципов исключения вмешательства в ценообразование на нефтепродукты и газ также создаст условия для сбалансированного развития данных отраслей, одновременно исключая накопление дисбалансов в ценах на рынках и способствуя более предсказуемой инфляции в целом.

2.2. МИНЕРАЛЬНО-СЫРЬЕВАЯ БАЗА: МЕТАЛЛЫ И ПРОЧИЕ ПОЛЕЗНЫЕ ИСКОПАЕМЫЕ

      Текущая ситуация

      Горно-металлургический комплекс (далее - ГМК) Казахстана - один из ключевых драйверов экономического роста страны: суммарный ВДС добычи металлов, угля, лигнита и прочих твердых полезных ископаемых (далее - ТПИ), а также металлургической промышленности в экономику в 2022 году достиг почти 10%, а в экспорте - более 25%.

      При этом перед ГМК страны стоят ключевые вызовы и возможности, которые должны определить его дальнейшее развитие.

      Истощение текущей ресурсной базы и перспективы добычи новых материалов

      Казахстан сталкивается с низким уровнем обеспеченности запасами, подготовленными к разработке5, недостаточной восполняемостью резервов, падением среднего содержания в породе и ростом сложности отработки рудных тел.

      _______________________
5 Обеспеченность подготовленными запасами меди составляет 10-12 лет; исчерпаны запасы хрома, пригодные для отработки открытым способом; обеспеченность разведанными запасами железа, пригодными для отработки открытым способом, составляет 20 - 25 лет.


      Критическим фактором, влияющим на ситуацию, выступает низкая активность геологоразведочных работ. Проведенная правовая реформа сферы недропользования кардинально изменила ее нормативно-правовую архитектуру, обеспечив более конкурентный доступ к недрам.

      Однако, в настоящее время из доступной для разведки территории страны лицензировано только 16% территории. В 2022 году удельные затраты на геологоразведку в Казахстане составили лишь 63 долл. США/км2, что значительно ниже среднемирового показателя (88 долл. США/км2 по металлам) и показателей стран - лидеров горной промышленности, таких как США, Канада, Австралия (170 - 300 долл. США/км2).

      Помимо недостаточного восполнения существующих запасов страна обладает значительным нереализованным потенциалом6 по наиболее быстрорастущим и перспективным металлам, используемым в производстве современных аккумуляторов и электроники: никелю, кобальту, литию. Еще одной из быстрорастущих категорий, не реализованных в Казахстане, является группа редкоземельных металлов.

      Рост стоимости труда

      В период с 2000 года средние затраты на одного сотрудника в ГМК увеличились в 7 раз - до 1190 долл. США/мес. При этом увеличение заработной платы не сопровождалось соизмеримым ростом производительности труда в отрасли, которая сохраняется на относительно низком уровне: в 2020 году показатель производительности труда в Казахстане составил 62 тыс. долл. США на одного сотрудника в год, в Перу - 114 тыс. долл. США, в развитых странах (Норвегия, Австралия, Канада, Ирландия, Швеция) - 160 - 200 тыс. долл. США.

      Транспортно-логистические ограничения

      Удаленность от ключевых рынков сбыта, обуславливающая сложность и дороговизну логистики, а также риски, связанные с ограниченностью экспортных транспортных коридоров, отрицательно влияют на конкурентоспособность продукции казахстанского ГМК.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Целью развития отрасли добычи металлов и прочих полезных ископаемых является повышение ресурсной базы для выпуска продукции более высоких переделов.

      Приоритет 1. Развитие ресурсной базы: стимулирование геологоразведки

      Ключевыми целями отрасли в данном направлении являются расширение ресурсной базы по приоритетным минералам, повышение охвата геологогеофизической изученности территории до 2,3 млн км2 и повышение коэффициентов восполняемости запасов по критическим металлам.

      ___________________
6 Казахстан входит в число 10-15 стран с крупнейшими запасами никеля и кобальта.

      Для достижения указанных целей также потребуется доведение геологоразведочной активности до среднемировых уровней (90 долл. США на км2). Кроме того, необходимо провести оценку потенциала создания металлургических предприятий по наиболее быстрорастущим категориям металлов, включая материалы для аккумуляторов (никель, кобальт, литий и прочие) и редкоземельные металлы.

      Развитие геологической базы. Согласно оценке инвестиционной привлекательности от Fraser Institute, Казахстан занял 65-е место из 84 стран в категории горнодобывающей и металлургической промышленности. Наиболее слабой стороной оценки стала "Геологическая база данных". В этой связи растет необходимость завершения создания функционала единой платформы недропользователей с учетом обратной связи участников рынка, а также завершения оцифровки накопленной исторической геологической информации, включая данные по редкоземельным металлам. Кроме того, будет создана инфраструктура для хранения и обработки геологических материалов, включая открытие научно-аналитических лабораторий с международной аккредитацией.

      Деятельность АО "Национальная геологическая служба" в соответствии с планом воспроизводства минерально-сырьевой базы в стране будет направлена на создание эффективной системы управления и оцифровки всей геологической информации, повышение информационно-аналитического и научного обеспечения.

      Предотвращение регуляторных барьеров на получение лицензий на разведку и добычу. В отношении новых месторождений методические руководства, инструкции и другие нормативные правовые акты, регулирующие геологоразведочные процессы, будут актуализированы и приведены в соответствие с международными стандартами CRIRSCO. Наряду с этим дальнейшие изменения регуляторного режима должны проходить комплексную и заблаговременную оценку рисков ухода потенциальных инвесторов7.

      Обеспечение доступа к альтернативным источникам финансирования. Компании-юниоры зачастую ограничены в собственных ресурсах, поэтому активно используют рынки акционерного капитала для финансирования своей деятельности. На примере опыта Перу будут изучены вопросы по разработке упрощенного процесса листинга и привлечения акционерного капитала для юниоров на базе казахстанских фондовых бирж.

      Также необходимо принять меры по стимулированию спроса инвесторов, например, через возможность относить на налоговые вычеты расходы на приобретение акций юниоров. Для международного размещения необходимо также обеспечить признание Казахстанского кодекса публичной отчетности о результатах геологоразведочных работ, минеральных ресурсах и минеральных запасах (KAZRC) на ведущих фондовых биржах мира.

      Дополнительные инструменты поддержки геологоразведочных работ. Одним из рычагов поддержки может стать распространение на ТЛИ существующего подхода для углеводородного сырья - по амортизации 25% расходов на разведку с момента начала добычи. Международные примеры также включают софинансирование или прямой вклад в разведочную деятельность (Канада, Австралия), освобождение от уплаты НДС компаний, ведущих разведочные работы (Перу), вычет обоснованных расходов на разведку из налогооблагаемого дохода юниоров в новых слабоизученных районах (Австралия, Канада), применение понижающих коэффициентов к налоговым ставкам для субъектов малого и среднего предпринимательства, разрешение на использование части обязательных отчислений, выделяемых недропользователями на НИОКР, на геологоразведку.

      ____________________
7 Например, рассматривается возможность включения дополнительных требований для недропользователей, обязывающих их наряду с разведкой и добычей развивать дальнейшие переделы, что потенциально может снизить привлекательность общего кейса и привести к уходу инвесторов.


      Приоритет 2. Повышение конкурентоспособности: рост инвестиционной привлекательности отрасли

      В рамках данного направления работа будет сосредоточена на разведке и разработке месторождений минералов, характеризующихся высоким спросом и концентрацией предложения на глобальном рынке8, в том числе редкоземельных металлов, бора, магния, лития, металлов платиновой группы, галлия.

      Изменение модели налогообложения. Глобально наиболее популярной моделью налогообложения в ГМК является расчет выплат на базе объемов реализованной продукции или прибыли. В то же время в Казахстане все еще используется налог на добычу полезных ископаемых. Переход на новую модель позволит повысить ясность регуляторного режима для потенциальных инвесторов, а также поможет отойти от практики применения разнящихся налоговых ставок по разным типам полезных ископаемых.

      Необходимо проведение пилотного исследования на базе нескольких активов для предотвращения рисков падения доходов государства и отработки механизмов администрирования. В рамках исследования будут подобраны оптимальные ставки, обеспечивающие сохранение текущего объема налоговых поступлений, а также разработана модельная инфраструктура в виде независимых лабораторий для объективной оценки облагаемых объемов.

      Кроме того, для привлечения инвестиций в ряд действующих (зрелых) месторождений ТЛИ возможно рассмотрение внесения изменений в контракты на недропользование в части проведения совместной отработки запасов по группе месторождений либо раздельной отработки запасов по части месторождения с последующим смягчением налогового режима в обмен на встречные обязательства бизнеса.

      Обеспечение стабильности налогового регулирования. Приоритетами работы станут формирование среднесрочного видения отрасли, повышение прозрачности по планируемым регуляторным и фискальным изменениям, заблаговременная коммуникация изменений и создание площадки для обсуждения инициатив с индустрией. Стабильность условий будет обеспечиваться общей заморозкой налоговых условий по выбранным видам деятельности на определенный период или гарантиями на уровне отдельных лицензий или инвестиционных соглашений.

      _________________________________
8 ЕС выпустил закон о критически важных сырьевых материалах (Critical raw materials act), направленный на предотвращение рисков нарушения цепочек поставок и определяющий цели по минимальной доле мощностей ЕС в потреблении критических материалов.


      Приоритет 3. Повышение конкурентоспособности: рост производительности труда

      Подготовка конкурентных кадров. Подготовка высокопрофессиональных кадров при активном вовлечении потенциальных работодателей - один из ключевых компонентов здорового долгосрочного развития отрасли. Кроме того, необходимы контроль численности персонала и повышение трудовой мобильности. Контроль оттока кадров и ограниченный наем новых специалистов на текущие активы, а также заблаговременная переквалификация и перенаправление сотрудников со зрелых на развивающиеся активы помогут снизить нагрузку на отрасль.

      Приоритет 4. Уточнение требований по рекультивации истощающихся активов

      Ключевой целью в данном направлении является обновление к 2029 году регуляторных требований, связанных с рекультивацией земель. Дальнейшими шагами станут внедрение требований к оценке ожидаемых затрат, критериям рассмотрения планов по ликвидации и объектам восстановления. Международные стандарты и практики для оценки затрат на основе характеристик месторождения помогут стандартизировать подход к таким расчетам и избежать риска нехватки средств для полноценного закрытия месторождений в будущем. Также будут внедрены нормы по ликвидации последствий недропользования еще на этапе добычи.

2.3. ЭНЕРГЕТИКА

      Текущая ситуация

      По итогам 2022 года вклад отрасли энергетики в ВВП9 составил 1,4%, инвестиции в основной капитал (далее - ИОК) оценивались в 0,8 трлн тенге. В отрасли занято 148 тыс. человек.

      Управление отраслью ограничивается трилеммой задач по обеспечению энергобезопасности и углеродной нейтральности, а также балансом между доступностью электроэнергии и необходимостью привлечения инвестиций. По всем трем элементам имеются вызовы, включая дефицит электроэнергии и высокую изношенность энергетической инфраструктуры, высокую энергоемкость экономики, а также недостаточную инвестиционную привлекательность отрасли.

      Энергобезопасность

      В 2023 году в Казахстане разница между производством и потреблением электроэнергии составила 2,2 млрд кВт-ч. Более того, согласно прогнозному балансу электрической энергии Казахстана10, этот разрыв увеличится и в 2029 году составит 6,9 млрд кВт ч. Разбалансированность производства и потребления электроэнергии усугубляется высоким уровнем износа инфраструктуры: доля электростанций старше 30 лет составляет 56%, а средний износ электросетей - 74%, что наряду с повышением аварийности приводит к значительным потерям при распределении энергии, уровень которой достигает 14%.

      ___________________________
9 Снабжение электроэнергией, газом, паром, горячей водой и кондиционированным воздухом.

      10 Прогнозный баланс электроэнергии Казахстана на период с 2024 по 2030 год.


      Углеродная нейтральность

      Энергоемкость экономики Казахстана составляет 0,32 тнэ на 1 ООО долл. США ВВП, что превышает среднемировые показатели и показатели развивающихся стран11 на 65% и 14% соответственно. При этом значительная доля традиционных источников12 в генерации электроэнергии приводит к высокому уровню выбросов парниковых газов, в связи с чем Казахстан входит в топ-5 стран в мире по углеродным выбросам относительно ВВП и углеродным выбросам на душу населения.

      Баланс между доступностью электроэнергии и необходимостью привлечения инвестиций

      В Казахстане тарифы на электроэнергию одни из самых низких в мире как в абсолютном значении, так и в качестве доли в затратах домохозяйств - на уровне 3,5 - 4,9 цента США на кВтч для населения и промышленности. Данный уровень тарифов недостаточен для привлечения значительных инвестиций в ввод новых мощностей, модернизацию инфраструктуры и энергопереход. Так, в 2018 - 2020 годах объем инвестиций в энергетику в Казахстане находился на низком уровне, удельные инвестиции13 на кВт-ч составили 1,5 - 2,3 цента США, что на 20 - 50% ниже среднемировых показателей.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Приоритеты развития отрасли направлены на обеспечение энергетической безопасности и соблюдение обязательств по углеродной нейтральности за счет стимулирования инвестиций в модернизацию и расширения инфраструктуры, а также масштабного внедрения мер повышения энергоэффективности экономики.

      Приоритет 1. Модернизация и расширение инфраструктуры

      Модернизация энергетической инфраструктуры будет направлена на снижение износа генерирующих мощностей, электрических сетей, а также доведение оснащения современными системами учета до 100%, что позволит снизить общие потери и аварийность энергосистемы.

      Также возможно рассмотрение модернизации тепловых мощностей через аукционы модернизации на 4 - 6 лет вперед на примере международного опыта. Подобные аукционы отбирают проекты по критериям изношенности, соответствию нормативным капитальным затратам, снижения выбросов парниковых газов, надежности системы во время модернизации.

      Для повышения эффективности работы сети также необходимо увеличить использование "умных" счетчиков, углубленной аналитики и цифровых технологий и усилить мониторинг качества услуг сети распределения, включая отслеживание показателей средней продолжительности и частоты аварий.

      _________________________
11 Китай, Россия, Бразилия, Индия, Польша, Южная Африка, Турция, Малайзия, Чили, Узбекистан, Азербайджан, Индонезия, Саудовская Аравия.

      12 Доля угольных станций в производстве энергии - 66,7%, газовых - 21,5%, ГЭС - 7,3%, ВИЭ - 4,53%.

      13 Включает инвестиции в электроэнергетику, электроснабжение, теплоснабжение и газовые сети.


      Приоритет 2. Увеличение доли возобновляемых источников энергии (далее - ВИЭ) в энергетическом балансе

      Увеличение объемов закупа и совершенствование механизмов на аукционах ВИЭ. Кроме роста рентабельности через повышение цен закупа и увеличение объемов мощностей на аукционах, необходимо включить повторные торги в случае несостоявшихся сделок.

      Увеличение маневренных мощностей. Важный элемент обеспечения энергобаланса - создание новых маневренных ресурсов, в том числе системы накопления и хранения энергии, необходимых для балансировки системы и управления нестабильностью ВИЭ. В краткосрочной перспективе в ближайшие пять лет для увеличения гибкости требуется проведение инвентаризации мощностей и оценки потенциала маневрирования угольных, газовых и гидроэлектростанций.

      Увеличение доли собственной ВИЭ-генерации в промышленности позволит значительно ускорить достижение целей по увеличению выработки чистой энергии. Поддерживающими инструментами станут введение специальных обязательств по доле электроэнергии из ВИЭ в общем потреблении производств, а также механизмы продажи ВИЭ для производственных компаний с собственной генерацией (по примерам Индии и Швеции).

      При этом необходима разработка программы переквалификации кадров для работы в отраслях "зеленой" энергетики на примере Green Jobs Workforce Academy и Green Jobs Skills Hub в Шотландии и Future Skills Centre в Канаде.

      Приоритет 3. Повышение инвестиционной привлекательности сектора

      Для модернизации и развития инфраструктуры, ввода "зеленой" генерации необходимо принятие мер по улучшению привлекательности сектора для инвесторов. В частности, будут обеспечена предсказуемость условий для планирования инвестиционного цикла и повышена рентабельность проектов генерации и инфраструктуры.

      Создание предсказуемых и прозрачных условий для инвесторов через долгосрочное планирование мощностей, гарантии закупа и доступа к сети. В целом, проекты в энергетике являются капиталоемкими и имеют длительные сроки окупаемости, поэтому критическим фактором при планировании инвестиционного цикла выступает предсказуемость базовых условий в ближайшие 10-15 лет.

      Важное условие для привлечения инвестиций - предоставление гарантий на подключение к электросети Казахстана для проектов ВИЭ-генерации и упрощение получения разрешительных документов. Например, ЕС и Великобритания объявили о цели сокращения длительности получения разрешений на проекты ВИЭ с 4 до 1 - 2 лет.

      Увеличение рентабельности инвестиций через изменение тарифообразования. В рамках развития программы "Тариф в обмен на инвестиции" планируются переход от затратного к стимулирующему тарифному регулированию, от утверждения индивидуальных тарифов к определению предельных цен, а также усовершенствование процедур формирования тарифов. При этом изменение тарифов, необходимое для модернизации отрасли, будет носить поэтапный и прогнозируемый характер. Также предполагается принятие мер по повышению эффективности реализации инвестпрограмм для снижения давления на инфляцию: возможность поддержания рыночного уровня доходности на инвестированный капитал будет сопровождаться стимулами к снижению себестоимости регулируемых услуг. Для минимизации отрицательных социальных эффектов планируется предусмотреть механизмы адресной поддержки уязвимых слоев населения. Программа "Тариф в обмен на инвестиции" будет расширена для включения проектов новой электрогенерации.

      Расширение мер государственной поддержки проектов генерации и зеленого водорода с применением глобального опыта позволит дополнительно стимулировать энергетический переход страны, при этом особое внимание будет уделено производствам, связанным с климатическими технологиями14.

      Приоритет 4. Повышение энергоэффективности экономики

      Ключевой задачей в данном направлении станет общее снижение энергоемкости экономики Казахстана. Согласно поручению Г лавы государства, показатели энергопотребления и энергоемкости экономики будут снижены минимум на 15% к 2029 году. Для повышения энергоэффективности зданий будут внедрены и актуализированы существующие строительные нормативы, направленные на снижение энергопотерь, а также запущена практика ведения энергетического рейтинга зданий (House energy rating), основанного на результатах системного мониторинга энергоэффективности помещений.

      Поддержка программ энергоэффективности и энергоаудитов в промышленности. Будут проведены бесплатные оценки энергопотребления с выработкой конкретных рекомендаций (по примеру Мичиганской программы в США), а также предусмотрено последующее финансирование мер по обеспечению энергоэффективности крупных и средних предприятий (по примеру опыта Китая). Дополнительным рычагом станет привлечение на рынок Казахстана международных энергосервисных компаний и экспертных центров.

2.4. ОБРАБАТЫВАЮЩАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ

      Текущая ситуация

      В 2022 году выпуск продукции отрасли составил 21,2 трлн тенге. Основной вклад в обрабатывающую промышленность вносят следующие сектора: металлургия (44% от общего объема отрасли), производство продуктов питания (19%), машиностроение (15%), производство стройматериалов (6%) и химическая промышленность (4%).

      _____________________________
14 Согласно международному опыту, производства, связанные с климатическими технологиями, являются крупным направлением поддержки за счет субсидий: средний размер субсидий по таким проектам в Испании и Канаде составляет около 20% от общего размера инвестиций, в США-10%.


      Обрабатывающая промышленность занимает 13,4% в ВВП страны. В этой связи по всем категориям товаров, кроме металлургического производства, Казахстан остается нетто-импортером: наибольший нетто-импорт наблюдается в машиностроении (7,6 трлн тенге), химической промышленности (1,4 трлн тенге) и в производстве продовольственных товаров (0,9 трлн тенге).

      Наблюдаемая недозагрузка производственных мощностей свидетельствует о недостаточном уровне конкурентоспособности отечественного производства: у 70% предприятий обрабатывающей промышленности среднегодовая загруженность не превышает 70%, а среднегодовая загруженность машиностроительных предприятий за последние годы колеблется в пределах 25-48%.

      К основным вызовам обрабатывающей промышленности, сдерживающим конкурентоспособность отечественных предприятий, относятся низкий уровень сложности товаров и технологичности производств, отсутствие современной инфраструктуры качества, сырьевая направленность экспорта, ограниченность сырья для производства, в том числе из-за недостаточной кооперации с добывающими производствами, низкого уровня защиты рынка, и дефицит кадров.

      Низкий уровень сложности производимых товаров

      Несмотря на общее развитие отрасли, доля сырьевых товаров в экспорте сохраняется на уровне 66%, а доля местных предприятий обрабатывающей промышленности, занимающихся инновационной деятельностью, - на уровне 14,8%. Как следствие, Казахстан имеет отрицательный индекс экономической сложности (-0,47) и занимает 88-е место по этому показателю среди 133 стран, отставая от соседних стран со схожей экономикой15.

      В Казахстане в сырьевых направлениях отрасли обработка имеет низкий уровень глубины, основная доля продукции экспортируется в виде промежуточного сырья. Например, в металлургии 77% свинца, 87% алюминия и 99% меди экспортируются в необработанном или в первично обработанном виде.

      Несмотря на наличие сырьевой базы16, в Казахстане не был создан значимый сектор газо- или нефтехимии, и только в 2022 году был запущен первый крупнотоннажный газохимический проект. Вместе с тем действующие предприятия сталкиваются с недоступностью и нехваткой сырья: объем импорта сырья и комплектующих для обрабатывающей промышленности страны составляет 50% и более, что повышает себестоимость продукции и усиливает барьеры для налаживания производства технологичных товаров. Например, импорт составляет большую часть сырья и компонентов для производства промышленного оборудования, автомобилей, сельскохозяйственной техники, а основную долю выпуска машиностроения занимают несложные сборочные производства с синимальным уровнем локализации.

      _____________________________
15 Россия - 53-е место (0,19), Турция - 40-е место (0,61) и Беларусь - 29-е место (0,91).

      16 Сырье с Тенгиза, Кашагана и Карачаганака отличается высоким содержанием необходимых для газохимического производства жирных фракций газа (этан, пропан, бутан). При этом на данный момент жирные фракции выделяются только из сырья с Тенгизского месторождения, обеспечивающего производство полипропилена (KPI).


      Недостаточный уровень внедрения международных технологий и стандартов в производстве является еще одним фактором, снижающим индекс экономической сложности. Этот процесс требует технологического обновления и значительных инвестиций, что, в свою очередь, оказывает влияние на конкурентоспособность отечественной продукции.

      Износ и низкая энергоэффективность производств

      Средний уровень износа составляет 41%, причем в производстве металлических изделий, напитков, вооружения, военной техники и другой продукции машиностроения этот показатель выше 45%.

      Энергозатраты в ГМК Казахстана одни из самых высоких в мире. При энергоемкости на уровне 1,6 тнэ на тысячу долларов США казахстанская продукция значительно уступает по этому показателю развивающимся и развитым рынкам, где он варьируется от 0,2 до 0,9 тнэ на тысячу долларов США.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Целью развития обрабатывающей промышленности к 2029 году является развитие технологичности и конкурентоспособности существующих и новых производств, которые позволят реализовать экспортный потенциал страны и обеспечить потребности внутреннего рынка, что должно привести к значимому росту выпуска отрасли.

      Приоритеты развития в обрабатывающей промышленности зависят от специфики сектора и стадии развития отрасли. Так, для отраслей с относительно сложной и ранее не производящейся в Казахстане продукцией приоритетом является привлечение транснациональных компаний с проверенными технологиями и опытом работы, а также обеспечение доступа к инфраструктуре, поддерживающим производствам и финансированию. Вместе с тем для наиболее развитых и масштабированных секторов обрабатывающей промышленности приоритетом являются повышение глубины локализации и освоение новых, более сложных компонентов.

      К общим приоритетам при этом относятся обеспечение сырьем, модернизация производств, развитие кадров и компетенций, а также обеспечение общей согласованности индустриальной политики с планами по развитию инфраструктуры и минерально-сырьевого комплекса.

      Приоритет 1. Повышение технологической сложности продуктов и модернизация производств

      В рамках данного приоритета работа будет направлена на стимулирование разработки и производства качественных и технологичных товаров с высокой добавленной стоимостью, в том числе с использованием современной инфраструктуры качества.

      Повышение локализации. В целях повышения уровня локализации будет проработан комплекс сопутствующих аспектов, в том числе касающихся методики оценки степени локализации, определения перечня приоритетных товаров, подлежащих локализации, масштабного внедрения цифровизации инфраструктуры и оценки качества локализации.

      Для поддержки локализации производств будут проработаны стимулирующие меры тарифного и налогового регулирования.

      Будут создаваться стимулы для малых и средних предприятий обрабатывающей промышленности, занимающихся производством комплектующих, сервисным обслуживанием, переработкой или утилизацией производственных и потребительских отходов.

      Обеспечение предприятий сырьевой базой. В целях снабжения ресурсной базы будут установлены тарифные и нетарифные ограничения по сырьевым товарам, являющимся важными составляющими для производства согласно международным обязательствам Республики Казахстан.

      Поддержка инновационной деятельности предприятий. Комплекс мероприятий в данном направлении будет нацелен на системную приоритизацию, развитие и внедрение актуальных технологий и подходов по отраслям, улучшение взаимодействия между бизнесом, научно-исследовательскими и опытно-конструкторскими организациями и государством.

      Развитие отраслевых кластеров (в том числе в рамках специальных экономических и индустриальных зон), территориально концентрирующих и объединяющих промышленные предприятия с исследовательскими и образовательными организациями, будет способствовать повышению эффективности взаимодействия, привлечению и распределению ресурсов и инвестиций.

      Модернизация предприятий и снижение энергоемкости отрасли. Для устойчивого развития обрабатывающей промышленности страны критически важны инвестиции в модернизацию материально-технической базы с фокусом на снижении ее износа и повышении энергоэффективности. Одной из первых сфер, где будет активизирована такая работа, станут металлургические комбинаты страны.

      При этом параллельно с продолжением работы государства по стимулированию притока частных инвестиций, расширению кредитования от банковского сектора будут пересмотрены и актуализированы условия встречных обязательств к инвесторам.

      Для дальнейшего обновления производств и повышения энергоэффективности отрасли будут применены инструменты льготного финансирования мер по повышению энергоэффективности: льготные ставки кредитования, ускоренная амортизация основных средств, снижение импортных и таможенных пошлин с учетом международных обязательств.

      Приоритет 2. Стимулирование спроса и защита внутреннего рынка

      Поддержка спроса на отечественную продукцию. В мерах государственной поддержки сельского хозяйства, предпринимательства и инвестиций будут предусмотрены условия по стимулированию приобретения отечественных товаров, в том числе удобрений, сельскохозяйственной и железнодорожной техники. Еще одним направлением поддержки станет расширение использования механизмов офтейк-контрактов в регулируемых закупках.

      Защита внутреннего рынка и поддержка экспорта продукции. В рамках указанной работы будет расширено применение нетарифных инструментов защиты внутреннего рынка при сохранении открытости экономики Казахстана, особенно в отношении импортной продукции, аналоги которой производятся в стране.

      Кроме того, планируется предусмотреть временные послабления в выплатах для отечественных производителей, являющихся поставщиками оборудования для международных операторов, сопровождающиеся встречными обязательствами в части качества продукции, роста объемов производства и повышения технологической сложности.

      Для защиты от ввоза небезопасной продукции меры будут направлены на развитие соответствующей лабораторной базы. Для этого планируется провести анализ обеспеченности лабораторий и оцифровку материально- технической базы по всем отраслям с учетом региональной специфики. Результаты анализа послужат основой для дальнейшего развития лабораторной базы, модернизации лабораторий и повышения компетенций сотрудников.

      Приоритет 3. Стимулирование привлечения инвестиций в отрасль

      В рамках данного направления работа будет ориентирована на увеличение объемов инвестиций в отрасль, в том числе иностранных, а также защиту интересов действующих инвесторов.

      Привлечение крупных стратегических инвесторов в приоритетные секторы отрасли. Наряду с общей работой по улучшению инвестиционного климата и стимулированию инвестиций будет продолжена фокусная работа по поиску крупных транснациональных компаний и их привлечению в развитие ключевых отраслей.

      Дальнейшее развитие инфраструктуры, в том числе в рамках специальных экономических зон (далее - СЭЗ) и индустриальных зон (далее - ИЗ). Приоритетной задачей останется обеспечение бесперебойного доступа к ключевым факторам производства (водо-, электро- и газоснабжение, транспортные коммуникации). При этом в рамках дальнейшего развития удобных и современных СЭЗ и ИЗ наряду с обеспечением доступа к инженернокоммуникационной инфраструктуре и завершением строительства инфраструктурных объектов получат развитие дополнительные сервисы для инвесторов, будет расширено количество разрешенных видов деятельности в таких зонах.

      Создание благоприятных инвестиционных условий и гарантия их соблюдения. Для дальнейшего улучшения инвестиционного климата в стране продолжится системное совершенствование инвестиционной политики с учетом отраслевой специфики.

      Приоритет 4. Развитие компетенций

      Одним из ключевых инструментов будет расширение роли ТиПО и университетов в подготовке квалифицированных кадров, а также постоянном развитии текущих кадров.

      Предусмотрено масштабирование применения принципов непрерывного образования с уделением особого внимания вопросам развития цифровой грамотности специалистов и влияния ИИ на обрабатывающую промышленность. Субъекты промышленно-инновационной деятельности также будут активно участвовать в постоянном развитии кадрового потенциала при поддержке государства.

3. НОВЫЕ ТОЧКИ РОСТА

3.1. ТРАНСПОРТНО-ЛОГИСТИЧЕСКИЙ КОМПЛЕКС

      Текущая ситуация

      Географическое расположение Казахстана между крупными производителями товаров и рынками сбыта обуславливает его становление в качестве узлового транспортно-логистического хаба на Евразийском континенте.

      При этом развитие транспортно-логистического комплекса Казахстана столкнулось с рядом вызовов. Доля отрасли в структуре экономики страны по итогам 2023 года не восстановилась до допандемийного уровня (5,3% против 8,0% в 2019 году).

      Загруженность и износ транспортной инфраструктуры

      В Казахстане 57% магистральных железных дорог признаны изношенными. Доля двухпутных и многопутных линий составляет 31%, что существенно сдерживает пропускную способность и эффективность перевозок. В дополнение к этому отмечается недостаток мощностей на большинстве железнодорожных станций, а также морских портов Курык и Актау.

      Отмечаются проблемы автодорожной инфраструктуры, напрямую влияющие на безопасность и надежность перевозок. Формально нормативным требованиям соответствуют 92% республиканских и 87% местных автодорог при высокой нагрузке отдельных участков международных маршрутов. При этом ежегодно выявляется необходимость форсированного расширения сети дорог республиканского значения. Значимая часть дорог областного и районного значения не имеет твердого покрытия.

      Схожая ситуация отмечается и в секторе авиаперевозок, в частности в крупных аэропортах городов Астаны, Алматы и Шымкента. Объем трафика значительно превышает проектные параметры аэропортов и способствует ускоренному износу инфраструктуры.

      Одним из вызовов также является высокий неудовлетворенный спрос на рынке складских услуг.

      Дефицит и изношенность транспортного парка

      Значительная часть потерь производительного времени в железнодорожной отрасли связана с высокой нагрузкой на локомотивы.

      В Казахстане вагоны в груженом состоянии находятся в простое 33% своего времени, вызывая задержки в доставке и увеличение транспортных затрат. Нехватка также ощущается и по отдельным типам вагонов. Более того, наблюдается высокая степень износа подвижного железнодорожного состава, истекает проектный срок эксплуатации у 51% локомотивов и 40% грузовых вагонов АО "НК "К^азакстан TeMip жолы" (далее - АО "НК "КТЖ").

      Кроме того, из-за недостатка сухогрузов, паромов, танкеров и контейнеровозов казахстанский флот не может конкурировать с более развитыми флотами других стран Каспийского бассейна.

      В авиаперевозках наблюдается дефицит воздушных судов, необходимых для удовлетворения растущих потребностей населения.

      Низкая цифровизации отрасли и неэффективное управление потоками в железнодорожном секторе

      Недостаточный уровень цифровизации повсеместно наблюдается в транспортном секторе. Отсутствие единой информационной среды для обмена данными и согласований между участниками транспортного процесса, включая контрольно-надзорные органы, приводит к значительным задержкам в грузовых операциях и уменьшает привлекательность Казахстана как транзитного хаба.

      Более того, низкая операционная эффективность является одним из основных факторов, сдерживающих реализацию потенциала железнодорожной отрасли. Например, отсутствие открытых и прозрачных правил для распределения приоритезации движения между операторами, социальными и коммерческими перевозками, а также между транзитными и экспортными маршрутами. Такая ситуация создает дополнительные барьеры для малого и среднего бизнеса и несырьевого экспорта.

      Кроме того, эффективному использованию инфраструктуры и подвижного состава не способствует и текущая система тарификации железнодорожных перевозок. Из-за низкого тарифа за перевозку порожнего вагона увеличивается количество вагонов на магистральных железнодорожных сетях, что вкупе с недостатком локомотивной тяги приводит к простоям (56% времени вагоны находятся в состоянии простоя) и увеличению количества брошенных поездов17.

      Искаженность и низкая инвестиционная привлекательность рынка

      В зависимости от вида транспортных перевозок наблюдается разный уровень государственного участия. Например, автоперевозки по сравнению с другими видами транспорта представляют собой более открытый рынок для частных операторов. В секторе авиаперевозок внутренние маршруты демонстрируют высокую конкуренцию, особенно с появлением лоукост- авиакомпаний.

      В сфере железнодорожных перевозок государственное участие остается относительно высоким, приводя к монополии на рынке и, как следствие, к низкому уровню обслуживания. Проблемы железнодорожной отрасли связаны, прежде всего, с недостаточным уровнем регулируемых железнодорожных тарифов, необходимых для покрытия текущих операционных расходов и инвестиционных затрат. Кроме этого, существуют проблемы перекрестного субсидирования низкодоходных грузов за счет высокодоходных, а также пассажирских и грузовых перевозок.

      _____________________________
      17 Брошенный поезд - это грузовой поезд, оставленный в ожидании локомотива, открытия дороги, погрузки и т.д.


      Приоритеты развития до 2029 года

      К 2029 году Казахстан значительно укрепится в роли крупного регионального торгово-логистического хаба, а вклад предоставляемых услуг в транспорте и складировании в ВВП превысит 9%.

      Приоритетными задачами являются развитие мультимодальности и маршрута Транскаспийского международного транспортного маршрута (далее - ТМТМ), а также масштабирование направления "Север - Юг" для увеличения объемов транзитных перевозок и экспортных возможностей для казахстанских предприятий. Объем транзитных перевозок через Казахстан увеличится с 26,7 до 43,0 млн тонн и с 1,1 до 2,0 млн двадцатифутового эквивалента (ДФЭ) к 2029 году.

      Приоритеты развития отрасли включают расширение и модернизацию инфраструктуры, снижение потерь в перевозках за счет обновления и расширения транспортного парка, повышение операционной эффективности и межстрановой кооперации, а также стимулирование конкуренции и снижение доли государственного участия.

      Приоритет 1. Расширение и модернизация инфраструктуры

      Расширение железнодорожной инфраструктуры. В рамках строительства и модернизации приоритетных железнодорожных путей и станций необходимо осуществить расширение существующих железнодорожных путей и пропускной способности наиболее загруженных станций на казахстанском участке международных транспортных маршрутов ТМТМ, "Север - Юг" и Северного коридора Трансазиатской железнодорожной магистрали.

      Расширение портовой инфраструктуры. Для реализации имеющегося потенциала будут проведены дноуглубительные работы, расширены и модернизированы мощности морских портов и подходных каналах, а также запущен современный контейнерный хаб. Еще одним инструментом станет повышение эффективности управления портами через привлечение международного стратегического инвестора, которое позволит увеличить пропускную способность еще на треть.

      Повышение пропускной способности и сохранности дорожной инфраструктуры. Для устранения узких мест на международных и межрегиональных автомобильных коридорах необходимо провести комплекс системных мер по завершению долгостроев, расширению маршрутов транзита в западном, центральном и южных макрорегионах и повышению пропускной способности международных пунктов пропуска на внешних границах. Также важно обеспечить внедрение инновационных стандартов строительства, ремонта и обслуживания автодорог на всех уровнях, а также внедрение систем управления рисками преждевременного их разрушения из-за большегрузного транспорта.

      Расширение инфраструктуры аэропортов. Для усиления транзитного потенциала в сфере пассажирских и грузовых авиаперевозок будут проведены модернизация и расширение международных аэропортов в городах Астане, Алматы, Актау, Актобе, Караганде и Шымкенте. Трансформация аэропортов Казахстана в региональные транзитные авиационные хабы предусматривает введение гибкой системы тарифов, обеспечение условий для привлечения специализированных кадровых ресурсов, оптимизацию таможенных процедур транзитных грузов. Кроме того, для развития грузовых перевозок планируется создание зон свободной торговли со специальными таможенными, миграционными и иными видами регулирования для зарубежных перевозчиков и логистических компаний.

      Формирование рынка качественных складских помещений. К 2029 году объем складских помещений, отвечающих требованиям наивысших классов А и В, будет доведен до 4 млн кв. м. Кроме того, предусмотрено стимулирование создания трансграничных логистических хабов на границах с Узбекистаном, Кыргызстаном, Китаем, Россией и в Каспийском регионе. Для развития логистического потенциала будут приняты меры по развитию сети высококачественных таможенных (бондовых) складов.

      Приоритет 2. Увеличение транспортного парка

      Обеспечение локомотивной тягой. Планируются обновление и расширение парка с учетом локомотивов, которые подлежат выводу из эксплуатации по истечении нормативного срока службы. Распределение дополнительных лицензий на тягу создаст условия для увеличения доли частного сектора и привлечения дополнительного финансирования.

      Обеспечение вагонами и стимулирование контейнеризации для мультимодальных перевозок. Планируется расширение парка подвижного состава по дефицитным категориям вагонов. Помимо этого, будут приняты меры по стимулированию контейнеризации посредством временного снижения стоимости их закупа или перевозок с их использованием.

      Обеспечение воздушными судами и морским флотом. Парк казахстанских авиакомпаний будет пополнен новыми воздушными судами через механизмы поддержки государством лизингового финансирования.

      Данная инициатива направлена на повышение уровня безопасности полетов и полное удовлетворение потребностей населения и бизнес-сообщества в стабильных, безопасных и комфортных авиаперевозках.

      Для достижения потенциала портовых мощностей и ТМТМ необходимо обеспечение нефтеналивных мощностей портов и танкерного флота. Реализация проектов по расширению торгового флота будет осуществляться на основе экономической рентабельности и коммерческой привлекательности совместно с международными партнерами с привлечением частных инвестиций.

      Приоритет 3. Повышение эффективности работы транспортнологистического комплекса за счет пересмотра модели управления потоками, внедрения тарифных стимулов и интеграции цифровых технологий

      Централизация и выделение функций планирования железнодорожных перевозок и распределения ниток графика за пределы периметра национальной компании. В рамках указанной работы будут введены механизмы центральной диспетчеризации и управления железнодорожными потоками. Приоритетными задачами станут разработка и внедрение четких и прозрачных правил для определения приоритетности движения. По мере роста объемов и регулярности грузовых потоков будет оценена возможность перехода к фиксированным маршрутным расписаниям (Precision Scheduled Railroading).

      Цифровизация управления потоками и документооборота. В секторе железнодорожных перевозок планируется внедрение систем автоматизации транзитных деклараций, составления графиков и управления пассажирскими и грузовыми потоками, а также увеличения пропускной способности станций за счет цифровизации.

      Современные технологии, применяющие ИИ, могут рассчитать оптимальный график движения, основываясь на данных, полученных через камеры и датчики, а также сведениях о положении поездов и наличии груза.

      Эти системы будут интегрированы с данными о состоянии инфраструктуры, включая информацию о техническом состоянии поездов, возникающих перебоях и плановых ремонтных работах, данные о пассажирах и погодных условиях, что будет способствовать улучшению качества сервиса и принятию оперативных управленческих решений.

      Планируется внедрение системы интервального движения, целью которого является увеличение пропускной способности станций, а также системы автоведения поездов, которые будут способствовать снижению расхода топлива и износа оборудования.

      На сегодня реализуется проект по внедрению системы автоматизации таможенных процессов - "Цифровой торговый коридор". Система позволит автоматизировать таможенный транзит, выпускать транзитные декларации в автоматическом виде, отслеживать грузы и перейти на электронные документы.

      Для водного транспорта предусмотрена интеграция в мультимодальные логистические цепочки через активное развитие цифровизации и автоматизацию процессов в морских портах, включая создание единой цифровой платформы с прикаспийскими портами.

      В сфере автомобильных перевозок также будет реализован принцип "одного окна" при пересечении границы с переходом на электронные накладные и системы обмена данными между таможенными органами. Планируется переход на электронные системы eTIR (система международных автомобильных перевозок) и eCMR (электронная накладная для международных автомобильных перевозок).

      Эффективное межстрановое взаимодействие в рамках совместных предприятий по приоритетным маршрутам и упрощение пограничных переходов по всем видам перевозок. В рамках трансграничных совместных предприятий, созданных на ключевых международных маршрутах, активно будет применяться оказание услуг по принципу "одного окна". Также должны быть предусмотрены планы и обязательства по совместному финансированию инфраструктуры маршрута.

      Особое внимание будет уделено введению "зеленых коридоров" на отдельных пограничных переходах для проверенных транзитных грузов и реализации принципа "одна остановка". Также предусмотрено создание региональных транзитных транспортных узлов (хабов) на базе ключевых аэропортов в городах Астане, Алматы, Актау и Шымкенте. Хабы будут оборудованы упрощенными таможенными и пограничными режимами.

      Снижение тарифных стимулов к неэффективному использованию инфраструктуры и подвижного железнодорожного состава. В целях минимизации перевозки порожних вагонов и сокращения времени их простоя предусмотрено обновление тарифной сетки для железнодорожных перевозок. Будет пересмотрено соотношение тарифов на груженые и порожние вагоны, а также ужесточены штрафные санкции за простой вагонов на магистральной железнодорожной сети.

      Приоритет 4. Увеличение конкуренции на рынке и снижение доли государственного участия

      Увеличение доли частных инвестиций в отрасли и завершение реформ национального перевозчика в железнодорожном секторе. Планируется создать условия для привлечения частных инвестиций в развитие рынка железнодорожных перевозок, обновление подвижного состава и модернизацию инфраструктуры.

      Также предусмотрено завершение трансформации АО "НК "КТЖ" в национальную транспортно-логистическую компанию с сохранением четких контуров и разграничением деятельности бизнес-единиц. По мере готовности компании будут проведены разделение и приватизация ее отдельных бизнес- вертикалей. Данные процессы будут сопровождаться пересмотром тарифной политики в железнодорожной отрасли, включая постепенный отказ от дифференциации тарифов по родам грузов и переход к новым механизмам поддержки социальных грузов. При формировании нового прейскуранта цен будут учтены фактическая себестоимость перевозок грузов и пассажиров, а также обеспечен переход на тарификацию перевозок на качественные показатели (скорость, электрифицированный, неэлектрифицированный пути, приоритетные поезда, сверхтяжелые поезда и так далее).

      Развертывание политики "открытого неба". Либерализация рынка воздушных перевозок по опыту ЕС будет способствовать появлению новых низкобюджетных авиакомпаний, которые смогут эффективно конкурировать с национальными авиаперевозчиками. Продолжится открытие прямых авиасообщений, международная авиационная сеть будет увеличена более чем на 30 новых маршрутов.

3.2. АГРОПРОМЫШЛЕННЫЙ КОМПЛЕКС

      Текущая ситуация

      Казахстан, будучи шестой страной в мире по площади сельскохозяйственных угодий на уровне 214 млн га, имеет большой аграрный потенциал. Сельское хозяйство на протяжении десятилетий сохраняет небольшой вклад в национальную экономику на уровне 5% ВВП и имеет высокую социальную значимость. При этом уровень производительности труда в сельском хозяйстве сравнительно низкий.

      В 2022 году Казахстан занял 32-е место в мировом рейтинге продовольственной безопасности18, опередив такие страны, как Узбекистан, Россия и Азербайджан, что свидетельствует об устойчивости отрасли в стране. В то же время в Казахстане наблюдается недостаточная обеспеченность некоторыми продовольственными товарами19, в результате чего страна является нетто-импортером продукции АПК, что в свою очередь является значимым проинфляционным фактором. Более того, дополнительные риски продовольственной безопасности связаны с тем, что по многим категориям таких товаров наблюдается высокая концентрация импорта продукции из одной страны-импортера.

      Уникальное расположение в центре Евразии предоставляет Казахстану прямой доступ к огромным рынкам сбыта России, Китая, стран Центральной Азии и обуславливает большой экспортный потенциал страны. Экспорт в основном представлен сырьевыми товарами и товарами неглубокой переработки, 61% экспорта составляет экспорт пшеницы и муки. При этом по категориям товаров достаточной обеспеченности имеется потенциал наращивания экспорта на текущих рынках, в топ-5 которых Казахстан занимает 21% объема экспорта, в том числе за счет выхода на новые рынки.

      С социальной точки зрения сельское хозяйство в Казахстане характеризуется низким уровнем дохода работников: медианный размер заработной платы в сельском хозяйстве на 34% ниже медианной заработной платы в среднем по стране.

      Анализ текущей ситуации показывает, что дальнейшее развитие сельского хозяйства определяют ряд вызовов и возможностей, связанных с производительностью сельского хозяйства, развитием производств продукции высокой степени переработки, инфраструктурой хранения и транспортировки продтоваров.

      Растениеводство

      Растениеводство занимает основную долю в производстве сельского хозяйства. В 2022 году выпуск продукции в отрасли составил 5,8 трлн тенге. Наблюдаемые уверенные темпы роста растениеводства в 21% с 2017 года преимущественно были обусловлены ростом экспорта, представленного в основном зерновыми культурами.

      ____________________________
18 Индекс продовольственной безопасности (Global Food Security Index) - рейтинг стран мира по уровню продовольственной безопасности по версии аналитического агентства Economist Intelligence Unit.

      19 Например, сыр, творог, мясо курицы, колбасные изделия, рыба, сахар, яблоки.

      В Казахстане посевная площадь за последние годы стабильно растет, однако наблюдается низкая диверсификация культур: 70% составляют низкопроизводительные20 зерновые культуры. В основных зерносеющих регионах страны преобладает монокультура.

      Кроме того, Казахстан по урожайности основных культур отстает от других стран21 со схожими климатическими условиями. Низкая эффективность использования пахотных площадей в большей степени обусловлена ухудшением почвенного покрова, медленным темпом роста орошаемых земель и низкой эффективностью водопользования, недостаточным уровнем развития семеноводства и оснащенности материально-технической базы.

      Ухудшение почвенного покрова

      В Казахстане все сильнее проявляются процессы истощения почв. В стране числится до 90 млн га эродированных или эрозионно-опасных земель, из которых 29 млн фактически эродированы.

      Согласно научным исследованиям, на сегодняшний день более 75% почв, используемых в сельском хозяйстве, подвержены деградации, доля пахотных почв с низким содержанием гумуса из обследованной площади достигает 62,5%. Все это приводит к снижению урожайности и финансовым потерям. Основные причины деградации почвенного покрова - несоблюдение технологии севооборота при посадке культур, а также недостаточный уровень применения органических и минеральных удобрений: объемы вносимых удобрений в Казахстане находятся на относительно низком уровне и составляют в среднем 23% от научно обоснованных норм.

      Недостаточный уровень развития отечественной системы семеноводства

      Одним из вызовов продовольственной безопасности в Казахстане является недостаточная обеспеченность семенами отечественной селекции: например, по семенам пшеницы данный показатель составляет 56%. По остальным культурам, таким как овощные, бахчевые и сахарная свекла, обеспеченность семенами отечественной селекции составляет менее 10%. Также немаловажной проблемой является низкий процент сортообновления: доля применяемых элитных семян в стране составляет всего 7%, в то время как в соседних государствах данный показатель равен 20%.

      Недостаточная материально-техническая оснащенность

      Парк сельскохозяйственной техники в Казахстане характеризуется высокой изношенностью: тракторов - 80%, комбайнов - 72%, посевных комплексов - 70%, в то время как в других странах средний уровень изношенности составляет 40 - 50%. Средний темп обновления техники в Казахстане составляет 4% при технологической норме 8 - 10%.

      Медленные темпы роста орошаемых земель и низкая эффективность водопользования

      ________________________________
20 С точки зрения ВВП на гектар и объема валового сбора на гектар: в частности, зерновые культуры - 153 тыс. тенге/га, масличные - 205 тыс. тенге/га, свекла - 319 тыс. тенге/га, овощи и картофель - 3200 - 3900 тыс. тенге/га.

      21 Рассматривались такие страны, как Китай, США, Канада, РФ, страны Северной, Центральной и Восточной Европы.

      В Казахстане наблюдается низкий уровень доли орошаемых земель и медленный темп роста их площади. Большая доля орошаемых земель не используется вследствие неисправности оросительной, дренажной сети, засоления или подтопления земель.

      Ключевым вызовом на фоне растущего дефицита воды является низкая эффективность водопользования в сельском хозяйстве: наблюдается высокий удельный расход воды на орошение, превышающий данный показатель в климатически сопоставимых странах в 2 - 3 раза. Низкая эффективность водопользования связана с большими потерями воды и незначительным уровнем внедрения водосберегающих технологий.

      Одним из ключевых факторов, сдерживающих внедрение водосберегающих технологий и модернизацию инфраструктуры, является низкий уровень тарифов на воду, сопровождающийся дополнительно субсидиями на уровне 50 - 80%.

      Животноводство

      С 2017 года в животноводческой отрасли Казахстана наблюдался рост в 20,2%, который преимущественно был обусловлен увеличением численности поголовья22. Ключевые вызовы в животноводстве - низкая продуктивность отрасли в результате отсутствия конкурентных производств, недостаточная обеспеченность кормовой базой, нестабильная эпизоотическая обстановка.

      Низкая продуктивность отрасли

      Несмотря на растущую динамику, в Казахстане наблюдаются сравнительно низкие показатели продуктивности: средний надой молока на корову составляет 2,4 тонны, средний живой вес единицы крупного рогатого скота - 339 кг, что значительно ниже, чем в других сопоставимых странах. Отсутствие масштаба в отрасли ограничивает возможности значительного повышения эффективности производства молочной и мясной продукции.

      Недостаточная обеспеченность кормовой базой обусловлена низкой долей кормовых культур в посевной площади и дефицитом пастбищных угодий. Объемы производства кормов ниже в 2 раза, чем это требуется по зоотехническим нормам. Наблюдается дефицит пастбищных угодий, оцениваемый в 8 - 15 млн га. При этом из 179 млн га пастбищных угодий только 81 млн га являются землями сельскохозяйственного назначения, 67 млн га - неиспользуемые земли запаса, в результате чего в том числе наблюдается низкая численность поголовья скота на единицу площади пастбищ в сравнении с другими схожими климатически странами.

      Необходимость усиления эпизоотического контроля

      Кроме того, за последнее десятилетие в стране наблюдается снижение падежа, однако сохраняется потребность контроля эпизоотической ситуации. Казахстан - первая страна ЕАЭС, которая начала использовать единую систему учета сельскохозяйственных животных, а также активно проводить цифровизацию и автоматизацию процессов ветеринарии. Однако отсутствие Казахстана в списках свободных от ящура стран без практики вакцинации (60 стран) негативно сказывается на развитии экспорта в животноводстве и мясопереработке.

      _______________________________
22 С 2017 года отмечается увеличение поголовья крупного рогатого скота - на 27,3% до 8,6 млн голов, овец и коз - на 19,3% до 21,8 млн голов, лошадей - на 64% до 3,9 млн голов, птиц-на 41,7% до 56,5 млн, верблюдов - на 40% до 270 тыс. голов.


      Переработка сельскохозяйственной продукции

      Дефицит сырья - один из ключевых вызовов в переработке сельхозпродукции в Казахстане. В производстве продукции растениеводства дефицит сырья обусловлен высокими экспортными ценами на него, которые не стимулируют фермеров повышать уровень внутренней переработки продукции, в результате чего наблюдается недозагрузка заводов: например, загрузка мукомольных заводов составляет 36%, масложироперерабатывающих - 32,4%. Переработку продукции животноводства сдерживает дефицит качественного сырья (молочного, мясного), соответствующего техническим и санитарным регламентам, вследствие концентрации производства в личных подсобных хозяйствах.

      Развитие переработки сельхозпродукции также сдерживают меры тарифного регулирования со стороны соседних стран, стимулирующие импорт сырьевой продукции из Казахстана и ограничивающие импорт переработанной.

      Недостаточное развитие транспортно-логистической инфраструктуры

      В последние годы в Казахстане наблюдается дефицит инфраструктуры для хранения продовольственных товаров: дефицит мощностей овощехранилищ в среднем составляет 35%. Также имеет место дефицит морозильных складов для хранения мясной и рыбной продукции.

      Проблема дефицита подвижного состава и ограниченности пропускной способности пограничных переходов влияет на сбои в поставках сельскохозяйственной продукции как внутри страны, так и на внешние рынки.

      Недостаточное развитие кооперации

      Сформированные ранее в стране сельскохозяйственные кооперативы не продемонстрировали должного уровня развития и эффективности: доля объемов производства продукции кооперативами в общем выпуске составляет менее 1%. Основной проблемой стал формальный и фиктивный принцип создания кооперативов: по итогам проверки уполномоченного органа в 2021 году было выявлено 18% бездействующих и 42% формально созданных кооперативов. В результате отмечается дефицит интереса и мотивации и доверия фермеров.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Развитие АПК в Казахстане нацелено на достижение трех фундаментальных задач: обеспечение продовольственной безопасности по всем категориям социально значимых товаров, раскрытие экспортного потенциала продукции животноводства и переработки сельхозпродукции, а также обеспечение продуктивной занятости и достойного уровня благосостояния работников.

      Для реализации отмеченных задач в растениеводстве основными направлениями развития станут повышение эффективности использования пахотных площадей и водопользования.

      В животноводстве основными направлениями будут масштабирование отрасли путем привлечения инвесторов и развития кооперации, а также обеспечение эпизоотического благополучия. Наряду с этим одним из ключевых направлений продолжит оставаться повышение уровня переработки сельхозпродукции.

      Масштабное реформирование АПК потребует значительного увеличения финансирования отрасли с активным привлечением средств из дополнительных источников. При этом все меры государственной поддержки будут предоставляться по принципу "одного окна" в рамках единой цифровой платформы.

      Приоритет 1. Повышение эффективности использования сельскохозяйственных площадей

      Повышение уровня обследования земельных ресурсов. В числе ключевых задач в данном направлении - проведение полного обследования состояния земельных ресурсов и качественный (почвенный, геоботанический, агрохимический) учет земель. В этой связи планируется внедрение стимулирующих механизмов для проведения качественного обследования земель аграриями и предоставления результатов обследований государству.

      Создание единой государственной информационно-аналитической цифровой платформы мониторинга земель. Одним из важных направлений станет реализация государственной цифровой платформы, интегрирующей различные сельскохозяйственные данные о земельных ресурсах (спутниковые снимки, данные о назначении и использовании земель с платформы земельного кадастра, данные исследований почвенного покрова, схемы севооборота и другие), а также климатические показатели (температура, влажность и другие). На базе углубленной аналитики будут внедрены автоматизированные подходы по оптимальным культурам, севообороту, уровню и типам применяемых удобрений, семян, пестицидов, использованию воды.

      Снижение деградации почвенного покрова и восстановление земель. На базе анализа данных исследований почвенного покрова необходимо внедрение современных методов анализа состояния земель и прогнозирования негативных изменений почвенного покрова, которые послужат основой для составления плана восстановительных, мелиорационных работ (осушение, вспашка, боронование, внесение органических и минеральных удобрений и другое), направленных на улучшение свойств почвы и условий для сельскохозяйственного использования земель.

      Стимулирование выращивания наиболее выгодных для данного участка земли культур, использования оптимального уровня удобрений. Традиционно во всем мире АПК является дотационной отраслью, однако система государственной поддержки должна служить инструментом повышения эффективности отрасли.

      Важным направлением станет поэтапное наложение встречных обязательств и внедрение субсидий, стимулирующих фермеров повышать объемы производства, выращивать оптимальные для данного участка культуры, использовать оптимальный уровень агроинпутов (удобрений, пестицидов и других) на основе научно обоснованных рекомендаций, согласованных с представителями бизнес-сообщества. Также важным направлением будет поэтапный переход системы государственной поддержки с мер "желтой корзины" на меры "зеленой корзины", играющие основную роль в системе под держки АПК в развитых странах.

      Обновление материально-технической базы предполагается обеспечить за счет ускорения обновления сельскохозяйственной техники до технологического норматива - 8 - 10%. Запланировано проведение работы по реализации программ субсидирования инвестиционных затрат и субсидирования ставок вознаграждения по кредитам, лизингу на приобретение сельскохозяйственной техники с актуализацией нормативов для расчета инвестиционных субсидий с учетом текущих экономических условий и потребностей отрасли. Кроме того, будут рассмотрены возможности расширения текущих финансовых инструментов, например, увеличение объемов финансирования льготного лизинга сельхозтехники.

      Приоритет 2. Повышение эффективности водопользования

      Повышение уровня применения водосберегающих технологий. Для повышения доступности применения водосберегающих технологий будет рассмотрена возможность увеличения норматива субсидий на ирригационные системы, подведение необходимой инфраструктуры для забора и подачи воды, и водосберегающих технологий. Кроме того, в целях снижения себестоимости планируется проработать возможность организации отечественного производства ирригационных систем. Для оптимизации использования воды будут приняты меры по стимулированию аграриев к использованию умных автоматизированных систем управления орошением на основе таких показателей, как влажность почвы, температура, индекс вегетации и других.

      Обучение фермеров практикам бережливого водопользования. В рамках данной работы предполагается проработать возможность организации обучающих курсов для фермеров по практикам бережливого водопользования (например, эффективное планирование орошения в зависимости от культур, использование специальных покрытий почвы для регулирования испарения и другое), применению инновационных водосберегающих технологий.

      Регулирование тарифов. В данном направлении запланированы пересмотр тарифов для стимулирования бережливого использования воды, модернизация водохозяйственной инфраструктуры для повышения эффективности систем ирригации и распространение использования альтернативных источников воды в орошении, включая очищенные сточные, талые, минерализованные и другие воды.

      Приоритет 3. Масштабирование животноводства

      Привлечение инвесторов. Привлечение крупных зарубежных игроков, транснациональных компаний в сферу животноводства будет способствовать трансферу технологий, внедрению высоких стандартов качества и безопасности продукции с повышением ее конкурентоспособности на мировом рынке. Крупные транснациональные компании предоставят доступ к рынкам сбыта, обеспечивая новые возможности для экспорта местной продукции, что также повлечет рост продуктивности работников и увеличение рабочих мест.

      Развитие кооперации. Кооперативы играют важную роль в повышении эффективности животноводства, предоставляя мелким и средним производителям доступ к капиталу, общим ресурсам и рынкам сбыта, позволяя членам кооператива вкладывать средства в современные технологии, инфраструктуру, улучшать производственные процессы и качество продукции. В этой связи планируется проработка новых подходов к кооперации фермеров на примере лучших практик: финансовые механизмы, обеспечивающие достаточную поддержку от регистрации до организации сбыта, а также организационные механизмы, обеспечивающие защиту интересов сельскохозяйственных кооперативов, консультационную поддержку населения и контроль эффективности их деятельности.

      Усиление мер контроля и профилактики здоровья скота. Работу в рамках данного приоритета в животноводстве планируется направить на снижение очагов заболеваний животных, получение статуса страны, свободной от ящура без практики вакцинации. Будут разработаны механизмы, стимулирующие фермеров к усилению контроля за состоянием скота, проведению ветеринарных мероприятий, использованию современных цифровых технологий, решений по контролю за состоянием здоровья скота.

      Приоритет 4. Стимулирование переработки сельскохозяйственной продукции

      Внедрение мер, стимулирующих переработку сельхозпродукции. В целях стимулирования переработки сельскохозяйственной продукции предполагается усовершенствование налоговой политики, рассмотрение временных послаблений для предприятий, занимающихся экспортом переработанной сельскохозяйственной продукции. Кроме того, будут внедрены меры нетарифного и тарифного регулирования, стимулирующие переработку сырья.

      Создание и расширение перерабатывающих производств. В рамках реализации проектов строительства и расширения перерабатывающих производств продолжится работа по субсидированию инвестиционных затрат, ставок вознаграждения по кредитам на пополнение оборотных средств и лизинг оборудования для предприятий переработки сельскохозяйственного сырья, в том числе для производства продуктов глубокой переработки.

      Приоритет 5. Поддержка экспорта

      Расширение экспортных рынков. Ключевой задачей для реализации фундаментальных целей АПК по наращиванию экспорта является расширение экспортных рынков. Для Казахстана особый интерес представляет рынок Китая, который имеет большую потребительскую базу. Вторым по значимости направлением по расширению экспорта является экспорт "халал" продукции в страны Персидского залива и Организации исламского сотрудничества (OIC). Правительством будут проработаны всесторонние механизмы поддержки местных производителей и экспортеров, особенно в области сертификации и внедрения требуемых стандартов. Кроме того, важным направлением работы станет заключение двусторонних и многосторонних торговых соглашений, направленных на снижение нетарифных барьеров, упрощение таможенных процедур и улучшение торговых отношений. Возрастает необходимость открытия торговых представительств и торговых миссий, проведение международных ярмарок и выставок для поддержки и продвижения казахстанских товаров на зарубежных рынках.

      Расширение транспортно-логистической инфраструктуры. Расширение и модернизация инфраструктуры хранения продовольствия в Казахстане относятся к важным направлениям процессов повышения сохранности и безопасности продукции и снижения потерь. Наибольший приоритет будут иметь строительство и модернизация овощехранилищ, морозильных складов и других объектов для обеспечения подходящих условий хранения. Так, до конца 2025 года планируется ввести дополнительные хранилища общей вместимостью 689,8 тыс. тонн.

      Основная задача - внедрение стимулирующих мер для привлечения частных инвестиций в строительство и модернизацию инфраструктуры хранения. Кроме того, будет проведена работа по развитию транспортной инфраструктуры, расширению узких мест транспортной сети, подвижного состава, пограничных пунктов.

      Приоритет 6. Развитие аграрной науки и компетенций

      Создание вертикально интегрированных научно-исследовательских центров на базе Национального аграрного научно-образовательного центра. Для укрепления связи науки, образования и бизнеса запланировано создание вертикально интегрированных агротехнологических хабов, на базе которых будут объединены представители бизнеса, научно-образовательной среды, стартапы, зарубежные исследовательские центры.

      Повышение качества подготовки кадров. В целях качественной подготовки кадров в сфере АПК предстоит проведение модернизации содержания и инфраструктуры образовательных программ вузов, в том числе в партнерстве с ведущими зарубежными университетами и агробизнесом, с учетом последних научных достижений и технологических инноваций.

      Для того чтобы образование было ориентировано на потребности современного рынка труда, особое внимание будет направлено на создание совместных с бизнесом образовательных программ, стажировок и проектов, в том числе на базе вертикально интегрированных научно-исследовательских центров.

      Развитие цифровизации в АПК. В рамках работы цифровизации сферы АПК запланирована проработка мер поддержки, стимулирующих внедрение цифровых технологий агропромышленными предприятиями, масштабирование "цифровых ферм" и технологий точного земледелия, выделение субсидий на покупку цифрового оборудования и программного обеспечения. Кроме того, будут предусмотрены специальные грантовые программы для поддержки пилотных проектов цифрового земледелия, цифровых ферм.

      Модернизация ветеринарной и фитосанитарной служб будет направлена на обеспечение необходимым оборудованием и ресурсами для мониторинга и контроля, предотвращения заболеваний и обучения специалистов. Также планируется проработка возможностей внедрения современных систем мониторинга и раннего предупреждения на базе углубленной аналитики для оперативного выявления и реагирования на вспышки болезней животных и растений, всемирно признанных методов и стандартов диагностики, профилактики и лечения заболеваний растений и животных.

      Повышение уровня финансирования научных исследований и эффективности используемых средств имеет критически важное значение, поскольку в Казахстане наблюдается недостаточное финансирование аграрных научных исследований (менее 1% ВДС сельского хозяйства, в то время как в других странах данный показатель значительно выше). Кроме того, наблюдаются серьезные диспропорции и недофинансирование коммерциализации: на научные исследования направляется более 90% всех средств, на опытные работы - менее 10%, на трансфер и коммерциализацию - 0%, при этом в мировой практике на каждое из направлений приходится по 30 - 35% объемов финансирования.

3.3. ИННОВАЦИИ, ЦИФРОВАЯ И КРЕАТИВНАЯ ЭКОНОМИКА

      Текущая ситуация

      В Казахстане активно развиваются цифровые и креативные индустрии. За 2017 - 2022 годы объем экспорта IT-продуктов и услуг вырос в 5 раз, и в 2023 году составил 529,1 млн долларов США23. Более 50% экспорта данной категории приходится на страны Европы и США. К креативным индустриям в Казахстане относится 43 направления в 12 категориях, большинство из которых индустрии медиа и развлечений, моды, дизайна и архитектуры. С 2017 года рост креативных индустрий в Казахстане составил 3,2 раза в номинальном выражении, что совпадает со средним номинальным ростом всей экономики за 2017 - 2020 годы.

      Вместе с тем потенциал инновационной деятельности в значительной мере остается нераскрытым. За период с 2019 по 2022 год объем инновационной продукции увеличился в 1,7 раза, однако ее доля в ВВП в 2022 году оставалась на уровне 1,8%. Заняв в 2023 году 81-е место (из 132) в Глобальном индексе инноваций Всемирной организации интеллектуальной собственности (далее - ВОИС), Казахстан вошел в группу стран с неэффективным соотношением затрат и результатов инновационной деятельности24.

      В 2022 году экспорт IT-продуктов и услуг составил около 0,6% всего экспорта Казахстана (для сравнения: в Ирландии и США - более 9% экспорта). Аналогичная ситуация наблюдается в отраслях креативной экономики: их доля в ВВП Казахстана остается относительно малой, составив по результатам 2022 года 0,9% ВВП (для сравнения: на креативный сектор в США и ЕС в 2022 году пришлось 4,4% ВВП25). В 2023 году Казахстан находился на 90-й позиции по субиндексу "Креативные результаты" Глобального индекса инноваций ВОИС.

      _____________________________________
23 Данные Национального Банка Республики Казахстан.

      24 В Глобальном индексе инноваций ВОИС 2023 года Казахстан занял 81-е место в общем рейтинге, 61-е место - в субиндексе институтов, 59-е место - в субиндексах человеческого капитала и инфраструктуры, 83-е место в субиндексе научных и технических результатов, 90-е место - в субиндексе результатов креативной деятельности.

      Развитие инноваций

      Ключевыми факторами, сдерживающими повышение инновационности экономики Казахстана, являются слабый уровень естественных стимулов к внедрению инноваций, неразвитое взаимодействие между ключевыми участниками процесса развития инноваций и недостаток инновационной инфраструктуры.

      Недостаток стимулов разработки и внедрения инноваций

      Ведение научно-исследовательской и инновационной деятельности в стране остается на низком уровне. В 2022 году в Казахстане инновациями занимались 11% компаний, при этом в странах ОЭСР данный показатель в среднем составляет около 50%.

      Остается низкой патентная активность: по данным ВОИС, в 2022 году заявителями из Казахстана получено 47 патентов на 1 млн человек, что значительно ниже показателей России (134) и средних по ЕС (613)26.

      В Казахстане определен перечень развития приоритетных технологий, но ответственность за их внедрение в планах отраслевых и региональных ведомств не закреплена.

      Слабое взаимодействие ключевых участников инновационного развития

      В 2023 году Казахстан занял 123-е место (из 132) в субиндексе "инновационные связи" Глобального индекса инноваций ВОИС. Отсутствие должного взаимодействия субъектов инновационной деятельности обусловлено недостаточным развитием технологических (инновационных) платформ, сетей передачи знаний, поддержки научно-производственных консорциумов и кластерных инициатив.

      Для поддержки сложных высокотехнологичных проектов важен рынок венчурных инвестиций. При этом в Казахстане такой тип финансирования находится на начальной стадии развития: в 2021 году объем таких сделок составил 0,03% ВВП, что значительно ниже показателей таких стран как Южная Корея, Великобритания и США (0,44 - 1,1%), а средний размер сделки был в 3-4 раза меньше, чем в странах сравнения, что свидетельствует о преобладании сделок ранней стадии27. В результате по итогам 2023 года Казахстан по показателю "полученный венчурный капитал" в Глобальном индексе инноваций ВОИС занял 99-е место.

      ________________________________________
25 Национальная Ассамблея государственных агентств искусства США, 2021 год Отчет по культурным и креативным индустриям Европы под ред. J. Antwerpen, В. Fesel, L. Kaltenbach, 2015 год.

      26 Расчет на основе данных ВОИС по числу патентов, поданных заявителями из указанной страны. Данные по ЕС приведены без учета Люксембурга.

      27 MOST Holdings, отчет по рынку венчурного капитала в Казахстане, 2022 год. Для странового сравнения приведено среднее значение размера сделки за 2015 - 2021 годы, по данным Pitchbook.


      Развитие цифровой и креативной экономики

      Для успешного развития цифровой и креативной экономики необходимо создать благоприятную среду, которая будет поддерживать инновации и творчество. Это включает в себя как государственные инициативы, так и активное участие частного сектора в инвестициях и развитии новых технологий.

      Развитие цифровой и креативной экономики зависит от преодоления следующих вызовов.

      Во-первых, недостаточного уровня государственной поддержки креативных индустрий.

      До 2023 года в Казахстане не существовало законодательно закрепленной классификации креативных индустрий. Отсутствует специализированный статистический учет креативных индустрий, из-за чего затруднено привлечение инвестиций и улучшение мер государственной поддержки.

      Кроме того, факторами, сдерживающими развитие креативной индустрии, являются разрозненность мер государственной поддержки и высокая ориентация на ее получение со стороны рынка, низкая доступность венчурного капитала, отсутствие приоритетов развития и слабая инфраструктура.

      Во-вторых, недостаточного развития экосистемы стартапов и дефицита IT-специалистов.

      С 2022 года Казахстан входит в международный рейтинг экосистем стартапов StartupBlink и занимает 1-е место в Центральной Азии и 73-е место из 100 в мире, что свидетельствует о значительном потенциале дальнейшего развития экосистемы в стране.

      Цифровые компетенции требуются для все большего числа отраслей и видов деятельности, включая генерацию креативного контента, разработку визуального дизайна, и анализа данных потребителей. В стране ежегодно выпускается 22 тыс. IT-специалистов. Однако, ежегодный дефицит кадров сохраняется на уровне 30 тыс. человек. Наряду с дефицитом кадров присутствует потенциал роста числа рабочих мест, требующих цифровых навыков: совокупно IT-специалисты составляют 1,2% занятых в экономике Казахстана, тогда как в ЕС - 4,5% занятых.

      Потенциал и вызовы развития инфраструктуры информационнокоммуникационных технологий (далее - ИКТ) и регулирования

      В Казахстане на сегодня выстраивается национальная цифровая финансовая инфраструктура, обеспечивающая участникам финансового рынка возможность оказания населению и бизнесу платежных и финансовых услуг дистанционно, в цифровом формате, а также проводить в мгновенном режиме платежи и переводы денег, безопасно использовать технологию открытых программных интерфейсов (Open API), развивать блокчейн-технологии и смарт- контракты на базе платформы цифрового тенге, а также отслеживать и предупреждать мошеннические транзакции и подозрительные операции. Развивается система управления бизнес-процессами на принципах облачного вычисления с дальнейшим переходом на цифровое хранилище.

      В целях улучшения качества связи к 2027 году будет обеспечен 100%-й уровень проникновения домашних сетей широкополосного доступа в Интернет.

      Для дальнейшего развития цифровой инфраструктуры Казахстану необходимо увеличить скорость Интернета (по скорости мобильного подключения Казахстан занимает 66-е место из 141, по скорости фиксированного подключения - 96-е место из 181), раскрыть потенциал рынка обработки данных (в 2022 году 1,5% транзитного потока данных из Азии в Европу обрабатывалось в Казахстане) и преодолеть разрозненность управления государственными данными. Государственные данные содержатся во множестве информационных систем, использующих разную архитектуру, что усложняет использование данных разных ведомств для проведения аналитики.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Особое внимание будет уделено комплексному развитию инновационного потенциала страны и его переходу на качественно новый уровень, а также развитию креативных индустрий с постепенным увеличением их вклада в экономику страны.

      Для повышения эффективности решений и исключения человеческого фактора государственными органами разрабатываются карты цифровой трансформации, подразумевающие преобразование традиционных отраслей экономики посредством применения технологий.

      Приоритет 1. Активное внедрение инноваций в экономике

      Формирование перечней приоритетных технологий по отраслям необходимо для концентрации ресурсов на разработках с наибольшей отдачей для экономики. При выборе технологий будет учитываться соответствие глобальным трендам развития отраслей, включая переход на ВИЭ и повышение энергоэффективности.

      Приоритет 2. Оптимизация регулирования для поддержки инноваций, отраслей цифровой и креативной экономики

      Работа в рамках данного направления предусматривает обеспечение регуляторных условий для масштабирования инновационной активности, роста цифровых и креативных индустрий и повышения привлекательности инвестиций в данные отрасли.

      Усиление защиты и возможностей использования интеллектуальной собственности. Для усиления защиты интеллектуальной собственности (далее - ИС) планируется проведение комплексной работы по предотвращению интеллектуального пиратства и обеспечению неотвратимой ответственности за нарушение прав ИС. Увеличения возможностей использования прав ИС предполагается достичь за счет развития механизмов монетизации ИС, включая разработку стандартов аудита ценности ИС и создание законодательной базы для использования ИС в качестве кредитного залога.

      Единая политика данных будет выстраиваться в соответствии с принципами открытой архитектуры (Open API) и усиления кооперации между государством и коммерческим сектором. Обмен информацией в рамках такого взаимодействия планируется осуществлять с помощью стандартизированных открытых интерфейсов программирования с использованием облачных технологий, в безопасной среде, согласно лучшим международным стандартам.

      Оптимизация регулирования по защите персональных данных снизит риски утечек, повысит надежность операций и доверие к цифровой экосистеме Казахстана со стороны инвесторов, бизнеса и граждан.

      Кроме того, предусмотрено ужесточение ответственности операторов, нарушивших права граждан по защите персональных данных, а также развитие механизмов выявления и недопущения утечек, включая информирование владельцев данных.

      Развитие регулирования креативных индустрий будет направлено на уточнение границ креативного сектора экономики, разработку законодательных требований и возможностей ведения деятельности с учетом мирового опыта, а также налаживание официального статистического мониторинга.

      В целях усиления поддержки сферы и ее регулирования запланированы разработка и принятие соответствующей законодательной базы. Также будут создаваться креативные хабы в регионах, которые сформируют единую экосистему, объединяющую всех юридических и физических лиц, чья сфера деятельности относится к креативной индустрии.

      В целях оказания государственной поддержки предусмотрено создание Корпоративного фонда поддержки креативной индустрии, который будет оказывать как финансовую, так и нефинансовую поддержку.

      Приоритет 3. Развитие кадрового потенциала и усиление экосистемы стартапов

      Покрытие потребности в талантах будет обеспечено за счет развития компетенций и усиления экосистемы стартапов, которая одновременно стимулирует рост компаний и удерживает таланты.

      Кадровый потенциал и экосистема цифровой экономики. Развитие цифровых компетенций. Общее повышение цифровой грамотности обеспечит рост производительности труда за счет эффективного использования технологий в рабочих задачах. Запланированы расширение курсов по программированию и аналитике данных на всех стадиях формального образования, а также регулярное обновление содержания образовательных программ при привлечении ведущих экспертов в области IT-технологий. Увеличение участия бизнеса в качестве спонсоров обучения позволит проактивно готовить кадры и адаптировать программу обучения под нужды компаний.

      Усиление экосистемы стартапов. Экосистема инкубации и акселерации будет развиваться за счет расширения региональной представленности, повышения интенсивности взаимодействий между площадками в регионах Казахстана с ведущими мировыми инкубаторами и IT-компаниями, а также через поддержку частных инкубаторов и акселераторов. Повышения качества инкубации предполагается достичь в том числе за счет усиления лабораторной инфраструктуры для стартапов, разрабатывающих аппаратные решения. На основе Атласа новых профессий и компетенций запланированы обновление учебных программ, внедрение модулей по машинному обучению, data science, кибернетике, ИИ и робототехнике. Кроме того, большая просветительская работа будет проводиться на базе онлайн-курсов обучающими платформами.

      Кадровый потенциал и экосистема креативной экономики. Формирование компетенций креативного труда и потребительского вкуса. Задачами данного направления являются обучение компетенциям, необходимым для повышения креативной составляющей в экономике, развитие эстетических потребностей граждан, их ожиданий к качеству креативного контента и укрепление интереса к казахстанской истории и культуре.

      Развитие креативных навыков и культурная активность оказывают стимулирующий эффект на благосостояние граждан и их вовлечение в социальную активность.

      Обновление программ обучения в структуре формального образования, а также в рамках непрерывного образования будет направлено на развитие "мягких" навыков и расширение практического опыта взаимодействия с креативными индустриями.

      Расширение практического опыта ожидается за счет увеличения интенсивности и многообразия творческих заданий, а также через налаживание регулярных экскурсий в организации культуры и искусства, показы мод и выставок для обучающихся на всех этапах формального образования. По статистике США, в школах с развитой программой обучения творчеству ученики имеют более высокий средний балл по чтению и математике в сравнении со сверстниками из других школ28.

      Планируется создание информационного ресурса, содержащего сведения о видах креативной деятельности, необходимых навыках и бесплатных программах для их освоения.

      Развитие креативных пространств в качестве площадок инкубации и акселерации. Частью общей экосистемы креативных индустрий станут современные пространства, центры культуры, развиваемые в первую очередь в рамках частной инициативы с учетом лучшего мирового опыта. Такие пространства обеспечат условия для проведения глобальных мероприятий в современных форматах.

      Поддержка предпринимательства в креативных индустриях. Поддержка со стороны государства будет сочетать комплекс финансовых и нефинансовых мер, адаптируемых к специфике отдельных креативных индустрий и учитывающих локальные и глобальные тренды, а также мнения экспертов и бизнеса.

      Приоритет 4. Развитие цифровой инфраструктуры: ввод ИКТ- мощностей и укрепление кибербезопасности

      Ввод новых мощностей. Стимулирование частных инвестиций ожидается за счет укрепления условий конкуренции на рынке телекоммуникаций. Программы финансовой поддержки со стороны государства будут задействованы в проектах с высокой социально-экономической значимостью и низкой рентабельностью для операторов инфраструктуры, включая обеспечение связи для населения в труднодоступных районах.

      _________________________________
28 UPenn "Culture and Social wellbeing in NYC".


      Кроме того, запланировано завершение строительства Транскаспийской волоконно-оптической линии связи в 2025 году и национальной гипермагистрали Запад - Восток в 2026 году в рамках межгосударственных проектов.

      Наряду с развитием собственной спутниковой группировки планируется поддержка инновационных проектов космической связи, дистанцированного зондирования земли и навигации через партнерства с международными компаниями. Будет продолжена работа по оцифровке государственных пространственных данных с интеграцией в единую цифровую картографическую платформу, что поддержит развитие геосервисов.

      Укрепление кибербезопасности предусмотрено реализовать путем развития защитной инфраструктуры. Будут усилены технические возможности по защите персональных данных для снижения вероятности утечек. Установление паролей и другие традиционные методы аутентификации становятся все более уязвимыми для кибератак. Использование ИИ и машинного обучения для анализа и оценки поведения пользователя и контекста (местоположение, используемая сеть и тому подобное) обеспечат безопасность персональных данных, помогут предотвратить несанкционированный доступ.

      Кроме того, для повышения безопасности взаимодействия между клиентами, государством и бизнесом будут обеспечены надежность инструментов идентификации, аутентификации и регистрации действий пользователей, а также безопасность биометрических данных. В частности, планируется создание страновой эталонной базы биометрических данных.

      Приоритет 5. Поддержка разработки и внедрения приоритетных цифровых технологий

      В качестве приоритета поддержки будут выбраны два решения: прикладной ИИ и технологии продвинутой связи, поскольку указанные технологические направления превосходят остальные прорывные технологии по степени инновационности и скорости внедрения и привлекают наибольший объем инвестиций среди цифровых технологий.

      Решения прикладного ИИ. Ожидается, что в ближайшие десятилетия внедрение ИИ может создать до 25% нынешнего мирового ВВП, среди них 8% придется на решения генеративного ИИ. При этом эффект от внедрения ИИ распределится неравномерно: в развитых странах рост производительности прогнозируется в 1,5 раза выше, чем в развивающихся29.

      Для сокращения данного неравенства в Казахстане будут обеспечены комплексная разработка и внедрение решений прикладного ИИ.

      Исходя из опыта международных стран, в целях перехода на платформенную модель цифровизации планируется создание Центра обработки данных и суперкомпьютера для ИИ, отвечающего современным требованиям накопления и обработки обезличенных данных как государственного, так и коммерческого сектора.

      _______________________________________
29 Отчет по экономическому потенциалу генеративного ИИ "The Economic Potential of Generative А1" (McKinsey Global Institute, 2023).


      Кроме того, при совместном участии крупного бизнеса, стартапов, ученых и государственных органов разрабатывается стратегический документ по развитию ИИ. Для каждой отрасли предусмотрены приоритетные кейсы разработки и внедрения, которые получат грантовую и экспертную поддержку. В государственном секторе планируется завершить перевод всех данных на платформу с использованием аналитики на основе ИИ.

      Особое внимание будет уделено разработке локализованных языковых моделей, лежащих в основе генеративного ИИ. Такие модели позволят наиболее эффективно адаптировать прикладной ИИ к контексту страны и повысят экспортную привлекательность казахстанских решений ИИ во всех тюркоязычных странах.

      Использование ИИ в финансовой отрасли позволит улучшить точность прогнозов, автоматизировать рутинные операции, а также обеспечить более эффективное принятие решений. В данном контексте интеграция Национальной цифровой финансовой инфраструктуры в аналитическую систему государства станет ключевым инструментом для обеспечения высокой эффективности и инновационности в финансовой сфере.

      Технологии продвинутой связи объединяют набор проводных (оптоволоконные линии), беспроводных (Wi-Fi 6-го и 7-го поколений, сети 5G и 6G) и аэрокосмических решений (аэростаты, стратосферные беспилотные летательные аппараты и негеостационарные спутники связи). Их внедрение обеспечит рост скорости и стабильности Интернета при снижении энергопотребления, повысит эффективность развития Интернета вещей.

      Приоритет 6. Развитие рынка венчурных инвестиций и повышение эффективности государственной поддержки инноваций

      Реализация данных задач поддержит доведение уровня финансирования НИОКР до 1% от ВВП и доли частного софинансирования проектов коммерциализации результатов научной и (или) научно-технической деятельности и прикладных научных исследований до 50% к 2029 году.

      Развитие венчурных инвестиций. Возможности венчурного финансирования предполагается расширить за счет трех мер: доработки регулирования, создания фондов новых форматов и повышения осведомленности заинтересованных сторон. Изменения в регулировании будут направлены на расширение возможностей вложения, включая изменение границ "права на ошибку", детализацию прав индивидуальных инвесторов и способов инвестирования. Среди новых форматов планируется организация фондов поздней стадии и встречных фондов. Для повышения осведомленности инвесторов и технологических компаний будут расширены сбор и публикация государственной статистики по объему венчурных сделок. Предусмотрена организация подготовки ежегодных аналитических материалов и их публикации в открытом доступе.

      Повышение эффективности государственных затрат на инновации позволит увеличить результативность инновационной деятельности в стране. Основными рычагами станут развитие принципов конкурсное™, института мониторинга инновационной системы и внедрение механизма финансирования и контроля пилотных проектов. Внедрение института финансирования пилотных проектов и программ снизит риски бюджетных потерь и позволит оперативно перераспределять средства на наиболее результативные проекты.

3.4. ТУРИЗМ

      Текущая ситуация

      Богатая история и культура, уникальная природа и стратегически выгодное географическое положение по соседству с густонаселенными странами обуславливают значительный потенциал для развития туризма в Казахстане: в 2022 году количество внутренних туристов, обслуженных местами размещения, достигло 6,4 млн человек, а иностранных - 0,9 млн человек. Доля туристской отрасли в структуре занятости сохранила устойчивость в период карантинных ограничений, составив в 2022 году 5,3%.

      В Индексе развития туризма Всемирного экономического форума в 2021 году Казахстан занял 66-е место из 117 стран, поднявшись на 14 позиций с предыдущего рейтинга 2019 года. Тем не менее потенциал отрасли еще не полностью реализован. Согласно данным официальной статистики, текущий вклад туризма в ВВП Казахстана в 2021 году составил 3,4%, что ниже среднего показателя по миру (8%) и значительно уступает показателям, например, соседних стран со схожим климатом и культурой. При этом развитие туристской отрасли в Казахстане сдерживают несколько вызовов.

      Отсутствие развитых точек притяжения регионального масштаба

      Одним из основных факторов, сдерживающих развитие отрасли, является недостаточно развитая инфраструктура туристских дестинаций, в том числе отсутствие или низкое качество дорог. Так по субиндексу "Качество инфраструктуры туристического обслуживания" вышеуказанного индекса страна находится на 76 месте. В частности, в городах Алматы и Астане остается относительно низкой доля отелей с оценкой не ниже 4 из 5 по мнению посетителей30: всего около 9 - 12%. Для некоторых объектов также характерна высокая нагрузка на инфраструктуру в пиковые сезоны: например, в сезон катания Алматинский горный кластер обслуживает более 1,5 млн посетителей.

      Наряду с инфраструктурными вызовами в числе ключевых барьеров для отрасли отмечается низкий уровень обслуживания. Всемирный экономический форум в рамках оценки развитости индустрии туризма в Казахстане в 2021 году определил, что на качество сервиса напрямую влияет нехватка квалифицированных специалистов. Наибольшее отставание наблюдается в соответствии системы образования потребностям конкурентоспособной экономики и инвестициях в подготовку персонала.

      __________________________________
30 На базе анализа оценок в TripAdvisor и Google на конец 2023 года.


      Слабый приток зарубежных туристов

      Казахстан регистрирует значительно меньшее количество иностранных въездных туристов, чем, например, Грузия и Узбекистан (в 2021 году 1,3 млн против 1,7 и 1,9 млн человек в год соответственно, согласно национальной статистике данных стран). При этом официальное исследование въездных посетителей31 указывает на то, что около 90% иностранных туристов прибывают в Казахстан из соседних стран (в основном Россия, Узбекистан и Кыргызстан), а приток туристов с крупных рынков развитых стран, таких как Европа, США, Китай и страны Восточной Азии, составляет около 5% от общего количества.

      Одним из ключевых факторов, влияющих на слабый приток зарубежных туристов, является слабая логистическая связанность, проявляющаяся как внутри страны, так и для путешествий из других стран. В рейтинге индекса развития туризма Казахстан занимает 73-е место из 117 стран по авиатранспортной инфраструктуре, 80-е - по наземной и портовой инфраструктуре.

      Приоритеты развития до 2029 года

      К 2029 году приоритетное развитие получат такие туристские дестинации, как города Астана и Алматы (включая Алматинский горный кластер), Мангистау, Туркестан, курортная зона Бурабай, обладающие наибольшим потенциалом в устойчивом привлечении зарубежных туристов.

      Приоритет 1. Фокусное развитие приоритетных дестинаций

      Работа в данном направлении будет направлена на быстрый рост удовлетворенности посетителей и комплексное повышение качества туристского продукта.

      Развитие конкурентного туристского продукта. Создание успешных точек притяжения регионального масштаба потребует быстрого развития конкурентоспособных сетей гостиниц, ресторанов, современных музеев, парков и объектов развлечений, а также новых форматов туризма (например, глэмпинг и экотуризм), поддерживаемых сервисом международного уровня. Для повышения качества обслуживания в туризме будут разработаны стандарты, регламентирующие предоставление отдельных видов услуг и обеспечивающие их соответствие международным требованиям. Также предусмотрено проведение реформы системы классификации гостиниц.

      Развитие базовой инфраструктуры. Со стороны государства будет оказана поддержка развитию комфортной базовой инфраструктуры приоритетных дестинаций, включающей в том числе дороги и тропы, стоянки и кемпинги, базовые коммуникации и визит-центры.

      Снижение негативного влияния туризма на окружающую среду. По субиндексу "Экологическая устойчивость" Казахстан расположился на 104 месте из 117. Для улучшения ситуации необходимо стимулирование ответственного поведения и усиления контроля среди туристов, в том числе контроля ведения бизнеса в сфере туризма. Важно обеспечить балансирование потока и развитие круглогодичности через продвижение активностей в менее популярные сезоны, а также регулируемую дифференциацию тарифов в зависимости от сезона для наиболее нагруженных зон32. Кроме того, необходимо управление потоками туристов путем ограничения количества доступного арендного жилья и пропусков в охраняемые зоны.

      ____________________________________
31 Проводится Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан.


      Приоритет 2. Повышение популярности Казахстана как туристского направления на ключевых зарубежных рынках

      Развитие международного туристского потенциала Казахстана потребует кратного роста туристического потока из Китая и стран Восточной Азии, Ближнего Востока и Индии, обладающих большим и быстрорастущим классом граждан со средними и высокими доходами. Согласно данным Oxford Economics (2018 год), более 70% путешественников предпочитают для выездного туризма дестинации в пределах 4 часов полета, что делает Казахстан удобным направлением выездного туризма для указанных стран. Таким образом, к 2029 году ежегодный поток иностранных туристов составит 4 млн человек.

      Активное продвижение на целевых рынках. Реализация туристского потенциала в полном объеме Казахстана на приоритетных рынках потребует усиления подходов: маркетинговые кампании будут базироваться на адаптированном к специфике конкретной страны контенте, а казахстанский туристский продукт планируется продвигать при поддержке опытных местных партнеров. В дополнение к текущему общестрановому брендингу предусмотрена разработка развернутых кампаний продвижения конкретных приоритетных дестинаций.

      Усиление цифровой представленности объектов туризма. Опыт многих стран показывает, что наряду с отдельными веб-сайтами степень присутствия на таких популярных ресурсах, как, например, CTrip, TripAdvisor, Booking и экосистема Google, а также в популярных социальных сетях оказывает значительное влияние на успех туристского продукта. На начальных этапах крайне важными будут поддержка (в том числе в форме обучения) и стимулирование такой активности со стороны государства. Продолжится работа по цифровизации туристских услуг, в том числе деятельности гидов.

      Повышение связанности с целевыми рынками. Наряду с поддержанием и расширением статуса "открытого неба" одним из важных инструментов логистической связанности станет расширение присутствия лоукостеров на популярных маршрутах. Такие авиакомпании доказали эффективность в стимулировании туризма, однако их продвижение на казахстанский рынок остается умеренным: например, в Грузии и Азербайджане доля лоукост-авиаперевозок составляет соответственно 56% и 37%, тогда как в Казахстане - всего 21%33. Еще одним рычагом может стать временная поддержка отдельных направлений с высоким потенциалом развития.

      ______________________________________
32 Сверхприбыли "высоких" сезонов затем реинвестируются в поддержание инфраструктуры и культурных/природных объектов.

      33 Отчет "Возможности бюджетных перевозчиков, либерализация воздушного транспорта и восстановление после пандемии", Центральноазиатская программа регионального экономического сотрудничества (CAREC), 2022 год.

4. СКВОЗНЫЕ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ ЭКОНОМИКИ И ОБЩЕСТВА

4.1. СОЗДАНИЕ ДИНАМИЧНОЙ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ СРЕДЫ

      Текущая ситуация

      Малый и средний бизнес (МСБ) - один из наиболее динамично развивающихся сегментов экономики Казахстана.

      Вклад ВДС МСБ в ВВП страны увеличился с 26% в 2014 году до 35,1% в 2022 году на фоне обширных программ поддержки предпринимательства, упрощения процесса открытия предприятий и повышенного интереса населения к предпринимательской деятельности. МСБ также трудоустраивает 4,1 млн человек или 45,6% численности занятого населения.

      МСБ в Казахстане характеризуется низким уровнем производительности, налоговой отдачи и участием в глобальных цепочках и оперирует в условиях высокой бюрократии, значительных рыночных искажений и не ориентированной на результат поддержки.

      Низкие производительность МСБ и вклад среднего бизнеса

      Наблюдается низкая производительность МСБ: в 2022 году средний ВДС действующего МСБ составил 45 тыс. долл. США на субъект, что значительно ниже показателей развитых стран. При этом отраслевая структура демонстрирует концентрацию бизнеса в низкопроизводительных секторах. Крупнейшей отраслью в сегменте МСБ (включая индивидуальных предпринимателей) является торговля, на нее приходится 35% субъектов. Рост количества предприятий, также сконцентрированный в сегменте малого бизнеса, составил в 2014 - 2022 годах в среднем около 9% по сравнению с 1% в сегменте среднего бизнеса.

      Низкая налоговая продуктивность бизнеса

      Текущие практики правоприменения и администрирования исполнения законов прямо и/или косвенно мотивируют предпринимателей на дробление бизнеса по достижении определенного размера. Наиболее сильное влияние на такие решения оказывают значительное количество льготных налоговых режимов, налоговое администрирование и административное производство, создающие неравные условия для малых и средних компаний.

      Ограниченное участие казахстанского МСБ в глобальных цепочках создания стоимости

      МСБ Казахстана интернационализирован с точки зрения импорта, однако не вносит значительного вклада в экспорт. На МСБ приходится более 62% импорта товаров - в основном, готовая продукция для внутреннего потребления и около 18% экспорта, в то время как в развитых странах данный показатель составляет около 30 - 50%. Доля предприятий-экспортеров остается крайне низкой: менее 1% от всех предприятий МСБ, или около 500 компаний по итогам 2022 года. При этом из всего экспорта МСБ лишь 31,7% относится к несырьевым товарам, 6% товаров относятся к категории готовых товаров и 25% - к категории полуфабрикатов.

      Высокая доля прямого и косвенного государственного участия, монополизации рынков и неравные условия ведения бизнеса для МСБ

      Высокая степень участия государства является одной из ключевых характеристик экономики Казахстана. Вовлечение выражается как в прямом участии на рынках в качестве игрока, так и в искажающем рыночные механизмы регулировании.

      Сохраняется высокий уровень концентрации в базовых отраслях страны. Совокупная доля основных участников рынка (CR-3) в таких секторах, как топливно-энергетический комплекс, транспорт, телекоммуникации и связь, колеблется в диапазоне от 70 до 100%.

      Подобная структура рынков создает неконкурентные условия "игры" для представителей МСБ, часто имеющих ограниченный доступ к информации, сырью, инфраструктуре и производственным мощностям. К примеру, с подобной ситуацией часто сталкиваются в сфере логистики, где приоритет перевозок отдается крупным промышленным игрокам и транзитным перевозкам.

      Недостаточные прозрачность и ориентированность на результат мер государственной поддержки

      Существующие меры государственной поддержки МСБ (преимущественно удешевление стоимости финансирования) демонстрируют положительное влияние на вклад МСБ в экономику. Согласно исследованию Европейского банка реконструкции и развития, каждый 1 млрд тенге в рамках кредитной поддержки МСБ соответствует увеличению вклада МСБ в ВВП на 0,4 п.п., положительный эффект также наблюдается и на микроуровне отдельных предприятий.

      Вместе с тем возникают риски развития высокой зависимости "выживаемости" бизнеса от субсидий, а мониторинг эффективности и данные недостаточно систематизированы для объективной и полной оценки программ поддержки и степени подобных рисков. Отсутствуют механизмы приоритизации и стимулирования наиболее прозрачных, быстрорастущих, экспортоориентированных предприятий с высокой отдачей выделенных средств.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Реализация приоритетов развития предпринимательства позволит увеличить вклад МСБ в экономику, и его развитие будет направлено на снижение административной нагрузки и коррупционных рисков через цифровизацию, стимулирование бизнеса к укрупнению и выходу из неформальной экономики, увеличение количества предприятий, ориентированных на экспорт, развитие конкуренции и снижение прямых и косвенных искажений рынка, совершенствование инструментов поддержки бизнеса.

      При этом будут созданы условия для развития конкурентных предприятий: увеличение косвенных инструментов поддержки бизнеса через фискальные стимулы, развитие бизнес-инфраструктуры, увеличение инвестиций в образование и другие неадресные формы поддержки приоритетных отраслей.

      Приоритет 1. Повышение эффективности взаимодействия бизнеса и государства

      Совершенствование критериев и формата оценки программ поддержки МСБ и автоматизация соответствующей аналитики. На сегодняшний день наблюдается отсутствие четких критериев и процессов для оценки эффективности программ государственной поддержки, а также недостаточное развитие инфраструктуры в виде интегрированных баз данных. В этой связи необходимо принятие соответствующей методики, проведение регулярной оценки с применением подхода экспериментальной и контрольной групп. Такой подход потребует интеграции данных из государственных информационных систем как по получателям государственной поддержки, так и по прочим предприятиям. При дальнейшем внедрении каких-либо изменений в условия программ будет применяться подход А/В-тестирования и пилотирования на ограниченном количестве предприятий для снижения частоты, повышения обоснованности изменений в подходах и реализации концепции "Data-driven government".

      Дифференция доступности мер поддержки для поощрения наиболее результативных предприятий, в том числе через внедрение автоматизированной скоринг-системы получателей. В рамках данной работы необходимо провести градацию доступности инструментов поддержки (например, вариативность размера субсидий по ставкам кредитов) с привязкой к категории субъекта МСБ по его динамике налоговых выплат, стадии жизненного цикла, наличию экспортного потенциала, эффекту от ранее оказанной поддержки (повышение производительности труда, рост выручки и другое).

      При получении государственных интервенций приоритетными будут быстрорастущие и конкурентоспособные малые и средние предприятия. Поддержка также будет предоставляться при соблюдении дополнительных "качественных" условий, к примеру, после прохождения образовательных курсов по предпринимательству.

      Масштабирование цифрового взаимодействия государства и бизнеса запланировано реализовать путем внедрения цифровых карт бизнеса, содержащих всю информацию по каждому бизнесу, имеющуюся в различных государственных базах данных, базах данных организаций, а также других источниках. В свою очередь это позволит анализировать получаемые сведения, чтобы четко понимать, как работают стратегически важные секторы экономики. Также это позволит выявлять проблемные вопросы и принимать своевременные меры, проактивно находить перспективные компании, которым нужна поддержка, строить прогнозы развития.

      Автоматизация процедур предоставления отчетности и снижение количества разрешений. В рамках данной работы планируется провести аудит существующей структуры лицензий и разрешительных документов для снижения количества требований и где возможно перехода от разрешений к отчетности на добровольной основе.

      Наряду с этим в целях полноценного внедрения принципов регулирования "с чистого листа" в ряд отраслевых законодательных актов будут внесены изменения, направленные на смягчение процедур государственного контроля, снижение административной нагрузки на бизнес.

      Параллельно необходимо внедрить максимальную автоматизацию процедур предоставления отчетности, в частности налоговой, исходя из информации в рамках действующих общедоступных информационных систем.

      Приоритет 2. Повышение экспортоориентированности и участия предприятий в глобальной торговле, продвижение отечественных производителей на внутреннем рынке

      Дальнейшее развитие поддержки экспорта. Развитие действующего широкого спектра инструментов поддержки экспортеров (торговое финансирование, страхование, возмещение затрат, аналитическая поддержка, размещение производителей на международных маркетплейсах) будет направлено на их гармонизацию и оптимизацию процесса получения поддержки.

      В рамках текущего процесса заявки на возмещение экспортных затрат рассматриваются лишь раз в год, а сроки рассмотрения достигают 3 месяцев, поэтому для обеспечения действенности мер и достаточности стимулов для бизнеса необходимы актуализация процессов и сокращение сроков получения поддержки.

      Платформа export.gov.kz, являющаяся ключевым интерфейсом взаимодействия государства и экспортеров, консолидирует государственные услуги и меры поддержки, необходимые при экспортных операциях, а также поддержит налаживание межфирменных связей для поиска партнеров и формирования экспортных консорциумов.

      Дальнейшее развитие получит торговая аналитика, призванная отслеживать актуальные тренды в международной торговле и оперативно выявлять возможности, релевантные для казахстанского бизнеса.

      Продвижение отечественных товаропроизводителей на внутреннем рынке. С целью защиты отечественного рынка от внешних шоков и обеспечения экономической безопасности страны будет продолжено проактивное применение торговых мер.

      Одним из инструментов защиты внутреннего рынка стал запуск во всех регионах страны социального проекта "Сапалы ошм", направленного на стимулирование общественного мониторинга товаров.

      Также продолжатся поддержка и защита отечественных производителей в части расширения их представленности на полках в торговых сетях и установления знака "Сделано в Казахстане".

      Для стимулирования повышения конкурентоспособности продукции отечественных товаропроизводителей и унификации условий производства индустриальный сертификат и сертификат "СТ-KZ" заменит национальный Реестр казахстанских товаров.

      Развитие технического регулирования, стандартизации и метрологии в среднесрочной перспективе также будет обеспечивать защиту внутреннего рынка и продвижение экспорта. Меры будут включать в том числе повышение уровня применения национальных стандартов, совершенствование национальной измерительной эталонной базы, расширение международно-признанных измерительных возможностей и лабораторной сети, работу по увеличению международного признания казахстанских документов.

      Кроме того, государство продолжит использовать регулируемые закупки в качестве стимулов для развития конкурентоспособного МСП. Регулируемые закупки будут выстроены с учетом механизмов, способствующих локализации производства в Казахстане.

      Снижение логистических и прочих торговых барьеров. Развитие логистической инфраструктуры, политика внешней торговли, промышленная политика и политика технического регулирования должны быть направлены на повышение участия казахстанского МСБ в глобальных цепочках создания стоимости. Детальнее вопросы логистики раскрыты в рамках направления "3.1. Транспортно-логистический комплекс".

      Приоритет 3. Стимулирование бизнеса к укрупнению и выходу из неформальной экономики

      Использование продвинутой аналитики для определения компаний с признаками искусственного дробления. С учетом текущей тенденции бизнеса к дроблению необходима разработка инструмента продвинутой аналитики для идентификации бизнеса, использующего практику искусственного дробления и уклонения от налогов. При первичном обнаружении нарушений предприятиям будет предоставлено право на консолидацию без применения санкций.

      Создание субсидиарных и налоговых стимулов для укрупнения. Предусмотрены проведение ревизии перечня специальных налоговых режимов и уровней порогов, устранение неравенства наказаний для бизнеса разного размера и создание положительных стимулов к укрупнению в рамках разрабатываемой скоринг-системы государственной поддержки.

      Для снижения единовременной налоговой нагрузки на бизнес и предотвращения уклонения от налогов запланировано внедрение системы "рассрочки" налоговых платежей. Для повышения прозрачности использования отчисляемых бизнесом налогов и "геймификации" процесса предпринимателям будут предоставляться отчетность по использованию их налоговых отчислений, а также возможность влияния на распределение и направления доли отчислений на конкретные инициативы или проекты.

      Увеличение доли современных форматов торговли и внедрение цифровых инструментов. В среднесрочном периоде торговая политика будет направлена на рост производительности торговли с фокусом на создании безопасных и комфортных условий для ее участников.

      К 2029 году долю современных форматов торговли планируется довести до 70%, электронной торговли - до 18,5%, а торговые площади вырастут до 2,7 млн кв. м. Для определения потребности в торговых площадях предусмотрено проведение ревизии имеющихся объектов, в рамках которой будут проанализированы их достаточность, состояние, месторасположение, соответствие инфраструктуры предметам торговли и нормативам.

      В целях формирования четкой картины состояния инфраструктуры в регионах, а также внедрения продвинутой торговой аналитики предстоит проведение работы по оцифровке торговых объектов. Полученная информация в том числе будет отражена в интерактивной цифровой карте торговых объектов.

      Приоритет 4. Развитие конкуренции и снижение искажений рынка

      Переход от принципа общего субсидирования через ценообразование к адресному субсидированию социально уязвимых слоев населения. По ряду монопольных товарных рынков, включая нефть и нефтепродукты, товарный газ, электроэнергию, будет совершен переход от модели общего субсидирования через регулирование и установку цен на уровне значительно ниже рыночных к модели адресного субсидирования. Переход к адресному субсидированию позволит увеличить эффективность предоставляемых субсидий, а также повысить привлекательность ряда отраслей.

      Обеспечение однородной конкурентной среды. Продолжится работа по актуализации регулирования для дальнейшего укрепления принципов равенства условий и стимулирования добросовестной конкуренции на всех рынках, за исключением ограниченного числа функций, критичных для функционирования государства и являющихся зоной действия государственных монополий.

      Крайне важной станет реализация принципа равноудаленности инфраструктурных операторов от участников рынка, который обеспечит независимость и беспристрастность при принятии решений по обеспечению доступа к инфраструктуре.

      Кроме того, будут приняты меры для укрепления однородной конкурентной среды между квазигосударственным сектором и частным бизнесом, реализации принципа "конкурентного нейтралитета" в соответствии с законодательством страны и применением передовой практики стран ОЭСР.

      По ряду рынков, включая грузовые железнодорожные перевозки, телекоммуникации, пассажирские авиаперевозки, топливно-энергетический комплекс, запланировано снижение доли государственного участия.

      Одним из первых шагов станут пересмотр реестра государственного имущества и уточнение методологических аспектов процесса приватизации, а также определение конкретного перечня крупных объектов для публичного размещения акций (IPO).

      Основным приоритетом антимонопольного регулирования станет внедрение проактивной конкурентной политики с уходом от карательных подходов к более широкому применению инструментов "мягкого права".

      Развитие биржевой торговли и принципов "открытых рынков"34. В рамках данной работы предусмотрено расширение перечней стандартизированных товаров для биржевой торговли посредством включения энергоносителей, электроэнергии и сельскохозяйственного сырья. Развитие биржевой торговли будет сопровождаться внедрением биржевых деривативов, созданием собственных биржевых складов и надежной гарантией расчетов через механизм клиринговых услуг.

      ______________________________________
34 Так называемые "open markets".

      В среднесрочном периоде биржевая политика будет направлена на формирование сильной биржевой инфраструктуры с фокусом на усиление IT-платформ товарных бирж и соблюдение информационной безопасности.

      Результатом данной работы станет рост доли биржевой торговли стандартизированными товарами на 25% к 2029 году относительно 2023 года.

      В целях вывода оборота товаров из тени, стимулирования честной конкуренции на товарных рынках, снижения необоснованных ценовых надбавок и общего повышения эффективности рынка будет обеспечена прослеживаемость товаров.

      Перечень товаров, попадающих под обязательную маркировку, расширится с учетом таких критериев, как, например, доля "серого" импорта категории, текущая рыночная стоимость и наличие производства в Казахстане, а регламентация процессов получит правовое усиление. Также предусмотрено проведение работы по созданию справочника объектов государственного контроля, оцифровке подтверждающих документов и расширению применения только цифровых документов, причем в большинстве в машиночитаемом виде.

4.2. НОВЫЙ ИНВЕСТИЦИОННЫЙ ЦИКЛ

      Текущая ситуация

      Инвестиции являются одним из основных факторов, обеспечивающих долгосрочное экономическое развитие: они способствуют расширению производственных мощностей, повышению производительности и эффективности за счет финансирования инноваций, развитию инфраструктуры и созданию новых рабочих мест.

      В Казахстане наблюдается снижение доли инвестиций в экономике: соотношение ИОК к ВВП сократилось с 18% в 2012 году до 14,6% в 2023 году.

      К ключевым факторам, которые обуславливают данную картину, относятся снижение чистого притока прямых иностранных инвестиций и низкая степень участия банков в кредитовании реального сектора экономики.

      Снижение чистого притока прямых иностранных инвестиций

      В период с 2010 по 2021 год чистый приток иностранных инвестиций в Казахстан уменьшился с 11,6 млрд до 3,4 млрд долл. США. При этом приток обеспечивается преимущественно реинвестированием доходов от текущих проектов. Более 60% прямых иностранных инвестиций (далее - ПИИ) относятся к крупнейшим нефтегазовым проектам.

      Приток внешних инвестиций в Казахстан сокращается на фоне глобального снижения ПИИ: после периода роста на уровне 9% в год (2012 - 2016 годы) и достижения пиковых показателей в середине 2010-х общемировые потоки ПИИ снижались в среднем на 5% ежегодно, что обуславливает рост конкуренции за меньший объем прямых иностранных инвестиций.

      Низкая степень участия банков в кредитовании реального сектора экономики

      Доля кредитов юридических лиц к ВВП составляет 8%, что ниже показателей сравнимых стран: Чили (48%), России (39%), Узбекистана (33%) и Грузии (29%). Заемные средства в структуре инвестиций в основной капитал сохраняют незначительную долю. В числе факторов, влияющих на формирование такой ситуации, являются низкая диверсификация экономики, преобладающая доля государственной поддержки, краткосрочная база фондирования банков, дефицит качественных корпоративных заемщиков, слабый уровень прозрачности и практики ведения бизнеса, в особенности в сегменте малого бизнеса.

      Приоритеты развития до 2029 года

      С учетом нового вектора развития экономики и цели по двукратному увеличению ее объема к 2029 году соотношение ИОК к ВВП достигнет 23%.

      Для достижения данного показателя до 2029 года необходимы комплексный пересмотр всего цикла привлечения инвестиций: от инвестиционной стратегии и целеполагания до постмониторинга инвестиций, а также стимулирование банковского кредитования реального сектора и развитие альтернативных источников финансирования, безусловная защита интересов инвесторов и формирование качественной системы инвестиционных преференций.

      Обеспечение стабильной низкой инфляции вблизи цели является важным фактором, создающим предсказуемую макроэкономическую среду для долгосрочных инвестиций.

      Приоритет 1. Совершенствование институционального каркаса инвестиционной политики

      В основе долгосрочного успеха по привлечению инвестиций в страну лежат эффективная инвестиционная политика и операционная модель ее реализации. Внедрение дифференцированного подхода с учетом отраслевой специфики, а также четкое закрепление ответственности позволят значительно повысить эффективность реализации инвестиционной стратегии.

      Внедрение дифференцированного подхода с учетом специфики секторов. Значительное наращивание инвестиций в крупные и капиталоемкие отрасли экономики до 2029 года является одним из ключевых условий по ускоренному росту ВВП.

      При этом каждая из приоритетных отраслей обладает своим набором факторов, препятствующих входу инвесторов. Успешная реализация потенциала привлечения инвестиций наряду с такими инструментами, как налоговые преференции и СЭЗ, требует мобилизации отраслевых органов для реализации рычагов с отраслевой спецификой.

      Четкое закрепление функций и ответственности за реализацию инвестиционной политики. Четкое распределение ролей и закрепление ответственности различных организаций в рамках целевого процесса позволят повысить эффективность работы и кросс-функционального взаимодействия. В частности, целевой подход предполагает закрепление за отраслевыми органами функций по определению приоритетных проектов в рамках курируемых отраслей, предоставлению отраслевой аналитики и участию в переговорах с потенциальными инвесторами.

      Центральным элементом модели работы с инвесторами станет принцип "одного окна" для инвесторов по всему инвестиционному циклу с полноценным единоличным мандатом по координации сбора общего пула проектов, оформлению индивидуальных проектных кейсов, поиску и проведению переговоров с потенциальными инвесторами с участием отраслевых государственных органов.

      Развитие эффективных каналов обратной связи для инвесторов и усиление их защиты. Важный фактор сохранения конкурентоспособности инвестиционного рынка Казахстана - поддержание эффективных каналов обратной связи от инвесторов и усиление их защиты. Ключевыми задачами в этом направлении станут проведение опроса инвесторов с открытой публикацией в формате комплексного обзора инвестиционного климата страны (включая секторальный подход), а также укрепление института инвестиционного омбудсмена.

      Приоритет 2. Улучшение системы инвестиционных преференций

      Глобальное сокращение инвестиций в экономику с одновременно растущим спросом на финансирование обусловили нарастание конкуренции в привлечении потенциальных инвесторов. Программы стимулирования набирают популярность, а государственная поддержка инвестиционных проектов становится одним из ключевых факторов в процессе принятия решений инвесторами. В этой связи создание привлекательных и предсказуемых, при этом не противоречащих интересам государства условий для инвесторов, в том числе в части налогов, тарифов и доступа к услугам, становится приоритетной задачей для Казахстана.

      Расширение мер по повышению привлекательности отечественного рынка для инвесторов через обеспечение стабильности условий ведения бизнеса. Дальнейшее развитие инвестиционных контрактов и соглашений подразумевает расширение условий налоговой стабильности и послаблений с учетом отраслевой специфики. Помимо налоговых условий необходимо предусмотреть предсказуемые условия по стоимости и объемам снабжения основных факторов производства (вода, электричество, топливо, земля, в зависимости от отрасли) в среднесрочной перспективе для ресурсоемких производств, а также расширить применение гарантий объемов закупа и офтейк-контрактов для отдельных отраслей, в том числе для энергетики.

      Повышение эффективности специальных экономических и индустриальных зон через предоставление услуг с добавленной стоимостью и улучшение качества их управления. Задачи по данному направлению включают расширение перечня услуг на СЭЗ/ИЗ, в том числе обеспечение доступа к широкому списку коммуникаций, предоставление транспортно-логистических услуг (в том числе складов), помощь в подборе и развитии персонала, поиске местных партнеров, работе с документами и разрешениями.

      Сокращение сроков заключения инвестиционных соглашений и получения разрешительной и иной документации. На сегодняшний день инвестор при положительном решении сталкивается с рядом проблем в процессе проработки и реализации проекта. В этой связи в целях оптимизации процедур необходим мониторинг длительности каждого этапа по всему перечню потенциальных инвестиционных контрактов.

      Наибольший приоритет для проработки имеют предоставление технических условий, подведение инфраструктуры и доступ к сырью, а также фактическое получение мер государственной поддержки и финансирования от институтов развития.

      Отдельным приоритетом станет кардинальное упрощение порядка утверждения проектно-сметной документации для инвесторов, в том числе за счет признания международных проектов, реализованных в соответствии с передовыми общемировыми стандартами без необходимости отдельной разработки проектно-сметной документации.

      Приоритет 3. Повышение роли банковского кредитования и развитие альтернативных источников финансирования для стимулирования реального сектора и экономической активности

      Основными задачами являются обеспечение качественного роста кредитования за счет создания соответствующих макроэкономических условий, устранения рыночных искажений путем смещения акцента с прямого финансирования от государственных институтов развития на финансирование через частные финансовые институты, развитие рынка долгосрочного фондирования банков, а также развитие альтернативных источников финансирования. Дальнейший рост кредитования должен быть качественным и способствовать сохранению стабильности финансового сектора и обеспечению устойчивого роста экономики.

      Обеспечение макрофинансовой стабильности. Для повышения доступности долгосрочных кредитов бизнесу будут созданы соответствующие макроэкономические условия по обеспечению инфляции вблизи установленного таргета 5% в среднесрочной перспективе. Это достигается за счет независимой, последовательной и прозрачной денежно-кредитной политики в режиме инфляционного таргетирования, а также эффективной координации монетарной и фискальной политик.

      Регуляторная политика будет направлена на повышение устойчивости финансового сектора путем дальнейшего развития риск-ориентированного надзора, внедрения международных стандартов консолидированного надзора, урегулирования неплатежеспособных банков и государственного участия, развития цифровых платформ по продаже стрессовых активов на рыночных условиях, снижения рисков потребительского кредитования и ограничения роста долговой нагрузки населения.

      Повышение устойчивости корпоративного сектора. Следующим ключевым условием является повышение устойчивости корпоративного сектора.

      Для этого необходимо улучшать систему корпоративного управления компаний, качество отчетности и систему аудита, повысить эффективность корпоративного банкротства для своевременного вывода несостоятельных участников, а также обеспечить приоритет залоговых кредиторов в соответствии с международными стандартами.

      В целом решением вопроса стимулирования кредитования является развитие здоровой бизнес-среды, которая предполагает не только создание и поддержание благоприятных условий для эффективного ведения бизнеса, но и жесткую рыночную дисциплину в отношении нездоровых и несостоятельных компаний.

      Смещение акцента с прямого финансирования от государственных институтов развития на финансирование через частные финансовые институты. Усиление роли государства в прямом финансировании экономики по льготным ставкам, с которыми участники финансового рынка не могут конкурировать, ограничивает рост кредитования частными финансовыми институтами на рыночных условиях. Это существенно влияет на развитие финансового сектора, в том числе ограничивает возможности расширения финансирования экономики через банковское кредитование и рынок капитала на рыночных условиях.

      Для устранения рыночных искажений необходимо обеспечить смещение акцента с прямого финансирования от государственных институтов развития на финансирование через частные финансовые институты (банки, микрофинансовые организации, лизинговые компании). При этом государственные институты развития должны сфокусироваться на развитии нефинансовых форм поддержки субъектов бизнеса.

      Пруденциальное и фискальное стимулирование корпоративного кредитования. Пруденциальное регулирование будет направлено на дальнейшее поддержание баланса между обеспечением финансовой стабильности и ростом кредитования реального сектора экономики. Кредитование бизнеса будет иметь более выгодное фискальное регулирование в сравнении с другими видами банковской деятельности. Введение налогообложения доходов банков по нотам Национального Банка Республики Казахстан позволит снизить интерес банков инвестировать в безрисковые инструменты и будет способствовать использованию данной ликвидности на кредитование экономики.

      Развитие механизмов синдицированного кредитования, а также софинансирования крупных проектов банков совместно с государственными институтами развития. В условиях ограниченности средств частного сектора на кредитование крупных проектов, в том числе инфраструктурных, необходимо активное применение механизма синдицированного кредитования и совместного финансирования при участии государственных институтов развития и банков второго уровня. Микширование государственного и частного финансирования позволит снизить нагрузку на бюджет и расширить охват финансированием за счет привлечения средств банков, а также распределить риски между государством и банками.

      Дальнейшее развитие государственных сервисов по данным юридических лиц для возможности проведения скоринга с учетом детального анализа юридических лиц. Необходимо продолжить проведение интеграционных работ между кредитными бюро и государственными информационными системами для оценки расширенных финансовых показателей юридических лиц, а также выявления связей между компаниями и проведения всестороннего анализа юридических лиц.

      Развитие альтернативных источников финансирования. Тренды развития глобального финансового сектора создают возможности расширения форматов поддержки экономики. Перспективные направления для Казахстана в среднесрочной перспективе включают зеленое финансирование, исламское финансирование, небанковское кредитование (микрофинансовые организации и лизинговые компании), инструменты альтернативного финансирования, механизмы вовлечения неработающих активов в экономику. Также меры Национального Банка Республики Казахстан будут направлены на расширение кредитования реального сектора экономики за счет инвестирования пенсионных активов Единого накопительного пенсионного фонда.

4.3. ПОВЫШЕНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ УСТОЙЧИВОСТИ

      Текущая ситуация

      Изменение климата и высокий уровень загрязненности воздуха

      В последнее время в стране наблюдаются изменения климатических условий, выражающиеся в росте среднегодовой температуры и уменьшении количества осадков, что, в свою очередь, ставит перед страной новые экологические вызовы. Несмотря на снижающуюся динамику, Казахстан входит в топ-20 стран по объему выбросов парниковых газов.

      Согласно данным IQAir, Казахстан занимает 40-е место в рейтинге самых "загрязненных" стран по уровню вредных веществ. Ежегодно загрязнение воздуха становится причиной свыше 10 тысяч преждевременных смертей и, согласно исследованиям Всемирного банка, обходится экономике страны более чем в 10,5 млрд долл. США. Основными факторами загрязненности воздуха являются высокая зависимость от угольной энергии, устаревшие фонды электроэнергетического, жилого сектора, рост числа автотранспортных средств.

      Необходимо отметить, что Казахстан стал первой страной в СНГ, где в 2018 году была внедрена система торговли выбросами парниковых газов, покрывающая 48% общих эмиссий. Анализ фактических выбросов предприятий за 2018 - 2020 годы показал, что большинство предприятий имело профицит бесплатных квот, что может в недостаточной степени стимулировать предприятия снижать углеродный след.

      Угроза растущего дефицита воды

      Казахстан входит в топ-15 стран по объему подушевого потребления воды, основной объем забора приходится на орошение в сельском хозяйстве, при этом удельный расход воды на орошение является достаточно высоким, превышающим уровень климатически сопоставимых стран в 2 - 3 раза.

      Практически повсеместно неэффективное использование воды обусловлено низким уровнем тарифов на воду, не стимулирующим внедрение водосберегающих практик и технологий. Изношенность водохозяйственной системы и недостаточный учет воды приводят к высоким потерям воды (до 40%) во время транспортировки.

      Основной объем водных ресурсов Казахстана обеспечивают поверхностные воды - речные стоки, озера и ледники. При этом уровень водообеспеченности страны снижается и значительно уступает показателям других стран. Поскольку половина речного стока Казахстана формируется за пределами страны, снижение объемов воды важных трансграничных рек обуславливает особенную важность водной дипломатии и трансграничного сотрудничества в управлении водными ресурсами.

      Ухудшающееся качество питьевой воды

      Наблюдается ухудшение качества питьевой воды, влияющее на здоровье населения: смертность от отсутствия безопасной воды, санитарии и гигиены за последнее десятилетие увеличилась на 65%. Результаты оценки качества поверхностных вод в Казахстане показывают, что 28 водных объектов из 106 исследованных не пригодны для использования, вода в 8 объектах наихудшего качества.

      Рост отходов и низкий уровень переработки

      В 2022 году в Казахстане образовано 4,3 млн тонн отходов, 65% которых приходится на отходы домашних хозяйств. Несмотря на невысокий подушевой объем отходов в сравнении с другими странами (Китай, США, Россия, Европа, Япония, Канада), интенсивность образования отходов на уровне порядка 20 кг на долл. США ВВП является высокой в сравнении с рассмотренными странами, у которых данный показатель колеблется на уровне 10 -17 кг на долл. США ВВП.

      Уровень переработки твердых бытовых отходов (далее - ТБО) в сравнении с другими странами остается относительно низким. Основным ограничивающим фактором является слабое внедрение системы раздельного сбора и сортировки в регионах. Из 204 населенных пунктов раздельный сбор на разных этапах внедрен в 134, сортировка - в 96, проектная мощность сортировочных сооружений составляет 50% от объемов отходов.

      Кроме того, существует проблема дефицита полигонов для захоронения отходов, соответствующих санитарным нормам (свыше 82% полигонов ТБО не соответствуют экологическим требованиям), что приводит к дополнительному риску для экологии и здоровья населения.

      Проблемы сохранения биоразнообразия

      Казахстан обладает огромным разнообразием природных ландшафтов и биологических видов, вопрос сохранения биоразнообразия имеет важное значение для поддержания экологического баланса и устойчивого развития. Лес занимает 5% территории страны. В последние годы наблюдается тенденция к увеличению лесных массивов благодаря мерам по их защите и восстановлению, тем не менее в области сохранения биоразнообразия сохраняются проблемы незаконной вырубки деревьев и роста числа лесных пожаров.

      Благодаря принятым мерам по сохранению редких и находящихся под угрозой исчезновения видов животных удалось увеличить численность отдельных видов диких животных (например, сайгаков). Однако сохраняются риски исчезновения некоторых видов животных и растений вследствие деятельности человека - браконьерства, разрушения среды обитания в результате урбанизации, загрязнения окружающей среды.

      Сокращение выбросов парниковых газов

      Одним из инструментов сокращения выбросов парниковых газов является система торговли выбросами, предусматривающая рыночные механизмы регулирования выбросов парниковых газов.

      Основной целью рыночного механизма регулирования выбросов парниковых газов является стимулирование предприятий к применению "зеленых" технологий и повышению собственной эффективности.

      Данная система позволяет предприятиям, инвестирующим и модернизирующим собственное производство, сокращая выбросы парниковых газов, продавать излишки квот предприятиям, которые не вкладывают средства в модернизацию производств и у которых появляется дефицит квот.

      В рамках системы торговли выбросами функционирует углеродный офсетный механизм. Под углеродный офсетный проект подпадают любые проекты, направленные на сокращение выбросов парниковых газов и увеличение поглощения парниковых газов.

      Приоритеты развития отрасли до 2029 года

      Целью государственной политики в сфере экологии является повышение экологической устойчивости. Развитие отрасли будет направлено на достижение углеродной нейтральности, повышение качества воздуха, водных ресурсов, рациональное использование и сохранение водных ресурсов, биоразнообразия и повышение уровня переработки отходов.

      Приоритет 1. Повышение качества воздуха

      В рамках данного приоритета запланированы достижение промежуточных целей углеродной нейтральности и значимое сокращение выбросов загрязняющих веществ в атмосферу.

      Ключевыми задачами станут повышение эффективности регуляторных инструментов, снижение выбросов загрязняющих веществ от стационарных источников и повышение экологичности транспорта.

      Реализация новых подходов Экологического кодекса, таких как автоматизированная система мониторинга эмиссий, наилучшие доступные техники и комплексное экологическое разрешение, будет способствовать эффективному управлению качеством воздуха и содействовать достижению целей в области охраны окружающей среды.

      Одними из ключевых рычагов достижения углеродной нейтральности станут поэтапное планомерное снижение доли угольной генерации с увеличением доли ВИЭ, альтернативной энергии, а также использование природного газа в качестве промежуточного топлива. Однако в условиях растущего дефицита природного газа, высокой стоимости проектов ВИЭ, технологической сложности внедрения и других факторов риска решающее значение для эффективного и своевременного достижения целей углеродной нейтральности приобретает реализация комплексного подхода, согласованного и синхронизированного между всеми ответственными органами. Разработанная дорожная карта будет служить ключевым элементом для систематического контроля и реализации комплекса мер по снижению углеродных выбросов.

      Повышение эффективности регуляторных механизмов контроля выбросов. Действующие сегодня механизмы квотирования выбросов не способствуют быстрому снижению углеродного следа промышленности: например, фактический объем выбросов в горной добыче составляет лишь 70% от доступного объема бесплатных квот, в металлургии - 95%, в нефтегазовом секторе - 89%, а запланированное снижение объемов квот на 1,5% в год отодвигает внедрение значимых изменений на производствах. Вместе с тем наряду с ускорением снижения объемов квот необходимо внедрение секторального подхода к определению предельных объемов выбросов, учитывающего различия в природе образования выбросов, эффективности и сложности внедрения экологических технологий для различных секторов.

      Автоматизированная система мониторинга эмиссий (далее - ACM) играет ключевую роль в обеспечении устойчивого развития предприятий и снижения их негативного воздействия на окружающую среду. ACM необходима для соблюдения предприятиями нормативов и ограничений по выбросам в атмосферу, установленных в разрешениях, и предотвращения загрязнения окружающей среды.

      В рамках проведения производственного экологического мониторинга ACM позволит не только отслеживать показатели эмиссий на стационарных источниках, но и передавать эти данные в режиме реального времени в информационную систему мониторинга уполномоченного органа в области охраны окружающей среды.

      С 1 января 2025 года будет осуществлен обязательный переход крупных предприятий 1-ой категории (топ-50) на комплексные экологические разрешения (далее - КЭР), связанные с применением наилучших доступных техник (далее - НДТ).

      Переход на принципы НДТ и механизмы, позволяющие достигать установленные технологические показатели, в итоге позволят решить ряд накопившихся вопросов по каждой отрасли.

      На основе утвержденных справочников НДТ планируется выдача КЭР. Внедрение НДТ в практику работы предприятий позволит обеспечить экологичность производственного процесса, улучшит состояние основных фондов и в целом окружающей среды. При этом основными регулирующими документами для перехода на принципы НДТ являются справочники по НДТ и выданные на них заключения по НДТ.

      Снижение выбросов загрязняющих веществ от стационарных источников в населенных пунктах. В данном направлении предусмотрена проработка стимулирующих механизмов по снижению выбросов от стационарных источников с фокусом на декарбонизацию источников генерации энергии, модернизацию угольных тепловых электростанций, внедрение электрофильтров и газификацию населения, модернизацию угольных котлов и печей в частных домах.

      Будут пересмотрены существующие нормы по выбросам загрязняющих веществ в соответствии с международными стандартами, а также усилены механизмы контроля выбросов загрязняющих веществ и ответственность предприятий за несоблюдение нормативов.

      Повышение экологичности транспорта. С целью снижения выбросов основной фокус планируется направить на внедрение стимулирующих мер по обновлению автопарка, вывод и замену устаревших транспортных средств. Кроме того, будет продолжена работа по развитию производства электромобилей, включая планы по расширению инфраструктуры зарядных станций и предоставление стимулов для перехода на них.

      Приоритет 2. Минимизация угрозы дефицита воды

      В рамках данного приоритета необходимо достичь снижения дисбаланса между водопотреблением и уровнем запаса водных ресурсов, уменьшения подушевого водопотребления в 1,5 раза, поддержания уровня речного стока страны и увеличения объемов используемых альтернативных водных источников.

      Основными задачами станут повышение эффективности водопользования в сельском хозяйстве, налаживание межгосударственного взаимодействия по вопросам управления водными ресурсами, модернизация водохозяйственной инфраструктуры, использование альтернативных водных источников и применение современных технологий.

      Пересмотр тарифов на воду. Повышение тарифов на воду предусмотрено осуществлять с учетом принятой практики дифференцирования: итоговая стоимость на кубометр должна высчитываться с учетом объемов потребления, источников потребляемой воды, уровня внедрения водосберегающих технологий, технологий оборотного водоснабжения.

      Использование альтернативных водных источников. В рамках данной работы необходима принятие комплексного плана и стимулирующих механизмов использования альтернативных водных источников в орошении, промышленности и бытовых нуждах. Это предполагает как разработку экономических стимулов, таких как налоговые льготы, субсидии или гранты для организаций, активно применяющих альтернативные источники воды, так и проработку необходимых для реализации инфраструктурных проектов.

      Повышение уровня применения водосберегающих технологий, технологий оборотного водоснабжения в сельском хозяйстве и промышленности. Запланирована разработка комплекса мер для стимулирования предприятий сельского хозяйства и промышленности к внедрению водосберегающих технологий, а также систем оборотного и повторного водоснабжения.

      Модернизация водохозяйственной инфраструктуры и цифровизация управления водными ресурсами. Будет проведена работа по строительству и реконструкции водохозяйственных сооружений, систем ирригации для повышения их эффективности и надежности. Кроме того, предусмотрено внедрение современных технологий, интеллектуальных систем учета для мониторинга и контроля за уровнем и состоянием водных ресурсов, что позволит автоматически отслеживать и выявлять аномальные показатели потребления, возможные утечки и другие показатели.

      Налаживание межгосударственного взаимодействия по вопросам управления водными ресурсами. В рамках данной работы будут сформированы соглашения о совместном использовании водных ресурсов, учитывающие интересы всех сторон и обеспечивающие справедливое распределение ресурсов. Кроме того, планируются создание системы мониторинга и обмена данными о водных потоках, проведение совместных гидрологических исследований, а также реализация совместных проектов по управлению водными ресурсами. Особое внимание будет уделено вопросам сохранения и управления водными ресурсами Каспийского моря, озер Балхаш и Арал.

      Приоритет 3. Повышение уровня переработки отходов

      Ожидаемым результатом работы обозначено повышение до 2029 года доли сортированных и переработанных ТБО, рост уровня охвата населения услугами сбора и вывоза ТБО. Основной задачей станет системное решение проблем на протяжении всего жизненного цикла отходов: начиная от сбора до конечного захоронения. Будут пересмотрены тарифы, расширена сеть пунктов раздельного сбора отходов, построены новые и модернизированы существующие сортировочные комплексы, полигоны, а также усилены административные механизмы.

      Пересмотр тарифов на сбор, вывоз, утилизацию, переработку и захоронение твердых бытовых отходов. Планируется пересмотр тарифов всеми уполномоченными органами, индексация на инфляцию с целью доведения их до уровня, экономически целесообразного для привлечения в переработку ТБО инвестиций. Так, к примеру, в крупнейших по численности и объемам образованных отходов городах (Астана, Алматы, Атырау) тарифы не пересматривались 4 года, несмотря на рост инфляции.

      Повышение охвата услугами сбора и вывоза ТБО. В Казахстане около 20% населения не охвачено услугами сбора и вывоза мусора. Проблемы стихийных несанкционированных свалок с каждым годом становятся все значимее, особенно на фоне дефицита полигонов.

      В этой связи планируются строительство и модернизация мусороприемных станций, а также обновление и расширение автопарка мусоровозов, особенно в отдаленных и сельских районах. Кроме того, важным шагом в сторону повышения уровня переработки отходов станет внедрение пунктов раздельного ТБО во всех населенных пунктах Казахстана.

      В целях максимального извлечения полезных ресурсов из отходов особое внимание уполномоченного органа в области охраны окружающей среды и местных исполнительных органов будет направлено на развитие системы экономического стимулирования населения и организаций по активному участию в раздельном сборе отходов, а также проведение информационных кампаний и реализация образовательных программ.

      Строительство новых, модернизация существующих сортировочных комплексов по сортировке и переработке ТБО. Обеспечение широкого охвата и глубины переработки образованных отходов, прежде всего, в крупных городах, потребует значительного расширения мощностей с внедрением современных технологий сортировки (автоматизированные системы и оптические сенсоры) и переработки.

      Для привлечения частных инвестиций в отрасль будут проработаны стимулирующие механизмы, в том числе направленные на развитие инструментов государственно-частного партнерства.

      Предусмотрено принятие мер по развитию принципов циркулярной экономики путем более эффективного использования имеющихся ресурсов, переработки отходов и производства товаров из вторичного сырья.

      Строительство новых и модернизация существующих полигонов для захоронения отходов. С целью снижения экологического воздействия планируются рекультивация старых полигонов, строительство новых и модернизация текущих полигонов в соответствии с современными санитарными нормами. Особое внимание будет направлено на привлечение частных инвестиций.

      Повышение эффективности регуляторных механизмов. Для повышения эффективности управления отходами и соблюдения экологических стандартов предусмотрены меры по усилению ответственности за нарушения, связанные с раздельным сбором отходов, борьбы с нелегальным оборотом вторичного сырья, а также обеспечению соответствия требованиям по эксплуатации отходов и санитарным нормам полигонов.

      Кроме того, предполагается повышение ответственности субъектов предпринимательства, являющихся образователями отходов, в целях обеспечения надлежащего обращения и управления ими. При этом для исключения необоснованного роста цен на производимую продукцию вследствие включения в ее стоимость затрат на последующие операции по управлению отходами будут созданы механизмы его мониторинга и недопущения при условии соблюдения экологических требований.

      Приоритет 4. Сохранение биоразнообразия

      В рамках данного приоритета запланировано достижение следующих результатов: увеличение доли особо охраняемых природных территорий, повышение уровня материальной и технической оснащенности природоохранных и лесных учреждений, а также увеличение лесистости.

      В качестве основных задач определены укрепление материально- технической оснащенности, повышение уровня квалификации персонала, усиление лесовоспроизводительных мероприятий, разработка комплексной программы развития и управления биоразнообразием.

      Укрепление материально-технической оснащенности. Для эффективной охраны особо охраняемых природных территорий предусмотрено усиление материально-технической оснащенности, в том числе обеспечение современным оборудованием, необходимой защитной амуницией, инструментами для мониторинга состояния природы и другое.

      Повышение уровня квалификации персонала. Для повышения квалификации персонала в лесном хозяйстве и сокращения оттока выпускников будет проработан комплекс стимулирующих механизмов, включая обязательную отработку для получателей государственных грантов, предоставление конкурентных условий труда, социальных гарантий и льгот, разработку программ повышения квалификации.

      Усиление лесовоспроизводительных мероприятий. В целях поддержания устойчивости лесных экосистем предусмотрено ускорение процессов лесовосстановления и лесовозобновления.

      Разработка комплексной программы развития и управления биоразнообразием. Для сохранения и управления биоразнообразием планируется разработка комплексного экосистемного подхода, предусматривающего мониторинг экосистем, оценку экологических угроз, разработку и внедрение управленческих стратегий по восстановлению и защите сред обитания. Особое внимание будет уделено сохранению и восстановлению численности редких краснокнижных животных, особенно таких как снежный барс, каспийские тюлени, джейраны, тугайные олени, беркуты и другие виды. При этом сохранится запрет на выдачу разрешений на отстрел сайгаков. Наряду с усилением законодательства в области защиты природы запланирована проработка мер по обеспечению необходимого финансирования и ресурсов для проведения исследований и практических мероприятий по сохранению и восстановлению биоразнообразия.

      Приоритет 5. Сокращение выбросов парниковых газов

      Работа в рамках данного приоритета будет направлена на усиление системы торговли выбросов. Для обеспечения достижения определяемых на национальном уровне вкладов в следующем периоде углеродного бюджетирования с 2026 по 2030 год предусмотрено увеличение ежегодной ставки сокращения выбросов парниковых газов от 2,7% до 5% от уровня углеродного бюджета предыдущего года.

4.4. ЭФФЕКТИВНЫЕ ГОСУДАРСТВЕННЫЕ ФИНАНСЫ

      Текущая ситуация

      Казахстан прошел большой путь становления и совершенствования системы бюджетного регулирования: проведен ряд значимых, взаимосвязанных и эффективных реформ. Однако бюджетная система страны характеризуется хроническим дефицитом, в том числе ненефтяным дефицитом, а также ростом долговой нагрузки на бюджет.

      В частности, за последние 5 лет накопленная сумма дефицита государственного бюджета составила 9,6 трлн тенге, что в среднем соизмеримо с объемом годовых налоговых поступлений в бюджет. В то же время накопленный за 5 лет ненефтяной дефицит достиг 34,6 трлн тенге. Соответственно, с 2017 года дефицит государственного бюджета колеблется на уровне 1,3 - 4%, а ненефтяной дефицит государственного бюджета - в пределах 7,3 - 11,5% ВВП.

      Таким образом, наблюдается усугубление зависимости бюджета от нефтяных доходов, что обуславливает остроту проблемы устойчивости бюджетной системы как в текущем, так и в долгосрочном периоде.

      В последние годы также установилась тенденция к искажению приоритетов государственных расходов в пользу наращивания текущих затрат. В итоге доля бюджета развития в структуре расходов снизилась с 12,5% в 2013 году до 9,2% в 2022 году.

      Действующая система межбюджетных отношений характеризуется фискальной централизацией. Число регионов-реципиентов бюджетных субвенций увеличилось с 7 в 2001 году до 17 в 2023 году. За период с 2001 по 2022 год соотношение объема трансфертов из республиканского бюджета (далее - РБ) и совокупных доходов местного бюджета увеличилось с 15,6% до 52,7%.

      Финансирование хронического дефицита осуществляется через наращивание трансфертов из Национального фонда Республики Казахстан (далее - НФ) и увеличение государственного долга. Государственный долг вырос с 14,4% ВВП в 2010 году до 22,5% ВВП в 2023 году, при этом расходы на его обслуживание увеличились с 1,8% в 2010 году до 6,7% в 2023 году (1,9 трлн тенге) в общем объеме расходов.

      За последние 10 лет 63,3% всех поступлений в НФ были изъяты в бюджет в виде гарантированных и целевых трансфертов. Поступления трансфертов из НФ в РБ имели тенденцию к постепенному росту: с 3,9% ВВП в 2013 году до 8,1% ВВП в 2017 году и до 6,8 - 4,4% ВВП в 2020 - 2022 годах.

      Балансирование параметров государственного бюджета за счет дополнительных изъятий из НФ и увеличения дефицита бюджета привело к нарушению установленных целевых значений по ненефтяному дефициту и росту долговой нагрузки. С учетом растущего дефицита процессы бюджетного планирования, исполнения бюджета, а также вопросы налогообложения становятся критически важными в управлении государственными финансами.

      Объем налоговых поступлений по отношению к ВВП характеризуется волатильностью, достигнув минимального значения 14,1% ВВП в 2020 году. Этот показатель в Казахстане ниже, чем в других сопоставимых странах, что обусловлено в том числе недостаточной эффективностью налогового администрирования, а также значительным объемом налоговых льгот. Стоит отметить, что такие льготы могут также способствовать снижению мотивации предпринимателей к качественному повышению своей конкурентоспособности, инвестициям в инновации и повышению эффективности.

      Еще одним индикатором потенциала для улучшения налогового администрирования является низкая продуктивность налогов35.

      Согласно оценкам экспертов, дальнейшему повышению эффективности налогового администрирования препятствуют несколько ключевых вызовов, а именно медленное внедрение интегрированной системы налогового администрирования и несовершенство системы управления рисками (далее - СУР). Также на данный момент модель налогового администрирования ориентирована на работу с последствиями, в частности на уровне взыскания задолженности, нежели на предупредительную работу с потенциальными нарушителями. Действующая СУР не является комплексной и в текущий момент используется только как инструмент выбора субъектов предпринимательства для проведения аудита.

      Приоритеты развития до 2029 года

      Кардинальная реформа в бюджетных и налоговых отношениях станет частью нового общественного договора между государством и бизнесом, закрепляющего подходы в справедливом распределении национального дохода.

      Для обеспечения снижения зависимости РБ от нефтяных доходов и повышения устойчивости бюджета к внешним факторам налогово-бюджетная политика должна формироваться исходя из постепенного снижения ненефтяного дефицита относительно ВВП до 5,5% в 2029 году.

      Приоритет 1. Поддержание сбалансированной бюджетной политики, основанной на принципах бережливости и ответственности

      Усилия в рамках данного приоритета будут нацелены на увеличение валютных активов НФ, а также поддержание доли затрат на обслуживание правительственного долга на уровне не выше 10% от общих расходов республиканского бюджета до 2029 года.

      При этом основными задачами станут консолидация государственных финансов и обеспечение сбалансированности и устойчивости бюджета за счет наращивания средств НФ.

      Одним из приоритетов в реализации макроэкономической политики станут неукоснительное следование контрцикличным бюджетным правилам и поддержание устойчивости бюджетных параметров.

      Это будет способствовать обеспечению сбалансированности государственных финансов, снижению ненефтяного дефицита, обеспечению сохранности и накоплению активов НФ, а также в целом координации фискальной политики с монетарной, что позволит снизить инфляционное давление.

      Внимание также планируется уделить управлению государственным долгом и совершенствованию политики межбюджетных отношений.

      Кроме того, немаловажным аспектом обеспечения долгосрочной устойчивости государственных финансов и повышения фискальной дисциплины станет включение целевых трансфертов из НФ в периметр бюджетного правила, что снизит дискретность в проведении ответственной налогово-бюджетной политики.

      ____________________________________
35 Отношение выручки от вида налога к ВВП к номинальной ставке.


      Стабилизация и наращивание активов Национального фонда. Планируется постепенное сокращение объемов привлечения средств из НФ. Размер трансферта из НФ не будет превышать поступления от нефтяных компаний, рассчитанные по установленной цене на нефть (цена "отсечения"). Эта цена будет корректироваться в зависимости от роста добычи нефти, чтобы усилить сберегательную функцию фонда.

      В целях увеличения долгосрочной доходности сберегательного портфеля продолжится работа по улучшению управления активами НФ.

      Контроль за ростом бюджетных расходов. Темп роста расходов РБ будет ограничиваться на уровне долгосрочного экономического роста, увеличенного на целевой ориентир по инфляции. В результате объем расходов не будет опережать темпы роста реального ВВП и инфляции и будет ограничен в период экономического роста. В целях повышения эффективности расходов бюджета предусмотрено постепенное сокращение финансирования программ поддержки, влекущих за собой искажение рыночных цен и негативно влияющих на развитие частного сектора. Расходы планируется направить в приоритетные отрасли, приносящие максимальную экономическую отдачу. Государство будет стимулировать инвестиционную активность частного сектора, не замещая частные инвестиции.

      Совершенствование политики управления государственным долгом. Политика управления государственным долгом будет направлена на снижение валютных рисков, ограничение роста долговой нагрузки на бюджет, недопущение дефолтов, а также повышение эффективности и дисциплины использования внешних заимствований. При этом определено, что в целях поддержания долговой устойчивости в 2029 году государственный долг не должен превышать 30,8% ВВП.

      Совершенствование политики межбюджетных отношений. В рамках реформирования межбюджетных отношений будет усилен акцент на повышении финансовой самостоятельности местных исполнительных органов. Предусмотрена проработка подходов по передаче отдельных видов налоговых поступлений на местный уровень, минимизации встречных трансфертов между республиканским и местными бюджетами, снижению межрегиональных диспропорций с учетом потребностей населения. В результате для местных исполнительных органов появится дополнительный стимул к развитию экономики регионов и увеличению доходов местных бюджетов с постепенным снижением зависимости от РБ.

      Приоритет 2. Укрепление доходной части бюджета для обеспечения устойчивых государственных финансов

      Налоговая политика должна обеспечивать баланс между созданием комфортных условий для инвесторов и обеспечением поддержания необходимого уровня поступлений в бюджет. В рамках Налогового кодекса планируется внедрение новой системы налогообложения прибыли и имущества, стимулирования реинвестирования полученных доходов в развитие бизнеса, а также оптимизации налоговых режимов. Кроме того, контуры обновленного налогового законодательства будут ориентированы на повышение эффективности налогового администрирования и совершенствование механизма налоговых льгот.

      Повышение эффективности налогового администрирования. Основные задачи включают внедрение интегрированной системы налогового администрирования, применение цифровых инструментов по всей цепочке налогового администрирования, а также комплексной системы управления рисками.

      В этой связи необходимо разработать план последовательного перехода на интегрированную систему администрирования на основе подхода "Налоговое администрирование 3.0", обеспечивающего интеграцию в естественные системы и ежедневную жизнь налогоплательщиков в режиме реального времени. Для этого будет проведена интеграция с другими государственными органами и функциями, а также с частными субъектами.

      Наряду с этим одной из ключевых задач налогового органа станет клиентоориентированность. Налоговое администрирование выступит двигателем цифровой трансформации за счет внедрения интеграции с государственными органами и частными организациями, а также разработки и совершенствования новых алгоритмов и моделей.

      Планируется применение комплексной СУР, предполагающей наличие систематизированного подхода к выявлению, оценке, определению приоритетности и снижению рисков. Помимо отбора кейсов для проверок, СУР будет включать управление рисками несоблюдения норм (регистрация в налоговой системе, подача налоговых деклараций, оплата налогов в установленный срок, предоставление полной и достоверной информации в декларациях), а также управление операционными и кадровыми рисками.

      Совершенствование политики налоговых льгот. В целях повышения налоговых поступлений и укрепления доходной базы бюджета предусмотрены анализ и оптимизация налоговых льгот с учетом их эффективности и встречных обязательств налогоплательщиков.

      Механизм налоговых послаблений будет ориентирован на стимулирование реинвестирования полученных доходов в развитие бизнеса. Предусмотрено повышение эффективности специальных налоговых режимов с фокусом на минимизацию возможностей для уклонения от уплаты налогов. Кроме того, планируется выработка механизмов по недопущению намеренного дробления организаций с целью снижения налоговой нагрузки.

4.5. ОБЕСПЕЧЕНИЕ ВЕРХОВЕНСТВА ПРАВА И ПОВЫШЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОСТИ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ

      Текущая ситуация

      Верховенство права является необходимым фундаментом экономического развития и инвестиционной привлекательности страны. От эффективности государственного управления зависит возможность проведения реформ и реализация государственной политики во всех сферах экономики и общества.

      Казахстан последовательно укрепляет позиции в обоих направлениях. За последние 10 лет был принят ряд мер по модернизации казахстанской правовой системы, включая расширение полномочий Парламента Республики Казахстан и Правительства, повышение независимости судебной ветви власти, систематизацию и повышение прозрачности отраслевого регулирования и условий предпринимательства. Начато внедрение инициатив "Открытого правительства" и формирование компактного, профессионального государственного аппарата. Продолжена работа по децентрализации государственного управления.

      Достигнутые успехи отразились в улучшении позиций Казахстана в международных рейтингах. За 10 лет страна поднялась на 20 позиций по показателю верховенства права Всемирного банка и в 2022 году36 заняла 137 место из 213. По индексу верховенства права World Justice Project в 2022 году Казахстан занял 65 место из 142, набрав 0,53 балла по шкале от 0 до 1. За период с 2018 по 2022 год показатель эффективности Правительства страны в рейтинге Всемирного банка колебался в пределах от 0 до 0,1 по шкале от -2,5 до 2,5. В 2022 году Казахстан занял 89-е место среди 213 стран37.

      Несколько групп ключевых вызовов и возможностей определяют условия для дальнейшего укрепления верховенства права и повышения эффективности государственного управления: сохранение фокуса на выполнении функций государственных органов, незавершенный переход на сервисную модель оказания государственных услуг, нехватка профессиональных компетенций государственных служащих, проявления коррупции.

      Незавершенный переход на сервисную модель

      С 2018 года в стране осуществляется переход на сервисную модель, а в 2021 году была принята Концепция развития государственного управления в Республике Казахстан до 2030 года, в соответствии с которой был взят курс на полноценный переход государственного аппарата на сервисные и ориентированные на клиента процессы. При этом международный опыт свидетельствует, что переход на сервисную модель может занимать десятилетия38.

      Казахстан достиг первых успехов в переходе на сервисную модель государственного управления, однако значительная часть потенциала остается нераскрытой. К примеру, в 2022 году 40 государственных услуг из 1,4 тыс. оказывались проактивно и не требовали подачи заявления со стороны гражданина. Однако, во многих учреждениях все еще сохраняется административный, формальный подход к оказанию услуг. Реестр услуг преимущественно формируется вокруг функций государственных органов вместо жизненных ситуаций, определяющих реальные потребности граждан и бизнеса. Более 90% услуг являются слабовостребованными39 из-за процедур получения, ориентированных на бюрократический процесс, а не удобство граждан. Так, отмечается получение государственных услуг ради других государственных услуг или предоставления подтверждающих документов. Взаимодействие граждан, бизнеса и государства не всегда носит "бесшовный" характер: различается доступный перечень услуг, шагов для их выполнения и возможности отслеживания статуса исполнения через разные каналы.

      ______________________________________
36 Показатель Rule of Law Всемирного банка за 2012 и 2022 годы.

      37 Показатель Government Effectiveness Всемирного банка за 2012 и 2022 годы.

      38 Например, переход к сервисной модели полиции начался в Канаде в 1990-е годы, но широкое распространение получил в 2000-е годы при внедрении обновленных стратегий работы в провинциях.


      Приоритеты развития до 2029 года

      Целью укрепления верховенства права и повышения эффективности государственного управления станет обеспечение условий "нового общественного договора". Будет усилено соблюдение прав и свобод граждан и бизнеса, повысится качество исполнения государственных решений. Кроме того, предусмотрено развитие возможностей участия граждан и бизнес- компаний в двустороннем диалоге с государством.

      Результатом усиления верховенства права станет достижение значения 0,60 в индексе верховенства права от World Justice Project к 2029 году. Прогресс будет обеспечен за счет улучшения качества правосудия и продолжения реформы правоохранительных органов.

      Повышение эффективности государственного управления отразится на достижении значения не ниже 80 перцентиля или 1,0 по шкале от -2,5 до 2,5 в индексе государственного управления Всемирного банка к 2029 году.

      Основными приоритетами станет повышение эффективности оказания государственных услуг и работы государственных органов, а также повышение эффективности управления персоналом. Приоритет по снижению коррупции окажет кумулятивный эффект на укрепление верховенства права и эффективность государственного управления.

      Приоритет 1. Улучшение качества правосудия и продолжение реформы правоохранительных органов

      Ключевой целью развития системы правосудия станет повышение качества отправления правосудия при сокращении времени на судопроизводство. Реформирование правоохранительных органов будет направлено на повышение эффективности их работы и увеличение доверия со стороны населения: к 2029 году уровень доверия населения судебной системе увеличится до 58%, а уровень доверия правоохранительным органам - до 72%. Основными задачами определены укрепление независимости судебной системы, дебюрократизация судебного процесса, совершенствование судебного администрирования, повышение профессионализма судейского корпуса и дальнейшая переориентация работы правоохранительных органов на профилактику правонарушений и повышение доверия населения.

      ____________________________________________
39 Согласно приказу МЦРИАП от 31.01.2020 г. № 39/НК.


      Независимость судебной власти является основой доверия граждан, бизнеса и инвесторов к судебной системе. Уже проведена значительная работа по обеспечению независимости и справедливого правосудия через гарантированный минимальный размер бюджета судебной системы и его самостоятельное распределение. Дальнейшее укрепление судебной независимости будет развиваться посредством снижения влияния на суды законодательной и исполнительной власти.

      Основными направлениями дальнейшего развития судопроизводства станут гармонизация роли и основ функционирования всех судебных инстанций, усиление активной роли суда в гражданском судопроизводстве, обеспечение реальной состязательности и равноправия сторон в главном судебном разбирательстве, расширение полномочий следственных судей в уголовном процессе, а также развитие альтернативных способов урегулирования споров.

      Внедрение цифровых технологий и развитие электронного правосудия повысят скорость принятия решений, создадут условия для формирования единообразной судебной практики.

      Профессионализация судейского корпуса повысит качество отправления правосудия и будет производиться за счет улучшения качества отбора кандидатов с учетом лучших мировых практик. Для расширения набора компетенций судейского корпуса продолжится практика рекрутирования высококвалифицированных специалистов в отдельных отраслях права. В рамках нового статуса Академии правосудия при Верховном Суде Республики Казахстан для повышения квалификации действующих судей будут организованы программы дополнительного обучения.

      Дальнейшая реализация реформы правоохранительных органов позволит завершить переориентацию работы правоохранителей на удовлетворение потребностей населения и повысить уровень защищенности и спокойствия в обществе. Основной задачей станет усиление акцента в работе правоохранительных органов на профилактику и предупреждение правонарушений.

      Будет разработан новый закон о профилактике правонарушений, в рамках которого планируется кардинально пересмотреть компетенции правоохранительных органов, механизмы координации и инструменты индивидуальной профилактики. Продолжится укрепление гарантий прокурорской деятельности с учетом международных стандартов в области независимости прокуратуры.

      Предусмотрена дальнейшая переориентация национальной модели полиции на сервисную модель через проактивную работу с населением и изменение системы мотивации сотрудников. Приоритет будет отдан решению вопросов с учетом мнения жителей, проживающих на конкретной территории. Кроме того, планируется повышение доверия и уважения населения в структуре мотивации и при карьерном продвижении сотрудников.

      Работа по деконцентрации экономических ресурсов и возврату активов положительно скажется на более равномерном распределении богатства страны и снижению социального неравенства. В перспективе это может способствовать устойчивому развитию предпринимательства, созданию благоприятных условий для разнообразия экономических субъектов, развитию полезных социально- экономических проектов, улучшению инвестиционного климата страны и привлечению новых инвестиций. Данные меры также отразятся на снижении уровня коррупции. Более справедливое распределение государством возвращенного капитала уменьшит формирование монополий и олигархических структур.

      Приоритет 2. Повышение эффективности оказания государственных услуг и работы государственных органов

      Ключевой целью данного направления станет переориентация процессов оказания государственных услуг на максимальное удовлетворение потребностей граждан и бизнеса в рамках формирования сервисной модели, повышение эффективности принятия государственных решений и обеспечение условий для реализации "нового общественного договора", в рамках которого граждане будут вовлекаться в управление государством. Будет завершена оцифровка всех бизнес-процессов государственных органов. Еще одним результатом работы к 2029 году станет рост стабильности законов.

      В этой связи основными задачами определены дальнейшее развитие сервисной модели, совершенствование системы планирования, модернизация принципов и структуры работы государственного аппарата, повышение открытости Правительства и вовлечение граждан в двусторонний диалог, а также внедрение передовых цифровых технологий.

      Дальнейшее развитие сервисной модели работы государственных органов. Законодательство в сфере государственной службы будет кардинально пересмотрено, закрепив задачи, стоящие перед государственной службой, предъявляемые к ней требования, а также ее миссию и предназначение, что приведет к переориентации целей и задач, выходящих за рамки регулирования трудовых отношений и направленных на установление клиентоориентированной модели поведения государственных служащих.

      Будут пересмотрены подходы к регулированию государственных услуг с закреплением принципов клиентоориентированности, проактивности, композитности, экстерриториальности оказания услуг.

      Сервисные услуги государства позволят удовлетворять сразу конечные запросы услугополучателей в соответствии с жизненными ситуациями. Будут сокращены сроки исполнения и перечни документов, необходимых для оказания государственных услуг, а за счет получения необходимых сведений из соответствующих информационных систем и сервисов будут исключены услуги справочного характера. Планируется значительно автоматизировать процессы оказания услуг с исключением участия человека для сокращения сроков обслуживания и минимизации коррупционных факторов. Перечень услуг, оказываемых экстерриториально, проактивно и композитно, будет расширяться на базе результатов системного анализа государственных сервисов и обратной связи от граждан и бизнеса.

      Планируется усиление работы по реализации принципов регулирования "с чистого листа", направленных на создание простых и прозрачных условий для ведения бизнеса. Продолжится актуализация требований и норм регулирования с учетом лучшего мирового опыта и при использовании обратной связи граждан, бизнеса и профессиональных ассоциаций.

      Дальнейшая работа в этом направлении будет направлена на формирование и обеспечение стандартов качества общественных благ на основе взаимного диалога государства и общества, что в том числе потребует определения принципов, а также порядка формирования, совершенствования и оказания общественно значимых услуг.

      Предусмотрена разработка отдельного реестра общественно значимых услуг с критериями измерения их качества. Ежегодно в рамках государственного социального заказа будет проводиться общественный мониторинг качества оказания данных услуг, что позволит государственным органам выстраивать свою деятельность в соответствии с потребностями и ожиданиями общества.

      Модернизация принципов и структуры работы государственного аппарата. Перенос акцента с бюрократического характера процесса на достижение качественных результатов был инициирован Указом "О мерах по дебюрократизации деятельности государственного аппарата". В этой связи в рамках дальнейшей работы будет осуществлен переход от формирования функций государственных органов к постановке задач, напрямую относящихся к улучшению экономики и сфер общественной жизни.

      Такие задачи охватят все государственные органы, участвующие в процессе их реализации. Улучшение условий управляемости ведомствами и департаментами будет обеспечено через сочетание рекомендаций по численности подразделений и предоставление гибкости в наборе персонала за счет увеличения свободы в распределении бюджетов государственного органа.

      Повышение открытости Правительства и вовлечения граждан в двусторонний диалог. Открытость Правительства является важным компонентом обеспечения подотчетности государственных органов и понимания государственных процессов со стороны граждан и бизнеса. Разработанные единые стандарты открытости, предполагающие проактивный подход к публикации информации, переход от открытости первых руководителей к открытости принятия всех управленческих решений, станут базой для адаптации деятельности государственных органов.

      Для обеспечения высокого качества принимаемых решений, улучшения их восприятия общественностью, а также общей эффективности предоставления государственных услуг продолжится работа по увеличению вовлечения граждан в двусторонний диалог с государственными органами.

      Основными инструментами станут повышение удобства предоставления обратной связи и применение мер, стимулирующих участие граждан в оценке работы государственных органов и обсуждении законопроектов.

      Внедрение передовых цифровых технологий обеспечит повышение эффективности и адресности государственных мер, сократит время, издержки и вероятность ошибок в администрировании, создаст технические условия для обеспечения открытости Правительства.

      Ключевыми факторами являются цифровизация и автоматизация государственных процессов, оптимизация управления государственными данными и модернизация функционала государственных сервисов.

      Все государственные задачи предусмотрено перевести в цифровой формат. При оцифровке будет оптимизирована структура низкоэффективных бизнес- процессов.

      Запланировано обеспечение подключения сервисов, информационных систем и баз данных "электронного правительства" с проектами Национальной цифровой финансовой инфраструктуры - Национальной платежной системы, платформ цифрового тенге, открытого банкинга (Open Banking базируется на применении технологии Open API) и Антифрод-центра (защита средств граждан от мошеннических операций).

      Взаимодействие платформ позволит обеспечить бесперебойность, оптимизацию и расширение доступности государственных услуг и финансовых сервисов, создаст равные условия доступа к государственной инфраструктуре для участников финансового рынка, обеспечит гражданам возможность управления и контроля доступа к собственным финансовым и нефинансовым сервисам, снизит издержки государственных органов на создание параллельных платформ и сервисов и повысит их аналитические возможности.

      Все данные Правительства будут переведены на единую архитектуру и интегрированы в единой аналитической системе с использованием решений прикладного ИИ. Будет усилена интеграция государственных и частных данных через переход на принципы единой архитектуры.

      Данные всех государственных ведомств станут доступны для интеграции с сервисами частных коммерческих предприятий и для аналитического использования исследователей. Государство расширит использование частных данных для проведения комплексной аналитики, включая проверки на отсутствие фактов незаконного обогащения.

      Продолжится расширение перечня оказываемых проактивных услуг. Дополнительные цифровые функции будут вводиться по результатам анализа "жизненных ситуаций" граждан и бизнеса. Кроме того, предусмотрено устранение расхождений в возможностях получения и отслеживания услуг через разные каналы.

      Приоритет 3. Профессионализация государственного аппарата путем перехода на полноценную гибридную модель государственной службы

      Ключевой целью данного направления станет повышение эффективности работы государственных служащих, их адаптивности, способности к оперативному реагированию и нацеленности на результат. Ожидаемым результатом направления станет увеличение уровня удовлетворенности сотрудниками, оказывающими государственные услуги населению и бизнесу.

      В этой связи основными задачами определены внедрение стратегического подхода к подбору кадров, разработка системы горизонтального карьерного продвижения, развитие программ обучения на основе ассессмента, улучшение социального обеспечения государственных служащих, а также усиление защиты их прав. Кроме того, для эффективного управления персоналом государственной службы будет активно внедряться использование цифровых технологий, что позволит повысить прозрачность и оперативность процессов управления.

      Внедрение стратегического подхода к подбору кадров обеспечит повышение качества человеческого капитала на государственной службе и рост потока талантливых работников из частного сектора. Для привлечения молодежи в государственные органы будет создан институт ранней профессиональной ориентации, который охватит школьный и вузовский уровни.

      В целях повышения открытости государственной службы планируется введение универсального конкурса для всех кандидатов (государственных служащих и представителей негосударственного сектора) с централизацией начальных этапов и проведением завершающего этапа практической оценки непосредственно в государственном органе. Оптимизация многоступенчатой процедуры отбора кандидатов будет проведена с использованием передовых зарубежных и бизнес-практик, включая решение ситуативных задач, тесты на оценку личностных качеств, а также внедрение элементов ИИ.

      Горизонтальная система карьерного продвижения позволит государственным служащим развиваться в рамках своей текущей должности на основе оценки деятельности, обучения и прохождения стажировок. Это решает проблему ограниченных возможностей для продвижения на вышестоящие позиции и будет способствовать созданию сбалансированной рабочей среды, где учитываются интересы государственных служащих, стремящихся к развитию в качестве экспертов в своей области.

      Совершенствование программ обучения будет направлено на постоянное улучшение человеческого капитала служащих и адаптацию навыков к изменению рабочих задач.

      Для выявления потребностей в обучении и развитии будут использоваться методы предварительной оценки, такие как ассессмент, проводимый за год до повышения квалификации, что позволит определить области для развития и создать индивидуальные программы обучения.

      Новые подходы обучения затронут программы лидерства для руководителей, обучение всех служащих использованию новых технологий и обмен опытом с частным сектором и зарубежными организациями. Программы трансформационного лидерства для руководителей, являющиеся необходимым элементом обновления организационной культуры, будут внедрены в качестве обязательного требования для всех руководителей должностей. Обучение всех служащих использованию новых технологий, включая работу с ИИ, позволит увеличить производительность труда и сохранить квалификацию на сотрудников на конкурентоспособном уровне.

      Обмен опытом с организациями частного сектора и зарубежными государственными органами обеспечит трансферт передовых навыков и управленческих практик на государственную службу. Для обмена опытом в том числе получат развитие программы стажировок для государственных служащих, а также будут организованы мастер-классы с привлечением ведущих экспертов.

      В целях усиления защиты прав государственных служащих от неправомерных наказаний и стимулирования их инициативности будут разработаны гибкие подходы к дисциплинарной ответственности, которые позволят учитывать обстоятельства, как смягчающие, так и отягчающие ответственность. Кроме того, будут приняты меры для защиты чести и достоинства государственных служащих от посягательств, связанных с их профессиональной деятельностью.

      Улучшение социального обеспечения государственных служащих поможет удержать и привлечь наиболее компетентные кадры, обеспечивая преемственность институциональной памяти и стабильность кадрового состава на государственной службе.

      Приоритет 4. Дальнейшее развитие антикоррупционной политики

      Ключевой целью данного направления станет сокращение уровня коррупции как одной из главных угроз экономического и социального развития страны. Усилия государства будут направлены на дальнейшее развитие антикоррупционной политики, широкое вовлечение гражданского общества в противодействие коррупции, устранение предпосылок коррупции, а также обеспечение неотвратимости ответственности.

      Ключевые приоритеты и задачи по противодействию коррупции будут реализованы через Концепцию антикоррупционной политики. В результате к 2029 году значение индекса восприятия коррупции Transparency International для Казахстана войдет в диапазон 40 - 49 баллов.

      Продолжится работа по развитию целостной антикоррупционной политики с учетом международных стандартов и лучших зарубежных практик, основанных на Конвенции ООН против коррупции, рекомендациях ГРЕКО, ОЭСР, ФАТФ и других организаций.

      Развитие антикоррупционной культуры. Антикоррупционная культура, основанная на честности и неподкупности, должна стать неотъемлемой частью национального самосознания. Абсолютное неприятие коррупции будет достигнуто путем непрерывной информационно-разъяснительной работы, антикоррупционного просвещения, мотивации государственных служащих, предпринимателей и общества в целом на добропорядочное поведение.

      Исключение предпосылок коррупции. Будет сформирована эффективная система с надлежащим контролем на всех стадиях бюджетного процесса и обеспечением его прозрачности. Для этого правоохранительные и иные уполномоченные государственные органы должны обладать всеми возможностями по предотвращению таких фактов. При этом предусмотрено обеспечение сохранности сведений, составляющих банковскую и иную тайну.

      Принцип неотвратимости ответственности за коррупцию будет реализован в полной мере путем применения административного и уголовно-правового воздействия.

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

      Национальный план развития Республики Казахстан до 2029 года как основной документ Системы государственного планирования на среднесрочный период ориентирован на реализацию нового экономического курса страны.

      Документ учитывает текущие глобальные тренды и происходящие фундаментальные сдвиги на различных рынках.

      Базисом новой парадигмы экономического развития являются эффективное использование конкурентных преимуществ страны и раскрытие потенциала ключевых факторов производства - труда, капитала, ресурсов и технологий.

      При этом результатом последовательных реформ станет достижение целевых индикаторов и поэтапный переход на качественно новую модель экономического роста, главенствующей задачей которой является реальное улучшение жизни граждан, устранение неравенства и защита окружающей среды.

      Одними из основных достижений ставятся обеспечение доступа всех жителей страны к базовой инфраструктуре и качественным услугам, а также создание равных возможностей для каждого гражданина.

      Формирование прочного промышленного каркаса и поддержка новых точек роста станут залогом динамичного и устойчивого развития экономики.

      Проведение структурных преобразований по либерализации экономики и созданию динамичной предпринимательской среды, увеличению инвестиций, повышению экологической устойчивости, эффективности государственного управления и дальнейшему укреплению верховенства права базируются на принципах справедливости, инклюзивное™ и прагматичности.

      Основным акцентом преобразований являются повышение качества и развитие человеческого капитала наряду с институциональными реформами, проводимыми в партнерстве общества, бизнеса и государства.

      Успешная реализация структурных реформ и достижение стратегических ориентиров позволят создать необходимые условия для развития отраслей экономики и социальной сферы, что обеспечит вхождение Казахстана в группу стран с высокими подушевыми доходами.

  ПРИЛОЖЕНИЕ
к Национальному плану
развития Республики Казахстан
до 2029 года

Ключевые национальные индикаторы до 2029 года

Показатель

2022 год

2023* год

2024 год

2025 год

2026 год

2027 год

2028 год

2029 год

1.

ВВП, млрд долл. США (в текущих ценах)

225

264

281

308

341

377

414

450

2.

Темпы реального роста экономики, % относительно прошлого года

3,2

5,1

5,3

5,6

6,3

6,9

6,7

6,7

3.

Индекс накопленного роста производительности труда, 2022=100

100,0

104,6

109,0

113,8

120,0

127,0

134,1

141,8

4.

ВВП на душу населения, долл. США (в текущих ценах)

11 477

13 277

13 948

15 129

16 518

18 044

19 579

21 055
4,

5.

Доля расходов на продовольственные товары в структуре денежных расходов населения, %

51,1

51,3

49,4

47,5

45,7

43,8

41,9

40,0

6.

Ожидаемая продолжительность жизни при рождении, годы

74,4

75,09

75,5

75,8

76,1

76,4

76,7

77,0


Качество результатов среднего образования на основе тестирования PISA, баллы









7.

Читательская грамотность

386



393




406

8.

Математическая грамотность

425



433




445

9.

Естественно-научная грамотность

423



430




445


10.

Количество казахстанских вузов в топ-700 рейтинга QS World University Rankings, ед.

9 (факт)

6 (факт)

6 (факт)

7

8

9

10

11

и.

Доля населения, имеющего доходы ниже величины прожиточного минимума/ниже черты бедности, %

5,2 (факт)

5,2 (факт)

5,2

5,0

5,0

5,0

5,0

5,0


Уровень обеспеченности социальными благами и услугами в соответствии с Системой региональных стандартов, %









12.

Города

84,7

88,5

90,4

91,6

92,7

93,9

95,2

96,0

13.

СНП

62,2

64,3

65,5

66,6

67,6

68,7

69,8

71,0

14.

Уровень износа сетей тепло-, водоснабжения и водоотведения, регулируемых СЕМ, %

51

50

49

48

46

44

42

40

15.

Уровень удовлетворенности населения экологическим качеством жизни, %

56,7

54,2

55,8

57,5

59,2

61,0

62,8

64,7

16.

Охват геолого-геофизической изученности территории, тыс. кв. км

1 743,6

1 910,0

2 014,4

2 038,1

2 210,8

2 230,0

2 270,0

2 300,0

17.

Объем вводимых электрических мощностей, с накоплением с 2022 года, ГВт

0,4

0,5

1,6

3,5

4,8

6,8

9,3

11,7

18.

Доля электроэнергии от возобновляемых источников энергии, % от общего объема производства

4,5

5,9

6,0

6,1

7,0

8,0

10,0

12,5


19.

Энергоемкость ВВП, тнэ/тыс. долл. США в ценах 2015 года

0,32

0,315

0,307

0,299

0,291

0,284

0,276

0,268

20.

Экспорт продукции обрабатывающей промышленности, млрд долл. США

27,0

25,3

26,9

29,5

30,8

32,3

35,1

37,9


Объем транзитных перевозок через Казахстан









21.

млн тонн

26,7

32,3

32,8

34,0

35,2

38,0

41,6

43,0

22.

тыс. ДФЭ

1 129

1 282

1 535

1 568

1 653

1 712

1 850

2 030

23.

Доля переработанной продукции в АПК**, %

31

35

40

50

70

не менее 70

не менее 70

не менее 70

24.

Объем экспорта 1Т-продуктов и услуг, млн долл. США

337

529,1

700

1 000

1 200

1 400

1 600

1 800

25.

Уровень активности в области инноваций,%

11,0

П,7

14,5

15,9

17,4

18,9

20,4

21,9

26.

Количество внутренних туристов, обслуженных местами размещения, млн человек

6,4

8,5

9,0

9,5

10,0

10,4

10,8

11,0

27.

Количество въездных туристов, обслуженных местами размещения, млн человек

0,93

1,4

2,0

2,5

2,8

3,0

3,5

4,0

28.

Доля ВДС МСП в ВВП, %

35,1

36,5

37,0

37,5

38,0

38,5

39,0

39,5

29.

Доля ВДС среднего предпринимательства в ВВП, %

6,9

6,7

8,2

9,5

10,8

13,0

14,0

15,0

30.

Инвестиции в основной капитал (ИОК), % от ВВП

14,7

14,6

15,0

17,0

18,0

19,0

21,0

23,0

31.

Доля внешних инвестиций в общем объеме ИОК, %

20,7

19,1

20,0

22,0

23,0

25,0

27,0

30,0


32.

Прирост кредитов бизнесу, % (от уровня 2022 года)

0

17

40

68

92

119

150

185

33.

Валовый приток прямых иностранных инвестиций, млрд долл. США

28,2

23,4

24,8

25,1

25,5

25,6

25,7

25,8

34.

Предельный объем выбросов парниковых газов, %
(к уровню 1990 года)

93

92,0

91,0

90,0

89,0

88,0

87,0

86,0

35.

Уровень потерь воды в сельском хозяйстве по водотранспортирующим каналам, %

51

50

50

47

43

39

35

30

36.

Экономия поливной воды за счет внедрения водосберегающих технологий в орошаемом земледелии, млн м3 в год

Нет данных

нет
данных

326

728

1 100

1 428

1 721

1 975

37.

Ненефтяной дефицит республиканского бюджета, % от ВВП

8,3

7,3

6,1

6,0

<5,9

<5,9

<5,5

<5,5

38.

Значение индекса верховенства права от World Justice Project по шкале от 0 до 1

0,53

0,53

0,55

0,56

0,57

0,58

0,59

0,60

39.

Значение индекса эффективности государственного управления от Всемирного банка (по шкале от -2,5 до 2,5)

0,14

0,27

0,39

0,51

0,63

0,76

0,88

1,00

      Примечание:

      *- предварительные данные;

      ** - молоко, мясо, семена масличных культур, рис, кукуруза, гречиха. Все цены указаны в значениях 2022 года.

  ПРИЛОЖЕНИЕ
к Указу Президента
Республики Казахстан
от 30 июля 2024 года № 611

ПЕРЕЧЕНЬ
утративших силу некоторых указов Президента Республики Казахстан

      1. Указ Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 "Об утверждении Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан".

      2. Пункт 26 изменений, которые вносятся в некоторые указы Президента Республики Казахстан, утвержденных Указом Президента Республики Казахстан от 10 сентября 2019 года № 151 "О некоторых вопросах реализации Указа Президента Республики Казахстан от 23 марта 2019 года № 6 "О переименовании города Астаны - столицы Республики Казахстан в город Нур-Султан - столицу Республики Казахстан".

      3. Указ Президента Республики Казахстан от 26 февраля 2021 года № 521 "О внесении изменений в Указ Президента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 "Об утверждении Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан".

      4. Пункт 2 изменений, которые вносятся в некоторые указы Президента Республики Казахстан, утвержденных Указом Президента Республики Казахстан от 2 февраля 2022 года № 802 "Об утверждении Концепции антикоррупционной политики Республики Казахстан на 2022 - 2026 годы и внесении изменений в некоторые указы Президента Республики Казахстан".

      5. Пункт 18 изменений, которые вносятся в некоторые акты Президента Республики Казахстан, утвержденных Указом Президента Республики Казахстан от 26 ноября 2022 года № 5 "О некоторых вопросах Высшей аудиторской палаты Республики Казахстан".

      6. Пункт 25 изменений и дополнений, которые вносятся в некоторые акты Президента Республики Казахстан, утвержденных Указом Президента Республики Казахстан от 13 апреля 2023 года № 195 "О внесении изменений и дополнений в некоторые акты Президента Республики Казахстан".

Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2024 жылғы 30 шілдедегі № 611 Жарлығы.

      ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары (бұдан әрі - Ұлттық даму жоспары) бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, орталық және жергілікті атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар:

      1) өз қызметінде Ұлттық даму жоспарын басшылыққа алсын;

      2) осы Жарлықтан туындайтын шараларды қабылдасын.

      3. Осы Жарлыққа қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп танылсын.

      4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

      5. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Президенті
Қ.Тоқаев

  Қазақстан Республикасы
Президентінің
2024 жылғы 30 шілдедегі
№ 611 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 2029 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ
ҰЛТТЫҚ ДАМУ ЖОСПАРЫ

2024 жыл, Астана қаласы

МАЗМҰНЫ

      Кіріспе

      Іске асырудың негізгі қағидаттары

      1. Өмірдің жоғары сапасы

      1.1. Денсаулық сақтау

      1.2. Білім және ғылым

      1.3. Әлеуметтік қорғау

      1.4. Жайлы орта

      2. Экономиканың берік іргетасы

      2.1. Минералды-шикізат базасы: мұнай және газ

      2.2. Минералды-шикізат базасы: металдар және басқа да пайдалы қазбалар

      2.3. Энергетика

      2.4. Өңдеу өнеркәсібі

      3. Өсудің жаңа нүктелері:

      3.1. Көлік-логистика кешені

      3.2. Агроөнеркәсіптік кешен

      3.3. Инновациялар, цифрлық және креативті экономика

      3.4. Туризм

      4. Экономика мен қоғамның түпкілікті түрленуі

      4.1. Серпінді кәсіпкерлік орта құру

      4.2. Жаңа инвестициялық цикл

      4.3. Экологиялық орнықтылықты арттыру

      4.4. Тиімді мемлекеттік қаржы

      4.5. Заң үстемдігін қамтамасыз ету және мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру

      Қорытынды

КІРІСПЕ

      2023 жылы Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында орнықты, сапалы және инклюзивті өсу траекториясына шығу мақсатында экономикалық дамудың жаңа парадигмасын іске асыру қажеттігін белгілеп берді. "Орташа табыс тұзағынан" құтылу және Қазақстанның табысы жоғары елдер қатарына орнығуы үшін берік институционалдық және әлеуметтік- экономикалық негіздерді қалыптастыру - орта мерзімді кезеңге арналған дамудың негізгі мақсаттары.

      Жаһандық экономикалық, климаттық және технологиялық мегатрендтердің артып келе жатқан қысымы, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық салада жинақталған теңгерімсіздіктердің қауіпті деңгейі жағдайларында қойылған міндетке қол жеткізу міндетгерге басымдық беруді және елді дамытудың жаңартылған орта мерзімді жоспарын қалыптастыруды талап етеді.

      Протекционизм мен шектеу шараларының күшеюі аясында қатар басталған жаһандық тізбектер мен сауда-экономикалық байланыстарды қайта құру үрдісі әлемдік экономиканың өсу әлеуетінің төмендеуіне, жоғары инфляцияның ұзақ цикліне және инвестициялар үшін жоғары бәсекелестіктің болуына әкелді. Мұндай жағдайларда Қазақстан экономикасының экспорттық-шикізат моделі бюджет кірістерін қалыптастыру және оны әртараптандыруға инвестиция салу мүмкіндігі тұрғысынан шектеледі.

      2014 жылдан бастап ұлттық экономиканың орташа жылдық өсу қарқыны баяулады және бүгінде 5%-дан аз. Аса жеткіліксіз инвестициялау, инновацияның және экономика өнімділігінің төмен деңгейлері аясында бұл жойылып бара жатқан негізгі қорларды дамыту және орнын толтыру үшін жеткіліксіз.

      Бұл ретте 2022 жылы ЖІӨ-нің 15%-дан астамы және Қазақстан экспортының 70%-ы минералдық шикізатпен байланысты салаларға тиесілі болды.

      Сонымен бірге қазба отындарына әлемдік сұраныстың шыңы жақындаған сайын және ресурстық базаның сарқылуымен экономикадағы құрылымдық өзгерістердің және мемлекеттік қаржы саласында теңгерімді саясат жүргізудің қажеттілігі артады.

      Сонымен қатар, 10 жыл ішінде күрделі шығындар жұмсау арқылы экономиканы дамытуға арналған бюджет үлесі төмендеді, бұл ретте халықтың кірістер құрылымындағы мемлекеттік қолдаудың үлесі 2010 жылғы 14%-дан 2022 жылы 23%-ға дейін өсті.

      Өткен онжылдықтардағы Қазақстанның экономикалық өсуі қоршаған ортаның жай-күйіне елеулі әсер етумен қатар жүрді, ол жаһандық экологиялық факторлармен бірге экологиялық жағдайды ұшықтырды. Қазақстан парниктік газдар шығарындылары бойынша топ-20 елдің қатарына кіреді, ал ел халқының 20%-дан астамы тұратын жерлердің үштен екісіне құрғақшылық қаупі төніп тұр. Бұл мәселелерді шешу 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бойынша ел қабылдаған міндеттемелерге сәйкес шұғыл әрекет етуді талап етеді.

      Мұның бәрі Қазақстан экономикасының орнықты дамуы үшін сын-қатерлерді қалыптастырады.

      Сонымен бірге, Қазақстанның серпінді технологиялардың жаһандық күрт даму үрдісіне қатысу әлеуеті жоғары, одан пайда алу үшін дағдыларды кеңінен трансформациялау және адами капиталды ұлғайту, сондай-ақ қазіргі заманғы цифрлық инфрақұрылымды дамыту талап етіледі.

      Аталған сын-қатерлерді ескере отырып, Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары әзірленді.

      Жоғарғы және орта қайта бөліп өндірілетін тауарлары шығарылымының ұлғаюымен қатар жүретін, негізгі капиталға және еңбек өнімділігіне инвестициялардың еселеп ұлғаюы - экономикалық өсудің сапалық құрамдауыш бөлігі болады.

      Ресурстарды орнықты пайдаланумен және қоршаған ортаны қорғаумен, сондай-ақ сот төрелігі мен құқық қорғау органдары жүйесін одан әрі жақсартумен ұштасқан мемлекеттің бастамалары әрбір азамат үшін тең мүмкіндіктер жасау арқылы халықтың әл-ауқатын арттыруға және инклюзивті қоғам құруға бағытталатын болады.

ІСКЕ АСЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАТТАРЫ

      Құрылымдық жаңару және экономиканың тұрақты өсуі - қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға және Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының мақсаттарын орындауға байланысты болатын іргелі міндет.

      Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары шеңберінде экономикалық қайта құрулардың негізінде жатқан бес бірізді қағидат айқындалды. Бұл қағидаттар орта мерзімді пайымның құндылық бағдарларын белгілейді және даму басымдықтары мен күтілетін нәтижелерде көрініс табады.

      - Жаһандық бәсекеге қабілеттілікті арттыру және тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсарту үшін бәсекелестікті ырықтандыру және ынталандыру.

      - Кәсіпкерлікті қорғау және дамыту, сондай-ақ экономиканың өсуі үшін оны жеткілікті инвестициялармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін инвесторлар үшін түсінікті, болжамды және тартымды экономикалық саясат.

      - Сапалы білім беруді қамтамасыз етуге және кәсіпкерлік пен шығармашылық бастаманы қолдауға баса назар аудара отырып, қазақстандықтардың әлеуетін ашу.

      - Инновациялық белсенділікті кеңейту, салалар мен кәсіпорындарды жаңғырту және цифрландыру арқылы экономиканың өнімділігі мен күрделілігін арттыруға баса назар аудару.

      - Өңірлердің дамуында аса үлкен алшақтықтарға жол бермеу және өңірлердің өз әлеуетін және үлкен экономикалық дербестігін іске асыруы үшін жағдайлар жасау.

      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспары жоспарланған нәтижелер мен іске асыру тетіктерінің ортақтығы негізінде 4 блокқа топтастырылған дамудың 17 бағытын қамтиды.

      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының тәсілдері, басқалармен қатар, Біріккен Ұлттар Ұйымының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған негізгі күн тәртібі болып табылатын Орнықты даму мақсаттарына қол жеткізу үшін өтпелі үдерістерді жеделдетуге бағытталған.





      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары шеңберіндегі даму бағыттары

      Әрбір бағыт үшін 2029 жылға арналған нысаналы индикаторлар мен олардың мәндері, сондай-ақ тиісті күтілетін нәтижелер тізімімен қолдау көрсетілетін дамудың негізгі басымдықтары айқындалған. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары алдағы жылдары іске асыру үшін шаралардың толық тізімін беру міндетін қоймайтынын, сондықтан мақсатқа қол жеткізу құралдарында Қазақстан Республикасының Үкіметі (бұдан әрі - Үкімет) мен жауапты органдарды шектемейтінін атап өту маңызды.

      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының стратегиялық бағыттарына қол жеткізу үшін елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының 39 көрсеткішін қамтитын негізгі ұлттық индикаторлардың картасы қалыптастырылды, олардың декомпозициясы Мемлекеттік жоспарлау жүйесіне сәйкес салалар мен өңірлер бөлінісінде жүргізілетін болады. Негізгі ұлттық индикаторлар картасына сондай-ақ азаматтардың әл-ауқатының деңгейін және әлеуметтік игіліктердің сапасын өлшеу бойынша бірқатар көрсеткіштер енгізілген.

      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары шеңберінде сапалы институционалдық жақсаруды мониторингтеу үшін халық пен бизнес арасында әлеуметтік сауалнамалар жүргізілетін болады.

1. ӨМІРДІҢ ЖОҒАРЫ САПАСЫ

1.1. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ

      Ағымдағы жағдай

      Соңғы 5 жылда Қазақстанда күтілетін өмір сүру ұзақтығы 1,9 жылға ұлғайды және нәрестелердің өлім-жітімінің коэффициенті 3%-ға төмендеді. Дегенмен, өлім-жітімнің жалпы көрсеткіштері қан айналымы жүйесі, жүйке жүйесі, тыныс алу және ас қорыту органдары аурулары бойынша салыстырмалы түрде жоғары өлім-жітімнің есебінен ЭЫДҰ елдерінің орташа деңгейінен 19%-ға жоғары болып отыр.

      Фармацевтика саласының дамуы әлсіз: 2023 жылы жергілікті фармацевтикалық нарықта отандық өндірістегі дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың үлесі небәрі 14,4%-ды құрады, ал дәрілік заттарды сатып алудың қарқынды өсіп келе жатқан көлеміндегі қазақстандық отандық өнімнің үлесі - небәрі 32%.

      2024 жылы Numbeo медициналық қызмет көрсету деңгейі бойынша елдер рейтингінде Қазақстан 2020 жылдан бері 26 орынға көтеріліп, 94 елдің ішінен 60-шы орынға жайғасты. 2024 жылы ең төменгі баға - медициналық персоналдың жеделдігіне (күтуге) қанағаттану және біліктілігі мен құзыреттілігіне қанағаттану сияқты құрамдауыштар бойынша қойылған.

      Денсаулық сақтауды қаржыландыру жүйесінің тиімсіздігі

      Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (бұдан әрі - МӘМС) енгізілген жылдар ішінде Қазақстанда денсаулық сақтауды қаржыландыру бірнеше есеге жуық өсті және 2023 жылдың қорытындысы бойынша денсаулық сақтаудың ағымдағы шығыстары (күрделі шығыстарды шегергенде) 4,4 трлн теңгені немесе ЖІӨ-нің 3,7%-ын құрады. Алайда, бұл көрсеткіштер ЭЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіштен (9,2%) 2,5 есе төмен.

      Қаржыландыру көлемінің айтарлықтай өсуіне қарамастан, денсаулық сақтау жүйесі әлі де белгілі бір қиындықтарға ұшырауда, бұл медициналық көмектің сапасы мен қолжетімділігіне әсер етуде.

      Мәселен, шығындардың кейбір түрлерін өтемейтін және инфляцияға индекстелмейтін медициналық қызметтерге төмен тарифтер денсаулық сақтау жүйесінің жеткілікті қаржыландырылмауының себептерінің бірі болып отыр, бұл жеке қызмет көрсетушілерді тартуды, инфрақұрылымды жаңартуды, медициналық қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін арттыруды шектейді. Оның нәтижесінде медициналық ұйымдар жыл сайын қаржының өткір тапшылығына тап болады.

      Тағы бір проблема - медициналық ұйымдардың бөлінетін қаражатты ашық әрі тиімді жұмсамауы, ұрлық пен қосып жазу түріндегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдері.

      Жалпы алғанда, 2023 жылы денсаулық сақтау шығыстарының жалпы құрылымындағы азаматтардың "қалтасынан төленетін" шығыстарының үлесі 26,6%-ды (2022 жылы - 29,6%, 2021 жылы - 23,9%, 2020 жылы - 26,3%) құрады, бұл Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымы (ДДСҰ) ұсынған деңгейден 15-20% жоғары.

      Медициналық инфрақұрылымның тозуы және ескіруі

      Ел бойынша орташа алғанда денсаулық сақтау объектілері тозуының деңгейі 49,3%-ды құрайды, бұл ретте барлық денсаулық сақтау инфрақұрылымы объектілерінің шамамен 40%-ына күрделі жөндеу қажет. Ел бойынша объектілердің 35%-дан астамы типтік емес (бейімделген), бұл өз кезегінде жаңа технологияларды дамытуға, пациенттер және (немесе) персонал үшін тиісті жағдайларды қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Жабдықтың тозуы орта есеппен 66,3%-ды (оның ішінде медициналық жабдықтың тозуы - 49,1%, зертханалық жабдықтың тозуы - 83,5%) құрайды.

      Кадр тапшылығы

      2023 жылы Қазақстанда дәрігерлік кадрлармен қамтамасыз ету (40,6) ЭЫДҰ елдерінің 10 мың тұрғынға шаққанда 33 дәрігерді құраған орташа көрсеткішінен асып түсті. Алайда, "қала - ауыл" бөлінісінде (3-7 есе айырмашылық) және өңірлер арасында (орташадан 1,7 есе айырмашылық) айтарлықтай теңгерімсіздік бар. Орта медициналық персонал санына қажеттілік әлі де жоғары. 2023 жылдың қорытындысы бойынша ауылдағы дәрігерлік кадрларға қажеттілік (мамандармен қамтылмаған лауазымдардың жетіспеушілігі) 1,12 мың штаттық бірлікті құрады.

      Денсаулық сақтау саласының жеткіліксіз деңгейде цифрландырылуы

      Бүгінгі танда денсаулық сақтау жүйесі тиісті түрде интеграцияланбаған көптеген әртүрлі ақпараттық жүйелерді пайдаланады. Соның салдарынан медициналық көмек көрсету процестерінің ашық еместігі және ресурстарды тиімсіз пайдалану байқалады.

      Қаржы ағындарын бақылау мен басқарудың тиімділігіне және қымбат дәрілік заттарды қоса алғанда, көлемдерді жоспарлаудың орынды болуына теріс әсер ететін тиісті цифрландырудың болмауы көмектің белгілі бір түрлерін шамадан тыс тұтынуға және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінің қаражатын артық жұмсауға әкеледі.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      2029 жылға дейін осы даму бағытының негізгі мақсаты - халық денсаулығының жалпы деңгейін арттыру және орташа өмір сүру ұзақтығын 77 жасқа дейін жеткізу. Денсаулық сақтау саласын 2029 жылға дейін дамыту сырқаттанушылықтың алдын алуға және өлім-жітімді азайтуға, МӘМС жүйесін жетілдіруге, оның тартымдылығын сондай-ақ медициналық көмектің сапасы мен қолжетімділігін арттыруға бағытталатын болады.

      1-басымдық. Жұқпайтын аурулардың алдын алуды күшейту және халық арасында өлім-жітімді төмендету

      Бұл бағыттағы күш-жігер жұқпайтын аурулардың алдын алуға және негізгі қауіп факторлары бойынша өлім-жітімді азайтуға, медициналық көмекті жетілдіруге, ана мен бала өлім-жітімін азайту жөнінде кешенді шаралар қабылдауға, сондай-ақ халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығын, биоқауіпсіздігін қамтамасыз етуге және отандық фармацевтикалық өндірісті дамытуға бағытталатын болады.

      Аурулардың алдын алу. Профилактикалық медицинаның негізі - халықтың салауатты өмір салтын ұстанудағы сауаттылығын арттыру, репродуктивті және ментальді денсаулықты нығайту және мінез-құлық қауіпі факторларының алдын алу, вакциналау, халықтың нысаналы тобын профилактикалық тексеру және скринингтеу болады. Жастар арасында осындай негіздерді қалыптастыру білім беру ұйымдары деңгейінде басталып, жастардың денсаулық орталықтарында жалғасады.

      Сондай-ақ салауатты өмір салтын таңдау үшін әртүрлі экономикалық ынталандырулар қарастырылады, балалар мен жасөспірімдерді дене шынықтырумен қамтуды кеңейту шаралары қабылданатын болады.

      Балалардың мүгедектігін төмендету мақсатында жүктіліктің ерте кезеңінде де, неонаталдық кезеңде де генетикалық патологияларды анықтаудың диагностикалық рәсімдер кешені кеңейтіледі. Қауіпті еңбек жағдайларында жұмыс істейтін азаматтардың еңбекке қабілеттілігінен айырылу қаупін төмендететін жағдайлар жасалатын болады.

      Ана мен нәресте өлім-жітімін төмендету бойынша кешенді шараларды қабылдау. Ана өлім-жітімін азайту үшін бірқатар жүйелі шаралар іске асырылатын болады: жүкті әйелдерді ерте есепке алу мониторингін күшейту, ауыр сырқаты бар жүкті әйелдер мен босанған әйелдерге мультидисциплинарлық мамандандырылған медициналық көмек көрсету, жетекші перинаталдық орталықтар базасында консультациялық-диагностикалық орталықтарды дамыту, босанатын бөлімшелерінің төсек қорын кеңейту, контрацепцияның заманауи әдістерін енгізу және тарату, қауіпсіз жасанды түсікке қолжетімділікті қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдау қажет.

      Бұдан басқа, салауатты өмір салтын насихаттау, жыныстық жолмен берілетін инфекцияларды бақылауды және алдын алуды, гравидаралды дайындық және ұрпақ әкеле алатын жастағы әйелдерді сауықтыруды, халық арасында отбасын жоспарлау мәдениетін дамытуды және контрацепцияның заманауи құралдарын пайдалануды қамтитын профилактикалық жұмыс күшейтілетін болады.

      Нәрестенің шетінеушілігі деңгейін төмендету үшін перинаталдық диагностика жүйесін жетілдіру, заманауи тиімді перинаталдық технологияларды қолдануды кеңейту жоспарланып отыр.

      Сондай-ақ, қазіргі заманғы перинаталдық орталықтар салу, жұмыс істеп тұрған орталықтарды заманауи медициналық жабдықтармен толық жарақтандыру, сондай-ақ кадрлармен қамтамасыз ету жолымен жүктіліктің соңына дейін жетпеуінің және босанудың асқынуларының алдын алу, босану ұйымдарының инфрақұрылымы мен материалдық-техникалық базасын жақсарту шаралары жалғастырылатын болады.

      Халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығын арттыру. Халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету үшін тиісті қызметті цифрландыру, кадрларды нығайту, эпидемиологиялық болжау және ден қою жүйесін енгізу шаралары қабылданатын болады. Сондай-ақ оның материалдық-техникалық базасын салу және жаңғырту арқылы зертханалық қызметті дамыту жалғасады.

      Отандық фармацевтикалық өндірісті дамыту. Дәрілік заттардың отандық өндірісін дамыту және олардың қолжетімділігін арттыру мақсатында жаһандық фармацевтикалық корпорациялармен ынтымақтастықты кеңейту, инвестициялар тарту, технологиялар мен жаңа әзірлемелерді трансферттеу, сондай-ақ дәрілік заттар өндірісін жергілікті жерлерге орналастыру шаралары қабылданатын болады.

      2-басымдық. Денсаулық сақтауды қаржыландыру жүйесін жетілдіру

      Бұл бағыттағы жұмыс МӘМС жүйесінің сапасы мен қолжетімділігін арттыруға бағытталатын болады, бұл денсаулық сақтауға арналған шығыстар құрылымында қалтадан төленетін шығыстардың үлесін азайтуға әкеледі.

      Тарифтерді жаңарту. Тарифтерді жаңарту бойынша, оның ішінде жыл сайынғы индекстеуді, амортизациялық шығыстарды, сондай-ақ ағымдағы жөндеу шығындарын өтеуді ескере отырып, жұмыс жүргізу жоспарлануда. Бұл шара медициналық ұйымдардың қаржылық орнықтылығына да оң әсерін тигізеді.

      МӘМС жүйесінің және тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемінің (бұдан әрі - ТМККК) сапасы мен қолжетімділігін арттыру. Медициналық қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін арттыру мақсатында МӘМС шеңберінде медициналық көмекті ұйымдастыру, жоспарлау жүйесінің тиімділігін арттыру шаралары қабылданатын болады.

      Ең алдымен, бұл қорландыруды жетілдіру, сыбайлас жемқорлық тәуекелдері мен тиімсіз шығыстарды азайту үшін дұрыс процестерді құру, ТМККК және МӘМС пакеттерін әкімшілендірудің тиімділігін арттыру, сондай-ақ басқару процесін автоматтандыру арқылы МӘМС жүйесінің қаржылық орнықтылығын арттыру.

      Медициналық қызмет көрсетушілерді қызмет көрсету сапасын, пациенттердің қауіпсіздігі мен емдеу тиімділігін арттыруға ынталандыру мақсатында қызметтер үшін ақы төлеу тетіктерін жетілдіру нұсқалары да қарастырылатын болады.

      Халықты МӘМС-пен қамтуды ұлғайту. Халықты МӘМС жүйесімен қамтуды ұлғайту үшін өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды тартудың шарттары енгізіледі және жетілдіріледі, сондай-ақ сектораралық өзара іс-қимыл қамтамасыз етіледі.

      3-басымдық. Медициналық қызмет көрсету сапасын арттыру

      Бұл бағыттағы негізгі нәтиже халықтың медициналық қызметтерге қанағаттану деңгейін арттыру болады.

      Негізгі міндеттер цифрлық технологиялардың көмегімен медициналық қызмет көрсету сапасын, медициналық қызмет көрсетушілер жұмысының тиімділігін және медициналық кадрлардың біліктілігін арттыру болады.

      Медицина кадрларын даярлау және олардың біліктілігін арттыру. Медициналық көмектің сапасын арттыру үшін интеграцияланған білім беру моделі негізінде мамандандырылған кадрларды даярлауды ұйымдастыру, үздіксіз кәсіби даму үшін жағдайлар жасау, сондай-ақ медицина және фармацевтика қызметкерлерінің мәртебесін арттыру жоспарланып отыр.

      Бұдан басқа, күш-жігер инновациялар, ғылыми зерттеулер және диагностика мен емдеу саласындағы заманауи әдістемелерді беру орталықтары ретінде медициналық университеттерді дамытуға жұмсалатын болады. Елдің медициналық университеттері халықаралық аккредиттеуден өтуі тиіс. Медициналық жоғары оқу орындарының жанынан университеттік ауруханалар мен клиникаларды құру және оларды дамыту да маңызды қадам. Жоғары оқу орындарында, ғылыми-зерттеу институттарында (бұдан әрі - ҒЗИ) және ғылыми орталықтарда үздік профессор-оқытушылар құрамын ұстап қалу мақсатында олардың жалақысын арттыру қамтамасыз етіледі.

      Процестерді цифрландыру. Денсаулық сақтау саласындағы ақпараттық жүйелерді сапалы интеграциялау және әртүрлі медициналық ақпарат көздерінен алынған медициналық ақпаратты шоғырландыру мақсатында азаматтардың денсаулығының ұлттық электрондық паспортын қалыптастыру, сондай-ақ медициналық-санитариялық алғашқы көмекте (бұдан әрі - МСАК) жасанды интеллекті (Бұдан әрі - ЖИ) бағдарламаларын қолдану пациенттердің тарихымен жұмыс істеудің қарапайымдылығын, медициналық қызметтер көрсетудің сапасы мен жылдамдығын арттыруды қамтамасыз етеді. Денсаулық сақтау жүйесі объектілеріне жүктөмені азайту мақсатында қашықтан көрсетілетін медициналық қызметтермен қамту кеңейтілетін болады.

      Цифрлық трансформация шеңберінде "е-Densaulyq" электрондық денсаулық сақтаудың жаңа жоғарғы деңгейлі архитектурасына көшуді іске асыру ұсынылады, ол медициналық ақпараттық жүйелермен интеграция арқылы денсаулық сақтау ұйымдары арасында медициналық деректермен толыққанды алмасуды қамтамасыз етеді.

      4-басымдық. Медициналық қызметтердің қолжетімділігін арттыру

      Осы бағыттағы жұмыс медициналық қызметтердің қолжетімділігін арттыруды және ауыл тұрғындарын МСАК объектілерімен қамтуды ұлғайтуды, сондай-ақ медициналық инфрақұрылымды салу мен жаңғыртуды қамтитын болады.

      Медицина қызметкерлерінің тапшылығын азайту. Медициналық кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында кадрлық ресурстарға қажеттілікті тиімді болжау және оларды қамтамасыз ету тәсілдерін әзірлеу және енгізу, сондай-ақ денсаулық сақтаудың кадрлық ресурстарын есепке алудың ұлттық жүйесін әзірлеу көзделіп отыр. Медициналық қызметкерлерді ауылдарға тарту үшін мынадай қаржылық және қаржылық емес ынталандырулар қолданылады: медициналық институттардың түлектері үшін міндетті еңбекпен өтеу бағдарламалары, ұзақ еңбекпен өтеу шартымен оқуға арналған гранттар санын ұлғайту, қаржылық тартымдылықты арттыру және басқалар.

      Сапалы медициналық көмекке тең қолжетімділікті қамтамасыз ету. Қалалық және ауылдық денсаулық сақтау арасындағы теңгерімсіздікті қысқарту үшін денсаулық сақтау желісінің нормативтеріне сәйкес ауылдық елді мекендерде заманауи жабдықтармен жарақтандырылған МСАК объектілері салынатын болады. Диагностиканың жоғары технологиялық жабдықтарына және медициналық қызметтерге қол жеткізуді көп бейінді орталық аудандық ауруханаларды жаңғырту арқылы қамтамасыз ету жоспарланып отыр.

      Шалғайдағы және жету қиын ауылдық жерлердегі халық сапалы медициналық қызметтермен қамтылып, медициналық авиация, жылжымалы медициналық кешендер мен дәріхана пункттерінің қызметтері арқылы дәрілік заттармен қамтамасыз етілетін болады.

      Медициналық инфрақұрылымды салу және жаңғырту. Денсаулық сақтау инфрақұрылымы объектілерін жоспарлаудың, мониторингтеудің және бақылаудың тиімді жүйесін құру қажет. Атап айтқанда, инфрақұрылым объектілерінің, медициналық жабдықтардың тозу дәрежесін төмендету, медициналық объектілердің медициналық және зертханалық жабдықтармен жарақтандырылу деңгейін арттыру, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік (бұдан әрі - МЖӘ) тетігін қоса алғанда, инвестициялық жобаларды іске асыруға бизнесті тарту арқылы шаралар қабылданатын болады.

1.2. БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

      Ағымдағы жағдай

      Білім беру жүйесінің қолжетімділігі мен сапасы елдегі адами капиталдың сапасын, еңбек өнімділігі мен мамандардың бәсекеге қабілеттілігін анықтайды. Бұл ретте білім берудің тиімділігіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі - оның еңбек нарығының өзгермелі талаптарына сәйкестігі.

      Қазақстанда білім беру жүйесінің еңбек нарығымен әлсіз байланысы байқалады. Бұл міндетті шешу ерте білім беруден бастап кешенді тәсілді талап етеді. Сапалы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту оқушылар арасында үлгерімдегі алшақтықты азайтып, балаларға болашақта жұмысқа орналасуға және анағұрлым жоғары кіріс табуға мол мүмкіндік береді. Кәсіптік-техникалық және жоғары оқу орындарымен қатар сапалы орта білім беруді ұйымдастыру адамның еңбек нарығы мен экономика жағдайларына сәйкестігі үшін қажетті іргелі білім мен дағдыларды қамтамасыз ете отырып, оның кәсіби табысына ықпал етеді.

      Елде ғылымды дамыту да негізгі мәнге ие, өйткені ғылым - экономикалық өсуге ықпал ететін, жаңа жұмыс орындарын ашатын және азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартатын технологиялық инновациялардың негізі.

      Мектепке дейінгі білім: жүйеге жоғары жүктеме және сапаны бақылаудың күрделілігі

      Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың қолжетімділігін арттыруда оң өзгерістер байқалады: 2017 жылдан бастап мектепке дейінгі ұйымдардың саны 1,5 мың бірлікке (15,4%-ға) ұлғайды және 247 мыңнан астам жаңа орын құрылды. 2023 жылы 2-6 жастағы балаларды қамту 90,6%-ды құрады (кезекте тіркелген балалар санын есепке алғанда). Бұл ретте 2-5 жас санатындағы балалардың жалпы санына шаққандағы мектепке дейінгі ұйымдарға баратын балалардың үлесі Қазақстанда ЭЫДҰ елдерінің көрсеткішінен әлі де төмен (тиісінше 65% және 77%). Бұдан бөлек, бала туудың күтілетін өсіміне байланысты балалардың мектепке дейінгі ұйымдарға қабылдау кезектілігінің одан әрі ұлғаюы болжанады.

      Білім беру жүйесін жоғары жүктеме ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда Қазақстандағы мектепке дейінгі ұйымдардың педагогтарына едәуір жоғары жүктемеден де білінеді (тиісінше бір педагогқа 25 және 15 бала). Мамандарға жоғары жүктеме басқа факторлармен қатар тәрбие мен оқыту сапасына теріс әсер етеді. Білім беру қызметтерінің сапасын бақылаудағы шектеулерге байланысты жеке бақшаларда сапаны қамтамасыз етуде айтарлықтай қиындықтар туындайды.

      Орта білім: оқытудың тиімділігі мен сапасының жеткіліксіздігі

      Қазақстанда балалар мен жасөспірімдерді орта біліммен жоғары көлемде қамту қамтамасыз етілді, алайда оның сапасының мәселелері өзекті болып қалып отыр: PISA-2022 зерттеу нэтижелері бойынша жасөспірімдер арасындағы математикалық, жаратылыстану және оқу сауаттылығы көрсеткіштері бойынша Қазақстан ЭЫДҰ елдерінен төмен, тиісінше 81 елден түратын рейтингте 46, 49 және 61 орындарды иеленеді. Ауылдық жерлердегі оқушылардың нәтижелері қалалық нәтижелерден едәуір төмен екенін жеке айта кету керек. Бұл ретте, PISA-2022 нәтижелеріне сәйкес, Қазақстанда мектептер арасындағы айырмашылықтарға қарағанда мектеп ішіндегі білім алушылар арасындағы айырмашылықтар (тиісінше 55% және 21%) көбірек байқалады.

      Бүкіл ел бойынша 7 мыңнан астам мектепте оқытудың жаңа әдістемелерін бейімдеуді көбінесе инфрақұрылымның жай-күйі, педагогтардың тапшылығы мен біліктілігінің жеткіліксіздігі және мектеп менеджменті тежейді. Орта білім беру ұйымдары контингентінің шамамен 5%-ы (187 мың бала) білім алушылардың аз санымен, материалдық-техникалық базасының әлсіздігімен және жоғары білікті педагогтардың тапшылығымен сипатталатын 2 699 шағын жинақты мектепте оқиды.

      Орта білім берудегі кадрлардың тапшылығы мен сапасының мәселесі өткір болып тұр: соңғы 5 жылда педагогикалық мамандықтар бойынша 200 мыңнан астам адам даярланды, бұл ретте мамандық бойынша түлектердің тек 32,2% жұмысқа орналасты. Сонымен қатар, жыл сайын педагогтардың 50%-дан астамы Ұлттық біліктілік тестілеуінен өту кезінде шекті балл жинай алмайды.

      Техникалық және кәсіптік білім беру: оқушылар саны өсуі жағдайындағы еңбек нарығымен байланыстың әлсіз болуы

      2017 жылдан 2023 жылға дейінгі кезеңде техникалық және кәсіптік білім (Бұдан әрі - ТжКБ) беру ұйымдарында оқушылар саны жастар санының өсуі және мемлекеттік қолдау бағдарламаларын енгізу аясында 10,7%-ға өсті. Алайда, 9-сыныптан кейінгі түлектердің барлық санынан ТжКБ-ға түсушілердің үлесі ЭЫДҰ елдері бойынша орташа мәннен әлі де төмен (тиісінше 39% және 70%).

      Қамтуды арттыру мақсатында ТжКБ ұйымдарында білім беру сапасына ерекше назар аудару талап етіледі.

      Ол үшін, ең алдымен, қаржыландыру мен еңбек нарығының сұраныстарына байланысты бірнеше сын-қатерді еңсеру қажет. Мәселен, 2020 жылдан бастап енгізілген жан басына шаққандағы қаржыландыру тетігі шеңберінде алынған қаражаттың 85% ғимараттарды ұстауға және педагогтардың жалақысына жұмсалады, ал 15% ғана студенттердің практикасын ұйымдастыруға арналған материалдарға жұмсалады.

      Оқытуды ұйымдастыруда, оның ішінде функционалдық сауаттылық деңгейін арттыруда да олқылықтар бар: PISA бойынша ТжКБ студенттерінің орташа нәтижелері мектептердегі құрдастарына қарағанда төмен болып шықты. Сонымен қатар ТжКБ-да педагог-практиктердің тапшылығы байқалады. Олар оқытушылардың жалпы санының шамамен 25,8%-ын ғана құрайды.

      Соның салдарынан 2022 жылы Қазақстанда жұмысқа орналасқан ТжКБ түлектердің үлесі ЭЫДҰ елдері бойынша орташа мәннен төмен болды (тиісінше 67% және 80%), ал жұмыс берушілер Қазақстандағы ТжКБ сапасының деңгейін 7 балдан 3,7 балға бағалайды, бұл жанама түрде нарықтың кадрлар даярлау сапасына қанағаттанбауын білдіреді. Даярлық сапасының төмендігі себептерінің ішінде ескірген материалдық-техникалық база (ТжКБ-ның 38%), сондай-ақ ТжКБ ұйымдарының экономиканың нақты секторымен, бизнеспен және қызмет көрсету саласымен әлсіз байланысы атап өтіледі.

      Жоғары білім: заманауи сын-қатерлерге дайындықтың жеткіліксіздігі

      Алдағы жылдары Қазақстанның жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесі өсіп келе жатқан демографиялық жүктемемен бетпе-бет келетін болады. 2029 жылға қарай мектеп бітірушілер санының екі есе өсуі күтілуде, бұл білікті профессор-оқытушылар құрамының, жоғары оқу орындарының заманауи инфрақұрылымы мен зертханалық базасының жетіспеушілігі, университеттер мен жатақханалардағы орындардың тапшылығы проблемаларын ушықтырады.

      Ойлау парадигмасының өзгеруі және жастардың жоғары білімге деген көзқарасы, пандемияның "сабағы" оқу форматтарын, ұзақтығын және процестерін қайта қарауды қажет етеді. Бұдан басқа, цифрлық технологиялар мен ЖИ-дың жедел дамуы оқыту процесі мен әдістеріне елеулі түзетулер енгізуде. Жоғары білім беру жүйесінің еңбек нарығының ағымдағы қажеттіліктерімен әлсіз үндестірілуі, жоғары білім беруді қаржыландыру саласындағы сын-қатерлер, сондай-ақ университеттерде профессор- оқытушылар құрамының жетіспеушілігі өзекті проблемалар болып қалып отыр.

      Ғылым: ашылмаған әлеует және ҒЗТКЖ жүргізуге ынталандырулардың жеткіліксіздігі

      2022 жылы ҒЗТКЖ шығындары ЖІӨ-нің 0,12%-ын құрады, бұл ЭЫДҰ елдеріндегі орташа мәннен (ЖІӨ-нің 2,7%) едәуір төмен. Ғылымды қаржыландыруды ұлғайту шеңберінде мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптаманың объективтілігі мен тәуелсіздігін арттыру, елдің технологиялық даму басымдықтарына сәйкес жер қойнауын пайдаланушылардың ҒЗТКЖ қаржыландыруға міндетті аударымдарын бөлудің ашықтығын қамтамасыз ету қажет.

      ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын жалпы шығындардағы кәсіпкерлік сектордың үлесі төмендеу үрдісіне ие. Мәселен, осы сектордағы ҒЗТКЖ шығындарының үлесі 2019 жылы 41%-дан 2022 жылы 26%-ға дейін төмендеді. Соңғы 5 жылда ғылыми қызметкерлер саны 22,5 мың адам деңгейінде сақталуда, бұл ретте кадрлардың қартаюы жалғасуда. Жас ғылыми кадрлардың келуін тежейтін негізгі факторлардың бірі - ғалымдар еңбекақысының төмен деңгейі. 2022 жылы негізгі құралдарға жұмсалған шығындар ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындардың 9%-ын құрады. Кейбір ғылыми ұйымдарда қажетті заманауи жабдықтардың тапшылығы байқалады.

      Саланы 2029 жылға дейінгі дамытудың басымдықтары

      Саланы 2029 жылға дейінгі дамыту мектепке дейінгі білім берудің қолжетімділігін арттыруға, орта білім беру сапасын арттыруға, еңбек нарығының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ТжКБ жүйесін жетілдіруге, жоғары білім деңгейін әлемдік стандарттарға дейін арттыруға және Ұлттық ғылым моделін қайта жүктеуге бағытталатын болады. Іргелі білімге, цифрлық технологияларға және жайлы білім беру инфрақұрылымына тең қол жеткізуге негізделген сапалы білім беру жүйесі құрылатын болады.

      1-басымдық. Ыңғайлы, қауіпсіз және сапалы органы қамтамасыз ете отырып, мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың қолжетімділігін арттыру

      Осы бағыт шеңберіндегі негізгі міндеттер - 2 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі біліммен қамтуды арттыру, мектепке дейінгі ұйымдардағы орындар санын ұлғайту және мектепке дейінгі білім беру сапасын жақсарту.

      Мектепке дейінгі ұйымдардағы орындар санын ұлғайту. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамту үшін мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды қаржыландыру моделі, оның ішінде жекеменшік мектепке дейінгі ұйымдарда мемлекеттік білім беру тапсырысын ұлғайту есебінен қайта қаралатын болады. Отбасылық тәрбие қағидаттарын ұстанатын және балаларды балабақшаға жіберуге ұмтылмайтын ата-аналар үшін мектепке дейінгі ұйымдардың жанындағы консультациялық пункттер желісі ұлғайтылады, балалар клубтарының, академиялардың, балаларды ойынмен қолдау және оларды ерте әлеуметтендіру орталықтарының желісі дамиды.

      Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасын арттыру. Көрсетілген мақсатта оқыту бағдарламаларын жетілдіру, білікті педагогтармен қамтамасыз ету, материалдық-техникалық базаны жарақтандыруды, әдістемелік сүйемелдеуді жақсарту, оқытудың инновациялық әдістемелері мен технологияларын енгізу, жайлы қауіпсіз дамытушы орта құру, сондай-ақ сапаны тәуелсіз ұлттық бағалауды енгізу қажет. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласының кадрлық әлеуетін күшейту үшін даярлау, қайта даярлау, біліктілікті арттыру және аттестаттау жүйесі жетілдіріледі, педагогтардың әлеуметтік мәртебесі мен жалақысын арттыру бойынша жүйелі жұмыс жүргізіледі.

      2-басымдық. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын және орта білім беру жүйесінің инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуін арттыру

      Осы бағыттағы негізгі нәтиже PISA зерттеуінің қорытындылары бойынша мектептегі білім сапасын бағалау нәтижелерін арттыру болады.

      Негізгі міндеттер релевантты жергілікті және әлемдік трендтерді ескере отырып, білім беру мазмұнын циклдік қайта қарау, педагогикалық және басқарушылық құрамды даярлау сапасын арттыру, инфрақұрылымды дамыту, PISA нәтижелері бойынша өңірлер арасындағы, қала мен ауыл арасындағы қазақстандық оқушылардың алшақтығын қысқарту, білім беру бағдарламаларын мониторингтеу, сондай-ақ мектептерді дамытуға сараланған тәсілдерді енгізу болып айқандалды.

      Педагогтар санын көбейту және оларды даярлау сапасын арттыру. Педагог кадрларды дамытудың бүкіл тізбегі бойынша шаралар кешенін іске асыру қажет. Атап айтқанда, мұғалімнің құзыреттілігін кәсіби дамытудың жеке траекториясын құру тетіктерін жасау, педагог кадрларды даярлау жөніндегі білім беру бағдарламаларды жетілдіру, сондай-ақ фрагменттік оқытудан педагогтардың үздіксіз кәсіби дамуына көшуді жүзеге асыру жоспарланады. Шекті деңгейден өтпеген педагогтарға басым қолдау көрсетіле отырып, біліктілік тестілеуінің тәсілдері жетілдірілетін болады.

      Мектеп директорларының біліктілігін арттыру және сертификаттау. Білім беру сапасын жақсарту, білім берудің озық әдістемелерін және басқарудың жаңа әдістерін енгізу мақсатында озық халықаралық практикаларға негізделген мектеп директорларының біліктілігін үздіксіз арттыру енгізілетін болады. Мектеп директорларын сертификаттау бағдарламасы кезең-кезеңімен дамитын болады, бұл үш кезеңдік бағалауды, оның ішінде олардың пайымы мен білім беру мекемесін дамыту жоспарларын бағалауды білдіреді. Бұдан басқа, мектеп директорларының кадрлық резервін қалыптастыру бағдарламасы күшейтіледі.

      Мектептердің инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуін арттыру. Мемлекеттік қаржыландыру мен МЖӘ тетіктерін аралас қолдану арқылы оқушы орындарының, үш ауысымды және апатты мектептердің тапшылығындағы өңірлік теңгерімсіздіктерді жою, оқудың қолайлы жағдайларын жасау дамудың негізгі бағыттарының бірі болып қала бермек. Барлық мектептер 2027 жылға дейін жылдам интернетке және қажетті интерактивті жабдықтар жиынтығына қол жеткізеді.

      Сапалы цифрлық интерактивті оқыту контенті бар және мектеп процестері цифрландырылған платформаларға қолжетімділік беру қосымша міндет болады. Мектептерде ғылымды насихаттау үшін балалар технопарктері, тақырыптық зертханалар ұйымдастырылатын болады.

      Оқу бағдарламаларының сапасын арттыру. Оқу бағдарламаларының мазмұнында заманауи білім беру технологиялары мен ресурстарын қолдана отырып, STEAM-тәсілдер негізінде пәндерді, бөлімдерді, тақырыптарды интеграциялау қағидаты іске асырылуы жоспарланды. Оқыту бағдарламаларының сапасын арттыру алдыңғы қатарлы әлемдік білім беру жүйелерінің тәжірибесі бойынша оқу бағдарламаларының мониторингі мен бағалау жүйесін енгізу есебінен қамтамасыз етілетін болады. Білім беру сапасын арттыру мақсатында, әсіресе ауылдық жерлерде желілік өзара іс-қимыл негізінде ресурстардың өзара алмасуын шоғырландыру қағидаты бойынша білім беру округін (кешенін) құру жолымен бір немесе бірнеше жақын елді мекендердің аумағында орналасқан бірнеше білім беру ұйымдарының мүмкіндіктері пайдаланылатын болады.

      Мектептерді дамытуға сараланған тәсілдерді енгізу. Білім беру сапасын жақсарту, сондай-ақ оқушылардың білім жетістіктерінің мониторингі қорытындылары бойынша ресурстарды пайдалануды оңтайландыру мақсатында әрбір өңірде дәл және атаулы қолдау шараларын қабылдау үшін төмен, орта және жоғары нәтижелері бар мектептер анықталатын болады. Нәтижелері төмен мектептер үшін оқытудың жаңа әдістері мен технологияларын үйретуде балалардың психологиясы мен жас ерекшеліктері мәселелері жөнінде білім алуды қамтитын кешенді, атаулы қолдау шаралары көзделетін болады.

      Басқару жүйесін жақсарту, педагогтарды мектеп басшылығына тарту, тиімділіктің негізгі көрсеткіштерін белгілеу жөніндегі шараларды қамтитын мектептерді дамыту бағдарламаларын бекіту - тәсілдің маңызды қосымша құрамдауыш бөлігі болады. Бағдарламалар педагогтарды кәсіптік оқытуды, инфрақұрылымды жаңғыртуды, оқыту сапасын арттыруды көздейді.

      Қосымша білім беруді дамыту. Балалардың шығармашылық және зияткерлік әлеуетін дамыту объектілерінің желісін (оқушылар сарайлары, жас техниктер станциялары, балалар технопарктері, музыка және көркемсурет мектептері) кеңейту жұмысы жалғастырылатын болады. Балалардың интеллектуалды дамуына ықпал ететін қолжетімді белсенді орындар ауқымы (мысалы, ЖОО-лар базасындағы жазғы мектептер) кеңейеді.

      3-басымдық. Еңбек нарығының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ТжКБ жүйесін жетілдіру

      Осы бағыттағы жұмыс ТжКБ жүйесінің еңбек нарығының талаптарына сәйкестігін қамтамасыз етуге және ТжКБ ұйымын бітіргеннен кейінгі бірінші жылы түлектердің жұмысқа орналасу деңгейін арттыруға ықпал ететін болады. Жұмыс берушілермен жұмыс моделін жетілдіру, 9-сыныптан кейін студенттерді техникалық және кәсіптік біліммен қамтуды ұлғайту, педагогтардың кәсіби деңгейін және ТжКБ-да кадрлар даярлау сапасын арттыру негізгі міндеттер болады.

      Жұмыс берушілерді тартудың бүкіл тізбегі бойынша олармен жұмыс істеу моделін жетілдіру. ТжКБ жүйесінің нәтижелерін жақсарту мақсатында әлеуетті жұмыс берушілерді оқыту бағдарламаларының барлық кезеңдерінде - оқыту бағдарламаларын әзірлеуден, олардың ұзақтығын және неғұрлым релевантты модульдерді айқындаудан бастап практикалық сабақтар өткізуге және студенттерді бағалауға дейін жүйелі тарту жұмысы жалғасатын болады.

      Білікті және сертификатталған қызметкерлерге елеулі қажеттіліктері бар ірі және орта компанияларды басым түрде тарта отырып, олармен ынтымақтастықты дәйекті түрде кеңейту көзделуде. Ол үшін тәуелсіз органдар ТжКБ түлектерін сертификаттаудың ауқымы кеңейеді, кәсіпорындардың өтінімдері бойынша нысаналы мемлекеттік тапсырысты орналастыру практикасы кеңейтіледі, сондай-ақ бизнес үшін тартымды ТжКБ жүйесін жеке қаржыландыру тетіктері әзірленеді.

      Педагогтардың кәсіби деңгейін арттыру. Озық кәсіпорындар базасында педагогтарды тағылымдамадан өткізу бағдарламалары күшейтіледі, өндірістен тартылған мамандардың үлесін арттыру жөніндегі шаралар жалғастырылады. Оқытушылардың академиялық ұтқырлығы енгізіледі, арнаулы пәндер педагогтары мен өндірістік оқыту шеберлерін аттестаттау трансформациясы жүргізіледі.

      ТжКБ-да кадрларды даярлау сапасын арттыру. Сұранысқа ие дағдыларды жедел игеруге мүмкіндік беретін модульдік-құзыреттілік тәсілді одан әрі енгізу жұмысы жалғастырылатын болады. Бұл студенттерге қысқа мерзімде қажетті құзыреттіліктермен еңбек нарығына шығуға, ал ТжКБ ұйымдарына шығыстарды оңтайландыруға мүмкіндік береді. Оқыту бағдарламаларын, оның ішінде WorldSkills-ті қоса алғанда, кәсіби стандарттардың ұсынымдары мен талаптарына сәйкес жүйелі түрде күшейтуге ерекше назар аударылатын болады. ТжКБ жүйесінің сапасын қамтамасыз ету үшін біліктілікті тану орталықтарында түлектердің оқу нәтижелеріне тәуелсіз бағалауды енгізу мәселесі пысықталатын болады.

      4-басымдық. Жоғары білім деңгейін әлемдік стандарттарға дейін арттыру

      Жеке кәсіпорындармен әріптестікті дамыту, үздік оқытушы кадрларды тарту және дамыту, жоғары білім беруді одан әрі интернационалдандыру, сондай-ақ шетелдік университеттермен әріптестікті кеңейту негізгі міндеттер болады.

      Жоғары білім беру жүйесін заманауи сын-қатерлерге бейімдеу. Технологиялық прогресс жоғары білім беру жүйесін жаңа реалийлерге бейімдеу қажеттілігін талап етеді. Оқыту процесіне ЖИ технологияларын біртіндеп енгізу білім берудің анағұрлым дараланған және тиімді моделіне көшуді қамтамасыз етеді, бұл оқыту сапасын және студенттердің болашақ кәсіби сынақтарға дайындығын жақсартады.

      Денсаулық жағдайына байланысты мүмкіндіктері шектеулі ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық мәртебесіне, жасына, оқу тіліне (шетелдік студенттер) байланысты білім алушылар үшін инклюзивті жағдайлар жасауға ерекше назар аударылатын болады.

      Білім беру процесінің қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін онлайн және аралас оқыту белсенді енгізілетін болады.

      Жекеменшік кәсіпорындармен серіктестікті дамыту. Жетекші кәсіпорындарды бағдарламаларды әзірлеуге және студенттерді оқытуға тарту практикалық жобаларды (capstone project) іске асыру, тағылымдамаларды, зерттеу жұмыстарын жүргізу, кадрларды бірлесіп іріктеу, жекеменшік кәсіпорындардың оқытушыларды ұсынуы, сондай-ақ жекеменшік кәсіпорындар өкілдері тарапынан студенттерге тәлімгерлік ету жөніндегі бағдарламалар арқылы бағдарламалардың релеванттығын арттыруға мүмкіндік береді.

      Жоғары оқу орындарының қаржылық орнықтылығын арттыру. Жоғары оқу орындарының қаржылық орнықтылығы азаматтардың өз балаларының білім алуы үшін ортақ жауапкершілік қағидаттарына негізделетін болады. Осы мақсатта "Келешек" бірыңғай ынтымақты жинақтаушы жүйесін, сараланған гранттар, оқытуды жеңілдікпен кредиттеу енгізіледі, "Ұлттық қор - балаларға" жобасын іске асыру жалғасады.

      Жоғары білікті оқытушылар құрамын қалыптастыру. Дарынды мамандардың жұмысын ынталандыратын тартымды орта құру - оқыту мен зерттеуде жоғары нәтижелерге қол жеткізетін оқытушыларды көтермелеу жүйесін енгізу, оқыту сапасын бағалау өлшемшарттарын жетілдіру, пікірталас платформаларын ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылатын болады.

      Шетелдік университеттермен серіктестікті кеңейту және жоғары білім беруді интернационалдандыру. "Стратегиялық әріптестік" моделі бойынша ынтымақтастық жалғасатын болады, оның шеңберінде шетелдік ЖОО профессор-оқытушылар құрамын ұсынады, өзінің оқыту әдістемелерін енгізеді, жергілікті оқытушыларды оқытады, зерттеулер жүргізеді және шетелдік әріптестермен пәнаралық, бірлескен және қос дипломды білім беру бағдарламаларын дамытуды қамтамасыз етеді.

      Интернационалдандыру шеңберінде танылған органдар аккредиттеген, оның ішінде жоғары білім берудегі сапаны қамтамасыз етудің еуропалық тізіліміне кіретін ағылшын тіліндегі білім беру бағдарламаларының санын арттыруға ерекше назар аударылатын болады деп күтілуде.

      5-басымдық. Ғылымның ұлттық моделін қайта жүктеу

      Бұл бағыттағы жұмыс коммерцияланатын жобалардың үлесін арттыруға, ғылымды әкімшілендіру сапасын арттыруға, университеттік ғылымды дамытуға, сондай-ақ зерттеушілер санының өсуіне бағдарланатын болады.

      Ғылымға бизнесті тарту және ҒЗТКЖ-ға инвестициялардың тиімділігін арттыру. Өндіріс немесе бизнес саласындағы серіктестің қатысуы бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберіндегі ғылыми және ғылыми-техникалық бағдарламаларды іске асырудың міндетті шарттарына енгізілетін болады. Жер қойнауын пайдаланушылардан ҒЗТКЖ-ға міндетті шығындарды пайдалануды үйлестіруді жақсарту және оның ашықтығын арттыру үшін жер қойнауын пайдаланушы компаниялар мен бейінді ғылыми-техникалық кеңестер арасында шығындар бағыттарын міндетті түрде келісу енгізілетін болады.

      Ғылымды әкімшілендіру сапасын арттыру. Ғылымды басқару жүйесін жетілдіруге ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет субъектілері арасында басқарудың стратегиялық, сараптамалық және әкімшілік функцияларын тиімді белу ықпал ететін болады. Негізгі өзгерістер "Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы "Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы" КЕАҚ қызметін қайта форматтауға, ғылыми-техникалық сараптаманы күшейтуге, сондай-ақ коммерцияландыру жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға жәрдемдесу бөлігінде "Ғылым қоры" АҚ функционалын кеңейтуге қатысты болады.

      Кадрлық әлеуетті нығайту. Кәсіби дамуды қолдау ғылыми құрамның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Қаржылық ынталандыру зерттеушілердің жалақысын бәсекелік деңгейге жеткізу, әлеуметтік жеңілдіктер пакетін және қол жеткізілген нәтижелер үшін көтермелеу құралдарын кеңейту арқылы іске асырылатын болады.

      Университеттік ғылымды дамыту. Ғылыми зертханалар мен тәжірибелік-сынақ инфрақұрылымын дамытуға қаражат бөле отырып, университеттер жанындағы ғылыми-технологиялық парктерді қолдау бағдарламасы әзірленіп, іске асырылатын болады. Қосымша қаржыландыруды бөле отырып, зерттеу университеттерінің санын дәйекті ұлғайту, ҒЗИ мен университеттердің жетекші әлемдік ғылыми орталықтармен әріптестігін нығайту жұмысы жалғасады. Өңірлік жоғары оқу орындарының базасында академиялық және зерттеушілік артықшылық орталықтары құрылатын болады.

      Ғылыми инфрақұрылымды жаңғырту және цифрландыру. Ғылыми ұйымдарды материалдық-техникалық жабдықтау, оның ішінде гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде жабдықтау жалғасады. Ғылыми ұйымдар мен университеттерде тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар үшін инфрақұрылымды (инжинирингтік орталықтар, технопарктер) дамыту шаралары қабылданатын болады.

1.3 ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ

      Ағымдағы жағдай

      Қазақстанда 40-тан астам төлем түрінен тұратын және халықтың әртүрлі осал санаттарына қолдау көрсетуді қамтамасыз ететін көп деңгейлі әлеуметтік қорғау жүйесі құрылды.

      Қабылданып жатқан шаралардың арқасында Қазақстан соңғы 16 жыл ішінде кедейлікті айтарлықтай төмендетуге қол жеткізді. 2006 - 2022 жылдары абсолютті кедейлік деңгейі 18,2%-дан 5,2%-ға дейін төмендеді.

      Жалпы, бүгінде елімізде 5 млн-ға жуық зейнетақы және әлеуметтік толем алушы бар. 2029 жылы толем алушылар саны 6 млн азаматқа жетеді деп күтілуде.

      Әлеуметтік қорғаудың негізгі қағидаттары мен бағыттары бекітілген Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексі әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі саналады.

      Алайда бірқатар сын-қатерлер халықтың әртүрлі топтарының өсіп келе жатқан қажеттіліктеріне анағұрлым тиімді жауап беру және орынды қолдауды қамтамасыз ету үшін әлеуметтік қорғау жүйесін бейімдеу және одан әрі жетілдіру қажеттігін айқындауда.

      Әлеуметтік қолдау шараларын ұсыну тәсілдерінің жетілмегендігі

      Бүгінгі таңда әлеуметтік қорғау жүйесі әлеуметтік қолдау шараларының жеткіліксіз атаулы болуымен сипатталады. Тиісінше, бұл әлеуметтік төлемдерге бюджет шығындарының өсуіне әкеледі. Мысалы, тек 2017 - 2022 жылдар аралығында шығыстар 1,9 есеге - 2,1 трлн теңгеден 4,0 трлн теңгеге дейін өсті.

      Мұндай жағдай халықтың табыс деңгейіне байланысты бірқатар әлеуметтік қолдау шараларының атаулы болуын күшейту мәселелерін пысықтауды талап етеді.

      Атаулы әлеуметтік көмектің тиімділігінің жеткіліксіздігі

      Бүгінгі күні Қазақстанда кедейлік проблемаларын шешу үшін азаматтарға атаулы әлеуметтік көмек (Бұдан әрі - АӘК) ұсынылады, бұл көмектің мұқтаждықты бағалау процесіне байланысты, оның ішінде мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың ақпараттық жүйелерінің жеткіліксіз интеграциялануы салдарынан азаматтардың табыстары туралы толық ақпараттың болмауына, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың ақпараттық жүйелерін әлеуметтік көмек алуға кедергі келтіретін факторларға байланысты бөлігінде бірқатар кемшіліктері бар. Сондай-ақ, учаскелік комиссиялардың қызметін ұйымдастыруда еңбекақының жоқтығына, жоғары жүктемеге және негізгі жұмыспен қоса атқаруға байланысты кемшіліктер бар, бұл бағалау сапасына әсер етеді.

      Бұдан басқа, бүгінде еңбекке қабілетті АӘК алушылардың жартысынан көбі жұмыс істейді. Сонымен бірге АӘК көмек алушылардың осы санатын кедейліктен шығаруға арналған тиімді шараларды қамтымайды.

      Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің ашылмаған әлеуеті

      Қазақстандағы міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі жұмыс істейтін азаматтарды әлеуметтік тәуекелдер туындаған кезде қолдаудың қосымша деңгейін білдіреді (базалық деңгейдің негізін бюджеттен берілетін мемлекеттік жәрдемақылар құрайды).

      Қазіргі уақытта міндетті әлеуметтік сақтандыру халықаралық стандарттарға сәйкес келетін, еңбек кірісінен айырылудың әлеуметтік тәуекелдерінің 5 түрін қамтиды.

      2020 жылдан бастап ұзақ мерзімді әлеуметтік төлемдер (еңбекке қабілеттілігінен айырылу және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша) мен еңбек өтілі арасындағы өзара байланыс күшейтілді, яғни адам неғұрлым көп жұмыс істесе, төлем мөлшері согүрлым жоғары болады. Жыл сайын ұзақ мерзімді әлеуметтік төлемдердің кем дегенде инфляция деңгейіне өсуі қамтамасыз етіледі.

      Салық базасының жеткілікті кең еместігі, мемлекеттік бюджеттің экономикалық күйзелістер мен сыртқы дүмпулер алдындағы осалдығы жағдайында әлеуметтік қорғауға үнемі артып келе жатқан шығыстар сақтандыру қағидаттарына негізделген жүйелердің анағұрлым қарқынды дамуын қажет етеді.

      Сонымен қатар, бүгінгі күні Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына жарналар түсімдері мен әлеуметтік төлемдер бойынша міндеттемелер арасындағы сәйкессіздіктер, міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлерінің жеткіліксіз дамуы, сондай-ақ қаржылық орнықтылық және қор қаражатын мақсатсыз және тиімсіз пайдаланудан қорғау проблемалы мәселелер болып қалуда.

      Зейнетақы жүйесінің жеткіліксіз икемділігі

      Зейнетақымен қамсыздандыру - әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі құрамдауыштарының бірі. Бүгінгі таңда әлеуметтік төлемдер шығыстарының қүрылымында зейнетақылар шамамен 70%-ды құрайды.

      2023 жылдың қорытындысы бойынша кірісті алдыңғы кезеңде (2022 жылы) қалыптасқан орташа айлық жалақыға қатысты зейнетақы төлемдерімен алмастыру коэффициенті - 49,3%-ды, бұл ретте зейнетақының жинақтаушы бөлігі есебінен - 10,3%-ды құрады.

      Ынтымақты құрамдауыштың қысқартылуы жағдайында зейнетақының жинақтаушы бөлігінің рөлі күшеюде. 2023 жылдың қорытындысы бойынша жинақтаушы зейнетақы жүйесі жұмыс істейтін халықтың 91,3%-ын қамтыған. Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық арасында жүйетек 35,3% немесе 2 188,5 мың адамды ғана қамтыған. Алайда, кірістің төмен және тұрақсыз деңгейі, бейресми жұмыспен айналысудың жоғары үлесіне байланысты жарналарды қамту деңгейінің жеткіліксіздігі және жарналардың тұрақты аударылуы, зейнетақы активтерінің нақты кірістілігінің төмен деңгейі, қаржылық институттарға сенімсіздік және халықтың қаржылық сауаттылығының жеткіліксіз деңгейі сияқты бірқатар жүйелі проблемалар зейнетақы жүйесінің тиімді жұмыс істеуі мен орнықтылығын арттыру үшін сын-қатерлер туғызады.

      Инклюзивті қоғамға жету жолындағы шешілмеген мәселелер

      2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мүгедектігі бар адамдардың (Бұдан әрі - МБА) саны 725 мыңнан асады, оның ішінде 18 жасқа дейінгі 109,5 мың бала бар. МБА жалпы санынан еңбекке жарамды жастағы адамдар - 420,3 мың адам. Мүгедектігі бар ресми жұмыс істейтін адамдардың саны 135,2 мың адамға жетеді. Сонымен қатар, халықтың мүгедектігінің жоғары деңгейі сақталуда, сондай-ақ МБА-ның қоғамға толық интеграциясы мен бейімделу процесі баяу жүруде. Инфрақұрылым мен қызметтердің МБА үшін ыңғайлығы мен қолжетімділігінің төмендігі олардың тиісті интеграциясыз және оңалтусыз мәжбүрлі түрде үй жағдайында болуына әкеледі, бұл олардың ауыр жағдайын одан әрі нашарлатады.

      Елде МБА үшін жұмыс орындарын квоталау, 3 жыл бойы жалақыны субсидиялай отырып, МБА үшін арнаулы жұмыс орындарын құру тетігі әрекет ететініне, сондай-ақ жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына тарту кезінде басым құқық берілетініне қарамастан, олардың елде жұмысқа орналасу деңгейі 26%-ды құрайды (егер мүгедектік мерзімсіз белгіленсе, бірінші және екінші топтағы МБА есепке алмағанда), ал ЭЫДҰ елдерінде бұл көрсеткіш 40%-ды құрайды.

      Назар аударуды қажет ететін тағы бір мәселе - әлеуметтік қызметтердің сапасы. Бүгінде жергілікті атқарушы органдардың қарамағындағы арнаулы қызметтер көрсету орталықтарының қызметін қаржыландыруда елеулі өңірлік теңгерімсіздіктер байқалады. Сонымен қатар, аталған орталықтардың қызметі лицензияланбайды, өз кезегінде бұл қызмет сапасына әсер етеді.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Саланы 2029 жылға дейін дамыту қолдаудың атаулы болуын күшейтуге, азаматтардың зейнетақы жинақтарының өсуіне және инклюзивті қоғам құруға бағытталатын болады, нәтижесінде кедейлік деңгейі қысқарады.

      1-басымдық. Әлеуметтік қолдау шараларын көрсету тәсілдерін жетілдіру

      Осы басымдық шеңберіндегі жұмыс әлеуметтік қолдау шараларын толық, атаулы және проактивті көрсетуге бағытталатын болады.

      Әлеуметтік қолдау шараларын атаулы және проактивті көрсету. 2029 жылы әлеуметтік-еңбек саласындағы мемлекеттік қызметтердің басым бөлігі кешенді түрде проактивті нысанда ұсынылады.

      Бұдан басқа, азаматтардың материалдық жағдайын ескере отырып, бірқатар әлеуметтік қолдау шараларының атаулылығын күшейту мәселелері біртіндеп пысықталатын болады. Отбасының цифрлық картасын (Бұдан әрі - ОЦК) пайдалану мұқтаждықты объективті бағалау үшін қажетті базаны қамтамасыз етеді.

      Көпөлшемді кедейлік индексін тұрақты бағалау мен мониторингтеуді енгізу. Азаматтар әл-ауқатының деңгейіне қатысты тұтастай мән-жайды анық түсіну үшін кедейліктің ақшалай көрсеткіштеріне маңызды қосымша түріндегі көпөлшемді кедейлік индексі енгізілетін болады, өйткені ол халықтың "бас тартатын нәрселер жиынтығын" анықтауға және соған сәйкес мемлекеттік саясатты іске асыруға тікелей көмектеседі.

      2-басымдық. Атаулы әлеуметтік көмектің тиімділігін арттыру

      Осы басымдық шеңберіндегі жұмыс атаулы әлеуметтік көмектің тиімділігін арттыруға бағытталатын болады. Негізгі міндеттер мүқтаждықты бағалау және әкімшілендіру тетіктерін жетілдіруді қамтиды.

      АӘК-ті әкімшілендіру шарттары мен тетіктерін қайта қарау. Кедейлікті бағалаудың объективтілігін арттыру мақсатында 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап АӘК-ті тағайындау үшін кедейлік шегі медиандық кіріс негізінде айқындалатын болады. Бұдан басқа, ОЦК-ны қаржы ұйымдарының ақпараттық жүйелерімен интеграциялау іске асырылады, отбасылардың/азаматтардың тұтыну шығыстарын есепке алу тетігі көзделетін болады. Сондай-ақ, олардың тиімді жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету арқылы учаскелік комиссиялардың қызметі жетілдірілетін болады.

      3-басымдық. Әлеуметтік қорғаудың сақтандыру құрамдауышын дамыту

      Осы басымдық шеңберінде сақтандыру құрамдауышын дамытуға және халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесімен қамтуды ұлғайтуға баса назар аударылатын болады.

      Әлеуметтік қорғау жүйесінің сақтандыру құрамдауышын дамыту.

      Жұмыс істейтін халық үшін түрлі ынталандыру тетіктерін қолдану арқылы халықтың әлеуметтік сақтандыруға тартылуын арттыру, сондай-ақ әлеуметтік төлемдер мөлшері мен жүйеге қосқан үлес, сондай-ақ жүйеге қатысу өтілі арасындағы байланысты күшейту жоспарланған. Бұл шаралар төлемдер бойынша кірісті алмастыру коэффициентін біртіндеп ұлғайту арқылы жүйенің тартымдылығын, халықтың әлеуметтік сақтандырудың артықшылықтары туралы хабардарлығын арттыруға бағытталатын болады.

      Сондай-ақ міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлерін кеңейту күтіледі. Бұдан басқа, төлемдер арасындағы ағымдағы теңгерімсіздіктерді жою, қор активтерін басқарудың тәуелсіздігін және олардың нақты кірістілігінің өсімін арттыру мәселелері пысықталады.

      4-басымдық. Азаматтардың зейнетақы жинақтарының өсуі

      Осы басымдық шеңберінде жұмыс зейнетақы төлемдерінің барабарлығын қолдауға, бейресми жұмыспен қамтылған халықтың зейнетақы жүйесіне тартылу деңгейін арттыруға және зейнетақы активтерін басқару тиімділігін арттыруға бағытталады.

      Зейнетақы төлемдерінің барабарлығын ұстап тұру. Зейнетақы активтерін басқару жүйесінің тиімділігін, халықтың қаржылық сауаттылығын және оның болашақ зейнетақыны қалыптастыруға тартылуын арттыру есебінен зейнетақы активтерінің нақты кірістілігінің өсуін арттыруға ерекше назар аударылатын болады.

      Ең төменгі базалық зейнетақы мөлшерін бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылатын әлеуметтік төлемдер үшін қолданылатын ең төменгі күнкөріс деңгейінен 54%-дан 70%-ға дейін, ең жоғары зейнетақы мөлшерін 100%-дан 120%-ға дейін сатылап жеткізу жалғастырылады.

      Ең төменгі жалақы мөлшерінің шамасына қарай есептелетін, мемлекет кепілдік берген ең төменгі зейнетақы мөлшерін енгізу жоспарлануда.

      Бейресми жұмыспен қамтылған халықтың жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартылу деңгейін арттыру. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар үшін зейнетақы жарналарын енгізудің икемді тетіктерін одан әрі енгізу, платформалық жұмыспен қамтудың ауқымын бейресми қызметтің басқа түрлеріне кеңейту жалғастырылады, өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың жүйеге қатысуы үшін ынталандыруларды ұсыну мүмкіндігі қарастырылады.

      5-басымдық. Инклюзивті қоғам құру

      Осы басымдық шеңберіндегі жұмыс МБА-ны жұмысқа орналастыруды ұлғайтуға, әлеуметтік маңызы бар объектілердің қолжетімділігін және әлеуметтік қызметтердің сапасын арттыруға бағытталатын болады.

      Жұмыс берушілердің МБА-ны жұмысқа орналастыруға жауапкершілігі мен қызығушылығын арттыру. Жұмыс берушілердің жауапкершілігін күшейту және МБА-ны жұмысқа орналастыру жөніндегі талаптарды сақтауға ынтасын арттыру мақсатында азаматтардың осы санатын жұмысқа алуды көтермелеуді ынталандыратын шараларды қайта қарау жоспарлануда.

      МБА үшін инфрақұрылымдық ортаның қолжетімділігі мен икемделу деңгейін арттыру. Осы бағыт шеңберінде кедергісіз орта талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік күшейтіледі. МБА үшін объектілердің қолжетімділігі жөніндегі талаптарды бұзғаны үшін айыппұл санкцияларын қолдануды, МБА үшін қолжетімді орта құруға белсенді қатысатын жеке кәсіпкерлік субъектілері үшін ынталандыру шараларын енгізуді, сондай-ақ мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар бюджетінің жалпы көлемінің 1% мөлшерінде МБА үшін қолжетімді ортаны мақсатты қамтамасыз етуге қаражат бөлуді көздеу күтіледі.

      Әлеуметтік қорғау саласындағы әлеуметтік қызметтердің сапасын арттыру. Арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталықтарын кезең-кезеңімен монополиясыздандыру, жеке сектор мен үкіметтік емес ұйымдардың қатысуын кеңейту жүзеге асырылатын болады, сондай-ақ арнаулы әлеуметтік қызметтердің жеке және кешенді тарифтерін енгізуді көздейтін қаржыландыру жүйесі қайта қаралатын болады.

      Бұдан басқа, қызмет көрсету стандарттарын қайта қарау, орталықтардың қызметіне қойылатын талаптарды (олардың қызметін лицензиялау, цифрландыру) күшейту жоспарлануда.

1.4. ЖАЙЛЫ ОРТА     

      Ағымдағы жағдай

      Өмір сүруді жайлы ету, жайлылық деңгейін сақтау және арттыру - мемлекеттің өңірлік саясатының негізгі міндеттерінің бірі.

      Ірі қалалардың тез өсуіне және кейбір облыстардағы қала тұрғындарының нетто-кетуіне байланысты сын-қатерлер

      Соңғы жылдары урбандалудың едәуір қарқынды өсуі байқалады, ол 2023 жылға қарай 62%-ға жетті. 2022 жылдың қорытындысы бойынша Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес қалалардың әлеуметтік игіліктермен және қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі тек 84,7%-ды құрады.

      Ішкі мигранттардың ағыны нәтижесінде астана мен республикалық маңызы бар қалалардың халқы соңғы 5 жыл ішінде 21%-ға өсті және бүгінде 4,7 млн адамды құрайды. Алайда мұндай қатты өсу инфрақұрылымның тозуымен (60%-дан астам) және оған жүктеменің артуымен қатар жүрді.

      Басқа қалалардағы халық саны соңғы 5 жыл ішінде 10%-ға өсіп, 7,5 млн адамды құрады. Алайда өсудің біркелкі емес сипаты байқалады: экономикалық белсенділіктің баяу өсуіне және қалалық инфрақұрылымға инвестициялардың төмен деңгейіне байланысты елдің 11 облысының қалаларында көші-қонның теріс балансы байқалады. 2004 жылдан 2023 жылға дейін моноқалалардың халқы 12%-ға өсті, бұл ел халқының (32%) және бүкіл қала халқының (43%) орташа өсімінен аз.

      Бұдан басқа, тұрғын үймен қамтамасыз ету проблемасы бар: орташа есеппен қаланың бір тұрғынына 25,8 м2 тұрғын үйден келеді, бұл БҰҰ үсынған стандарттан (30 м2) төмен.

      Ірі қалаларда тұрғын үйдің қаржылық қолжетімділігі проблемасы бар, ал басқа қалаларда проблемалар оның болуына және сапасына байланысты. Пайдалану мерзімі 30 жылдан асатын үйлердің үлесі жоғары. Мәселен, ел бойынша үйлердің 58%-ы 1991 жылға дейін салынған.

      Елдегі тұрғын үйдің келесі елеулі проблемасы - 2 мыңға жуық апатты үйдің болуы (жалпы ауданы 541 мың м2), онда 30 мыңға жуық адам тұрады.

      Ауылдардың дисперстілігі және аумақтарының шағындығы

      Өңірлік дамудың негізгі сын-қатерлерінің бірі - ауылдардың дисперстілігі мен аумақтарының шағындығы болып қалып отыр, бұл әсіресе халық саны 500 адамнан кем 70%-ға дейінгі (2,2 мыңға жуық) солтүстік және орталық- шығыс макроөңірлердегі ауылдық елді мекендерде (бұдан әрі - АЕМ) айқын көрінеді. Салыстыру үшін: елдің оңтүстігінде мұндай ауылдардың үлесі 30%-ды құрайды.

      2022 жылы Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес АЕМ-нің әлеуметтік игіліктермен және қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі тек 62,2%-ды құрады. 2,8 мыңға жуық мектеп шағын жинақталған деп танылды, ал олардың негізгі бөлігі ауылдық жерлерде орналасқан; шалғай аудандардағы 800-ден астам ауылда алғашқы медициналық көмек көрсету пункттері жоқ. Бұл жағдай ауылдық жерлерде инфрақұрылымды салу құны әрбір тұрғынға шаққанда қалада осындай инфракүрылымды салу қүнынан 20 еседен асатындығымен күрделене түседі.

      Сондай-ақ ауылдарда кадр тапшылығы проблемалары бар: педагогтардың тапшылығы 15 мыңнан астам адамды, орта медициналық персоналдың тапшылығы - 1 мыңнан астам адамды құрайды.

      Макроөңірлердің әлеуметтік-демографиялық және экономикалық жағдайындағы теңгерімсіздіктер

      Географиялық орналасуы, экономикалық мамандануы, нарықтық байланыстардың сипаты және халықты қоныстандыру жүйесі ел аумағын бес макроөңірге нақты бөлуге мүмкіндік береді.

      Бұл ретте макроөңірлердің әрқайсысының экономикасы былайша сипатталады:

      - батыс макроөңірі: тау-кен өнеркәсібінің үлкен үлесі (өңірдің ЖӨӨ-сі 41 % және елдің тау-кен өнеркәсібінің 79%-ы), бірақ елдің өндеу өнеркәсібіндегі үлес салмағы ең төмен;

      - оңтүстік макроөңірі: елдің ауыл шаруашылығының 30%-ы және өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың, атап айтқанда Түркістан облысында (46%) салыстырмалы түрде жоғары үлесі;

      - солтүстік макроөңірі: елдің ауыл шаруашылығының 34%-ы және елдің ЖІӨ-дегі өндеу өнеркәсібінің төмен үлес салмағы (16%). Дегенмен, өңір тау-кен металлургия кешені (бұдан әрі - ТМК) өнімінің экспортын ұлғайту, агроөнеркәсіптік кешеннің (Бұдан әрі - АӨК) және машина жасаудың өсуі есебінен ел бойынша ЖӨӨ өсуінің ең жоғары орташа жылдық қарқынын көрсетуде;

      - орталық-шығыс макроөңірі: қайта бөліп өндірудің төмен дәрежесіндегі өнімдердің басымдығымен еліміздің өңдеуші өнеркәсібінің 39%-ы;

      - мегаполистер: негізгі салалар - сауда, жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар, қаржылық және сақтандыру қызметі, сондай-ақ кәсіптік-техникалық қызмет.

      Еліміздің оңтүстік пен батыс өңірлердегі халық санының табиғи өсімінің жоғары қарқыны осы өңірлердің елеулі адами әлеуетін көрсетеді. Сонымен қатар, табиғи өсімнің төмен көрсеткіштерінің және көші-қонның жоғары деңгейінің нәтижесінде солтүстік және орталық-шығыс макроөңірлерде халық санының табиғи өсімінің төмен қарқыны байқалады.

      Жан басына шаққандағы ЖӨӨ-нің ең жоғары деңгейі мегаполистерде (19 мың АҚШ долл.) және батыс макроөңірінде (16,5 мың АҚШ долл.), ең төменгісі - бұл ретте, экономикасы салыстырмалы түрде жоғары өсу қарқынымен ерекшеленетін солтүстік (9,9 мың АҚШ долл.) және оңтүстік (5,0 мың АҚШ долл.) макроөңірлерде атап өтіледі. Мұндай айырмашылықтардың нәтижелерінің бірі - халықтың өмір сүру сапасының көрсеткіштері бойынша айтарлықтай өңірлік диспропорциялар.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Қолайлы орта мен халықтың өмір сүру сапасын дамытудың негізгі басымдықтары бәсекелестік артықшылықтар базасында тұрақты экономикалық өсуді ынталандыру, агломерацияларды дамыту, тірек ауылдар базасында ауылдық жерлерде инфрақұрылым мен қызметтерге қолжетімділікті арттыру, "ақылды" елді мекендерді дамыту және төтенше жағдайларға (бұдан әрі - ТЖ) әзірлікті арттыру болады.

      1-басымдық. Өңірлердің бәсекелестік артықшылықтары негізінде тұрақты экономикалық өсуі

      Қалаларды өңірлік "тартылыс нүктелері" ретінде дамыту. Қалалар елдің экономикалық дамуының драйверлері және тұрғындар үшін тартылыс нүктелері болады. Бұл ретте әр қала үшін экономикалық даму моделі олардың ерекшеліктерін, бәсекелік артықшылықтарын және басым мүмкіндіктерін егжей-тегжейлі бағалау негізінде жеке айқындалатын болады.

      Моноқалаларда зәкірлік инвестициялық жобаларды, қала түзуші кәсіпорындармен әріптестік бағдарламаларды іске асыру жалғастырылатын болады, ал шағын қалаларда ірі кәсіпорындар құруға жәрдемдесу және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өсуін қолдау шаралары қабылданатын болады.

      Мысалы, университеттік қалашықтар, инновациялық немесе өндірістік хабтар құру сияқты халықаралық тәжірибе негізінде қосымша өсу нүктелерін дамыту мүмкіндіктері қарастырылатын болады. Дамыту шаралары сондай-ақ кәсіпкерлікті және өнімді жұмыспен қамтуды, оның ішінде микрокредиттеу құралдары, инженерлік инфрақұрылымды кешенді жаңғырту арқылы қолдауды қамтиды.

      Урбандалу деңгейінің өсуіне және оның басқарылуының артуына көшіп келушілердің әртүрлі сегменттерінің басымдықтары мен қажеттіліктерін ескеретін халықтың ұтқырлығын қолдау шаралары да ықпал ететін болады. Мұндай қолдаудың маңызды құралдары қажетті кәсіби дағдыларды игеру мүмкіндігін қамтамасыз ету және перспективалы салаларда (туризм, АӨК өнімдерін қайта өңдеу, көрсетілетін қызметтер) жұмысқа орналастыруды қолдауды қамтамасыз ету болады.

      Ауыл халқының әл-ауқатын арттыру. АЕМ-ды олардың бәсекелік артықшылықтарын пайдалану, "өсу нүктелерін" іздеу, дамудың басым бағыттарын анықтау және қолдау, қаржылық қолдау тетігін жетілдіру және аудандар мен ауылдық округтердің жеке кіріс базасын дамыту негізінде дамыту қажет.

      Сауда нарықтары арқылы өнімді өткізу үшін жағдай жасау, жер, материалдық, қаржы және ақпараттық ресурстарға қолжетімділікті жеңілдету, сондай-ақ ауыл халқына экономикалық өсу орталықтарымен өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік беретін байланыстырушы инфрақұрылымды дамыту шаралары қабылданатын болады.

      Шекара маңы аумақтарын экономикалық дамыту. Әлеуметтік, көліктік-логистикалық, инженерлік және шекаралық инфрақұрылымды дамыту шараларын іске асыру жалғасатын болады. Мемлекеттік қолдау шекара маңындағы аумақтардың экономикасын дамытуға, шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталатын болады. Бұл ретте шекара маңындағы аймақтарда трансшекаралық сауданы және көлік-логистикалық орталықтарды дамытуға ерекше назар аудару күтіледі.

      2-басымдық. Жайлы және заманауи қалалар

      Қалаларды дамыту процесі елді мекендерді дамытуды жоспарлау және жалға берілетін тұрғын үй құрылысына қолдау көрсету жөніндегі жүйелі шараларды іске асырумен сүйемелденетін болады. Бұл ретте жалға берілетін тұрғын үй құрылысына жеке инвестицияларды тартуды және жеке жалға берушілердің "көлеңкеден шығуын", сервистерді дамытуды, индустриялық, көліктік, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымды (оның ішінде Ұлттық инфрақұрылым жоспары шеңберінде көзделген) кеңейту мен жаңғыртуды, сондай-ақ экологиялық стандарттарды сақтауды ынталандыру, оның ішінде салық шараларымен ынталандыру маңызды.

      Ірі қалалық агломерацияларды дамыту. Бірыңғай инфрақұрылымдық қаңқа, сондай-ақ агломерацияның бүкіл аумағын қамтитын ахуалдық орталықтар құру жоспарлануда. Қалалар мен қала маңындағы аймақтар арасындағы байланысты қамтамасыз ету мақсатында қала маңындағы көлік жүйелері интеграцияланатын болады, агломерация орталықтары "сәуле сызығы" қағидаты бойынша іргелес елді мекендермен біріктірілетін болады. Мұның бәрі агломерация орталықтарына өз бюджеті есебінен қала маңындағы аймақтардағы көлік инфрақұрылымын, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыруда (оның ішінде бюджеттік реттеу шеңберіндс) мүмкіндіктер беруді талап етеді.

      Қалалардағы тұрғын үй жағдайларын жақсарту. Кейіннен пайдалануға берілетін қажетті инфрақұрылым, мектептер, балабақшалар, медициналық пункттер және коммерциялық объектілер бар толыққанды шағын аудандар түрінде тұрғын үй салудың моделіне толық көшу және аумақтарды кешенді салудың міндетті стандарттарын енгізу жоспарланған.

      Тұрғын үйді, оның ішінде МЖӘ арқылы реновациялау тетіктерін бекіту күтіледі. Сондай-ақ, еліміздің әр өңірінде ескірген тұрғын үйді реновациялаудың өңірлік бағдарламалары іске қосылады, онда энергия тиімділігі мен аула аумақтарын дамытуға ерекше назар аударылатын болады. Реновациялау бағдарламаларында үлестік құрылыс тетігін қолдану мүмкіндіктерін пайдаланатын болады, оған сәйкес ескі тұрғын үй иелері салынып жатқан тұрғын үй объектісінің үлескерлері ретінде танылады.

      2029 жылға дейін "7-20-25" бағдарламасын одан әрі іске асыру жоспарлануда. Бұл ретте экономикаға проинфляциялық қысымды төмендету және ақша-кредит саясатының тиімділігін арттыру үшін бағдарламаның жыл сайынғы бюджеті 100 млрд теңгемен шектелетін болады.

      Реформалардың кешенділігі үлестік құрылысты, заңсыз және кіріктіріп құрылыс салу мәселелерін қоса алғанда, тұрғын үй қорының өткір мәселелерін шешумен нығайтылатын болады. Бұл ретте, осы жұмыс аясында басқару органдарының өкілеттіктерін күшейту есебінен, сондай-ақ тұрғын үй қорын, оның ішінде кондоминиум объектілерінің ортақ мүлкін, қасбеттері мен шатырларын қайтарымды негізде күрделі жөндеу есебінен тиісті күйде сақтау шараларымен көп пәтерлі тұрғын үйлерді басқару жөніндегі реформалар көзделген.

      3-басымдық. Тірек ауылдар базасындағы ауылдық жерлерде инфрақұрылым мен қызметтерге қолжетімділік

      Ауылдарда инфрақұрылымға қолжетімділікті арттыру. Жалпы еліміздегі 6,2 мың АЕМ-ның ішінде 1,2 мыңында ауылдық кластерлер бар (1,2 мың тірек ауылды және 2,3 мың серік ауылды қамтиды, барлығы 3,5 мың АЕМ), оларда ел халқының 90% тұрады. Осы 3,5 мың тірек және серік ауылдар Өңірлік стандарттар жүйесінің параметрлеріне сәйкес мемлекеттік қызметтер мен әлеуметтік игіліктердің барлық спектрімен қамтамасыз етілетін болады.

      Осы жұмыс шеңберінде бірінші кезекте тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (бұдан әрі - ТКШ) объектілерінің (сумен жабдықтау, кәріз объектілері, газбен, жылумен, электрмен жабдықтау жүйелері) қолжетімділігін арттыру қажет.

      Сондай-ақ, кентішілік, ауылішілік жолдар мен кірме жолдарды қамтитын инженерлік-көлік инфрақұрылымының қолжетімділігін арттыру жоспарлануда. АЕМ ауылдық округтердің орталықтарымен және аудан орталықтарымен қатты жабынды жолдармен байланыстырылатын болады. Еліміздің барлық ауыл халқы Интернетпен қамтамасыз етіледі.

      4-басымдық. "Ақылды" елді мекендерді дамыту

      Қазақстанның барлық қалаларында Астана мен басқа да елді мекендердің тәжірибесін ескеретін және ресурстарды ұтымды пайдалану мен басқару үшін жоғары технологиялық шешімдерді қолдануды көздейтін "ақылды қалалар" эталондық стандарты негізінде "Smart City" тұжырымдамасы іске асырылатын болады. Цифрлық технологиялар білім беруді, көлік және логистиканы, жол инфрақұрылымын, ТКШ-ны, денсаулық сақтауды, қауіпсіздікті, әлеуметтік саланы, қаланы басқаруды, туризмді, мәдениетті және экологияны қоса алғанда, қалалардың тіршілік салаларына енгізілетін болады. Келесі қадам "Smart City" түжырымдамасын елді мекендердің басқа түрлеріне де тарату болады.

      Тиісті мониторинг қамтамасыз ете отырып, құрылыстың барлық процестерін автоматтандыру мақсатында жоспарлау, жобалау және салу үшін цифрлық платформалар әзірленді. Сонымен қатар, 2029 жылға дейін осы платформаларды "бірыңғай терезе" арқылы жүйелеу, барлық мемлекеттік қызметтерді цифрландыру және интеграциялау жоспарлануда, бұл жоспарлаудан бастап құрылыс объектілерін пайдалануға беруге дейінгі процестердің қадағалануын қамтамасыз етеді. Бұдан басқа, сәулет, қала құрылысы және құрылыс каталогтары цифрландырылады.

      5-басымдық. Төтенше жағдайларда қауіпсіздікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын дамыту

      Азаматтық қорғау инфрақұрылымының сапасы төтенше жағдайларда қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Мемлекет ТЖ-ның алдын алу және олардың зардаптарын тиімді жоюды қамтамасыз ету, апат аймағындағы халыққа шұғыл медициналық және психологиялық көмек жүйесін дамыту, азаматтарды ТЖ кезінде дұрыс әрекет етуге оқыту әрі жүйелі даярлау және жеке ұйымдарды қауіпсіздікті қамтамасыз етуге тарту жұмысын жалғастырады. Ғимараттардың ТЖ-ға дайындығын қамтамасыз етуге, өртке қарсы және су қорғау инфрақұрылымын дамытуға ерекше назар аударылатын болады.

2. ЭКОНОМИКАНЫҢ БЕРІК ІРГЕТАСЫ

2.1. МИНЕРАЛДЫ-ШИКІЗАТ БАЗАСЫ: МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ

      Ағымдағы жағдай

      Мұнай мен газ өндіру Қазақстан экономикасына қосатын жоғары үлесін сақтап отыр: 2022 жылдың қорытындысы бойынша саланың жалпы қосылған құны (бұдан әрі - ЖҚҚ) ЖІӨ-нің 11%-ын құрады, бұл ретте сектордың тауарлардың жалпы экспортындағы үлесі 50%-дан, инвестициялардың таза ағынында - 40%-ға жуықтан асады.

      Жыл сайын Қазақстанда Мұнай өндіру перспективалары үмітті ақтамауда. Бүгінгі таңда, өзекті болжамға сәйкес, ірі кен орындарындағы өндірістерді жаңғыртуды ескере отырып, өндірудің ең шарықтау деңгейі 2030 жылға дейін 104 млн тоннаны құрайды. Жұмыс істеп түрған ірі кен орындарының ішінде өндірістің негізгі төмендеуі Қашағанға қатысты болжануда: 2021 жылғы өндірісінің ең жоғары күтілетін көлемі 2017 жылғы болжамға қатысты 40%-ға қысқарды.

      Басқа кен орындарының сарқылуы

      Басқа кен орындарының едәуір бөлігі сарқылу үстінде. Мысалы, халықаралық сарапшылардың болжамына сәйкес 2030 жылға қарай "ҚазМұнайГаз" ҰК АҚ тобының бірқатар ірі компаниялары бойынша мұнай өндірудің деңгейі 15 - 30%-ға төмендеуі күтілуде. Мұндай жағдайларда өндіруді орнықты төмендету және сарқылатын кен орындарын жабу мәселесі экологиялық жағынан да, әлеуметтік жағынан да маңызды болып отыр. Бұдан басқа, орта мерзімді перспективада 2024-2025 жылдары күтілетін газ тапшылығына қосымша мұнай шикізатының жетіспеушілігі қаупі орын алуы мүмкін, өйткені жергілікті сұранысты "ҚазМұнайГаз" ҰК АҚ кен орындары тобы қанағаттандырады.

      Геологиялық барлаудың төмен белсенділігі

      Халықаралық сарапшылар 2017 - 2022 жылдар аралығында игеру және барлау сатысындағы кен орындарында өндіру болжамы да 65 млн тоннадан 6 млн тоннаға дейін төмендегенін атап өтеді. Жаңа кен орындарын барлау мен игерудің тартымдылығы шикізатты ішкі нарыққа жеткізу бағасының белгіленуімен шектеледі.

      Ресурстық базаның шектелуінен басқа, шикізат тапшылығы қаупі Қазақстанда отын түтынудың өсуінің жеделдетілген қарқынымен ұшығуда. Дизель отынын жан басына шаққандағы орташа тұтыну (Мұнай өнімдеріне сұраныстың шамамен 30%-ы) көрші елдердің көрсеткіштерінен едәуір асып түседі. Бұдан басқа, Қазақстандағы отын бағасы өңірдегі және әлемдегі ең төмен бағалардың бірі болып саналады және 2025 жылы ЕАЭО шеңберінде мұнай, газ және мұнай өнімдерінің ортақ нарықтарын құру - жанар-жағармай материалдарының көрші елдерге кетуіне әкелуі мүмкін, бұл отынмен ішкі қамтуды одан әрі төмендетеді. IHS Markit талдау компаниясының бағалауы бойынша ағымдағы тұтыну траекториясы сақталған жағдайда, 2025 жылға қарай Мұнай өнімдеріне сұраныс 19 млн тонна өңделген Мұнайды құрайды және Мұнай өндеу зауыттарының (Бұдан әрі - МӨЗ) қуатынан асып түседі.

      Транскаспий және Қытай бағыттары бойынша қосымша жеткізу дәліздерін дамыту үшін бірқатар мүмкіндіктер байқалады. Ақтау порты арқылы мұнайды ағымдағы тиеп жөнелту порттың техникалық қуаты жылына 7 млн тоннаны қүрайтын (бос көлемі - 4,8 млн тонна) жағдайда, жылына 2,2 млн тоннаны құрайды,. Атасу - Алашанькоу Мұнай құбыры арқылы, 10 млн тонна транзитті қоса алғанда, жылына шамамен 11 млн тонна мұнай айдалады. Бұл ретте аталған мұнай құбырының техникалық мүмкіндігі жылына шамамен 17,5 млн тоннаны құрайды (бос көлемі - 6,5 млн тонна).

      Газ тасымалдау жүйесінде қолда бар шектеулер негізінен ішкі тұтынуға арналған тасымалдауға қатысты. Бейнеу - Бозой - Шымкент газ құбыры және жерасты газ қоймалары сияқты бірқатар негізгі инфрақұрылым нысандарының қатты тозуы мен жоғары жүктемесі байқалады.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      2029 жылға қарай Мұнай-газ саласы экономика құрылымында өзінің маңыздылығын сақтайды, бұған Мұнай өндіру көлемінің өсуі, сондай-ақ тауарлық газ өндіру көлемінің едәуір ұлғаюы ықпал ететін болады.

      1-басымдық. Үш алып кен орнында газ өңдеу қуатын кеңейту және ұлғайту жобалары бойынша тәуекелдерді азайту

      Теңізде (болашақта кеңейту жобасы, сағалық қысымды басқару жобасы) және Қарашығанақта (газды кері айдауды ұлғайту) жоспарланған кеңейту жобалары салыстырмалы түрде төмен тәуекелдерге ие. Жаңа ірі нысандардың құрылысын қоса алғанда, жоғары инвестициялар Қашағандағы игеру жобасының кешігу немесе тоқтап қалу қаупіне себеп болады. Өндіру көлемін 2030 жылға қарай күніне 700 мың баррельге дейін жеткізу үшін North Caspian Operating Company инвестицияларын растау орта мерзімді кезеңде басты мәселе болып отыр.

      Қашаған мен Қарашығанақта газ өңдеу қуаттарын ұлғайту. Қашағанда қуаттылығы 1 млрд текше метр газды қайта өндеу жобасы салынып жатыр. Сондай-ақ, 2030 жылға қарай қуаты 2,5 млрд текше метр газды құрайтын газ өңдеу зауытын (бұдан әрі - ГӨЗ) іске қосу күтілуде. Қарашығанақ кен орнында 2028 жылға қарай қуаты жылына 4 млрд текше метр газ болатын жаңа ГӨЗ пайдалануға беріледі деп күтілуде.

      2-басымдық. Геологиялық барлауға және жаңа кен орындарын игеруге инвестициялардың тартымдылығын арттыру

      Орта мерзімді перспективада мұнай өндірудің өсуін ынталандыру бойынша жұмыстар жүргізу, оның ішінде көмірсутек шикізаты бойынша іздестіру жұмыстарын жүзеге асыратын операторларға қатысты фискалдық режимді қайта қарау жоспарлануда.

      3-басымдық. Экспорттық дәліздерді әртараптандыру және ішкі жеткізілімдерге арналған инфрақұрылымды қамтамасыз ету

      Қосымша экспорттық дәліздерді дамыту. Негізгі қосымша экспорттық бағыт - Каспий арқылы өтетін орта халықаралық көлік дәлізі. Сондай-ақ, Каспий құбыр консорциумы (Бұдан әрі - КҚК) жүйесі бойынша мұнайды тасымалдау тоқтатылған жағдайда, Атырау - Самара және Қазақстан - Қытай Мұнай құбырларының бос қуаттары іске қосылуы мүмкін.

      Орта мерзімді перспективада Ақтау портының қолданыстағы қуаттылығы шегінде (жылына 7 млн тоннаға дейін) транскаспий Мұнайын тасымалдауды ұлғайту жоспарлануда. Сондай-ақ, Ескене - Құрық Мұнай құбырын, Каспий теңізінің Қазақстан және Әзербайжан жағалауларындағы теңіз терминалдарын, сондай-ақ транскаспий тасымалын жылына 20 млн тоннаға дейін және одан да көп ұлғайту үшін арнайы ірі тоннажды танкер флотын салу жөніндегі жобаларды іске асыру мүмкіндігі қаралатын болады.

      2024 жылдан бастап Атасу - Алашанькоу мұнай құбыры бойынша қазақстандық мұнайдың импорты да жылына 2 млн тоннаға дейін ұлғайтылатын болады. Жеткізілімдер одан әрі ұлғайтылған кезде Атырау - Кеңқияқ және Кеңқияқ - Құмкөл мұнай құбырларының өткізу қабілетін кеңейту қажеттігін қарастыру қажет болады.

      Газдың ішкі жеткізіліміне арналған инфрақұрылымды қамтамасыз ету. Газ тасымалдау жүйесін дамыту және елді одан әрі газдандыру, оның ішінде солтүстік-шығыс өңірлерді газдандыру негізгі міндеттер саналады, алайда іске асыру мерзімдері газдың жеткілікті ресурстық базасының болуымен үндестірілуі тиіс. МӨЗ тоқтаған кезде Мұнай өнімдерін жеткізу бойынша тәуекелдерді азайту үшін резервтердің оңтайлы көлемін анықтау және қажет болған жағдайда қолжетімді сақтау қуатын кеңейту қажет.

      4-басымдық. Баға белгілеу реформасы арқылы энергия тасымалдаушыларға сұранысты бақылау

      Отынға деген артып келе жатқан сұранысты қамтамасыз ету жұмыс істеп тұрған МӨЗ жұмысының тиімділігі мен ашықтығын арттыру (оның ішінде

      цифрлық шешімдерді қолдана отырып), ішкі нарықта газ жеткізудің залалсыздығына сатылап қол жеткізу, сондай-ақ энергия тасымалдаушыларға сұранысты бақылау жөніндегі шаралар кешенін іске асыруды талап етеді. Газ және мұнай өнімдеріне баға белгілеу реформасы және атаулы субсидиялауға көшу маңызды элемент болады.

      Теңгерімсіздіктерді төмендетудің қадамдары жасалды: газдың 2023 жылдан бастап 2028 жылға дейінгі кезеңге арналған бағасы анықталды, мұнай өнімдеріне баға ұлғайтылды. Бұл ретте тарифтердің өзгеруін болжауды қамтамасыз ету үшін тауарлық газ жөніндегі жоспарға ұқсас және 2025 жылдан бастап ЕАЭО энергия ресурстарының ортақ нарықтары қалыптасатынын ескере отырып, орта мерзімді кезеңге арналған мұнай өнімдеріне баға белгілеуді одан әрі дамытудың жоспары жасалатын болады.

      Газға бағаны көтерудің жоспарлылығы газ бен мұнай өнімдерін атаулы субсидиялау тетігін өрістетумен, сондай-ақ әлеуметтік тәуекелдерді төмендету үшін құрылымдалған, нақты және ауқымды коммуникациялық науқанмен сүйемелденетін болады. Мұнай өнімдері мен газға баға белгілеуге араласуды болдырмау қағидаттарын сақтау осы салалардың теңгерімді дамуына да жағдай туғызады, сонымен бір мезгілде нарықтардағы баға теңгерімсіздігінің қордалануын болдырмайды және тұтастай анағұрлым болжамды инфляцияға ықпал етеді.

2.2. МИНЕРАЛДЫ-ШИКІЗАТ БАЗАСЫ: МЕТАЛДАР ЖӘНЕ БАСҚА ДА ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАР

      Ағымдағы жағдай

      Қазақстанның тау-кен-металлургиялық кешені (Бұдан әрі - ТМК) - елдің экономикалық өсуінің негізгі драйверлерінің бірі: металдар, көмір, лигнит және басқа да пайдалы қатты қазбалар (Бұдан әрі - ПҚҚ) өндірісінің, сондай-ақ металлургия өнеркәсібінің экономикаға жиынтық ЖҚҚ-сы 2022 жылы 10%-ға жуық, ал экспортқа - 25%-дан астамға жетті.

      Бұл ретте елдің ТМК-сы алдында оның одан әрі дамуын айқындауға тиіс түйінді сын-қатерлер мен мүмкіндіктер түр.

      Ағымдағы ресурстық базаның сарқылуы және жаңа материалдарды өндіру перспективалары

      Қазақстан игеруге дайындалған қорлармен қамтамасыз етілудің төмен деңгейімен, резервтердің жеткіліксіз толықтырылуымен, жер жыныстарындағы орташа құрамның төмендеуімен және кен жыныстарын өңдеу қиындығының артуымен бетпе бет келуде.

      Жағдайға әсер ететін аса маңызды фактор - геологиялық барлау жұмыстарының төмен белсенділігі. Жер қойнауын пайдалану саласындағы жүргізілген құқықтық реформа жер қойнауына неғұрлым бәсекелес қолжетімділікті қамтамасыз ете отырып, оның нормативтік-құқықтық архитектурасын түбегейлі өзгертті.

      Алайда, бүгінгі таңда барлау үшін елдің қолжетімді аумағының тек 16%-ы лицензияланған. 2022 жылы Қазақстанда геологиялық барлауға жұмсалған үлестік шығындар тек км2/63 АҚШ долларын құрады, бұл әлемдік орташа деңгейден (металдар бойынша км2/88 АҚШ доллары) және АҚШ, Канада, Аустралия сияқты тау-кен өнеркәсібінің көшбасшы елдерінің көрсеткіштерінен (км2/170-300 АҚШ долл.) едәуір төмен.

      Қолданыстағы қорлардың жеткіліксіз толықтырылып отыруынан басқа, еліміз заманауи аккумуляторлар мен электроника өндірісінде қолданылатын ең жылдам дамып келе жатқан және перспективалы металдар: никель, кобальт, литий бойынша айтарлықтай іске асырылмаған әлеуетке ие. Қазақстанда іске асырылмаған әрі тез өсіп келе жатқан санаттардың тағы бірі - жерде сирек кездесетін металдар тобы.

      Еңбек құнының өсуі

      2000 жылдан бастап ТМК-дағы бір қызметкерге орташа шығындар 7 есеге - айына 1190 АҚШ долларына дейін өсті. Бұл ретте жалақының ұлғаюы сәйкесінше саладағы еңбек өнімділігінің өсуімен қатар жүрмеді, өнімділік салыстырмалы түрде төмен деңгейде сақталуда: 2020 жылы Қазақстандағы еңбек өнімділігі көрсеткіші жылына бір қызметкерге 62 мың АҚШ долларын, Перуде - 114 мың АҚШ долларын, дамыған елдерде (Норвегия, Аустралия, Канада, Ирландия, Швеция) - 160 - 200 мың АҚШ долларын құрады.

      Көліктік-логистикалық шектеулер

      Логистиканың күрделілігі мен қымбат болуына алып келетін негізгі өткізу нарықтарынан алшақтық, сондай-ақ экспорттық көлік дәліздерінің шектелуіне байланысты тәуекелдер қазақстандық ТМК өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсер етеді.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Металл және басқа да пайдалы қазбаларды өндіру саласын дамытудың мақсаты - анағұрлым жоғары қайта белу өнімдерін шығару үшін ресурстық базаны арттыру.

      1-басымдық. Ресурстық базаны дамыту: геологиялық барлауды ынталандыру

      Осы бағыттағы саланың негізгі мақсаттары - басым минералдар бойынша ресурстық базаны кеңейту, геологиялық-геофизикалық зерделеумен қамтылған аумақты 2,3 млн шаршы км-ге дейін жеткізу және аса маңызды металдар бойынша қорлардың толықтырылу коэффициенттерін 20 - 50%-ға дейін ұлғайту.

      Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін геологиялық барлау белсенділігін орташа әлемдік деңгейге (км2-ге 90 АҚШ доллары) дейін жеткізу қажет. Бұдан басқа, металлургиялық кәсіпорындарды құру әлеуетін, аккумуляторларға арналған материалдар (никель, кобальт, литий және т.б.) және жерде сирек кездесетін металдарды қоса алғанда, металдардың ең жылдам дамып келе жатқан санаттары бойынша бағалау қажет.

      Геологиялық базаны дамыту. Fraser Institute-тың инвестициялық тартымдылық бағалауына сәйкес Қазақстан тау-кен және металлургия өнеркәсібі санатында 84 елдің ішінде 65-ші орынды иеленді. Бағалаудың ең әлсіз тұсы "Геологиялық мәліметтер базасы" болды. Осыған байланысты нарық қатысушыларының кері байланысын ескере отырып, жер қойнауын пайдаланушылардың бірыңғай платформасының функционалын құруды аяқтау, сондай-ақ жерде сирек кездесетін металдар жөніндегі деректерді қоса алғанда, жинақталған тарихи геологиялық ақпаратты цифрландыруды аяқтау қажеттілігі артып келеді. Бұдан басқа, халықаралық аккредиттелген ғылыми-талдамалық зертханалар ашуды қоса алғанда, геологиялық материалдарды сақтау және өндеу үшін инфрақұрылым құрылатын болады.

      "Ұлттық геологиялық қызмет" АҚ қызметі елдегі минералдық-шикізат базасын толықтыру жоспарына сәйкес басқарудың тиімді жүйесін құруға және бүкіл геологиялық ақпаратты цифрландыруға, ақпараттық-талдамалық және ғылыми қамтамасыз етуді арттыруға бағытталатын болады.

      Барлау және өндіруге лицензиялар алудағы реттеушілік кедергілердің алдын алу. Жаңа кен орындарына қатысты геологиялық барлау процестерін реттейтін әдістемелік нұсқаулықтар, нұсқаулықтар және басқа да нормативтік-құқықтық актілер жаңартылып, CRIRSCO халықаралық стандарттарына сәйкестендірілетін болады. Сонымен қатар, реттеуші режимнің одан әрі өзгерістері әлеуетті инвесторлардың кету тәуекелдері тұрғысынан кешенді және алдын ала бағалаудан өтуі тиіс.

      Қаржыландырудың баламалы көздеріне қолжетімділікті қамтамасыз ету. Юниорлық компаниялардың өз ресурстары көбінесе шектеулі болып келеді, сондықтан өз қызметін қаржыландыру үшін акционерлік капитал нарықтарын белсенді пайдаланады. Перу елінің тәжірибесі үлгісінде қазақстандық қор биржалары базасында юниорлар үшін листингтің жеңілдетілген процесін әзірлеу және акционерлік капиталды тарту мәселелері зерделенетін болады.

      Сондай-ақ, мысалы, юниорлардың акцияларын сатып алу шығындарын салық шегерімдеріне жатқызу мүмкіндігі арқылы инвесторлардың сүранысын ынталандыруға арналған шаралар қабылдау қажет. Халықаралық орналастыру үшін Геологиялық барлау жұмыстарының, минералдық ресурстар мен минералдық қорлардың нәтижелері туралы жария есептіліктін қазақстандық кодексінің (KAZRC) әлемнің жетекші қор биржаларында танылуын қамтамасыз ету қажет.

      Геологиялық барлау жұмыстарын қолдаудың қосымша құралдары. Өндіру басталған сәттен бастап барлау шығындарының 25%-ын амортизациялау түріндегі көмірсутек шикізаты үшін қолданыстағы тәсілдің ПҚҚ-ға қолданылуы қолдау тетіктерінің бірі болуы мүмкін. Халықаралық мысалдар да барлау қызметіне бірлесіп қаржыландыру немесе тікелей үлес қосуды (Канада, Аустралия), барлау жұмыстарын жүргізетін компанияларды КҚС төлеуден босатуды (Перу), жаңа әлсіз зерттелген аудандардағы юниорлардың салық салынатын кірістерінен негізделген барлау шығындарын шегеруді (Аустралия, Канада), шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін салық мөлшерлемелеріне төмендеткіш коэффициенттерді қолдануды, жер қойнауын пайдаланушылар ҒЗТКЖ-ға, геологиялық барлауға бөлетін міндетті аударымдардың бір бөлігін пайдалануға рұқсат беруді қамтиды.

      2-басымдық. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру: саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру

      Осы бағыт шеңберінде жұмыс жаһандық нарықта жоғары сұраныспен және ұсыныстың шоғырлануымен сипатталатын минералдар кен орындарын, оның ішінде жерде сирек кездесетін металдарды, бор, магний, литий, платина тобындағы металдарды, галлийді барлауға және игеруге бағытталатын болады.

      Салық салу моделін өзгерту. ТМК-да салық салудың жаһандық неғұрлым танымал моделі - сатылған өнімнің немесе түскен пайда көлемдерінің базасындағы төлемдерді есептеу болып табылады. Сонымен бірге Қазақстанда пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салық әлі де пайдаланылуда. Жаңа модельге көшу әлеуетті инвесторлар үшін реттеуші режимнің айқындылығын арттыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ пайдалы қазбалардың әртүрлі типтері бойынша түрлі салық мөлшерлемелерін қолдану тәжірибесінен алыстауға көмектеседі.

      Мемлекет кірістерінің құлдырау тәуекелдерін болдырмау және әкімшілендіру тетіктерін пысықтау үшін бірнеше активтер базасында пилоттық зерттеу жүргізу қажет. Зерттеу шеңберінде салық түсімдерінің ағымдағы көлемінің сақталуын қамтамасыз ететін оңтайлы мөлшерлемелер таңдап алынатын болады, сондай-ақ салық салынатын көлемдерді объективті бағалау үшін тәуелсіз зертханалар түріндегі модельдік инфрақұрылым әзірленетін болады.

      Бұдан басқа, бірқатар жұмыс істеп тұрған (жетілген) ПҚҚ кен орындарына инвестициялар тарту үшін жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттарға кен орындары тобы бойынша қорларды бірлесіп пысықтау не бизнестің қарсы міндеттемелеріне орнына салық режимін жұмсарта отырып, кен орнының бір бөлігі бойынша қорларды жеке пысықтау бөлігінде өзгерістер енгізуді қарастыруға болады.

      Салықтық реттеудің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Саланың орта мерзімді пайымын қалыптастыру, жоспарланған реттеушілік және фискалдық өзгерістер бойынша ашықтықты арттыру, өзгерістердің алдын ала коммуникациясы және индустриямен болатын бастамаларды талқылауға арналған алаң құру жұмыстың басымдықтары болады. Талаптардың тұрақтылығы белгілі бір кезеңге тандалған қызмет түрлері бойынша салық шарттарының жалпы тоқтатылуымен немесе жекелеген лицензиялар немесе инвестициялық келісімдер деңгейінде кепілдіктермен қамтамасыз етілетін болады.

      3-басымдық. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру: еңбек өнімділігінің өсуі

      Бәсекеге қабілетті кадрларды даярлау. Әлеуетті жұмыс берушілерді белсенді тарту кезінде, жоғары кәсіби кадрларды даярлау - саланың ұзақ мерзімді дәйекті дамуының негізгі құрамдауыштарының бірі. Бұдан басқа, персонал санын бақылау және еңбек ұтқырлығын арттыру қажет. Кадрлардың жұмыстан кетуін бақылау және ағымдағы активтерге жаңа мамандарды шектеулі жалдау, сондай-ақ қызметкерлерді алдын ала қайта даярлау және оларды жетілген активтерден енді дамып келе жатқан активтерге қайта жіберу саладағы жүктөмені азайтуға көмектеседі.

      4-басымдық. Сарқылу үстіндегі активтерді қалпына келтіру жөніндегі талаптарды нақтылау

      Бұл бағыттағы негізгі мақсат - жерді қалпына келтіруге байланысты реттеуші талаптарды 2029 жылға қарай жаңарту. Күтілетін шығындарды бағалауға, жою жоспарларын қараудың өлшемшарттарына және қалпына келтіру объектілеріне қойылатын талаптарды енгізу келесі қадамдар болады. Кен орнының сипаттамалары негізінде шығындарды бағалауға арналған халықаралық стандарттар мен практикалар мұндай есептеулердің тәсілдерін стандарттауға және болашақта кен орындарын толығымен жабу үшін қаражат тапшылығы қаупін болдырмауға көмектеседі. Сондай-ақ, жер қойнауын пайдаланудан болған салдарды өндіру кезеңінде-ақ жою жөніндегі нормалар енгізілетін болады.

2.3. ЭНЕРГЕТИКА

      Ағымдағы жағдай

      2022 жылдың қорытындысы бойынша энергетика саласының ЖІӨ-ге қосқан үлесі 1,4%-ды құрады, негізгі капиталға инвестициялар (НКИ) 0,8 трлн теңгеге бағаланады. Бұл салада 148 мың адам жұмыспен қамтылған.

      Саланы басқару энергия қауіпсіздігі мен көміртегі бейтараптығын қамтамасыз ету міндеттерінің трилеммасымен, сондай-ақ электр энергиясының қолжетімділігі мен инвестиция тарту қажеттілігі арасындағы теңгеріммен шектеледі. Электр энергиясының тапшылығы мен энергетикалық инфрақұрылымның қатты тозуын, экономиканың жоғары энергия сыйымдылығын, сондай-ақ саланың жеткіліксіз инвестициялық тартымдылығын қоса алғанда, барлық үш элемент бойынша сын-қатерлер бар.

      Энергия қауіпсіздігі

      2023 жылы Қазақстанда электр энергиясын өндіру мен тұтыну арасындағы айырмашылық 2,2 млрд кВт сағатты құрады. Бұдан басқа, Қазақстанның электр энергиясының болжамды балансына сәйкес бұл алшақтық ұлғая түспек және 2029 жылы 6,9 млрд кВт сағ. құрайды. Электр энергиясын өндіру мен тұтынудың арасындағы теңгерімсіздік инфрақұрылымның тозуының жоғары деңгейімен ушыға түседі: 30 жылдан асқан электр станцияларының үлесі 56%, ал электр желілерінің орташа тозуы - 74%-ды құрайды, бұл апаттылықтың жоғарылауымен бірге энергияны бөлу кезінде деңгейі 14%-ға жететін елеулі шығындарға әкеледі.

      Көміртегі бейтараптығы

      Қазақстан экономикасының энергия сыйымдылығы ЖІӨ-нің 1 000 АҚШ долларына 0,32 тмэ құрайды, бұл орташа әлемдік және дамушы елдердің көрсеткіштерінен тиісінше 65% және 14%-ға асып түседі. Бұл ретте, электр энергиясын өндірудегі дәстүрлі көздердің айтарлықтай үлесі парниктік газдар шығарындыларының жоғары деңгейіне алып келеді, осыған байланысты Қазақстан ЖІӨ-ге қатысты көміртегі шығарындылары және жан басына шаққандағы көміртегі шығарындылары бойынша әлемдегі топ-5 елдің қатарына кіреді.

      Электр энергиясының қолжетімділігі мен инвестициялар тарту қажеттілігі арасындағы теңгерім

      Қазақстанда электр энергиясына тарифтер абсолюттік мәнде де, үй шаруашылықтарының шығындарындағы үлес ретінде де әлемдегі ең төмен тарифтердің бірі саналады - халық пен өнеркәсіп үшін кВт сағ.-қа 3,5 - 4,9 АҚШ центі деңгейінде. Тарифтердің бұл деңгейі жаңа қуаттарды іске қосуға, инфрақұрылымды жаңғыртуға және энергияға көшуге елеулі инвестициялар тарту үшін жеткіліксіз. Мәселен, 2018 - 2020 жылдары Қазақстанда энергетикаға инвестициялар көлемі төмен деңгейде болды және кВт-қа шаққандағы үлестік инвестициялар 1,5 - 2,3 АКЦІ центін құрады, бұл орташа әлемдік көрсеткіштерден 20 - 50%-ға төмен.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Саланы дамытудың басымдықтары энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және инфрақұрылымды жаңғыртуға инвестицияларды ынталандырудың және кеңейтудің, сондай-ақ экономиканың энергия тиімділігін арттыру шараларын ауқымды түрде енгізудің есебінен көміртегі бейтараптығы жөніндегі міндеттемелерді сақтауға бағытталған.

      1-басымдық. Инфрақұрылымды жаңғырту және кеңейту

      Энергетикалық инфрақұрылымды жаңғырту генерациялайтын қуаттардың, электр желілерінің тозуын төмендетуге, сондай-ақ заманауи есепке алу жүйелерімен жарақтандыруды 100%-ға дейін жеткізуге бағытталатын болады, бұл энергия жүйесінің жалпы шығындары мен авариялық жағдайын төмендетуге мүмкіндік береді.

      Сондай-ақ, халықаралық тәжірибе үлгісінде алдағы 4-6 жылға арналған жаңғырту аукциондары арқылы жылу қуаттарын жаңғыртуды қарастыруға болады. Мұндай аукциондар жобаларды тозу өлшемшарттары, нормативтік күрделі шығындарға сәйкестігі, парниктік газдар шығарындыларын төмендетуі, жүйенің жаңғырту кезіндегі сенімділігі бойынша жобаларды таңдайды.

      Желінің жұмысының тиімділігін арттыру үшін орташа ұзақтық пен авария жиілігінің қөрсеткіштерін қадағалауды қоса алғанда, "ақылды" есептегіштерді, тереңдетілген талдаманы және цифрлық технологияларды пайдалануды ұлғайту және тарату желісі қызметтерінің сапасына мониторинг күшейту қажет.

      2-басымдық. Энергетикалық баланстағы жаңартылатын энергия көздерінің (бұдан әрі - ЖЭК) үлесін ұлғайту

      ЖЭК аукциондарында сатып алу көлемін ұлғайту және тетіктерді жетілдіру. Сатып алу бағасын өсіру және аукциондардағы қуаттар көлемін ұлғайту арқылы рентабельділікті өсіруден басқа, мәмілелер жасалмай қалған жағдайда қайталама сауда-саттықты қосу қажет.

      Маневрлік қуаттарды арттыру. Энергия теңгерімін қамтамасыз етудің маңызды элементі - жаңа маневрлік ресурстарды, соның ішінде жүйені теңгерімді ету және ЖЭК тұрақсыздығын басқару үшін қажетті энергичны жинақтау және сақтау жүйелерін құру. Қысқа мерзімді перспективада алдағы бес жылда икемділікті арттыру үшін қуаттарды түгендеу және көмір, газ және су электр станцияларының маневрлік әлеуетін бағалау қажет.

      Өнеркәсіпте өз ЖЭК-генерациясының үлесін ұлғайту таза энергия өндіруді ұлғайту мақсатына қол жеткізуді едәуір жеделдетуге мүмкіндік береді. Өндірістердің жалпы түтынуында ЖЭК-тен алынған электр энергиясының үлесі бойынша арнайы міндеттемелерді енгізу, сондай-ақ өз генерациясы бар өндірістік компаниялар үшін (Үндістан мен Швецияның үлгісі бойынша) ЖЭК сату тетіктері - қолдау құралдары болады.

      Бұл ретте Шотландиядағы Green Jobs Workforce Academy мен Green Jobs Skills Hub және Канададағы Future Skills Center үлгісінде "жасыл" энергетика салаларында жұмыс істеу үшін кадрларды қайта даярлау бағдарламасын әзірлеу қажет.

      3-басымдық. Сектордың инвестициялық тартымдылығын арттыру

      Инфрақұрылымды жаңғырту және дамыту, "жасыл" генерацияны енгізу үшін инвесторларға арналған сектордың тартымдылығын жақсарту шараларын қабылдау қажет. Атап айтқанда, инвестициялық циклді жоспарлау үшін жағдайлардың болжамдылығы қамтамасыз етілетін болады және генерация мен инфрақұрылым жобаларының рентабельділігі арттырылады.

      Қуатты ұзақ мерзімді жоспарлау, сатып алу кепілдігі және желіге қолжетімділік арқылы инвесторлар үшін болжамды әрі ашық жағдайлар жасау. Жалпы, энергетикадағы жобалар капиталды көп қажет етеді және өтелуі ұзақ мерзімге ие, сондықтан инвестициялық циклді жоспарлау кезінде маңызды фактор - алдағы 10-15 жылдағы базалық жағдайлардың болжамды болуы.

      Инвестицияларды тартудың маңызды шарты - ЖЭК генерациялау жобалары үшін Қазақстанның электр желісіне қосылуға кепілдіктер беру және рұқсат құжаттарын алуды жеңілдету. Мысалы, ЕО мен Ұлыбритания ЖЭК жобаларына рұқсат алу ұзақтығын 4 жылдан 1 - 2 жылға дейін қысқарту мақсатын жариялады.

      Тариф белгілеуді өзгерту арқылы инвестициялардың рентабельдігін арттыру. "Инвестицияларға айырбас ретінде тариф ұсыну" бағдарламасын дамыту шеңберінде шығынды тарифтен ынталандырушы тарифтік реттеуге, жеке тарифтерді бекітуден шекті бағаларды айқындауға көшу, сондай-ақ тарифтерді қалыптастыру рәсімдерін жетілдіру жоспарлануда. Бұл ретте саланы жаңғырту үшін қажетті тарифтер өзгерісі сатылы және болжамды сипатқа ие болады. Сондай-ақ инфляцияға қысымды төмендету үшін инвестициялық бағдарламаларды іске асырудың тиімділігін арттыру шараларын қабылдау пайымдалатын болады: инвестицияланған капиталға кірістіліктің нарықтық деңгейін ұстап тұру мүмкіндігі реттелетін көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын төмендетуге ынталандырумен сүйемелденетін болады. Теріс әлеуметтік әсерлерді азайту үшін халықтың осал топтарын атаулы қолдау тетіктерін қарастыру жоспарлануда. "Инвестицияларға айырбас ретінде тариф ұсыну" бағдарламасы жаңа электр генерациясы жобаларын қосу үшін кеңейтілетін болады.

      Жаһандық тәжірибені қолдана отырып, генерация және жасыл сутегі жобаларын мемлекеттік қолдау шараларын кеңейту елдің энергетикалық ауысуын одан әрі ынталандыруға мүмкіндік береді, бұл ретте климаттық технологиялармен байланысты өндірістерге ерекше назар аударылатын болады.

      4-басымдық. Экономиканың энергия тиімділігін арттыру

      Бұл бағыттағы негізгі міндет Қазақстан экономикасының энергия сыйымдылығын жалпы төмендету болады. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес экономиканың энергия тұтыну және энергия сыйымдылығы көрсеткіштері 2029 жылға қарай кемінде 15%-ға төмендетілетін болады. Ғимараттардың энергия тиімділігін арттыру үшін энергия шығынын азайтуға бағытталған құрылыс нормативтері енгізіліп, қолданыстағы нормативтер жаңартылатын болады, сондай-ақ үйжайлардың энергия тиімділігінің жүйелік мониторингінің нәтижелеріне негізделген ғимараттардың энергетикалық рейтингін (House energy rating) жүргізу практикасы іске қосылатын болады.

      Өнеркәсіптегі энергия тиімділігі және энергия аудиті бағдарламаларын қолдау. Нақты ұсынымдар әзірлей отырып, (АҚШ-тағы Мичиган бағдарламасының үлгісі бойынша) энергия тұтынуды бағалау тегін жүргізілетін болады, сондай-ақ кейіннен ірі және орта кәсіпорындардың энергия тиімділігін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды қаржыландыру (Қытай тәжірибесінің үлгісі бойынша) көзделген. Қазақстан нарығына халықаралық энергия сервисінің компаниялары мен сараптамалық орталықтарды тарту қосымша тетік болады.

2.4. ӨҢДЕУ ӨНЕРКӘСІБІ

      Ағымдағы жағдай

      2022 жылы саланың өнім шығаруы 21,2 трлн теңгені құрады. Өңдеу өнеркәсібіне негізгі үлесті мына секторлар қосады: металлургия (саланың жалпы көлемінің 44%-ы), тамақ өнімдерін өндіру (19%), машина жасау (15%), құрылыс материалдарын өндіру (6%) және химия өнеркәсібі (4%).

      Өңдеу өнеркәсібі елдің ЖІӨ-сінің 13,4%-ын алады. Осыған байланысты металлургия өндірісінен басқа, тауарлардың барлық санаттары бойынша Қазақстан нетто-импорттаушы болып қалып отыр: ең үлкен нетто-импорт машина жасауда (7,6 трлн теңге), химия өнеркәсібінде (1,4 трлн теңге) және азық-түлік тауарларын өндіруде (0,9 трлн теңге) байқалады.

      Өндірістік қуаттардың байқалып отырған жүктемесіздігі отандық өндірістің бәсекеге қабілеттілігінің жеткіліксіз деңгейін көрсетеді: өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының 70%-ының орташа жылдық жүктемесі 70%-дан аспайды, ал машина жасау кәсіпорындарының орташа жылдық жүктемесі соңғы жылдары 25 - 48% шегінде тұр.

      Отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін тежейтін өңдеу өнеркәсібінің негізгі сын-қатерлеріне: тауарлар күрделілігінің және өндірістердің технологиялылығының төмен деңгейі, қазіргі заманғы сапа инфрақұрылымының болмауы, экспорттың шикізаттық сипаты, өндіріс үшін шикізаттың шектеулі болуы, оның ішінде өндіруші өндірістермен кооперацияның жеткіліксіздігі, нарықты қорғаудың төмен деңгейі және кадрлар тапшылығы жатады.

      Өндірілетін тауарлар күрделілігінің төмен деңгейі

      Саланың жалпы дамуына қарамастан, экспорттағы шикізат тауарларының үлесі 66% деңгейінде, ал инновациялық қызметпен айналысатын өндеу өнеркәсібінің жергілікті кәсіпорындарының үлесі 14,8% деңгейінде сақталуда. Соның салдарынан, Қазақстан экономикалық күрделіліктің теріс индексіне ие (-0,47) және экономикасы ұқсас көрші елдерден артта қалып, 133 елдің арасында осы көрсеткіш бойынша 88-ші орында тұр.

      Қазақстанда саланың шикізат бағыттарында өңдеудің тереңдік деңгейі төмен, өнімнің негізгі үлесі аралық шикізат түрінде экспортталады. Мысалы, металлургияда 77% қорғасын, 87% алюминий және 99% мыс өңделмеген немесе бастапқы өңделген түрінде экспортталады.

      Шикізат базасының болуына қарамастан, Қазақстанда газ немесе Мұнай химиясының елеулі секторы құрылмады, тек 2022 жылы ғана алғашқы ірі тоннажды газ-химия жобасы іске қосылды. Сонымен қатар, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар шикізаттың қолжетімсіздігі мен тапшылығына тап болуда: еліміздің өңдеу өнеркәсібі үшін шикізат пен жиынтықтауыштар импортының көлемі 50% және одан да көп, бұл өнімнің өзіндік құнын арттырады және технологиялық тауарлар өндірісін жолға қою үшін кедергілерді күшейтеді. Мысалы, импорт өнеркәсіптік жабдықтар, автомобильдер, ауылшаруашылық техникаларын өндіруге арналған шикізат пен құрамдауыштардың көп бөлігін құрайды, ал машина жасау өндірісінің негізгі үлесін жергілікті орналастырудың ең төмен деңгейі мен қарапайым құрастыру өндірістері алады.

      Өндірісте халықаралық технологиялар мен стандарттарды енгізудің жеткіліксіз деңгейі экономикалық күрделілік индексін төмендететін тағы бір фактор болып табылады. Бұл процесс технологиялық жаңартуды және айтарлықтай инвестицияларды қажет етеді, бұл өз кезегінде отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер етеді.

      Өндірістердің тозуы және энергия тиімділігінің төмендігі

      Тозудың орташа деңгейі 41%-ды құрайды, бұл ретте металл бұйымдар, сусындар, қару-жарақ пен әскери техника және басқа да машина жасау өнімдері өндірісінде бұл көрсеткіш 45%-дан жоғары.

      Қазақстандағы ТМК-дағы энергия шығыны әлемдегі ең жоғарылардың бірі. Энергия сыйымдылығы мың АҚШ долларына 1,6 тмэ деңгейінде болған кезде қазақстандық өнім осы көрсеткіш бойынша дамушы және дамыған нарықтардан едәуір артта қалып отыр, оларда бұл көрсеткіш 0,2-0,9 тмэ/мың АҚШ доллары аралығында.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      2029 жылға қарай өңдеуші өнеркәсіпті дамытудың мақсаты - жұмыс істеп тұрған және жаңа өндірістердің технологиялылығы мен бәсекеге қабілеттілігін дамыту, ол елдің экспорттық әлеуетін іске асыруға және ішкі нарықтың қажеттіліктерін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, бұл сала шығарылымының елеулі өсуіне әкелуі тиіс.

      Өңдеу өнеркәсібіндегі даму басымдықтары сектордың ерекшелігіне және саланың даму сатысына байланысты. Мәселен, салыстырмалы түрде күрделі және Қазақстанда бұрын өндірілмеген өнімдері бар салалар үшін сенімді технологиялары мен жұмыс тәжірибесі бар трансұлттық компанияларды тарту, сондай-ақ инфрақұрылымға, қолдаушы өндірістерге және қаржыландыруға қолжетімділікті қамтамасыз ету басымдыққа ие болады. Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібінің неғұрлым дамыған және ауқымы кеңейтілген секторлары үшін жергілікті орналастырудың тереңдігін арттыру және жаңа, неғұрлым күрделі құрамдауыштарды игеру басымдық болып табылады.

      Бұл ретте жалпы басымдықтарға шикізатпен қамтамасыз ету, өндірістерді жаңғырту, кадрлар мен құзыреттерді дамыту, сондай-ақ индустриялық саясаттың инфрақұрылымды және минералдық-шикізат кешенін дамыту жөніндегі жоспарлармен жалпы келісілуін қамтамасыз ету жатады.

      1-басымдық. Өнімдердің технологиялық күрделілігін арттыру және өндірістерді жаңғырту

      Осы басымдық шеңберінде жұмыс қосылған құны жоғары сапалы және технологиялық тауарларды әзірлеу мен өндіруді, оның ішінде қазіргі заманғы сапа инфрақұрылымын пайдалана отырып ынталандыруға бағытталатын болады.

      Жергілікті орналастыруды арттыру. Жергілікті орналастыру деңгейін арттыру мақсатында ілеспе аспектілер кешені, оның ішінде жергілікті орналастыру дәрежесін бағалау әдістемесіне, жергілікті орналастыруға жататын басым тауарлардың тізбесін айқындауға, жергілікті орналастыру инфрақұрылымын және сапасын бағалауды цифрландыруды ауқымды енгізуге қатысты кешен пысықталатын болады.

      Өндірістерді жергілікті орналастыруды қолдау үшін тарифтік және салықтық реттеудің ынталандыру шаралары пысықталатын болады.

      Жинақтауыштарды өндірумен, сервистік қызмет көрсетумен, өндірістік және тұтыну қалдықтарын қайта өңдеумен немесе кәдеге жаратумен айналысатын өңдеуші өнеркәсіптің шағын және орта кәсіпорындары үшін ынталандырулар жасалатын болады.

      Кәсіпорындарды шикізат базасымен қамтамасыз ету. Ресурстық базаны жабдықтау мақсатында Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелеріне сәйкес өндіріс үшін маңызды құрамдауыш бөліктер болып саналатын шикізат тауарлары бойынша тарифтік және тарифтік емес шектеулер белгіленетін болады.

      Кәсіпорындардың инновациялық қызметін қолдау. Осы бағыттағы іс-шаралар кешені салалар бойынша өзекті технологиялар мен тәсілдерді жүйелі басымдық етуге, дамытуға және енгізуге, бизнес, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық ұйымдар мен мемлекет арасындағы өзара іс-қимылды жақсартуға бағытталатын болады.

      Өнеркәсіптік кәсіпорындарды аумақтық шоғырландыратын, зерттеу және білім беру ұйымдарымен біріктіретін салалық кластерлерді (оның ішінде арнайы экономикалық және индустриялық аймақтар шеңберінде) дамыту өзара іс-қимылдың тиімділігін арттыруға, ресурстар мен инвестицияларды тартуға және бөлуге ықпал ететін болады.

      Кәсіпорындарды жаңғырту және саланың энергия сыйымдылығын төмендету. Елдің өңдеу өнеркәсібін орнықты дамыту үшін материалдық-техникалық базаны оның тозуын төмендетуге және энергия тиімділігін арттыруға баса назар аудара отырып жаңғыртуға инвестициялар аса маңызды. Мұндай жұмыс жандандырылатын алғашқы салалардың бірі еліміздің металлургиялық комбинаттары болады.

      Бұл ретте мемлекеттің жеке инвестициялар ағынын ынталандыру, банк секторынан кредит беруді кеңейту жұмысын жалғастырумен қатар инвесторларға қарсы міндеттемелердің шарттары қайта қаралып, жаңартылатын болады.

      Өндірістерді одан әрі жаңарту және саланың энергия тиімділігін арттыру үшін энергия тиімділігін арттыру жөніндегі шараларға қатысты: кредиттеудің жеңілдікті мөлшерлемелері, негізгі құралдардың жеделдетілген амортизациясы, халықаралық міндеттемелерді ескере отырып, импорттық және кедендік баждарды төмендету сияқты жеңілдетілген қаржыландыру құралдары қолданылатын болады.

      2-басымдық. Сұранысты ынталандыру және ішкі нарықты қорғау

      Отандық өнімге сұранысты қолдау. Ауыл шаруашылығын, кәсіпкерлікті және инвестицияларды мемлекеттік қолдау шараларында отандық тауарларды, оның ішінде тыңайтқыштарды, ауыл шаруашылығы және теміржол техникасын сатып алуды ынталандырудың шарттары көзделетін болады. Қолдаудың тағы бір бағыты реттелетін сатып алуларда офтейк-келісімшарттар тетіктерін пайдалануды кеңейту болады.

      Ішкі нарықты қорғау және өнім экспортын қолдау. Аталған жұмыс шеңберінде Қазақстан экономикасының ашықтығын сақтай отырып, әсіресе елімізде баламалары өндірілетін импорттық өнімге қатысты ішкі нарықты қорғаудың тарифтік емес құралдарын қолдану ауқымы кеңейтілетін болады.

      Бұдан басқа, өнім сапасы, өндіріс көлемінің өсуі және технологиялық күрделіліктің артуы бөлігінде қарсы міндеттемелермен сүйемелденетін, халықаралық операторлар үшін жабдықтарды жеткізуші отандық өндірушілер үшін төлемдерде уақытша жеңілдіктер қарастыру жоспарлануда.

      Қауіпті өнімді әкелуден қорғау үшін шаралар тиісті зертханалық базаны дамытуға бағытталатын болады. Ол үшін зертханалардың қамтамасыз етілуіне талдау жүргізу және өңірлік ерекшелікті ескере отырып, барлық салалар бойынша материалдық-техникалық базаны цифрландыру жоспарланып отыр. Талдау нәтижелері зертханалық базаны одан әрі дамытуға, зертханаларды жаңғыртуға және қызметкерлердің құзыретін арттыруға негіз болады.

      3-басымдық. Салаға инвестициялар тартуды ынталандыру

      Осы бағыт шеңберінде жұмыс салаға, оның ішінде шетелдік инвестициялар көлемін ұлғайтуға, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған инвесторлардың мүддесін қорғауға бағытталатын болады.

      Саланың басым секторларына ірі стратегиялық инвесторларды тарту. Инвестициялық ахуалды жақсарту және инвестицияларды ынталандыру жөніндегі жалпы жұмыспен қатар ірі трансұлттық компанияларды іздеу және оларды негізгі салаларды дамытуға тарту бойынша фокустық жұмыс жалғастырылатын болады.

      Инфрақұрылымды, оның ішінде арнайы экономикалық аймақтар (бұдан әрі - АЭА) және индустриялық аймақтар (Бұдан әрі - ИА) шеңберінде одан әрі дамыту. Өндірістің негізгі факторларына (сумен, электрмен және газбен жабдықтау, көлік коммуникациялары) үздіксіз қолжетімділікті қамтамасыз ету басым міндет болып қала береді. Бұл ретте ыңғайлы және заманауи АЭА мен ИА-ны одан әрі дамыту шеңберінде инженерлік- коммуникациялық инфрақұрылымға қолжетімділікті қамтамасыз етумен және инфрақұрылымдық объектілер құрылысын аяқтаумен қатар инвесторлар үшін қосымша сервистер дамитын болады, осындай аймақтарда рұқсат етілген қызмет түрлерінің саны кеңейтілетін болады.

      Қолайлы инвестициялық жағдайлар жасау және олардың сақталуына кепілдік беру. Еліміздегі инвестициялық ахуалды одан әрі жақсарту үшін салалық ерекшелікті ескере отырып, инвестициялық саясатты жүйелі жетілдіру жалғастырылатын болады.

      4-басымдық. Құзыреттерді дамыту

      Негізгі құралдардың бірі ТжКБ мен университеттердің білікті кадрларды даярлаудағы рөлін кеңейту, сондай-ақ ағымдағы кадрларды тұрақты дамыту болады.

      Мамандардың цифрлық сауаттылығын дамыту және ЖИ-дың өңдеу өнеркәсібіне әсері мәселелеріне ерекше назар аудара отырып, үздіксіз білім беру қағидаттарын қолданудың ауқымын кеңейту көзделген. Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілері де мемлекеттің қолдауымен кадрлық әлеуетті тұрақты дамытуға белсенді қатысатын болады.

3. ӨСУДІҢ ЖАҢА НҮКТЕЛЕРІ:

3.1. КӨЛІК-ЛОГИСТИКА КЕШЕНІ

      Ағымдағы жағдай

      Қазақстанның ірі тауар өндірушілер мен өткізу нарықтары арасындағы географиялық орналасуы оның Еуразия құрлығында тораптық көлік-логистика хабы ретінде қалыптасуына негіз болады.

      Бұл ретте Қазақстанның көлік-логистика кешенін (бұдан әрі - КЛК) дамыту бірқатар сын-қатерлерге тап болды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша ел экономикасы құрылымындағы саланың үлесі пандемияға дейінгі деңгейге қалпына келмеді (2019 жылғы 8,0%-бен салыстырғанда қарсы 5,3%).

      Көлік инфрақұрылымының ауыр жүктемесі мен тозуы

      Қазақстанда магистральдық теміржолдардың 57%-ы тозған деп танылды. Екі жолды және көп жолды желілердің үлесі 31 %-ды құрайды, бұл тасымалдаудың өткізу қабілеті мен тиімділігін айтарлықтай тежейді. Бұған қоса теміржол станцияларының көпшілігінде, сондай-ақ Құрық пен Ақтау теңіз порттарында қуаттың жетіспеушілігі байқалады.

      Тасымалдардың қауіпсіздігі мен сенімділігіне тікелей әсер ететін автожол инфрақұрылымының проблемалары атап өтіледі. 92% республикалық және 87% жергілікті автожолдар халықаралық бағдарлардың жекелеген учаскелерінде жоғары жүктеме жағдайында ресми түрде нормативтік талаптарға сэйкес келеді. Бұл ретте жыл сайын республикалық маңызы бар жолдар желісін үдемелі кеңейту қажеттілігі анықталады. Облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың едәуір бөлігінің қатты жабыны жоқ.

      Осындай жағдай авиатасымалдар секторында, атап айтқанда Астана, Алматы және Шымкент қалаларының ірі әуежайларында да байқалады. Трафик көлемі әуежайлардың жобалық параметрлерінен едәуір асып түседі және инфрақұрылымның тез тозуына ықпал етеді.

      Сын-қатерлердің бірі - қойма қызметтері нарығындағы қанағаттандырылмаған сұраныстың жоғары болуы.

      Көлік паркінің тапшылығы мен тозуы

      Теміржол саласындағы өндірістік уақыт шығындарының едәуір бөлігі локомотивтерге түсетін жоғары жүктемемен байланысты. Қазақстанда жүк тиелген вагондар өз уақытының 33 %-ында қозғалмайтын күйде тұрады, бұл жеткізудің кешігуіне және көлік шығындарының ұлғаюына алып келеді. Вагондардың жекелеген түрлері бойынша да жетіспеушілік сезіледі. Сонымен қатар, жылжымалы темір жол құрамының тозуының жоғары дәрежесі байқалады, "Қазақстан темір жолы" ҰК" АҚ (Бұдан әрі - "ҚТЖ" ҰК" АҚ) локомотивтерінің 51%-ының және жүк вагондарының 40%-ының жобалық пайдалану мерзімі аяқталуда.

      Бұдан басқа, құрғақ жүк тасушылар, паромдардың, танкерлердің және контейнерлік кемелердің жетіспеушілігінен қазақстандық флот Каспий алабындағы басқа елдердің неғұрлым дамыған флоттарымен бәсекелесе алмайды.

      Авиатасымалдарда халықтың тарапынан өсіп келе жатқан қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажетті әуе кемелерінің тапшылығы байқалады.

      Саланың төмен цифрландырылуы және теміржол секторындағы ағындардың тиімсіз басқарылуы.

      Көлік секторындағы цифрландырудың жеткіліксіз деңгейі барлық жерде байқалады. Бақылау-қадағалау органдарын қоса алғанда, көлік процесіне қатысушылар арасында деректер алмасу және келісу үшін бірыңғай ақпараттық ортаның болмауы жүк операцияларында елеулі кідірістерге алып келеді және Қазақстанның транзиттік хаб ретіндегі тартымдылығын төмендетеді.

      Бұдан бөлек операциялық тиімділіктің төмендігі - теміржол саласының әлеуетін іске асыруды тежейтін негізгі фактор лардың бірі. Мысалы, операторлар, әлеуметтік және коммерциялық тасымалдар арасындағы, сондай-ақ транзиттік және экспорттық бағдарлар арасындағы қозғалыстың басымдығын белуге арналған арналған ашық және айқын қағидалардың болмауы. Мұндай жағдай шағын және орта бизнес пен шикізаттық емес экспортқа қосымша кедергілер туғызады.

      Бұдан басқа, теміржол тасымалын тарифтеудің ағымдағы жүйесі де инфрақұрылым мен жылжымалы құрамды тиімді пайдалануға ықпал етпейді. Бос вагонды тасымалдау тарифінің төмендігіне байланысты магистральдық теміржол желілеріндегі вагондар саны артады, бұл жиынтығында тартудың жетіспеушілігімен бірге босқа тоқтап қалуға (уақыттың 56 %-ында вагондар тоқтап тұрады) және тасталған пойыздар санының артуына әкеледі.

      Нарықтың бұрмалануы және төмен инвестициялық тартымдылығы

      Көлік тасымалдарының түріне байланысты мемлекеттің қатысуының әртүрлі деңгейі байқалады. Мысалы, автотасымалдау басқа көлік түрлерімен салыстырғанда жеке операторлар үшін ашық нарық саналады. Авиатасымалдау секторында ішкі бағдарлар, әсіресе лоукост-авиакомпаниялардың пайда болуымен жоғары бәсекелестікті көрсетуде.

      Теміржол тасымалы саласында мемлекеттің қатысуы салыстырмалы түрде жоғары болып қалуда, бұл нарықтағы монополияға және соның салдарынан қызмет көрсетудің төмен деңгейіне әкеледі. Теміржол саласының проблемалары, ең алдымен, ағымдағы операциялық шығындар мен инвестициялық шығындарды жабу үшін қажетті реттелетін теміржол тарифтерінің жеткіліксіз деңгейімен байланысты. Бұдан басқа, кірісі төмен жүктерді кірісі жоғары жүктер, сондай-ақ жолаушылар мен жүк тасымалдары есебінен тоғыспалы субсидиялау проблемалары бар.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      2029 жылға қарай Қазақстан ірі өңірлік сауда-логистикалық хаб рөлінде едәуір нығая түседі, ал көліктегі және қоймаға сақтаудағы көрсетілетін қызметтердің ЖІӨ-ге үлесі 9%-дан асады.

      Транскаспий халықаралық көлік бағдарының (Бұдан әрі - ТХКБ) мультимодальділігі мен бағдарын дамыту, сондай-ақ қазақстандық кәсіпорындар үшін транзиттік тасымалдар мен экспорттық мүмкіндіктер көлемін ұлғайту үшін "Солтүстік - Оңтүстік" бағытының ауқымын кеңейту басым міндеттер саналады. Қазақстан арқылы транзиттік тасымалдау көлемі 2029 жылға қарай 26,7 млн тоннадан 43 млн тоннаға дейін және 1,1 млн жиырма футтық эквиваленттен (ЖФЭ) 2,0 млн ЖФЭ-ге дейін ұлғаяды.

      Саланы дамытудың басымдықтары инфрақұрылымды кеңейту мен жаңғыртуды, көлік паркін жаңарту және кеңейту есебінен тасымалдардағы шығындарды азайтуды, операциялық тиімділікті және еларалық кооперацияны арттыруды, сондай-ақ бәсекелестікті ынталандыруды және мемлекеттің қатысу үлесін төмендетуді қамтиды.

      1-басымдық. Инфрақұрылымды кеңейту және жаңғырту

      Теміржол инфрақұрылымын кеңейту. Басым теміржол жолдары мен станцияларын салу және жаңғырту шеңберінде ТХКБ, "Солтүстік - Оңтүстік" және Трансазиялық теміржол магистралының Солтүстік дәлізінің халықаралық көлік бағдарларының қазақстандық учаскесінде қолданыстағы теміржол жолдары мен станциялардың өткізу қабілетін кеңейтуді жүзеге асыру қажет.

      Порт инфрақұрылымын кеңейту. Бар әлеуетті іске асыру үшін су түбін тереңдету жұмыстары жүргізіледі, теңіз порттары мен кірме арналардың қуаттары кеңейтіліп, жаңғыртылады, сондай-ақ заманауи контейнерлік хаб іске қосылады. Тағы бір құрал халықаралық стратегиялық инвесторды тарту арқылы порттарды басқару тиімділігін арттыру болады, бұл өткізу қабілетін тағы үш есе арттыруға мүмкіндік береді.

      Жол инфрақұрылымының өткізу қабілетін және сақталуын арттыру. Халықаралық және өңіраралық автомобиль дәліздеріндегі тар жерлерді жою үшін ұзақ тұрған құрылыстарды аяқтау, батыс, орталық және оңтүстік макроөңірлердегі транзит бағдарларын кеңейту және сыртқы шекаралардағы халықаралық өткізу пункттерінің өткізу қабілетін арттыру бойынша жүйелі шаралар кешенін жүргізу қажет. Сондай-ақ, барлық деңгейлердегі автожолдарды салудың, жөндеудің және оларға қызмет көрсетудің инновациялық стандарттарын енгізуді, сондай-ақ ауыр жүк көлігінің салдарынан олардың мерзімінен бұрын бұзылу тәуекелдерін басқару жүйелерін енгізуді қамтамасыз ету маңызды.

      Әуежайлардың инфрақұрылымын кеңейту. Жолаушылар және жүк авиатасымалдары саласындағы транзиттік әлеуетті күшейту үшін Астана, Алматы, Ақтау, Ақтөбе, Қарағанды және Шымкент қалаларындағы халықаралық әуежайлар жаңғыртылып, кеңейтілетін болады. Қазақстан әуежайларын өңірлік транзиттік авиациялық хабтарға трансформациялау тарифтердің икемді жүйесін енгізуді, мамандандырылған кадр ресурстарын тарту үшін тиісті жағдайларды қамтамасыз етуді, транзиттік жүктердің кедендік рәсімдерін оңтайландыруды көздейді. Бұдан басқа, жүк тасымалдарын дамыту үшін шетелдік тасымалдаушылар мен логистикалық компаниялар үшін кедендік, көші-қон және реттеудің өзге де түрлері болатын еркін сауда аймақтарын құру жоспарланып отыр.

      Сапалы қойма орынжайлары нарығын қалыптастыру. 2029 жылға қарай А және В жоғары кластарының талаптарына сай келетін қойма орынжайларының көлемі 4 млн шаршы метрге дейін жеткізілетін болады. Бұдан басқа, Өзбекстанмен, Қырғызстанмен, Қытаймен, Ресеймен және Каспий өңірімен шекараларда трансшекаралық логистикалық хабтар құруды ынталандыру көзделіп отыр. Логистикалық әлеуетті дамыту үшін жоғары сапалы кедендік (бондтық) қоймалар желісін дамыту шаралары қабылданатын болады.

      2-басымдық. Көлік паркін ұлғайту

      Локомотивтік тартумен қамтамасыз ету. Нормативтік қызмет ету мерзімі өткеннен кейін пайдаланудан шығаруға жататын локомотивтерді ескере отырып, паркті жаңарту және кеңейту жоспарлануда. Сүйреуге қосымша лицензиялар бөлу жеке сектордың үлесін ұлғайтуға және қосымша қаржыландыруды тартуға жағдай туғызады.

      Мультимодальды тасымалдау үшін вагондармен қамтамасыз ету және контейнер тасымалын ынталандыру. Вагондардың тапшы санаттары бойынша жылжымалы құрам паркін кеңейту жоспарлануда. Бұдан басқа, оларды сатып алу немесе оларды пайдалана отырып тасымалдау қүнын уақытша төмендету арқылы контейнер тасымалын ынталандыру шаралары қабылданатын болады.

      Әуе кемелерімен және теңіз флотымен қамтамасыз ету. Қазақстандық авиакомпаниялардың паркі мемлекеттің лизингтік қаржыландыруды қолдау тетіктері арқылы жаңа әуе кемелерімен толықтырылатын болады.

      Бұл бастама ұшу қауіпсіздігінің деңгейін арттыруға және халық пен бизнес-қоғамдастықтың тұрақты, қауіпсіз және жайлы авиатасымалдарға деген қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға бағытталған.

      Порт қуаттары мен ТХКБ әлеуетіне қол жеткізу үшін порттар мен танкер флотының Мұнай қүю қуаттарын қамтамасыз ету қажет. Сауда флотын кеңейту жөніндегі жобаларды іске асыру жеке инвестицияларды тарта отырып, халықаралық әріптестермен бірлесіп экономикалық рентабельділік және коммерциялық тартымдылық негізінде жүзеге асырылатын болады.

      3-басымдық. Ағындарды басқару моделін қайта қарау, тарифтік ынталандыруларды енгізу және цифрлық технологияларды интеграциялау есебінен көлік-логистика кешені жұмысының тиімділігін арттыру

      Теміржол тасымалын жоспарлау және кесте тармақтарын Ұлттық компанияның периметрінен тыс бөлу функцияларын орталықтандыру және шығару. Аталған жұмыс шеңберінде теміржол ағындарын орталық диспетчерлеу және басқару тетіктері енгізілетін болады. Қозғалыстың басымдығын анықтау үшін нақты және ашық қағидаларды әзірлеу және енгізу басым міндет болады. Жүк ағындарының көлемі мен жүйелілігі өскен сайын бекітілген бағдар кестелеріне (Precision Scheduled Railroading) көшу мүмкіндігі бағаланады.

      Жүк ағындарын басқару және құжат айналымын цифрландыру. Теміржол тасымалы секторында транзиттік декларацияларды, кестелер жасауды және жолаушылар мен жүк ағындарын басқаруды автоматтандыру жүйелерін енгізу, сондай-ақ цифрландыру есебінен станциялардың өткізу қабілетін ұлғайту жоспарлануда.

      ЖИ-ды қолданатын заманауи технологиялар қозғалыстың оңтайлы кестесін камералар мен датчиктер арқылы алынған мәліметтерге, сондай-ақ пойыздардың жағдайы мен жүктің бар-жоғы туралы мәліметтерге сүйене отырып есептей алады.

      Бұл жүйелер пойыздардың техникалық жай-күйі, туындаған кідірістер және жоспарлы жөндеу жұмыстары, жолаушылар мен ауа райы жағдайлары туралы мәліметтерді қоса алғанда, инфрақұрылымның жай-күйі туралы деректермен интеграцияланатын болады, бұл сервис сапасын жақсартуға және жедел басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етеді.

      Аралық қозғалыс жүйесін енгізу жоспарлануда, оның мақсаты - станциялардың өткізу қабілетін ұлғайту, сондай-ақ отын шығынын және жабдықтың тозуын төмендетуге бағытталған пойыздарды автоматты түрде жүргізу жүйелерін қолдану.

      Бүгінгі таңда кедендік процестерді автоматтандыру жүйесін - "Цифрлық сауда дәлізін" енгізу жобасы іске асырылуда. Жүйе кедендік транзитті автоматтандыруға, транзиттік декларацияларды автоматты түрде шығаруға, жүктерді бақылауға және электрондық құжаттарға көшуге мүмкіндік береді.

      Су көлігі үшін Каспий маңы порттарымен бірыңғай цифрлық платформа құруды қоса алғанда, цифрландыруды белсенді дамыту және теңіз порттарындағы процестерді автоматтандыру арқылы мультимодальды логистикалық тізбектерге интеграциялау көзделген.

      Сондай-ақ, автомобильмен тасымалдау саласында кеден органдары арасында электрондық жүкқұжаттар мен деректер алмасу жүйелеріне ауыса отырып, шекарадан өту кезінде "бір терезе" қағидаты іске асырылатын болады. Электрондық eTIR (халықаралық автомобиль тасымалдары жүйесі) және eCMR (халықаралық автомобиль тасымалдарына арналған электрондық жүкқұжат) жүйелеріне көшу жоспарлануда.

      Басым бағыттар бойынша бірлескен кәсіпорындар шеңберіндегі тиімді еларалық өзара іс-қимыл және тасымалдаудың барлық түрлері бойынша шекаралық өтулерді оңайлату. Негізгі халықаралық бағдарларда құрылған трансшекаралық бірлескен кәсіпорындар шеңберінде "бір терезе" қағидаты бойынша қызметтер белсенді түрде көрсетілетін болады. Сондай-ақ бағдардың инфрақұрылымын бірлесіп қаржыландыру жөніндегі жоспарлар мен міндеттемелер де көзделуге тиіс.

      Тексерілген транзиттік жүктер үшін және "бір аялдама" қағидатын іске асыру үшін жекелеген шекаралық өткелдерде "жасыл дәліздерді" енгізуге ерекше назар аударылатын болады. Сондай-ақ Астана, Алматы, Ақтау және Шымкент қалаларындағы негізгі әуежайлардың базасында өңірлік транзиттік көлік тораптарын (хабтарын) құру көзделген. Хабтар жеңілдетілген кедендік және шекаралық режимдермен жабдықталатын болады.

      Инфрақұрылымды және жылжымалы теміржол құрамын тиімсіз пайдалануға тарифтік ынталандыруды төмендету. Бос вагондарды тасымалдауды азайту және олардың тоқтап тұру уақытын қысқарту мақсатында теміржол тасымалы үшін тарифтік кестені жаңарту көзделген. Жүк тиелген және бос вагондарға тарифтердің арақатынасы қайта қаралады, сондай-ақ магистральдық теміржол желісінде тоқтап тұрған вагондар үшін айыппұл санкциялары қатаңдатылатын болады.

      4-басымдық. Нарықта бәсекелестікті арттыру және мемлекеттің қатысу үлесін төмендету

      Саладағы жеке инвестициялардың үлесін ұлғайту және теміржол секторындағы ұлттық тасымалдаушыны реформалауды аяқтау. Теміржол тасымалы нарығын дамытуға, жылжымалы құрамды жаңартуға және инфрақұрылымды жаңғыртуға жеке инвестицияларды тарту үшін жағдай жасау жоспарлануда.

      Сондай-ақ, "ҚТЖ" ҰК" АҚ-ны нақты контурларын сақтай отырып және бизнес-бірліктер қызметінің аражігін ажырата отырып, Ұлттық көлік-логистика компаниясын трансформациялауды аяқтау көзделіп отыр. Компания дайын болған кезде оның жекелеген бизнес-вертикалдарын бөлу және жекешелендіру жүргізілетін болады. Бұл процесстер жүк түрлері бойынша тарифтерді саралаудан біртіндеп бас тартуды және әлеуметтік жүктерді қолдаудың жаңа тетіктеріне көшуді қоса алғанда, теміржол саласындағы тарифтік саясатты қайта қараумен қатар жүретін болады. Бағалардың жаңа прейскурантын қалыптастыру кезінде жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудың нақты өзіндік құны ескеріледі, сондай-ақ тасымалдарды сапалық көрсеткіштерге тарифтеуге (жылдамдық, электрлендірілген, электрлендірілмеген жолдар, басым поездар, аса ауыр поездар және тағы басқалар) көшу қамтамасыз етіледі.

      "Ашық аспан" саясатын өрістету. ЕО тәжірибесі бойынша авиатасымалы нарығын ырықтандыру Ұлттық авиатасымалдаушылармен тиімді бәсекелесе алатын жаңа төмен бюджеттік авиакомпаниялардың пайда болуына ықпал етеді. Тікелей әуе қатынасының ашылуы жалғасады, ал халықаралық авиациялық желі 30-дан астам жаңа бағдарға ұлғайтылатын болады.

3.2. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕН

      Ағымдағы жағдай

      Қазақстан 214 млн га деңгейінде ауыл шаруашылығы алқаптары бойынша әлемдегі алтыншы ел бола отырып, үлкен аграрлық әлеуетке ие. Ауыл шаруашылығы ондаған жылдар бойы Ұлттық экономикаға аз ғана үлесін ЖІӨ-нің 5% деңгейінде сақтап келеді және жоғары әлеуметтік маңызға ие. Бұл ретте ауыл шаруашылығындағы еңбегі өнімділігінің деңгейі салыстырмалы түрде төмен.

      2022 жылы Қазақстан Өзбекстан, Ресей және Әзербайжан сияқты елдерден озып, азық-түлік қауіпсіздігінің әлемдік рейтингінде 32-ші орынды иеленді, бұл елдегі саланың орнықты екенін білдіреді. Сонымен қатар, Қазақстанда кейбір азық-түлік тауарларымен жеткілікті қамтамасыз етілмеу байқалады, соның салдарынан ел АӨК өнімдерінің нетто-импорттаушысына айналды, бұл өз кезегінде маңызды проинфляциялық фактор саналады. Бұдан басқа, осындай тауарлардың көптеген санаттары бойынша өнім импортының бір импорттаушы елден жоғары деңгейде шоғырлануы азық-түлік қауіпсіздігінің қосымша тәуекелдерін туғызады.

      Еуразия орталығында бірегей орналасу Қазақстанға Ресейдің, Қытайдың, Орталық Азия елдерінің орасан зор өткізу нарықтарына тікелей қолжетімділікті қамтамасыз етеді және елдің үлкен экспорттық әлеуетін айқындайды. Экспорт негізінен шикізат пен терең емес өңделген тауарлардан түрады, экспорттың 61% - бидай мен ұн экспорты. Бұл ретте жеткілікті қамтамасыз етілген тауарлардың санаттары бойынша ағымдағы нарықтарда экспортты ұлғайту әлеуеті бар, олардың топ бестігінде, оның ішінде жаңа нарықтарға шығу есебінен Қазақстан экспорт көлемінің 21%-ын алады.

      Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, Қазақстандағы ауыл шаруашылығы қызметкерлері табысының төмен деңгейімен сипатталады: ауыл шаруашылығындағы жалақының медиандық мөлшері ел бойынша медиандық жалақыдан 34%-ға төмен.

      Ағымдағы жағдайға жасалған талдау ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту ауыл шаруашылығы өнімділігіне, жоғары дәрежеде қайта өңделген өнімдерді өндіруді дамытуға, азық-түлік тауарларын сақтау және тасымалдау инфрақұрылымына байланысты бірқатар сын-қатерлер мен мүмкіндіктерді айқындайтынын көрсетеді.

      Өсімдік шаруашылығы

      Өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінде негізгі үлесті алады. 2022 жылы салада өнім шығару 5,8 трлн теңгені құрады. 2017 жылдан бастап өсімдік шаруашылығының 21% деңгейінде байқалған сенімді өсу қарқыны негізінен дәнді дақылдардан тұратын экспорттың өсуіне байланысты болды.

      Қазақстанда егіс алқабы соңғы жылдары тұрақты өсуде, алайда дақылдардың төмен әртараптандырылуы байқалады: 70% өнімділігі төмен дәнді дақылдар. Елдің негізгі астық егетін өңірлерінде біртекті егістік басым.

      Бұдан басқа, Қазақстан негізгі дақылдардың шығымдылығы бойынша, климаттық жағдайлары ұқсас басқа елдерден артта қалып отыр. Жыртылатын аудандарды пайдаланудың төмен тиімділігі көбінесе топырақ жамылғысының нашарлауына, суармалы жерлер көлемінің баяу өсу қарқынына және суды пайдаланудың төмен тиімділігіне, тұқым шаруашылығының даму деңгейінің төмендігіне және материалдық-техникалық базаның жеткіліксіз жарақтандырылуына байланысты.

      Жер жамылғысының нашарлауы

      Қазақстанда топырақтың құнарсыздану процестері қатты белең алуда. Ел бойынша 90 миллион гектарға дейін эрозияға ұшыраған немесе эрозиялық-қауіпті жерлер бар, олардың 29 миллионы іс жүзінде эрозияға ұшыраған.

      Ғылыми зерттеулерге сәйкес бүгінгі күні ауыл шаруашылығында пайдаланылатын топырақтың 75%-дан астамы тозуға ұшырауы ықтимал, зерттелген аумақтағы қарашірігі аз жыртылатын топырақтың үлесі 62,5%-ға жетеді. Мұның бәрі шығымдылықтың төмендеуіне және қаржылық шығындарға әкеледі. Топырақ жамылғысының тозуының негізгі себептері - дақылдарды отырғызу кезінде ауыспалы егіс технологиясын сақтамау, сондай-ақ органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолданудың жеткіліксіз деңгейі: Қазақстанда қосылатын тыңайтқыштардың көлемі салыстырмалы түрде төмен деңгейде және ғылыми негізделген нормалардың орта есеппен 23%-ын құрайды.

      Тұқым шаруашылығының отандық жүйесін дамытудың жеткіліксіз деңгейі

      Қазақстандағы азық-түлік қауіпсіздігінің алдындағы сын-қатерлердің бірі - отандық селекция тұқымымен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі: мысалы, бидай тұқымы бойынша бұл көрсеткіш 56%-ды құрайды. Көкөніс, бақша дақылдары және қант қызылшасы сияқты басқа дақылдар бойынша отандық селекция тұқымымен қамтамасыз етілу 10%-дан кем. Сондай-ақ, сортты жаңартудың төмен пайызы маңызды мәселе: елімізде қолданылатын элиталық тұқымдардың үлесі небәрі 7%-ды құрайды, ал көрші елдерде бұл көрсеткіш 20%-ды құрайды.

      Жеткіліксіз материалдық-техникалық жарақтандырылу

      Қазақстандағы ауылшаруашылық техникасы паркі қатты тозуымен сипатталады: тракторлар - 80%, комбайндар - 72%, егіс кешендері - 70%-ға тозған, ал басқа елдерде тозудың орташа деңгейі 40 - 50%-ды құрайды. Қазақстанда техниканы жаңартудың орташа қарқыны 4%-ды құрайды, ал талап етілетін технологиялық норма 8 - 10%.

      Суармалы жерлердің өсуінің баяу қарқыны және суды пайдаланудың төмен тиімділігі

      Қазақстанда суармалы жерлер үлесінің төмен деңгейі және олардың ауданының баяу өсу қарқыны байқалады. Суармалы жерлердің үлкен үлесі суару, дренаж желілеріндегі ақаудың болуы, жердің тұздануы немесе су басуы салдарынан пайдаланылмайды.

      Артып келе жатқан су тапшылығы аясында негізгі сын-қатер - ауыл шаруашылығында суды пайдаланудың тиімділігінің төмен болуы: Қазақстанда судың суаруға жоғары үлестік шығыны байқалады, климаты ұқсас елдерден осы көрсеткіш бойынша 2-3 есеге асып кеткен. Суды пайдаланудың тиімділігінің төмен болуы судың мол ысырап болуымен және су үнемдеу технологияларын енгізудің төмен деңгейімен байланысты.

      Су үнемдеу технологияларын енгізуді және инфрақұрылымды жаңғыртуды тежейтін негізгі факторлардың бірі 50 - 80% деңгейінде қосымша субсидиялармен сүйемелденетін су тарифтерінің төмен деңгейі.

      Мал шаруашылығы

      2017 жылдан бастап Қазақстанның мал шаруашылығы саласында 20,2% өсім байқалды, бұл негізінен мал санының көбеюіне байланысты болды. Мал шаруашылығындағы негізгі сын-қатерлер - бәсекелестік өндірістердің болмауы салдарынан саланың өнімділігінің төмендігі, жем-шөп базасымен жеткілікті қамтамасыз етілмеуі, эпизоотиялық ахуалдың тұрақсыздығы.

      Саланың төмен өнімділігі

      Өсіп келе жатқан динамикаға қарамастан, Қазақстанда өнімділіктің салыстырмалы түрде төмен көрсеткіштері байқалады: сиыр сүтінің орташа сауымы 2,4 тоннаны құрайды, ірі қара мал бірлігінің (бұдан әрі - ІҚМ) орташа тірі салмағы 339 кг құрайды, бұл басқа салыстыруға болатын елдерге қарағанда едәуір төмен. Саланың ауқымды болмауы сүт және ет өнімдерін өндіру тиімділігін айтарлықтай арттыру мүмкіндігін шектейді.

      Жем-шөп базасымен жеткіліксіз қамтамасыз ету егіс алқабындағы жем-шөп дақылдардың төмен үлесіне және жайылым жерлердің тапшылығына байланысты. Жем-шөп өндіру көлемі зоотехникалық нормалар бойынша талап етілетіннен 2 есе төмен. 8-15 млн гектарға бағаланатын жайылым алқаптарының тапшылығы байқалады. Бұл ретте 179 млн гектар жайылым алқаптарының тек 81 млн гектары ғана ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер, 67 млн гектары - пайдаланылмайтын босалқы жерлер, соның салдарынан климаты ұқсас басқа да елдермен салыстырғанда жайылым алаңының бірлігіне шаққанда мал басының аз саны байқалады.

      Эпизоотиялық бақылауды күшейту қажеттілігі

      Бұдан басқа, елімізде соңғы онжылдықта мал өлімінің төмендеуі байқалады, алайда эпизоотиялық ахуалды бақылау қажеттілігі сақталуда. Қазақстан - ЕАЭО-ның ауыл шаруашылығы жануарларын есепке алудың бірыңғай жүйесін қолдана бастаған алғашқы ел, сондай-ақ ветеринария процестерін цифрландыру және автоматтандыру белсенді жүргізілуде. Алайда, Қазақстанның вакцинация практикасының аусылдан азат елдердің тізімдерінде (60 ел) болмауы мал шаруашылығы мен ет өңдеуде экспортты дамытуға теріс әсер етуде.

      Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу

      Шикізат тапшылығы - Қазақстандағы ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеудегі басты сын-қатерлердің бірі. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіруде шикізат тапшылығы оның жоғары экспорттық бағасына байланысты, бұл фермерлерді өнімді ішкі өңдеу деңгейін арттыруға ынталандырмайды, соның салдарынан зауыттарда толық жүктөменің болмауы байқалады: мысалы, ұн тарту зауыттарының жүктемесі - 36%, май өңдеу зауыттарының жүктемесі - 32,4%. Өндірістің жеке қосалқы шаруашылықтарда шоғырлануына байланысты техникалық және санитариялық регламенттерге сәйкес келетін сапалы шикізаттың (сүт, ет) тапшылығы мал шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуді тежейді.

      Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді дамыту көрші елдер тарапынан Қазақстаннан шикізат өнімінің импортын ынталандыратын және қайта өңделген өнімнің импортын шектейтін тарифтік реттеу шараларын да тежейді.

      Көлік-логистика инфрақұрылымының жеткіліксіз дамуы

      Соңғы жылдары Қазақстанда азық-түлік тауарларын сақтауға арналған инфрақұрылым тапшылығы байқалды: көкөніс сақтау қуатының тапшылығы орта есеппен 35%-ды құрайды. Сондай-ақ ет және балық өнімдерін сақтауға арналған мұздатқыш қоймалардың тапшылығы байқалады.

      Жылжымалы құрамның тапшылығы және шекаралық өткелдердің өткізу қабілетінің шектеулі болуы проблемасы ел ішінде де, сыртқы нарықтарда да ауыл шаруашылығы өнімдерін жеткізудегі іркілістерге әсер етеді.

      Кооперацияның жеткіліксіз дамуы

      Елімізде бұрын қалыптасқан ауыл шаруашылығы кооперативтері даму мен тиімділіктің тиісті деңгейін көрсеткен жоқ: кооперативтердің жалпы шығарылымда өнім өндіру көлемінің үлесі 1%-дан аз. Негізгі проблема кооперативтерді құрудың формальды және жалған қағидаты болды: 2021 жылы уәкілетті орган жүргізген тексеру қорытындысы бойынша 18% белсенді емес және 42% ресми құрылған кооперативтер анықталды. Соның салдарынан фермерлер тарапынан қызығушылық пен ынталану және сенім тапшылығы байқалады.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Қазақстанда АӨК дамыту үш іргелі міндетке қол жеткізуге бағытталған: әлеуметтік маңызы бар тауарлардың барлық санаттары бойынша азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, мал шаруашылығы өнімдерінің экспорттық әлеуетін ашу және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, сондай-ақ нәтижелі жұмыспен қамтуды және жұмыскерлердің лайықты әл-ауқатын қамтамасыз ету.

      Өсімдік шаруашылығында аталған міндеттерді іске асыру үшін дамудың негізгі бағыттары - егістік алқаптарын пайдалану және суды пайдалану тиімділігін арттыру болады.

      Мал шаруашылығында инвесторларды тарту және кооперацияны дамыту жолымен саланың ауқымын кеңейту, сондай-ақ эпизоотиялық салауаттылықты қамтамасыз ету негізгі бағыттар болады. Сонымен қатар негізгі бағыттардың бірі ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу деңгейін арттыру болып қала береді.

      АӨК-ні ауқымды реформалау қосымша көздерден қаражатты белсенді тарта отырып, саланы қаржыландыруды едэуір ұлғайтуды талап етеді. Бұл ретте мемлекеттік қолдаудың барлық шаралары бірыңғай цифрлық платформа шеңберінде "бір терезе" қағидаты бойынша ұсынылатын болады.

      1-басымдық. Ауыл шаруашылығы алқаптарын пайдалану тиімділігін арттыру

      Жер ресурстарын зерттеп қарау деңгейін арттыру. Бұл бағыттағы түйінді міндеттердің бірі - жер ресурстарының жай-күйіне толық зерттеу жүргізу, жерді сапалы (топырақ, геоботаникалық, агрохимиялық) есепке алу болады. Осыған орай аграршылардың жерді сапалы зерттеп қарауы және зерттеп қарау нәтижелерін мемлекетке ұсынуы үшін ынталандыру тетіктерін енгізу жоспарланып отыр.

      Жер мониторингінің бірыңғай мемлекеттік ақпараттық-талдамалық цифрлық платформасын құру. Маңызды бағыттардың бірі жер ресурстары туралы әртүрлі ауыл шаруашылығы деректерін (спутниктік суреттер, жер кадастры платформасынан жерді пайдалану мақсаты мен оның пайдаланылуы туралы деректер, топырақ қабатын зерттеу деректері, ауыспалы егіс схемалары және басқалар), сондай-ақ климаттық көрсеткіштерді (температура, ылғалдылық және басқалар) біріктіретін мемлекеттік цифрлық платформаны іске асыру болады. Терең талдау негізінде оңтайлы дақылдар, ауыспалы eric, қолданылатын тыңайтқыштардың, тұқымдардың, пестицидтердің деңгейі мен түрлері, суды пайдалану жөнінде автоматтандырылған тәсілдер енгізіледі.

      Топырақ қабатының тозуын азайту және жерді қалпына келтіру. Топырақ қабатын зерделеу деректерін талдау негізінде топырақтың қасиеттерін және жерді ауыл шаруашылығы мақсатында пайдалану үшін жағдайларды жақсартуға бағытталған қалпына келтіру, мелиорациялық жұмыстар (құрғату, жырту, тырмалау, органикалық және минералды тыңайтқыштар енгізу және басқалар) жоспарын құруға негіз болатын жердің жай-күйін талдаудың және топырақ қабатындағы жағымсыз өзгерістерді болжаудың заманауи әдістерін енгізу қажет болады.

      Белгілі бір нақты жер учаскесі үшін ең тиімді дақылдарды өсіруді ынталандыру, тыңайтқыштардың оңтайлы деңгейін пайдалану. АӨК дәстүрлі түрде бүкіл әлемде дотация бөлінетін сала болып табылады, алайда мемлекеттік қолдау жүйесі саланың тиімділігін арттыру құралы болуға тиіс.

      Қарсы міндеттемелерді кезең-кезеңімен белгілеу және фермерлерді өндіріс көлемін арттыруға, белгілі бір учаске үшін оңтайлы дақылдарды өсіруге, бизнес-қоғамдастық өкілдерімен келісілген ғылыми негізделген ұсынымдар негізінде агроинпуттардың (тыңайтқыпітар, пестицидтер және басқалар) оңтайлы деңгейін пайдалануға ынталандыратын субсидияларды енгізу маңызды бағыт болады. Сондай-ақ мемлекеттік қолдау жүйесінің "сары себет" шараларынан дамыған елдерде АӨК-ті қолдау жүйесінде негізгі рөл атқаратын "жасыл себет" шараларына кезең-кезеңімен көшуі де маңызды бағыт болмақ.

      Ауыл шаруашылығы техникасын 8 - 10% технологиялық нормативке дейін жаңартуды жеделдету есебінен материалдық-техникалық базаны жаңартуды қамтамасыз ету көзделіп отыр. Инвестициялық шығындарды субсидиялау және саланың ағымдағы экономикалық жағдайы мен қажеттіліктерін ескере отырып, инвестициялық субсидияларды есептеу үшін нормативтерді жаңарта отырып, ауыл шаруашылығы техникасын сатып алуға арналған кредиттер, лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау бағдарламаларын іске асыру жұмысын жүргізу жоспарланған. Бұдан басқа ағымдағы қаржы құралдарын кеңейту мүмкіндіктері, мысалы, ауыл шаруашылығы техникасының жеңілдікті лизингін қаржыландыру көлемін ұлғайту қарастырылатын болады.

      2-басымдық. Суды пайдалану тиімділігін арттыру

      Су үнемдеу технологияларын қолдану деңгейін арттыру. Су үнемдеу технологияларын қолданудың қолжетімділігін арттыру үшін ирригациялық жүйелерге, су алу және беру үшін қажетті инфрақұрылымды және су үнемдеу технологияларын енгізуге субсидиялар нормативін ұлғайту мүмкіндігі қарастырылатын болады. Бұдан басқа өзіндік құнын төмендету мақсатында ирригациялық жүйелердің отандық өндірісін ұйымдастыру мүмкіндігі пысықтау жоспарланып отыр. Суды пайдалануды оңтайландыру үшін аграршыларды топырақтың ылғалдылығы, температурасы, вегетациялық индексі және тағы басқа көрсеткіштер негізінде суаруды басқарудың ақылды автоматтандырылған жүйелерін пайдалануға ынталандыру шаралары қабылданады.

      Фермерлерді суды үнемді пайдалану практикасына үйрету. Осы жұмыс шеңберінде фермерлерге суды үнемді пайдалану практикасы бойынша оқыту курстарын ұйымдастыру (мысалы, дақылдарға байланысты суаруды тиімді жоспарлау, булануды реттеу үшін арнайы топырақ қабатын пайдалану және басқалар), суды үнемдеудің инновациялық технологияларын қолдану мүмкіндігін пысықтау көзделіп отыр.

      Тарифтерді реттеу. Аталған бағытта суды үнемді пайдалануды ынталандыру үшін тарифтерді қайта қарау, ирригациялық жүйелердің тиімділігін арттыру үшін су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту және тазартылған сарқынды, еріген, минералданған және басқа да суларды қоса алғанда, суаруда баламалы су көздерін пайдалануды тарату жоспарланған.

      3-басымдық. Мал шаруашылығының ауқымын кеңейту

      Инвесторларды тарту. Мал шаруашылығы саласына ірі шетелдік ойыншыларды, трансұлттық компанияларды тарту технологиялар трансферте, өнімнің әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, сапасы мен қауіпсіздігінің жоғары стандарттарын енгізуге ықпал ететін болады. Ірі трансұлттық компаниялар жергілікті өнімді экспорттаудың жаңа мүмкіндіктерін қамтамасыз ете отырып, откізу нарықтарына қолжетімділік береді, бұл да жұмысшылар өнімділігінің өсуіне және жұмыс орындарының ұлғаюына әкеледі.

      Кооперацияны дамыту. Кооперативтер шағын және орта өндірушілерге капиталға, ортақ ресурстарға және нарықтарға қол жеткізуге мүмкіндік бере отырып, кооператив мүшелеріне заманауи технологияларға, инфрақұрылымға қаражат салуға, өндіріс процестері мен өнім сапасын жақсартуға мүмкіндік беру арқылы мал шаруашылығының тиімділігін арттыруда маңызды рөл атқарады. Осыған орай үздік практикалар үлгісінде фермерлер кооперациясының жаңа тәсілдерін пысықтау жоспарлануда, олар: тіркеуден бастап өткізуді ұйымдастыруға дейін жеткілікті қолдауды қамтамасыз ететін қаржылық тетіктер, сондай-ақ ауыл шаруашылығы кооперативтерінің мүддесін қорғауды, халықты консультациялық қолдауды және олардың қызметінің тиімділігін бақылауды қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық тетіктер.

      Малдың саулығын бақылау мен профилактика шараларын күшейту. Мал шаруашылығындағы осы басымдық шеңберіндегі жұмысты жануарлар ауруларының ошақтарын азайтуға, вакциналау практикасын қолданбай аусылдан азат ел мәртебесін алуға бағыттау жоспарланып отыр. Фермерлерді малдың жай-күйін бақылауды күшейтуге, ветеринариялық іс-шаралар жүргізуге, заманауи цифрлық технологияларды, мал саулығының жай-күйін бақылау жөніндегі шешімдерді пайдалануға ынталандыратын тетіктер әзірленетін болады.

      4-басымдық. Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді ынталандыру

      Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді ынталандыратын шараларды енгізу. Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді ынталандыру мақсатында салық саясатын жетілдіру, қайта өнделген ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттаумен айналысатын кәсіпорындар үшін уақытша жеңілдіктер қарастыру көзделіп отыр. Бұдан басқа шикізатты қайта өңдеуді ынталандыратын тарифтік емес және тарифтік реттеу шаралары енгізілетін болады.

      Қайта өңдеу өндірістерін құру және кеңейту. Қайта өңдеу өндірістерін салу және кеңейту жобаларын іске асыру шеңберінде инвестициялық шығындарды, айналым қаражатын толықтыруға арналған кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемелерін және ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеу кәсіпорындары үшін, оның ішінде тереңдетіліп қайта өңделген өнімдерді өндіру үшін жабдықтар лизингін субсидиялау жұмысы жалғастырылатын болады.

      5-басымдық. Экспортты қолдау

      Экспорттық нарықтарды кеңейту. Экспортты ұлғайту бойынша АӨК-нің іргелі мақсаттарын іске асырудың негізгі міндеті экспорттық нарықтарды кеңейту болып табылады. Қазақстан үшін үлкен тұтынушылық базасы бар Қытай нарығы ерекше қызығушылық тудырады. Экспортты кеңейту бойынша екінші маңызды бағыт "халал" өнімдерді Парсы шығанағы елдеріне және Ислам ынтымақтастығы ұйымы (ОІС) елдеріне экспорттау болып табылады. Үкімет жергілікті өндірушілер мен экспорттаушыларды, әсіресе сертификаттау мен қажетті стандарттарды енгізу саласында қолдаудың жан-жақты тетіктерін пысықтайтын болады. Бұдан басқа тарифтік емес кедергілерді азайтуға, кедендік рәсімдерді жеңілдетуге және сауда қатынастарын жақсартуға бағытталған екіжақты және көпжақты сауда келісімдерін жасасу жұмыстың маңызды бағыты болады. Қазақстандық тауарларды қолдау және шетелдік нарықтарда ілгерілету үшін сауда өкілдіктері мен сауда миссияларын ашу қажеттілігі, халықаралық жәрмеңкелер мен көрмелер өткізу артуда.

      Көлік-логистикалық инфрақұрылымды кеңейту. Қазақстанда азық-түлікті сақтау инфрақұрылымын кеңейту және жаңғырту өнімнің сақталуы мен қауіпсіздігін арттыру, шығындарды азайту процестерінің маңызды бағыттарына жатады. Сақтаудың қолайлы жағдайларын қамтамасыз ету үшін кокөніс қоймаларын, мұздатқыш қоймаларын және басқа да объектілерді салу және жаңғырту ең үлкен басымдыққа ие болады. Мәселен, 2025 жылдың соңына дейін жалпы сыйымдылығы 689,8 мың тонна болатын қосымша қоймаларды беру жоспарлануда.

      Негізгі міндет - сақтау инфрақұрылымын салуға және жаңғыртуға жеке инвестицияларды тарту үшін ынталандыру шараларын енгізу. Бұдан басқа көлік инфрақұрылымын дамыту, көлік желісінің тар жерлерін, жылжымалы құрамды, шекаралық пункттерді кеңейту жұмыстары жүргізілетін болады.

      6-басымдық. Аграрлық ғылым мен құзыреттілікті дамыту

      Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының негізінде сатылас интеграцияланған ғылыми-зерттеу орталықтарын құру. Ғылым, білім және бизнестің байланысын нығайту үшін сатылас интеграцияланған агротехнологиялық хабтар құру жоспарланған, олардың негізінде бизнес, ғылыми-білім беру ортасының өкілдері, стартаптар, шетелдік зерттеу орталықтары біріктірілетін болады.

      Кадрларды даярлау сапасын арттыру. АӨК саласында кадрларды сапалы даярлау мақсатында соңғы ғылыми жетістіктер мен технологиялық инновациялар ескеріле отырып, жетекші шетелдік университеттермен және агробизнеспен әріптестікте жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламаларының мазмүны мен инфрақұрылымын жаңғырту қажет.

      Білім беру қазіргі заманғы еңбек нарығының қажеттіліктеріне бағдарлануы үшін сатылас интеграцияланған ғылыми-зерттеу орталықтары негізінде бизнеспен бірлескен білім беру бағдарламаларын, тағылымдамалар мен жобаларды құруға ерекше назар аударылатын болады.

      АӨК-те цифрландыруды дамыту. АӨК саласын цифрландыру жұмысы шеңберінде агроөнеркәсіптік кәсіпорындардың цифрлық технологияларды енгізуін ынталандыратын қолдау шараларын пысықтау, "цифрлық фермалардың" және дәл егіншілік технологияларының ауқымын кеңейту, цифрлық құрал-жабдықтарды және бағдарламалық жасақтаманы сатып алуға субсидиялар бөлу жоспарлануда. Бұдан басқа цифрлық егіншіліктің, цифрлық фермалардың пилоттық жобаларын қолдау үшін арнайы гранттық бағдарламалар көзделетін болады.

      Ветеринариялық және фитосанитариялық қызметтерді жаңғырту мониторингтеу және бақылау, ауруларды болғызбау және мамандарды оқыту үшін қажетті жабдықтармен және ресурстармен қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Сондай-ақ жануарлар мен өсімдіктер ауруларының өршуін анықтау және оған жедел ден қою үшін терең талдау, өсімдіктер мен жануарлар ауруларын диагностикалаудың, профилактикасы мен емдеудің дүниежүзінде танылған әдістері мен стандарттары негізінде мониторингтеу мен ерте алдын алудың заманауи жүйелерін енгізу мүмкіндіктерін пысықтау жоспарланған.

      Ғылыми зерттеулерді қаржыландыру деңгейін және пайдаланылатын қаражаттың тиімділігін арттырдың маңызы өте жоғары, өйткені Қазақстанда аграрлық ғылыми зерттеулерді жеткіліксіз қаржыландыру байқалады (ауыл шаруашылығы ЖҚҚ-сының 1%-нан аз, ал басқа елдерде бұл көрсеткіш айтарлықтай жоғары). Бұдан басқа коммерцияландырудың елеулі диспропорциясы мен жете қаржыландырылмауы байқалады: ғылыми зерттеулерге барлық қаражаттың 90%-нан астамы, тәжірибелік жұмыстарға - 10%-дан аз, трансфер мен коммерцияландыруға - 0% жұмсалады, бұл ретте әлемдік практикада әрбір бағытқа қаржыландыру көлемі 30-35%-дан келеді.

3.3. ИННОВАЦИЯЛАР, ЦИФРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕАТИВТІ ЭКОНОМИКА

      Ағымдағы жағдай

      Қазақстанда цифрлық және креативті индустриялар белсенді дамып келеді. 2017 - 2022 жылдары ІТ-өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің экспорт көлемі 5 есе өсті және 2023 жылы 529,1 млн АҚШ долл. құрады. Осы санаттағы экспорттың 50%-дан астамы Еуропа елдері мен АҚШ-қа тиесілі. Қазақстанда 12 санаттағы 43 бағыт креативті индустрияға жатады, олардың көпшілігі медиа және ойын-сауық, сән, дизайн және сәулет индустриялары. 2017 жылдан бастап Қазақстанда креативті индустриялар дың өсуі номиналды мәнде 3,2 есені құрады, бұл 2017 - 2020 жылдардағы бүкіл экономиканың орташа номиналды өсуіне сәйкес келеді.

      Сонымен қатар инновациялық қызметтің әлеуеті айтарлықтай дәрежеде ашылмаған күйінде қалып отыр. 2019 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде инновациялық өнім көлемі 1,7 есе ұлғайды, алайда 2022 жылы ЖІӨ-дегі оның үлесі 1,8% деңгейінде қалды. Дүниежүзілік зияткерлік меншік үйымының (Бұдан әрі - ДЗМҰ) жаһандық инновациялар индексінде 2023 жылы 81-ші (132-ден) орынды иеленген Қазақстан инновациялық қызмет шығындары мен нәтижелерінің арақатынасы тиімсіз елдер тобына кірді.

      2022 жылы ІТ-өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің эксперты Қазақстанның бүкіл экспортының шамамен 0,6%-ын құрады (салыстыру үшін: Ирландия мен АҚШ-та экспортный 9%-нан астам). Осыған ұқсас жағдай креативті экономика салаларында да байқалады: олардың Қазақстанның ЖІӨ-дегі үлесі салыстырмалы түрде аз болып қалуда, 2022 жылдың нәтижелері бойынша ЖІӨ-нің 0,9%-ын құрады (салыстыру үшін: 2022 жылы АҚШ пен ЕО-да креативтік секторға ЖІӨ-нің 4,4%-ы тиесілі болды). 2023 жылы Қазақстан ДЗМҰ жаһандық инновациялар индексінің "Креативті нәтижелер" қосалқы индексі бойынша 90-шы орында болды.

      Инновацияларды дамыту

      Қазақстан экономикасының инновациялылығын арттыруды тежейтін негізгі факторлар инновацияларды енгізуге табиғи ынталандыру деңгейінің әлсіздігі, инновацияларды дамыту процесіне негізгі қатысушылар арасында өзара іс-қимылдың дамымауы және инновациялық инфрақұрылымның жетіспеушілігі болып табылады.

      Инновацияларды әзірлеу мен енгізуге ынталандырудың жеткіліксіздігі

      Елде ғылыми-зерттеу және инновациялық қызметті жүргізу төмен деңгейде қалып отыр. 2022 жылы Қазақстанда компаниялардың 11 % иновациямен айналысты, бұл ретте ЭЫДҰ елдерінде бұл көрсеткіш орташа алғанда шамамен 50%-ды құрайды.

      Патенттік белсенділік төмен болып қалуда, ДЗМҰ деректері бойынша 2022 жылы Қазақстаннан өтініш берушілер 1 млн адамға 47 патент алды, бұл Ресей (134) және ЕО (613) бойынша орташа көрсеткіштерден едәуір төмен.

      Қазақстанда басым технологияларды дамыту тізбесі айқындалған, бірақ оларды енгізу жауапкершілігі салалық және өңірлік ведомстволардың жоспарларында бекітілмеген.

      Инновациялық дамудың негізгі қатысушыларының өзара іс-қимылының әлсіздігі

      2023 жылы Қазақстан ДЗМҰ жаһандық инновациялар индексінің "инновациялық байланыстар" қосалқы индексінде (132-ден) 123-ші орынды иеленді. Инновациялық қызмет субъектілерінің тиісті өзара іс-қимылының болмауы технологиялық (инновациялық) платформалардың, білім беру желілерінің, ғылыми-өндірістік консорциумдар мен кластерлік бастамаларды қолдаудың жеткіліксіз дамуына байланысты.

      Күрделі жоғары технологиялық жобаларды қолдау үшін венчурлық инвестициялар нарығы маңызды. Бұл ретте Қазақстанда қаржыландырудың бұл түрі дамудың бастапқы сатысында тұр: 2021 жылы мұндай мәмілелердің көлемі ЖІӨ-нің 0,03%-ын құрады, бұл Оңтүстік Корея, Ұлыбритания және АҚШ сияқты елдердің көрсеткіштерінен едәуір төмен (0,44 - 1,1%), ал мәміленің орташа мөлшері салыстырылып отырған елдерге қарағанда 3-4 есе аз болды, бұл ерте кезеңдегі мәмілелердің басым екендігін көрсетеді. Нәтижесінде 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан "алынған венчурлық капитал" көрсеткіші бойынша ДЗМҰ-ның жаһандық инновациялар индексінде 99-орынды иеленді.

      Цифрлық және креативті экономиканың дамуы

      Цифрлық және креативті экономиканы табысты дамыту үшін инновациялар мен шығармашылықты қолдайтын қолайлы орта құру қажет. Бұған мемлекеттік бастамалар да, жеке сектордың инвестициялар мен жаңа технологияларды дамытуға белсенді қатысуы да кіреді.

      Цифрлық және креативті экономиканың дамуы мынадай сын-қатерлердің еңсерілуіне байланысты.

      Біріншіден, креативті индустрияларды мемлекеттік қолдаудың жеткіліксіз деңгейі.

      2023 жылға дейін Қазақстанда креативті индустриялардың заңнамалық тұрғыдан бекітілген жіктемесі болған жоқ. Креативті индустриялардың арнаулы статистикалық есебі жоқ, сол себепті инвестицияларды тарту және мемлекеттік қолдау шараларын жақсарту қиын.

      Бұдан басқа креативті индустрияның дамуын тежейтін факторлар мемлекеттік қолдау шараларының бытыраңқылығы және оны нарық тарапынан алуға жоғары бағдарлану, венчурлық капиталдың қолжетімділігінің төмендігі, даму басымдықтарының болмауы және инфрақұрылымның әлсіздігі болып табылады.

      Екіншіден, стартаптар экожүйесінің жеткіліксіз дамуы және ІТ-мамандарының тапшылығы.

      2022 жылдан бастап Қазақстан StartupBlink стартаптар экожүйелерінің халықаралық рейтингіне кіреді және Орталық Азияда 1-ші, ал әлемде 100 елден 73-ші орында тұр, бұл елдегі экожүйені одан әрі дамытудың елеулі әлеуетін айғақтайды.

      Цифрлық құзыреттілік креативті контент жасау, визуалды дизайнды әзірлеу және тұтынушылардың деректерін талдауды қоса алғанда, салалар мен қызметтердің көп түрі үшін қажет болып келеді. Елде жыл сайын 22 мың ІТ-маман шығарылады. Бірақ жыл сайынғы кадр тапшылығы 30 мың адам деңгейінде сақталуда. Кадрлар тапшылығымен қатар цифрлық дағдыларды талап ететін жұмыс орындары санының өсу әлеуеті де бар, жалпы ІТ-мамандар Қазақстан экономикасында жұмыспен қамтылғандардың 1,2%-ын, ал ЕО-да жұмыспен қамтылғандардың 4,5%-ын құрайды.

      Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (бұдан әрі - АКТ) және реттеу инфрақұрылымын дамытудың әлеуеті мен сын-қатерлері

      Қазақстанда бүгінгі таңда қаржы нарығына қатысушыларға халыққа және бизнеске қашықтан, цифрлық форматта төлем және қаржы қызметтерін көрсету, сондай-ақ жедел режимде төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізу, ашық бағдарламалық интерфейстер (Open API) технологиясын қауіпсіз пайдалану, цифрлық теңге платформасы базасында блокчейн-технологияларды және смарт-келісімшарттарды дамыту, сондай-ақ алаяқтық транзакциялар мен күдікті операцияларды қадағалау және алдын алу мүмкіндігін қамтамасыз ететін ұлттық цифрлық қаржы инфрақұрылымы құрылуда. Бизнес-процестерді басқару жүйесі одан әрі цифрлық сақтауға көшуімен бұлтты есептеу қағидаттары бойынша дамуда.

      Байланыс сапасын жақсарту мақсатында 2027 жылға қарай интернетке кең жолақты қолжетімділіктің үй желілерінің енгізілуінің 100%-дық деңгейі қамтамасыз етілетін болады.

      Цифрлық инфрақұрылымды одан әрі дамыту үшін Қазақстанға интернет жылдамдығын арттыру (Қазақстан үялы байланыс жылдамдығы бойынша 141-ден 66-шы орынды және бекітілген қосылу жылдамдығы бойынша 181-ден 96-шы орынды алады), деректерді өндеу нарығының әлеуетін ашу (2022 жылы Азиядан Еуропаға транзиттік деректер легінің 1,5% Қазақстанда өнделді) және мемлекеттік деректерді басқарудың бытыраңқылығын еңсеру қажет. Мемлекеттік деректер әртүрлі архитектураны пайдаланатын көптеген ақпараттық жүйеде қамтылған, бұл талдау жүргізу үшін әртүрлі ведомстволардың деректерін пайдалануды қиындатады.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Елдің инновациялық әлеуетін кешенді дамытуға және оның сапалы жаңа деңгейге өтуіне, сондай-ақ олардың ел экономикасына қосқан үлесін біртіндеп арттыра отырып, креативті индустрияларды дамытуға ерекше назар аударылатын болады.

      Шешімдердің тиімділігін арттыру және адами факторды болдырмау үшін мемлекеттік органдар технологияларды қолдану арқылы экономиканың дәстүрлі салаларын түрлендіруді көздейтін цифрлық трансформация карталарын әзірлеуде.

      1-басымдық. Экономикаға инновацияларды белсенді енгізу

      Ресурстарды экономика үшін ең көп қайтарымы бар әзірлемелерге шоғырландыру үшін салалар бойынша басым технологиялар тізбесін қалыптастыру қажет. Технологияларды тандау кезінде ЖЭК-ке көшуді және энергия тиімділігін арттыруды қоса алғанда, салаларды дамытудың жаһандық трендтеріне сәйкестігі ескерілетін болады.

      2-басымдық. Инновацияны, цифрлық және креативті экономика салаларын қолдау үшін реттеуді оңтайландыру

      Осы бағыт шеңберіндегі жұмыс инновациялық белсенділіктің ауқымын кеңейту, цифрлық және креативті индустриялардың өсуі және осы салаларға инвестициялардың тартымдылығын арттыру үшін реттеуші шарттарды қамтамасыз етуді көздейтін болады.

      Зияткерлік меншікті қорғау мен пайдалану мүмкіндіктерін күшейту. Зияткерлік меншікті (Бұдан әрі - ЗМ) қорғауды күшейту үшін зияткерлік қарақшылықтың алдын алу және ЗМ құқықтарын бүзғаны үшін бұлтартпас жауаптылықты қамтамасыз ету жөнінде кешенді жұмыс жүргізу жоспарлануда. ЗМ құқықтарын пайдалану мүмкіндіктерін ұлғайтуға ЗМ құндылығы аудитінің стандарттарын әзірлеуді және ЗМ-ны кредиттік кепіл ретінде пайдалану үшін заңнамалық базаны құруды қоса алғанда, ЗМ-ны монетизациялау тетіктерін дамыту есебінен қол жеткізу көзделіп отыр.

      Бірыңғай деректер саясаты ашық архитектура (Open API) қағидаттарына және мемлекет пен коммерциялық сектор арасындағы кооперацияны күшейтуге сәйкес түзілетін болады. Осындай өзара іс-қимыл аясында ақпарат алмасуды үздік халықаралық стандарттарға сәйкес қауіпсіз ортада бұлтты технологияларды пайдалана отырып, стандартталған ашық бағдарламалау интерфейстерінің көмегімен жүзеге асыру жоспарлануда.

      Дербес деректерді қорғау бойынша реттеуді оңтайландыру олардың таралып кету тәуекелін азайтады, операциялардың сенімділігін және инвесторлар, бизнес және азаматтар тарапынан Қазақстанның цифрлық экожүйесіне деген сенімді арттырады.

      Бұдан басқа азаматтардың дербес деректерін қорғау жөніндегі құқықтарын бұзған операторлардың жауаптылығын қатаңдату, сондай-ақ деректердің иелерін хабардар етуді қоса алғанда, деректердің таралып кетуін анықтау және болдырмау тетіктерін дамыту көзделген.

      Креативті индустрияларды реттеуді дамыту экономиканың креативті секторының шекараларын нақтылауға, әлемдік тәжірибені ескере отырып, заңнамалық талаптар мен қызметті жүргізу мүмкіндіктерін әзірлеуге, сондай-ақ ресми статистикалық мониторинги жолға қоюға бағытталатын болады.

      Саланы қолдауды және оны реттеуді күшейту мақсатында тиісті заңнамалық базаны әзірлеу және қабылдау жоспарланған. Сондай-ақ өңірлерде креативті хабтар құрылатын болады, олар қызмет саласы креативті индустрияға жататын барлық заңды және жеке тұлғаларды біріктіретін бірыңғай экожүйені қалыптастыратын болады.

      Мемлекеттік қолдау көрсету мақсатында Креативті индустрияны қолдаудың корпоративтік қорын құру көзделген, ол қаржылық және қаржылық емес қолдау көрсететін болады.

      3-басымдық. Кадрлық әлеуетті дамыту және стартаптардың экожүйесін нығайту

      Таланттарға деген қажеттілікті жабу құзыреттілікті дамыту және стартаптардың экожүйесін нығайту арқылы қамтамасыз етіледі, бұл бір уақытта компаниялардың өсуін ынталандырады және таланттарды ұстап қалады.

      Цифрлық экономиканың кадрлық әлеуеті мен экожүйесі. Цифрлық құзыреттерді дамыту. Цифрлық сауаттылықтың жалпы артуы жұмыс міндеттерінде технологияларды тиімді пайдалану есебінен еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз етеді. Формальды білім берудің барлық кезеңдерінде бағдарламалау және деректер талдамасы жөніндегі курстарды кеңейту, IT-технология саласындағы жетекші сарапшыларды тартып, білім беру бағдарламаларының мазмұнын ұдайы жаңартып отыру жоспарланған. Оқытудың демеушілері ретінде бизнестің қатысуын арттыру кадрларды проактивті даярлауға және оқыту бағдарламасын компаниялардың қажеттіліктеріне бейімдеуге мүмкіндік береді.

      Стартаптардың экожүйесін күшейту. Инкубация және акселерация экожүйесі өңірлік өкілдікті кеңейту, Қазақстанның өңірлеріндегі алаңдар мен жетекші әлемдік инкубаторлар және ІТ-компаниялармен өзара іс-қимыл қарқындылығын арттыру, сондай-ақ жеке инкубаторлар мен акселераторларды қолдау арқылы дамитын болады. Инкубация сапасын арттыруға, оның ішінде аппараттық шешімдерді әзірлейтін стартаптар үшін зертханалық инфрақұрылымды күшейту есебінен қол жеткізу көзделіп отыр. Жаңа кәсіптер мен құзыреттер атласы негізінде оқу бағдарламаларды жаңарту, машиналық оқыту, data science, кибернетика, ЖИ және робототехника бойынша модульдер енгізу жоспарланған. Бұдан басқа оқыту платформалары өздерінің онлайн курстары негізінде үлкен ағартушылық жұмыстар жүргізеді.

      Креативті экономиканың кадрлық әлеуеті мен экожүйесі. Креативті еңбек пен тұтынушылық талғамның құзыреттілігін қалыптастыру. Осы бағыттың міндеттері - экономикадағы креативті құрамдауыш бөлікті арттыру үшін қажетті құзыреттерге оқыту, азаматтардың эстетикалық қажеттіліктерін, олардың креативті контент сапасына деген үміттерін дамыту және Қазақстан тарихы мен мәдениетіне қызығушылықты нығайту.

      Шығармашылық дағдыларды дамыту және мәдени белсенділік азаматтардың әл-ауқатына және олардың әлеуметтік белсенділікке тартылуына ынталандырушы әсер етеді.

      Формальды білім беру құрылымындағы оқыту бағдарламаларын жаңарту "жұмсақ" дағдыларды дамытуға және креативті индустриялармен өзара іс-қимылдың практикалық тәжірибесін кеңейтуге бағытталатын болады.

      Формальды білім берудің барлық кезеңдерінде білім алушылар үшін шығармашылық тапсырмалардың қарқындылығы мен алуан түрлілігін арттыру, сондай-ақ мәдениет пен өнер ұйымдарына, сән көрсетілімдері мен көрмелерге тұрақты экскурсияларды жолға қою арқылы практикалық тәжірибені кеңейту күтілуде. АҚШ статистикасы бойынша шығармашылықты оқытудың дамыған бағдарламасы бар мектептердегі оқушылардың басқа мектептердегі құрдастарымен салыстырғанда оқу және математика бойынша орташа балдары анағұрлым жоғары.

      Креативті қызмет түрлері, оларды игеру үшін қажетті дағдылар мен тегін бағдарламалар туралы ақпаратты қамтитын ақпараттық ресурс құру жоспарлануда.

      Инкубация және акселерация алаңдары ретінде креативті кеңістіктерді дамыту. Креативті индустриялардың жалпы экожүйесінің бір бөлігі ең алдымен үздік әлемдік тәжірибенің ескерілуімен жеке бастама аясында дамытылатын заманауи кеңістіктер, мәдени орталықтар болады. Мұндай кеңістіктер қазіргі заманғы форматта жаһандық іс-шараларды өткізу үшін жағдайларды қамтамасыз етеді.

      Креативті индустрияларда кәсіпкерлікті қолдау. Мемлекет тарапынан қолдау жекелеген креативті индустриялардың ерекшеліктеріне бейімделетін, жергілікті және жаһандық трендтерді, сондай-ақ сарапшылар мен бизнестің пікірін ескеретін қаржылық және қаржылық емес шаралар кешенін біріктіретін болады.

      4-басымдық. Цифрлық инфрақұрылымды дамыту: АКТ-қуаттарын енгізу және киберқауіпсіздікті нығайту

      Жаңа қуаттарды енгізу. Телекоммуникация нарығындағы бәсекелестік жағдайларын нығайту есебінен жекеше инвестицияларды ынталандыру күтілуде. Мемлекет тарапынан қаржылық қолдау бағдарламалары қатынау қиын аудандардағы халық үшін байланысты қамтамасыз етуді қоса алғанда, инфрақұрылым операторлары үшін әлеуметтік-экономикалық маңызы жоғары және рентабельділігі төмен жобаларға тартылатын болады.

      Бұдан басқа 2025 жылы Транскаспий талшықты-оптикалық байланыс желілері және 2026 жылы мемлекетаралық жобалар шеңберінде Батыс - Шығыс Ұлттық гипермагистралінің құрылысын аяқтау жоспарланған.

      Меншікті спутниктік топты дамытумен қатар, халықаралық компаниялармен серіктестік арқылы ғарыштық байланыстың, Жерді қашықтықтан зондтаудың және навигацияның инновациялық жобаларын қолдау жоспарлануда. Бірыңғай цифрлық картографиялық платформаға интеграциялай отырып, мемлекеттік кеңістіктегі деректерді цифрландыру жөніндегі жұмыс жалғастырылады, бұл геосервистерді дамытуды қолдайды.

      Киберқауіпсіздікті нығайтуды қорғау инфрақұрылымын дамыту жолымен іске асыру көзделген. Таралып кету ықтималдығын азайту үшін дербес деректерді қорғаудың техникалық мүмкіндіктері күшейтілетін болады. Құпия сөздерді орнату және аутентификацияның басқа да дәстүрлі әдістері кибершабуылдарға неғұрлым осал бола түсуде. Пайдаланушының іс-әрекеті мен контексті (орналасқан жері, пайдаланатын желісі және сол сияқты) талдау және бағалау үшін ЖИ мен машиналық оқытуды қолдану дербес деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, рұқсатсыз кіруді болдырмауға көмектеседі.

      Бұдан басқа клиенттер, мемлекет пен бизнес арасындағы өзара іс-қимылдың қауіпсіздігін арттыру үшін пайдаланушылардың іс-әрекетін сәйкестендіру, аутентификациялау және тіркеу құралдарының сенімділігі, сондай-ақ биометриялық деректердің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Атап айтқанда, биометриялық деректердің елдік эталондық базасын құру жоспарлануда.

      5-басымдық. Басым цифрлық технологияларды әзірлеу мен енгізуді қолдау

      Қолдаудың басымдығы ретінде екі шешім таңдалады: қолданбалы ЖИ және жетілген байланыс технологиясы, өйткені бұл технологиялық бағыттар инновациялылық дәрежесі мен енгізу жылдамдығы бойынша қалған серпінді технологиялардан асып түседі және цифрлық технологиялар арасында инвестициялардың ең көп көлемін тартады.

      Қолданбалы ЖИ шешімдері. Алдағы онжылдықта ЖИ-ды енгізу қазіргі әлемдік ЖІӨ-нің 25%-ына дейін құрай алады деп күтілуде, олардың ішінде 8% генеративті ЖИ шешімдеріне тиесілі болады. Бұл ретте ЖИ-ды енгізудің әсері біркелкі емес, дамыған елдерде өнімділіктің өсуі дамушы елдерге қарағанда 1,5 есе жоғары болады деп болжанады.

      Бұл теңсіздікті қысқарту үшін Қазақстанда қолданбалы ЖИ шешімдерін кешенді әзірлеу және енгізу қамтамасыз етілетін болады.

      Халықаралық тәжірибеге сәйкес цифрландырудың платформалық моделіне көшу мақсатында мемлекеттік және коммерциялық сектордың иесіздендірілген деректерін жинақтау мен өндеудің заманауи талаптарына сай келетін Деректерді өңдеу орталығы мен ЖИ үшін суперкомпьютер жасау жоспарлануда.

      Бұдан басқа Қазақстанда ірі бизнестің, стартаптардың, ғалымдар мен мемлекеттік органдардың бірлесіп қатысуымен ЖИ-ды дамытудың стратегиялық құжаты әзірленуде. Әрбір сала үшін әзірлеу мен енгізудің басым кейстері көзделген, олар гранттық және сарапшылық қолдауға ие болады. Мемлекеттік секторда барлық деректерді ЖИ негізіндегі талдауды пайдаланатын платформаға көшіруді аяқтау жоспарлануда.

      Генеративті ЖИ-ге негізделген жергілікті тілдік модельдерді жасауға ерекше назар аударылады. Мұндай модельдер қолданбалы ЖИ-ды ел контекстіне барынша тиімді бейімдеуге мүмкіндік береді және барлық түркітілдес елдерде қазақстандық ЖИ шешімдерінің экспорттық тартымдылығын арттырады.

      Қаржы саласында ЖИ-ды пайдалану болжамдардың дәлдігін жақсартуға, күнделікті бір сарынды операцияларды автоматтандыруға, сондай-ақ барынша тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Осы түрғыда Ұлттық цифрлық қаржы инфрақұрылымын мемлекеттің талдамалық жүйесіне интеграциялау қаржы саласындағы жоғары тиімділік пен инновацияны қамтамасыз етудің негізгі құралы болады.

      Жетілдірілген байланыс технологиялары сымды (талшықты-оптикалық желілер), сымсыз (6-шы және 7-ші буындағы Wi-Fi, 5G және 6G желілері) және аэроғарыштық (аэростаттар, стратосфералық ұшқышсыз ұшу аппараттары және геостационарлық емес байланыс спутниктері) шешімдер жиынтығын біріктіреді. Оларды енгізу энергия тұтынуды төмендете отырып, интернеттің жылдамдығы мен тұрақтылығының өсуін қамтамасыз етеді, заттар интернетінің даму тиімділігін арттырады.

      6-басымдық. Венчурлық инвестициялар нарығын дамыту және инновацияларды мемлекеттік қолдаудың тиімділігін арттыру

      Осы міндеттерді іске асыру ҒЗТКЖ-ны қаржыландыру деңгейін ЖІӨ-нің 1%-на дейін және ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет пен қолданбалы ғылыми зерттеулер нәтижелерін коммерцияландыру жобаларын жекеше қоса қаржыландыру үлесін 2029 жылға қарай 50%-ға дейін жеткізуді қолдайды.

      Венчурлық инвестицияларды дамыту. Венчурлық қаржыландыру мүмкіндіктерін үш шара: реттеуді пысықтау, жаңа форматтағы қорларды құру және мүдделі тараптардың хабардарлығын арттыру есебінен кеңейту көзделуде. Реттеудегі өзгерістер инвестициялау мүмкіндіктерін кеңейтуге, соның ішінде "қателесу қүқығы" шекараларын өзгертуге, жекеше инвесторлардың құқықтары мен инвестициялау тәсілдерін нақтылауға бағытталатын болады. Жаңа форматтар арасында кеш сатыдағы қорлар мен қарсы қорларды ұйымдастыру жоспарлануда. Инвесторлар мен технологиялық компаниялардың хабардарлығын арттыру үшін венчурлық мәмілелер көлемі бойынша мемлекеттік статистиканы жинау және жариялау кеңейтілетін болады. Жыл сайынғы талдамалық материалдарды дайындауды және оларды ашық қолжетімділікте жариялауды ұйымдастыру көзделген.

      Инновацияларға жұмсалатын мемлекеттік шығындардың тиімділігін арттыру елдегі инновациялық қызметтің нәтижелілігін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Негізгі тетіктер конкурстық қағидаттарды, инновациялық жүйенің мониторингі институтын дамыту және пилоттық жобаларды қаржыландыру және бақылау тетігін енгізу болады. Пилоттық жобалар мен бағдарламаларды қаржыландыру институтын енгізу бюджет шығындары қаупін азайтады және қаражатты неғұрлым нәтижелі жобаларға жедел қайта бөлуге мүмкіндік береді.

3.4. ТУРИЗМ     

      Ағымдағы жағдай

      Бай тарихы мен мәдениеті, бірегей табиғаты және халық саны көп елдермен көршілес стратегиялық тиімді географиялық орналасуы Қазақстанда туризмді дамыту үшін елеулі әлеуетті айқындайды: 2022 жылы орналасу орындарында қызмет көрсетілген ішкі туристер саны 6,4 млн адамға, ал шетелдік туристер 0,9 млн адамға жетті. Жұмыспен қамту құрылымындағы туристік саланың үлесі 2022 жылы 5,3%-ды құрай отырып, тіпті карантиндік шектеулер кезеңінде де орнықтылықты сақтады.

      Дүниежүзілік экономикалық форумның туризмді дамыту индексі рейтингінде 2021 жылы Қазақстан 2019 жылғы алдыңғы рейтингтен 14 позицияға көтеріліп, 117 елдің ішінен 66-шы орынды иеленді. Дегенмен саланың әлеуеті әлі толық іске асырылған жоқ. Ресми статистика деректеріне сәйкес 2021 жылы Қазақстанның ЖІӨ-сіне туризмнің ағымдағы үлесі 3,4%-ды құрады, бұл әлем бойынша орташа көрсеткіштен (8%) төмен және мысалы, климаты мен мәдениеті ұқсас көрші елдердің көрсеткіштерінен едәуір төмен. Бұл ретте Қазақстанда туристік саланың дамуын бірнеше сын-қатер тежеп отыр.

      Өңірлік ауқымда дамыған тартылыс нүктелерінің болмауы

      Саланың дамуын тежейтін негізгі факторлардың бірі - туристік дестинациялардың инфрақұрылымы дамуының жеткіліксіздігі, оның ішінде жолдардың болмауы немесе сапасының төмендігі. Жоғарыда көрсетілген индекстің "Туристік қызмет көрсету инфрақұрылымының сапасы" қосалқы индексі бойынша ел 76-шы орында. Атап айтқанда, Алматы және Астана қалаларында келушілердің пікірінше, 5 деген бағадан 4-тен төмен емес деген баға берілген қонақүйлердің үлесі салыстырмалы түрде төмен болып қалуда: бар-жоғы шамамен 9 - 12 %. Кейбір объектілер адам ең көп келетін маусымдарда инфрақұрылымға жоғары жүктемемен сипатталады: мысалы, Алматы тау кластері шаңғы тебу маусымында 1,5 млн астам келушіге қызмет көрсетеді.

      Инфрақұрылымдық сын-қатерлермен қатар сала үшін негізгі кедергілердің қатарында қызмет көрсету деңгейінің төмендігін атауға болады. Дүниежүзілік экономикалық форум 2021 жылы Қазақстанда туризм индустриясының дамуын бағалау шеңберінде сервис сапасына білікті мамандардың жетіспеушілігі тікелей әсер ететінін анықтады. Білім беру жүйесінің бәсекеге қабілетті экономиканың қажеттіліктеріне және персоналды даярлауға инвестицияларға сай болуы тұрғысынан барынша артта қалушылық байқалады.

      Шетелдік туристер легінің әлсіздігі

      Қазақстанда мысалы, Грузия мен Өзбекстанға қарағанда шетелден келуші туристердің саны едәуір аз (2021 жылы осы елдердің Ұлттық статистикасына сәйкес Грузияда жылына 1,7 және Өзбекстанда 1,9 млн адам тіркелсе, Қазақстанда 1,3 млн адам тіркелген). Бұл ретте сырттан келушілерге жүргізілген ресми зерттеу шетелдік туристердің 90 %-ға жуығы Қазақстанға көрші елдерден (негізінен Ресей, Өзбекстан және Қырғызстан) келетінін, ал Еуропа, АҚШ, Қытай және Шығыс Азия елдері сияқты дамыған елдердің ірі нарықтарынан туристердегі жалпы санының шамамен 5%-ын құрайтынын көрсетеді.

      Шетелдік туристер легінің әлсіздігіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі - ел ішінде де және басқа елдерден келіп саяхаттау үшін де логистикалық байланыстың әлсіздігі. Туризмді дамыту индексі рейтингінде Қазақстан әуе көлігі инфрақұрылымы бойынша 117 елдің ішінде 73-ші, жерүсті және порт инфрақұрылымы бойынша 80-ші орында.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      2029 жылға қарай шетелдік туристерді орнықты тартуда барынша әлеуеті бар Астана және Алматы қалалары (Алматы тау кластерін қоса алғанда), Маңғыстау, Түркістан, Бурабай курорттық аймағы сияқты туристік дестинациялар басым дамуға ие болады.

      1-басымдық. Басым дестинацияларды фокустық дамыту

      Бұл бағыттағы жұмыс келушілердің қанағаттанушылығын тез өсіруге және туристік өнімнің сапасын кешенді арттыруға бағытталады.

      Бәсекеге қабілетті туристік өнімді дамыту. Өңірлік ауқымда табысты тартылыс нүктелерін құру халықаралық деңгейдегі сервис болатын бәсекеге қабілетті қонақүйлер, мейрамханалар, заманауи музейлер, саябақтар мен ойын-сауық объектілері желілерін, сондай-ақ туризмнің жаңа форматтарын (мысалы, глэмпинг және экотуризм) жедел дамытуды талап етеді. Туризмде қызмет көрсету сапасын арттыру үшін қызметтердің жекелеген түрлерін үсынуды регламенттейтін және олардың халықаралық талаптарға сәйкестігін қамтамасыз ететін стандарттар эзірленетін болады. Сондай-ақ қонақүйлерді жіктеу жүйесіне реформа жүргізу көзделген.

      Базалық инфрақұрылымды дамыту. Мемлекет тарапынан басым дестинациялардың, оның ішінде жолдар мен соқпақтарды, тұрақтар мен кемпингтерді, базалық коммуникациялар мен сапар-орталықтарын қамтитын қолайлы базалық инфрақұрылымын дамытуға қолдау көрсетілетін болады.

      Туризмнің қоршаған ортаға теріс әсерін азайту. "Экологиялық орнықтылық" қосалқы индексі бойынша Қазақстан 117 орыннан 104-ші орынға жайғасты. Ахуалды жақсарту үшін елде жауапты мінез-құлықты ынталандыру және туристер арасындағы бақылауды, оның ішінде туризм саласында бизнес жүргізуді бақылауды күшейту қажет. Адамдар аз келетін маусымдарда белсенділікті ілгерілету арқылы туристер легін теңгерімді етуді және жыл бойы дамытуды, сондай-ақ ең көп жұмыс істейтін аймақтар үшін маусымдық тарифтерді реттеп саралауды қамтамасыз ету маңызды. Бұдан басқа қолжетімді жалға берілетін тұрғын үй санын және қорғалатын аймақтарға кіруге рұқсатты шектеу арқылы лекті басқару қажет.

      2-басымдық. Негізгі шетелдік нарықтарда Қазақстанның туристік бағыт ретіндегі танымалдылығын арттыру

      Қазақстанның халықаралық туристік әлеуетін дамыту табысы орташа және жоғары азаматтардың көп және қарқынды көбейіп келе жатқан тобы бар Қытай мен Шығыс Азия, Таяу Шығыс елдерінен және Үндістаннан туристік лектің еселеп өсуін талап етеді. Oxford Economics (2018 жыл) деректеріне сәйкес саяхатшылардың 70 %-дан астамы сыртқы туризм үшін 4 сағат шамасында ұшып жететін дестинацияларды тандайды, бұл Қазақстанды аталған елдер үшін сыртқы туризмнің қолайлы бағытына айналдырады. Бұл ретте 2029 жылға қарай шетелдік туристердің жыл сайынғы легі 4 млн адамды құрайды.

      Нысаналы нарықтарда белсенді ілгерілеу. Басым нарықтарда толық көлемде Қазақстанның туристік әлеуеттін іске асыру ілгерілету тәсілдерін күшейтуді талап етеді: маркетингтік науқандар нақты елдің ерекшелігіне бейімделген контентке негізделетін болады, ал қазақстандық туристік өнімді тәжірибелі жергілікті әріптестердің қолдауымен ілгерілету жоспарланып отыр. Қазіргі жалпыелдік брендингке қосымша нақты басым дестинацияларды ілгерілетудің ауқымды науқанын әзірлеу көзделген.

      Туризм объектілерінің цифрлық кеңістікте болуын күшейту. Көптеген елдердің тәжірибесіне сәйкес жеке веб-сайттармен қатар, мысалы, Ctrip, TripAdvisor, Booking және Google экожүйесі сияқты танымал ресурстарда, сондай-ақ танымал әлеуметтік желілерде болу деңгейі туристік өнімнің сәттілігіне айтарлықтай әсер етеді. Бастапқы кезеңдерде мемлекет тарапынан осындай белсенділікті қолдау (оның ішінде оқыту нысанында) және ынталандыру өте маңызды болады. Туристік көрсетілетін қызметтерді, оның ішінде гидтердің қызметін цифрландыру жұмысы жалғасады.

      Нысаналы нарықтармен байланысты арттыру. "Ашық аспан" мэртебесін сақтаумен және кеңейтумен қатар, логистикалық байланыстың маңызды құралдарының бірі танымал бағдарларда арзан тасымалдаушылардың (лоукостерлердің) болуын кеңейту болмақ. Мұндай авиакомпаниялар туризмді ынталандырудағы тиімділігін дәлелдеді, алайда олардың қазақстандық нарыққа ілгерілеуі бірқалыпты болып қалуда: мысалы, Грузия мен Әзірбайжанда лоукост-авиатасымалдардың үлесі тиісінше 56% және 37%, ал Қазақстанда - небәрі 21%-ды құрайды

      . Тағы бір тетік даму әлеуеті жоғары жекелеген бағыттарды уақытша қолдау болуы мүмкін.

4. ЭКОНОМИКА МЕН ҚОҒАМНЫҢ ТҮПКІЛІКТІ ТҮРЛЕНУІ

      4.1. СЕРПІНДІ КӘСІПКЕРЛІК ОРТА ҚҰРУ

      Ағымдағы жағдай

      Шағын және орта бизнес (ШОБ) - Қазақстан экономикасының ең серпінді дамып келе жатқан сегменттерінің бірі.

      ШОБ субъектілері ЖҚҚ-сының елдің ЖІӨ-сіне қосқан үлесі кәсіпкерлікті қолдаудың кең ауқымды бағдарламалары, кәсіпорындар ашу процесін жеңілдету және халықтың кәсіпкерлік қызметке қызығушылығын арттыру аясында 2014 жылғы 26%-дан 2022 жылы 35,1%-ға дейін өсті. ШОБ сондай-ақ 4,1 млн адамды жұмысқа орналастырды, бұл жұмыспен қамтылған халық санының 45,6%.

      Қазақстандағы ШОБ өнімділіктің, салықтық қайтарымның және жаһандық тізбектерге қатысудың төмен деңгейімен сипатталады және жоғары бюрократия, нарықтың елеулі бұрмалануы және нәтижеге бағдарланбаған қолдау жағдайында жұмыс істейді.

      ШОБ өнімділігінің және орта бизнес үлесінің төмендігі

      ШОБ өнімділігінің төмендігі байқалады: 2022 жылы жұмыс істеп тұрған ШОБ субъектілерінің орташа ЖҚҚ-сы бір субъектіге 45 мың АҚШ долларын құрады, бұл дамыған елдердің көрсеткіштерінен едәуір төмен. Бұл ретте салалық құрылым бизнестің өнімділігі төмен салаларда шоғырланғанын көрсетеді. ШОБ сегментіндегі (жеке кәсіпкерлерді қоса алғанда) ең ірі сала - субъектілердің 35%-ын құрайтын сауда. Шағын бизнес сегментінде де шоғырланған кәсіпорындар санының өсуі орта бизнес сегментіндегі 1%-бен салыстырғанда 2014 - 2022 жылдары орта есеппен шамамен 9%-ды құрады.

      Бизнестің салық өнімділігінің төмендігі

      Құқық қолдану мен заңдардың орындалуын әкімшілендірудің қазіргі практикасы кәсіпкерлерді белгілі бір мөлшерге жеткенде бизнесін бөлшектеуге тікелей және/немесе жанама түрде ынталандырады. Мұндай шешімдерге шағын және орта компаниялар үшін тең емес жағдай туғызатын жеңілдетілген салық режимдерінің, салықтық әкімшілендірудің және әкімшілік іс жүргізудің айтарлықтай саны қатты әсер етеді.

      Қазақстандық ШОБ-тың құн жасаудың жаһандық тізбегіне шектеулі қатысуы

      Қазақстанның ШОБ-ы импорт тұрғысынан интернационалданған, бірақ экспортқа айтарлықтай үлес қоспайды. Тауарлар импортының 62%-дан астамы - негізінен ішкі тұтынуға арналған дайын өнімдер және экспорттың шамамен 18%-ы ШОБ-қа тиесілі, ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш шамамен 30 - 50%-ды құрайды. Экспорттаушы кәсіпорындардың үлесі өте төмен болып қалып отыр: барлық ШОБ субъектілерінің 1%-дан да азы немесе 2022 жылдың қорытындысы бойынша 500-ге жуық компания. Бұл ретте ШОБ-тың барлық экспортының тек 31,7% ғана шикізаттық емес тауарларға, тауарлардың 6% дайын өнім санатына және 25% жартылай фабрикаттар санатына жатады.

      Мемлекеттің тікелей және жанама қатысуының жоғары үлесі, нарықтың монополиялануы және ШОБ үшін бизнес жүргізудегі тең емес жағдайлар

      Мемлекет қатысуының жоғары деңгейі Қазақстан экономикасының негізгі сипаттамаларының бірі болып табылады. Қатысу нарықтарға ойыншы ретінде тікелей қатысуынан да, нарық тетіктерін бұрмалайтын реттеуінен де көрініс табады.

      Елдің базалық салаларында шоғырланудың жоғары деңгейі сақталуда. Отын-энергетика кешені, көлік, телекоммуникация және байланыс сияқты салалардағы нарықтың негізгі қатысушыларының жиынтық үлесі (CR-3) 70-тен 100%-ға дейінгі аралықта ауытқиды.

      Нарықтардың мұндай құрылымы ақпаратқа, шикізатқа, инфрақұрылымға және өндірістік қуаттарға көбінесе қолжетімділігі шектеулі ШОБ үшін бәсекеге сай емес "ойын" шарттарын туғызады. Мысалы, логистика саласында осындай жағдайға жиі ұшырайды, себебі мұнда тасымалдау басымдығы ірі өнеркәсіптік ойыншыларға және транзиттік тасымалдауға беріледі.

      Мемлекеттік қолдау шараларының ашықтығы мен нәтижеге бағдарлануының жеткіліксіздігі

      ШОБ-ты мемлекеттік қолдаудың қолданыстағы шаралары (негізінен қаржыландыру құнын төмендету) ШОБ-тың экономикаға қосқан үлесіне оң әсерін тигізеді. Еуропалық қайта құру және даму банкінің зерттеуіне сәйкес ШОБ-ты кредиттік қолдау аясындағы әрбір 1 млрд теңге ШОБ-тың ЖІӨ-ге қосқан үлесін 0,4 п.т. арттыруға сәйкес келеді, жекелеген кәсіпорындардың микро деңгейінде де оң әсер байқалады.

      Сонымен қатар бизнестің "өмір сүруінің" субсидияларға жоғары тәуелділігінің даму тәуекелдері бар, ал қолдау бағдарламаларын және осындай тәуекелдердің дәрежесін объективті және толық бағалау үшін тиімділік мониторингі мен деректер жеткілікті жүйеленбеген. Бөлінген қаражаттың қайтарымы жоғары, барынша ашық, қарқынды дамып келе жатқан, экспортқа бағдарланған кәсіпорындарға басымдық беру және ынталандыру тетіктері жоқ.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Кәсіпкерлікті дамытудың басымдықтарын іске асыру ШОБ-тың экономикаға қосар үлесін арттырады және оның дамуы цифрландыру арқылы әкімшілік жүктеме мен сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға, бизнесті іріленуге және бейформалды экономикадан шығуға ынталандыруға, экспортқа бағдарланған кәсіпорындардың санын арттыруға, бәсекелестікті дамытуға, нарықтың тікелей және жанама бұрмалануын азайтуға, бизнесті қолдау құралдарын жетілдіруге бағытталатын болады.

      Бұл ретте бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды дамыту үшін жағдайлар жасалатын болады: фискалдық ынталандыру арқылы бизнесті қолдаудың жанама құралдарын ұлғайту, бизнес-инфрақұрылымды дамыту, білім беруге инвестицияларды ұлғайту және басым салаларды қолдаудың басқа да атаулы емес нысандары.

      1-басымдық. Бизнес пен үкіметтің өзара іс-қимылының тиімділігін арттыру

      ШОБ-ты қолдау бағдарламалары бағалау өлшемшарттары мен форматын жетілдіру және тиісті талдаманы автоматтандыру. Бүгінгі күні мемлекеттік қолдау бағдарламаларының тиімділігін бағалау үшін нақты өлшемшарттар мен процестердің болмауы, сондай-ақ интеграцияланған деректер базасы түріндегі инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы байқалады. Осыған байланысты тиісті әдістемені қабылдау, эксперименттік және бақылау топтарының тәсілін қолдана отырып, тұрақты бағалау жүргізу қажет. Бұл тәсіл мемлекеттік қолдауды алушылар бойынша да, басқа кәсіпорындар бойынша да мемлекеттік ақпараттық жүйелердің деректерін біріктіруді талап етеді. Кейін бағдарламалардың шарттарына кез келген өзгерістерді енгізу кезінде жиілікті азайту, тәсілдердегі өзгерістердің негізділігін арттыру және "Data-driven government" тұжырымдамасындағы тәсілдер мен оны іске асырудағы өзгерістердің негізділігін арттыру үшін шектеулі кәсіпорындарда А/В-тестілеу және пилоттау әдісі қолданылатын болады.

      Ең нәтижелі кәсіпорындарды, оның ішінде алушылардың автоматтандырылған скоринг-жүйесін енгізу арқылы көтермелеу үшін қолдау шараларының қолжетімділігін саралау. Осы жұмыс шеңберінде ШОБ субъектісінің санатына оның салық төлемдерінің серпіні, өмірлік циклының кезеңіне, экспорттық әлеуеттің болуы, бұрын көрсетілген қолдаудың әсері (еңбек өнімділігін арттыру, кірістің өсуі және т.б.) бойынша байланыстыра отырып, қолдау құралдарының қолжетімділігін (мысалы, кредиттер мөлшерлемесі бойынша субсидиялар мөлшерінің өзгермелілігі) градациялауды жүргізу қажет.

      Мемлекеттің интервенциялар алуда қарқынды дамып келе жатқан және бәсекеге қабілетті шағын және орта кәсіпорындар басымдыққа ие болады. Қолдау сондай-ақ қосымша "сапалы" шарттарды сақтаған кезде, мысалы, кәсіпкерлік жөнінде білім беру курстарын өткеннен кейін де ұсынылатын болады.

      Мемлекет пен бизнестің цифрлық өзара іс-қимылының ауқымын кеңейтуді әртүрлі мемлекеттік дерекқорларда, ұйымдардың дерекқорларында, сондай-ақ басқа да көздерде бар әрбір бизнес бойынша барлық ақпаратты қамтитын бизнестің цифрлық карталарын енгізу жолымен іске асыру жоспарланып отыр. Бұл өз кезегінде экономиканың стратегиялық маңызды секторларының қалай жұмыс істейтінін нақты түсіну үшін алынған мәліметтерді талдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бұл проблемалық мәселелерді анықтауға және уақтылы шаралар қабылдауға, қолдауды қажет ететін перспективалы компанияларды белсенді табуға, даму болжамдарын құруға мүмкіндік береді.

      Есеп беру рәсімдерін автоматтандыру және рұқсаттар санын азайту. Осы жұмыс шеңберінде талаптардың санын азайту және мүмкін болатын жерде рұқсат беруден ерікті негізде есеп беруге көшу үшін лицензиялар мен рұқсаттардың қолданыстағы құрылымына аудит жүргізу жоспарлануда.

      Сонымен қатар, "таза парақтан" реттеу қағидаттарын толыққанды енгізу мақсатында бірқатар салалық заңнамалық актілерге мемлекеттік бақылау рәсімдерін жұмсартуға, бизнеске әкімшілік жүктемені азайтуға бағытталған өзгерістер енгізілетін болады.

      Сонымен қатар қолданыстағы жалпыға қолжетімді ақпараттық жүйелер шеңберіндегі ақпаратқа сүйене отырып, есеп беру рәсімдерін, атап айтқанда салық есептілігін барынша автоматтандыруды енгізу қажет.

      2-басымдық. Кәсіпорындардың экспортқа бағдарлануын және жаһандық саудаға қатысуын арттыру, отандық өндірушілерді ішкі нарықта ілгерілету

      Экспортты қолдауды одан әрі дамыту. Экспорттаушыларды қолдау құралдарының қолданыстағы кең спектрін дамыту (сауданы қаржыландыру, сақтандыру, шығындарды өтеу, талдамалық қолдау, өндірушілерді халықаралық нарықтарда орналастыру) оларды үйлестіруге және қолдау алу процесін оңтайландыруға бағытталатын болады.

      Ағымдағы процеске сәйкес экспорттық шығындарды өтеуге өтінімдер жылына бір рет қана қаралады, қарау мерзімі 3 айға дейін созылады, сондықтан шаралардың пәрменді болуын және бизнесті ынталандырудың жеткілікті болуын қамтамасыз ету үшін процестерді жаңарту және қолдау алу уақытын қысқарту қажет.

      Мемлекет пен экспорттаушылар арасындағы өзара іс-қимылдың негізгі интерфейс! рөлін атқаратын export.gov.kz платформасы экспорттық операцияларға қажетті мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мен қолдау шараларын біріктіреді, сондай-ақ әріптестер іздеу және экспорттық консорциумдар қалыптастыру үшін фирмааралық байланыстарды орнатуға қолдау көрсетеді.

      Халықаралық саудадағы ағымдағы трендтерді бақылауға және қазақстандық бизнес үшін өзекті мүмкіндіктерді жылдам анықтауға арналған сауда талдамасы одан әрі дамиды.

      Отандық тауар өндірушілерді ішкі нарықта ілгерілету. Отандық нарықты сыртқы күйзелістерден қорғау және елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында сауда шараларын проактивті қолдану жалғастырылатын болады.

      Еліміздің барлық өңірлерінде тауарларға қоғамдық мониторингі ынталандыруға бағытталған "Сапалы өнім" әлеуметтік жобасының іске қосылуы ішкі нарықты қорғау құралдарының бірі болды.

      Сондай-ақ отандық өндірушілерді қолдау мен қорғау сауда желілеріндегі сөрелерде олардың өнімдерінің болуын ұлғайту, сондай-ақ "Қазақстанда жасалған" белгісін тағайындау бөлігінде жалғастырылады.

      Отандық тауар өндірушілер өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ынталандыру және өндіріс жағдайларын бірегейлендіру үшін индустриялық сертификат пен "СТ-KZ" сертификаты Қазақстандық тауарлардың Ұлттық тізілімін алмастырады.

      Орта мерзімді перспективада техникалық реттеуді, стандарттауды және метрологияны дамыту ішкі нарықты қорғауды және экспортты ілгерілетуді де қамтамасыз етеді. Шаралар ұлттық стандарттарды қолдану деңгейін арттыруды, Ұлттық өлшемдердің эталондық базасын жетілдіруді, халықаралық деңгейде танылған өлшем мүмкіндіктері мен зертханалық желілерді кеңейтуді, қазақстандық құжаттардың халықаралық танылуын арттыру жұмыстарын да қамтитын болады.

      Бұдан басқа мемлекет бәсекеге қабілетті ШОБ-ты дамыту үшін ынталандыру ретінде реттелетін сатып алуды пайдалануды жалғастырады. Реттелетін сатып алу өндірісті Қазақстанда орналастыруға ықпал ететін тетіктерді ескере отырып түзілетін болады.

      Логистикалық және басқа да сауда кедергілерін азайту. Логистикалық инфрақұрылымды, сыртқы сауда саясатын, өнеркәсіптік саясатты және техникалық реттеу саясатын дамыту қазақстандық ШОБ-тың жаһандық құн тізбегіне қатысуын арттыруға бағытталуға тиіс. Логистиканың егжей-тегжейлі мәселелері "3.1. Көлік-логистика кешені" бағыты шеңберінде ашылған.

      3-басымдық. Бизнесті іріленуге және бейформалды экономикадан шығуға ынталандыру

      Жасанды ұсақтау белгілері бар компанияларды анықтау үшін жетілдірілген талдауды пайдалану. Бизнестің ұсақталуға деген қазіргі тенденциясын ескере отырып, жасанды ұсақтау және салықтан жалтару практикасын қолданатын бизнесті анықтау үшін жетілдірілген талдау құралын әзірлеу қажет. Бұзушылықтар алғаш рет анықталған кезде кәсіпорындарға санкциялар қолданбай қайта бірігу құқығы берілетін болады.

      Ірілендіру үшін субсидиялық және салықтық ынталандырулар жасау. Арнаулы салық режимдері мен шекті деңгейлердің тізбесіне ревизия жүргізу, әртүрлі көлемдегі бизнес үшін жазалардың теңсіздігін жою және әзірленіп жатқан мемлекеттік қолдау скоринг-жүйесі шеңберінде ірілендіруге оң ынталандырулар жасау көзделген.

      Бизнеске біржолғы салық жүктемесін азайту және салық төлеуден жалтаруға жол бермеу үшін салық төлемдерін "бөліп төлеу" жүйесін енгізу жоспарланған. Бизнес аударатын салықтарды пайдаланудың ашықтығын арттыру және процесті "геймификациялау" үшін кәсіпкерлерге олардың салықтық аударымдарының пайдаланылуы жөнінде есептілік, сондай-ақ аударымдар үлесін нақты бастамаларға немесе жобаларға бөлуге және бағыттауға ықпал ету мүмкіндігі берілетін болады.

      Сауданың заманауи форматтарының үлесін арттыру және цифрлық құралдарды енгізу. Орта мерзімді кезеңде сауда саясаты оның қатысушылары үшін қауіпсіз және жайлы жағдай жасауға баса назар аударыла отырып, сауда өнімділігін арттыруға бағытталатын болады.

      2029 жылға қарай қазіргі заманғы сауда форматтарының үлесін 70%-ға, электрондық сауданы 18,5%-ға дейін жеткізу жоспарланып отыр, ал сауда алаңдары 2,7 млн шаршы метрге дейін өседі. Сауда аландарына қажеттілікті айқындау үшін қолда бар объектілерге ревизия жүргізу көзделген, оның шеңберінде олардың жеткіліктілігі, жай-күйі, орналасқан жері, инфрақұрылымның саудаланатын заттар мен нормативтерге сәйкестігі талданатын болады.

      Өңірлердегі инфрақұрылымның жай-күйінің нақты бейнесін қалыптастыру, сондай-ақ озық сауда талдауын енгізу мақсатында сауда объектілерін цифрландыру бойынша жұмыс жүргізу қажет. Алынған ақпарат сауда объектілерінің интерактивті цифрлық картасында да көрсетіледі.

      4-басымдық. Бәсекелестікті дамыту және нарықты бұрмалауды азайту

      Баға белгілеу арқылы жалпы субсидиялау қағидатынан халықтың әлеуметтік осал топтарын атаулы субсидиялауға көшу. Мұнай және Мұнай өнімдерін, тауарлық газды, электр энергиясын қоса алғанда, бірқатар монополиялық тауар нарықтары үшін реттеу және бағаларды нарықтық бағадан айтарлықтай төмен деңгейде белгілеу арқылы жалпы субсидиялау моделінен атаулы субсидиялау моделіне көшу жүзеге асырылады. Атаулы субсидиялауға көшу берілген субсидиялардың тиімділігін арттырады, сондай-ақ бірқатар саланың тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.

      Біртекті бәсекелес ортаны қамтамасыз ету. Мемлекеттің жұмыс істеуі үшін аса маңызды және мемлекеттік монополиялардың қолданылу аймағы саналатын функциялардың шектеулі санын қоспағанда, барлық нарықтарда тең шарттар қағидаттарын одан әрі нығайту және адал бәсекелестікті ынталандыру үшін реттеуді жаңарту жұмысы жалғастырылады.

      Инфрақұрылымға қол жеткізуді қамтамасыз ету жөніндегі шешімдерді қабылдау кезінде тәуелсіздік пен бейтараптықты қамтамасыз ететін инфрақұрылымдық операторлардың нарық қатысушыларынан тең қашықтығы қағидатын іске асыру аса маңызды болады.

      Бұдан басқа еліміздің заңнамасына сәйкес "бәсекелестік бейтараптық" қағидатын іске асыра отырып және ЭЫДҰ елдерінің озық тәжірибесін қолдана отырып, квазимемлекеттік сектор мен жеке бизнес арасындағы біртекті бәсекелес ортаны нығайту шаралары қабылданатын болады.

      Жүк теміржол тасымалын, телекоммуникацияны, жолаушылар авиатасымалын, отын-энергетика кешенін қоса алғанда, бірқатар нарықтар бойынша мемлекеттің қатысу үлесін төмендету жоспарланған.

      Алғашқы қадамдардың бірі мемлекеттік мүлік тізілімін қайта қарау және жекешелендіру процесінің әдіснамалық аспектілерін нақтылау, сондай-ақ акцияларды жария орналастыру үшін ірі объектілердің нақты тізбесін (ІРО) айқындау болады.

      Монополияға қарсы реттеудің негізгі басымдығы жазалау тәсілдерінен бас тартып, "жұмсақ құқық" құралдарын кеңінен қолдануға көшіп, проактивті бәсекелестік саясатын енгізу болады.

      Биржалық сауданы және "ашық нарықтар" қағидаттарын дамыту. Осы жұмыс шеңберінде энергия тасымалдаушыларды, электр энергиясын және ауыл шаруашылығы шикізатын қосу арқылы биржалық саудаға арналған стандартталған тауарлардың тізбесін кеңейту көзделген. Биржалық сауданы дамыту биржалық туынды құралдарды енгізумен, дербес биржалық қоймаларды жасаумен және клирингтік қызмет көрсету тетігі арқылы есеп айырысулардың сенімді кепілдігімен сүйемелденетін болады.

      Орта мерзімді кезеңде биржалық саясат тауар биржаларының ІТ-платформаларын нығайтуға және ақпараттық қауіпсіздікті сақтауды күшейтуге баса назар аудара отырып, қуатты биржалық инфрақұрылымды қалыптастыруға бағытталатын болады.

      Бұл жұмыстың нәтижесі стандартталған тауарлармен биржалық сауда үлесін 2029 жылға қарай 2023 жылға қарағанда 25%-ға өсуі болады.

      Тауар айналымын көлеңкеден шығару, тауар нарықтарында адал бәсекелестікті ынталандыру, негізсіз баға үстемелерін төмендету және тұтастай алғанда, нарықтың тиімділігін арттыру мақсатында тауарлардың қадағалануы қамтамасыз етілетін болады.

      Міндетті таңбалануға жататын тауарлардың тізбесі, мысалы, "сұр" санаттағы импорттың үлесі, ағымдағы нарықтық құны және Қазақстанда өндірістің болуы сияқты өлшемшарттардың ескерілуімен кеңейтілетін болады, ал процестерді регламенттеу құқықтық тұрғыдан күшейтілетін болады. Сондай-ақ мемлекеттік бақылау объектілерінің анықтамалығын жасау, растайтын құжаттарды цифрландыру және тек цифрлық құжаттарды, бұл ретте көбіне машинада оқылатын түрде қолдануды кеңейту бойынша жұмыстар жүргізу көзделген.

4.2. ЖАҢА ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЦИКЛ

      Ағымдағы жағдай

      Инвестициялар - ұзақ мерзімді экономикалық дамуды қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі, олар өндірістік қуатты кеңейтуге, инновацияларды қаржыландыру арқылы өнімділік пен тиімділікті арттыруға, инфрақұрылымды дамытуға және жаңа жұмыс орындарын құруға ықпал етеді.

      Қазақстанда экономикадағы инвестициялар үлесінің төмендеуі байқалады: НКИ-дің ЖІӨ-ге қатынасы 2012 жылғы 18%-дан 2023 жылы 14,6%-ға дейін төмендеді.

      Бұл жайтқа себеп болған негізгі факторларға тікелей шетелдік инвестициялардың (бұдан әрі - ТШИ) таза ағынының төмендеуі және банктердің экономиканың нақты секторын кредиттеуге қатысу деңгейінің төмендігі жатады.

      Тікелей шетелдік инвестициялардың таза ағынының азаюы

      Қазақстанға шетелдік инвестициялардың таза ағыны 2010 - 2021 жылдар аралығындағы кезеңде 11,6 млрд-тан 3,2 млрд АҚШ долларына дейін азайды. Бұл ретте ағын басым түрде ағымдағы жобалардан түсетін кірістерді қайта инвестициялаумен қамтамасыз етіледі. ТШИ-дың 60%-дан астамы ірі Мұнай-газ жобаларына тиесілі.

      ТШИ-дың жаһандық төмендеуі аясында Қазақстанға сыртқы инвестициялар ағыны қысқаруда: жылына 9% өсу кезеңінен кейін (2012-2016 жылдары) және 2010 жылдардың ортасында ең жоғары көрсеткіштерге қол жеткізгеннен кейін ТШИ-дың жалпы әлемдік ағыны жыл сайын орта есеппен 5%-ға төмендеді, бұл ТШИ-дың аз көлемі үшін бәсекелестіктің өсуіне алып келеді.

      Банктердің экономиканың нақты секторын кредиттеуге қатысу деңгейінің төмендігі

      Заңды тұлғалар кредиттерінің ЖІӨ-ге қатысты үлесі ЖІӨ-нің 8%-ын құрайды, бұл салыстырылатын елдердің көрсеткіштерінен төмен: Чили (48%), Ресей (39%), Өзбекстан (33%) және Грузия (29%). Негізгі капиталға салынған инвестициялар құрылымындағы қарыз қаражатының үлесі елеусіз күйінде қалып отыр. Мұндай жағдайдың қалыптасуына әсер ететін факторлардың қатарына экономиканың төмен әртараптандырылуы, мемлекеттік қолдау үлесінің басымдығы, банктерді қорландырудың қысқа мерзімді базасы, сапалы корпоративтік қарыз алушылардың тапшылығы, әсіресе шағын бизнес сегментінде бизнес жүргізудің ашықтығы мен практикасы деңгейінің әлсіздігі жатады.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Экономиканы дамытудың жаңа векторын және оның көлемін екі есе ұлғайту мақсатын ескере отырып, 2029 жылға қарай НКИ-дің ЖІӨ-ге қатынасы 23%-ға жетеді.

      2029 жылға дейін осы көрсеткішке қол жеткізу үшін инвестицияларды тартудың барлық циклін: инвестициялық стратегия мен мақсат қоюдан бастап инвестициялардың пост-мониторингіне дейін кешенді қайта қарау, сондай-ақ нақты секторды банктік кредиттеуді ынталандыру және қаржыландырудың баламалы көздерін дамыту, инвесторлардың мүддесін сөзсіз қорғау және инвестициялық преференциялардың сапалы жүйесін қалыптастыру қажет.

      Мақсатқа жақын тұрақты төмен инфляцияны қамтамасыз ету - ұзақ мерзімді инвестициялар үшін болжамды макроэкономикалық ортаны құрудың маңызды факторы.

      1-басымдық. Инвестициялық саясаттың институционалдық қаңқасын жетілдіру

      Тиімді инвестициялық саясат және оны іске асырудың операциялық моделі елге инвестициялар тарту бойынша ұзақ мерзімді табысқа негіз болады. Салалық ерекшелікті ескеретін сараланған тәсілді енгізу, сондай-ақ жауапкершілікті нақты бекіту инвестициялық стратегияны іске асырудың тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді.

      Секторлардың ерекшеліктерін ескере отырып, сараланған тәсілді енгізу. 2029 жылға дейін экономиканың ірі және мол капиталды қажет ететін салаларына инвестицияларды айтарлықтай ұлғайту ЖІӨ-ні жедел өсіру жөніндегі негізгі шарттардың бірі болып табылады.

      Бұл ретте басым салалардың әрқайсысында инвесторлардың кіруіне кедергі келтіретін өзіндік факторлар жиынтығы бар. Салықтық преференциялар мен АЭА сияқты қүралдармен қатар инвестицияларды тарту әлеуетін табысты іске асыру салалық ерекшеліктері бар тетіктерді іске асыру үшін салалық органдарды жұмылдыруды талап етеді.

      Инвестициялық саясатты іске асыру үшін функцияларды және жауапкершілікті нақты бекіту. Рөлдерді нақты бөлу және мақсатты процесс шеңберінде әртүрлі ұйымдардың жауапкершілігін бекіту жұмыстың тиімділігін және кросс-функционалдық өзара іс-қимылды арттыруға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, нысаналы тәсіл жетекшілік ететін салалар шеңберінде басым жобаларды айқындау, салалық талдаманы ұсыну және әлеуетті инвесторлармен келіссөздерге қатысу жөніндегі функцияларды салалық органдарға бекітуді көздейді.

      Инвесторлармен жұмыс моделінің орталық элементі жобалардың жалпы пулын жинауды үйлестіру, жеке жобалық кейстерді ресімдеу, салалық мемлекеттік органдардың қатысуымен әлеуетті инвесторларды іздеу және олармен келіссөздер жүргізу бойынша толыққанды жалғыз мандаты бар бүкіл инвестициялық цикл бойынша инвесторлар үшін "бірыңғай терезе" қағидаты болады.

      Инвесторлар үшін тиімді кері байланыс арналарын дамыту және оларды қорғауды күшейту. Қазақстанның инвестициялық нарығының бәсекеге қабілеттілігін сақтаудың маңызды факторы - инвесторлардан тиімді кері байланыс арналарын қолдау және оларды қорғауды күшейту. Бұл бағыттағы негізгі міндеттер елдің инвестициялық ахуалын (секторлық тәсілді қоса алғанда) кешенді шолу форматында ашық жариялай отырып, инвесторлар арасында сауалнама жүргізу, сондай-ақ инвестициялық омбудсмен институтын күшейту болады.

      2-басымдық. Инвестициялық преференциялар жүйесін жақсарту

      Экономикаға инвестициялардың жаһандық қысқаруы қаржыландыруға деген сұраныстың артуымен бірге әлеуетті инвесторлар үшін бәсекелестіктің өсуіне әкелді. Ынталандыру бағдарламалары танымал бола бастады, ал инвестициялық жобаларды мемлекеттік қолдау инвесторлардың шешім қабылдау процесінің негізгі факторларының біріне айналуда. Осыған байланысты инвесторлар үшін, оның ішінде салықтар, тарифтер және көрсетілетін қызметтерге қолжетімділік бөлігінде тартымды және болжамды әрі мемлекет мүддесіне қайшы келмейтін жағдайлар жасау Қазақстан үшін басым міндетке айналуда.

      Бизнесті жүргізу жағдайларының тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы инвесторлар үшін отандық нарықтың тартымдылығын арттыру шараларын кеңейту. Инвестициялық келісімшарттар мен келісімдерді одан әрі дамыту салалық ерекшелікті ескере отырып, салықтық тұрақтылық пен жеңілдіктер шарттарын кеңейтуді білдіреді. Салық шарттарынан басқа, мол ресурстар талап ететін өндірістер үшін орта мерзімді перспективада өндірістің негізгі факторларын (салаға байланысты су, электр энергиясы, отын, жер) қамтамасыз ету құны мен көлемі бойынша болжамды шарттарды көздеу, сондай-ақ жекелеген салалар үшін, оның ішінде энергетика үшін сатып алу көлемінің кепілдіктері мен офтейк-келісімшарттарды қолдануды кеңейту қажет.

      Қосылған құнмен қызмет көрсету және оларды басқару сапасын жақсарту арқылы арнайы экономикалық және индустриялық аймақтардың тиімділігін арттыру. Осы бағыт бойынша міндеттерге АЭА/ИА қызметтерінің тізбесін кеңейту, оның ішінде коммуникациялардың кең тізіміне қолжетімділікті қамтамасыз ету, көлік-логистика қызметтерін (оның ішінде қоймаларды) ұсыну, персоналды іріктеу мен дамытуға, жергілікті әріптестерді іздеуге, құжаттармен және рұқсаттармен жұмыс істеуге көмек көрсету кіреді.

      Инвестициялық келісімдерді жасасу, рұқсат беру және өзге де құжаттаманы алу мерзімдерін қысқарту. Бүгінгі танда инвестор оң шешім қабылдаған кезде жобаны пысықтау және іске асыру процесінде бірқатар проблемаға тап болады. Осыған байланысты рәсімдерді оңтайландыру мақсатында әлеуетті инвестициялық келісімшарттардың барлық тізбесі бойынша әрбір кезеңнің ұзақтығына мониторинг жүргізу қажет.

      Техникалық жағдайларды ұсыну, инфрақұрылымды жүргізу және шикізатқа қолжетімділік, сондай-ақ іс жүзінде мемлекеттік қолдауға ие болуы және даму институттарынан қаржыландыру алуы - пысықтау үшін ең үлкен басымдыққа ие.

      Инвесторлар үшін жобалау-сметалық құжаттаманы бекіту тәртібін, оның ішінде жобалау-сметалық құжаттаманы жеке әзірлеу қажеттілігінсіз озық жалпы әлемдік стандарттарға сәйкес іске асырылған халықаралық жобаларды тану есебінен түбегейлі оңайлату - жекелеген басымдық болады.

      3-басымдық. Экономиканың нақты секторын және белсенділікті ынталандыру үшін банктік кредиттеудің рөлін арттыру және қаржыландырудың баламалы көздерін дамыту.

      Негізгі міндеттер тиісті макроэкономикалық жағдайлар жасау; мемлекеттік даму институттарынан тікелей қаржыландырудан жеке қаржы институттары арқылы қаржыландыруға баса назар аудару жолымен нарықтық бұрмалауларды жою есебінен кредиттеудің сапалы өсуін қамтамасыз ету, банктерді ұзақ мерзімді қорландыру нарығын дамыту, сондай-ақ қаржыландырудың баламалы көздерін дамыту болып табылады. Кредиттеудің одан әрі өсуі сапалы болуы және қаржы секторының тұрақтылығын сақтауға және экономиканың орнықты өсуін қамтамасыз етуге ықпал етуі тиіс.

      Макроқаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету. Бизнеске ұзақ мерзімді кредиттердің қолжетімділігін арттыру үшін орта мерзімді перспективада белгіленген 5% таргетке жақын инфляцияны қамтамасыз ету бойынша тиісті макроэкономикалық жағдайлар жасалатын болады. Бұған инфляциялық таргеттеу режиміндегі тәуелсіз, дәйекті және ашық ақша-кредит саясаты, сондай-ақ монетарлық және фискалдық саясатты тиімді үйлестіру арқылы қол жеткізіледі.

      Реттеу саясаты тәуекелге бағдарланған қадағалауды одан әрі дамыту, шоғырландырылған қадағалаудың халықаралық стандарттарын енгізу, төлемге қабілетсіз банктерді және мемлекеттің қатысуын реттеу, нарықтық жағдайларда стрестік активтерді сату жөніндегі цифрлық платформаларды дамыту, тұтынушылық кредиттеу тәуекелдерін төмендету және халықтың борыштық жүктемесінің өсуін шектеу арқылы қаржы секторының орнықтылығын арттыруға бағытталатын болады.

      Корпоративтік сектордың орнықтылығын арттыру. Келесі негізгі шарттың бірі - корпоративтік сектордың орнықтылығын арттыру.

      Ол үшін компаниялардың корпоративтік басқару жүйесін, есептілік сапасы мен аудит жүйесін жақсарту, дәрменсіз қатысушыларды уақтылы шығару үшін корпоративтік банкроттықтың тиімділігін арттыру, сондай-ақ халықаралық стандарттарға сәйкес кепілді кредиторлардың басымдығын қамтамасыз ету қажет.

      Тұтастай алғанда, кредиттеуді ынталандыру мәселесінің шешімі - бизнесті тиімді жүргізу үшін қолайлы жағдайлар жасауды және қолдауды ғана емес, сонымен қатар зиянды және дәрменсіз компанияларға қатысты қатаң нарықтық тәртіпті көздейтін салауатты бизнес-ортаны дамыту.

      Басты назарды мемлекеттік даму институттарынан тікелей қаржыландырудан жекеше қаржы институттары арқылы қаржыландыруға аудару. Қаржы нарығына қатысушылар бәсекеге түсе алмайтын жеңілдікті мөлшерлемелер бойынша экономиканы тікелей қаржыландырудағы мемлекеттің рөлін күшейту жекеше қаржы институттарының нарықтық шарттармен кредит беруінің өсуін шектейді. Бұл қаржы секторының дамуына айтарлықтай әсер етеді, соның ішінде нарықтық шарттармен банктік кредиттеу және капитал нарығы арқылы экономиканы қаржыландыруды кеңейту мүмкіндіктерін шектейді.

      Нарықтық бұрмалауларды жою үшін мемлекеттік даму институттарынан тікелей қаржыландырудан жекеше қаржы институттары (банктер, микроқаржы ұйымдары, лизингтік компаниялар) арқылы қаржыландыруға баса назар аударуды қамтамасыз ету қажет. Бұл ретте мемлекеттік даму институттары бизнес субъектілерін қолдаудың қаржылық емес нысандарын дамытуға назар аударуға тиіс.

      Корпоративтік кредиттеуді пруденциялық және фискалдық ынталандыру. Пруденциялық реттеу қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мен экономиканың нақты секторын кредиттеудің өсуі арасындағы теңгерімді одан әрі қолдауға бағытталатын болады. Бизнесті кредиттеу банктік қызметтің басқа түрлерімен салыстырғанда анағұрлым тиімді пруденциялық және фискалдық реттеуге ие болады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ноталары бойынша банктердің табыстарына салық салуды енгізу банктердің тәуекелсіз құралдарға инвестициялау мүддесін төмендетуге мүмкіндік береді және осы өтімділікті экономиканы кредиттеуге пайдалануға ықпал ететін болады.

      Мемлекеттік даму институттарымен бірлесіп, синдикатталған кредит беру тетіктерін дамыту, сондай-ақ банктердің ірі жобаларын бірлесіп қаржыландыру. Ірі жобаларды, оның ішінде инфрақұрылымдық жобаларды кредиттеуге жекеше сектор қаражатының шектеулі болуы жағдайында мемлекеттік даму институттары мен екінші деңгейдегі банктердің қатысуымен синдикатталған кредиттеу және бірлескен қаржыландыру тетігін белсенді қолдану қажет. Мемлекеттік және жекеше қаржыландыруды араластыру бюджетке түсетін жүктемені азайтуға және банктердің қаражатын тарту есебінен қаржыландырумен қамтуды кеңейтуге, сондай-ақ мемлекет пен банктер арасында тәуекелдерді бөлуге мүмкіндік береді.

      Заңды тұлғаларды егжей-тегжейлі талдауды ескере отырып, скоринг жүргізу мүмкіндігі үшін заңды тұлғалардың деректері бойынша мемлекеттік сервистерді одан әрі дамыту. Заңды тұлғалардың кеңейтілген қаржылық көрсеткіштерін бағалау, сондай-ақ компаниялар арасындағы байланыстарды анықтау және заңды тұлғаларға жан-жақты талдау жүргізу үшін кредиттік бюро мен мемлекеттік ақпараттық жүйелер арасында интеграциялық жұмыстар жүргізуді жалғастыру қажет.

      Қаржыландырудың баламалы көздерін дамыту. Жаһандық қаржы секторының даму трендтері экономиканы қолдау форматтарын кеңейтуге мүмкіндік жасайды. Орта мерзімді перспективада Қазақстан үшін перспективалы бағыттарға жасыл қаржыландыру, исламдық қаржыландыру, банктік емес кредиттеу (микроқаржы ұйымдары және лизингтік компаниялар), баламалы қаржыландыру құралдары, жұмыс істемейтін активтерді экономикаға тарту тетіктері жатады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шаралары Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін инвестициялау есебінен экономиканың нақты секторын кредиттеуді кеңейтуге бағытталатын болады.

4.3. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ОРНЫҚТЫЛЫҚТЫ АРТТЫРУ

      Ағымдағы жағдай

      Климаттың өзгеруі және ауаның ластануының жоғары деңгейі

      Соңғы уақытта елде орташа жылдық температураның жоғарылауынан және жауын-шашынның азаюынан көрінетін климаттық өзгерістер байқалуда, бұл өз кезегінде елдің алдына жаңа экологиялық сын-қатерлерді тартуда. Төмендеу динамикасына қарамастан, Қазақстан парниктік газдар шығарындыларының көлемі бойынша топ-20 елдің қатарына кіреді.

      IQAir деректері бойынша Қазақстан зиянды заттардың деңгейі бойынша ең "лас" елдердің рейтингінде 40-шы орында түр. Жыл сайын ауаның ластануы 10 мыңнан астам мезгілсіз өлімнің себебі болуда және Дүниежүзілік банктің зерттеулеріне сәйкес ел экономикасына 10,5 млрд АҚШ долларынан астам шығын әкеледі. Көмір энергиясына деген жоғары тәуелділік, электр энергетикасы мен тұрғын үй секторларының ескірген қорлары, көлік құралдары санының көбеюі ауаның ластануының негізгі факторлары болып табылады.

      Қазақстан 2018 жылы жалпы эмиссиялардың 48%-ын қамтитын парниктік газдар шығарындыларының сауда жүйесі енгізілген ТМД-дағы бірінші ел болғанын айта кету қажет. Кәсіпорындардың 2018 - 2020 жылдардағы нақты шығарындыларына жүргізілген талдау көптеген кәсіпорындарда тегін квоталардың профициті болғанын көрсетті, бұл кәсіпорындарды көміртегі ізін азайтуға жеткілікті түрде ынталандырмауы мүмкін.

      Ұлғайып келе жатқан су тапшылығы қатері

      Қазақстан суды жан басына шаққандағы тұтыну көлемі бойынша топ-15 елдің қатарына кіреді, су алудың негізгі көлемі ауыл шаруашылығындағы суаруға тиесілі, бұл ретте суаруға арналған судың үлестік шығыны климаттық жағынан салыстырмалы елдердің деңгейінен 2-3 есе асатын мейлінше жоғары болып табылады.

      Суды барлық жерде дерлік тиімсіз пайдалану суды үнемдейтін практикалар мен технологияларды енгізуді ынталандырмайтын су тарифтерінің төмен деңгейіне байланысты. Су шаруашылығы жүйесінің тозуы және судың жеткілікті түрде есепке алынбауы тасымалдау кезінде судың көп ысырап болуына (40%-ға дейін) әкеледі.

      Қазақстанның су ресурстарының негізгі көлемін жер үсті сулары - өзен ағындары, көлдер мен мұздықтар қамтамасыз етеді. Бұл ретте елдегі сумен қамтамасыз ету деңгейі төмендеуде және басқа елдердің көрсеткіштерінен айтарлықтай артта қалған. Қазақстан өзендері ағынының жартысы елден тысқары жерде қалыптасатындықтан, маңызды трансшекаралық өзендердің су көлемінің азаюы су дипломатиясы мен су ресурстарын басқарудағы трансшекаралық ынтымақтастықты ерекше маңызды етеді.

      Ауыз су сапасының нашарлауы

      Халық денсаулығына әсер ететін ауыз су сапасының нашарлауы байқалады: соңғы онжылдықта қауіпсіз судың, санитария мен гигиенаның жоқтығынан болатын өлім-жітім 65%-ға өсті. Қазақстанның жер үсті суларының сапасын бағалау нәтижелері зерттелген 106 су объектісінің 28-і пайдалануға жарамсыз, ал 8 объектідегі судың сапасы өте нашар екенін көрсетті.

      Қалдықтардың көбеюі және қайта өңдеудің төмен деңгейі

      2022 жылы Қазақстанда 4,3 миллион тонна қалдық пайда болды, оның 65%-ы үй шаруашылықтарының қалдықтарына тиесілі. Басқа елдермен (Қытай, АҚШ, Ресей, Еуропа, Жапония, Канада) салыстырғанда қалдықтардың жан басына шаққандағы көлемінің төмен екеніне қарамастан, ЖІӨ-нің бір АҚШ долларына шаққанда шамамен 20 кг деңгейіндегі қалдықтардың түзілу қарқындылығы қарастырылып отырған елдерден жоғары, оларда бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің бір АҚШ долларына шаққанда 10 - 17 кг аралығында.

      Тұрмыстық қатты қалдықтарды (Бұдан әрі - ТҚҚ) қайта өңдеу деңгейі басқа елдермен салыстырғанда салыстырмалы түрде төмен болып қалуда. Негізгі шектеуші фактор өңірлерде бөлек жинау және сұрыптау жүйесінің әлсіз енгізілуі болып табылады. 204 елді мекеннің 134-інде әртүрлі кезеңде бөлек жинау, 96-сында сұрыптау енгізілген, сұрыптау құрылысжайларының жобалық қуаты қалдықтар көлемінің 50%-ын құрайды.

      Бұдан басқа, санитариялық нормаларға сәйкес келетін қалдықтарды кому полигондарының тапшылығы проблемасы бар (ТҚҚ полигондарының 82%-ынан астамы экологиялық талаптарға сай емес), бұл экология мен халықтың денсаулығына қосымша қауіп туғызады.

      Биоалуантүрлілікті сақтау проблемалары

      Қазақстанда табиғи ландшафттар мен биологиялық түрлердің сан алуан түрі бар, экологиялық балансты ұстап түру және орнықты даму үшін биоалуантүрлілікті сақтау мәселесі маңызды. Орман ел аумағының 5%-ын алып жатыр. Соңғы жылдары орман алқаптарын қорғау және қалпына келтіру шаралары есебінен олардың ұлғаю үрдісі байқалады, алайда биоалуантүрлілікті сақтау саласында заңсыз ағаш кесу және орман өрттері санының көбею проблемалары әлі де сақталуда.

      Сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген жануарлар түрлерін сақтау бойынша қабылданған шаралардың арқасында жабайы жануарлардың жекелеген түрлерінің (мысалы, ақбөкендердің) санын көбейтуге мүмкіндік туды. Дегенмен, адам іс-әрекеті - браконьерлік, урбанизация салдарынан тіршілік ету орталарының бұзылуы, қоршаған ортаның ластануы салдарынан жануарлар мен өсімдіктердің кейбір түрлерінің жойылу қаупі сақталуда.

      Парниктік газдар шығарындыларын қысқарту

      Парниктік газдар шығарындыларын қысқарту құралдарының бірі - парниктік газдар шығарындыларын реттеудің нарықтық тетіктерін көздейтін шығарындылар саудасы жүйесі.

      Парниктік газдар шығарындыларын реттеудің нарықтық тетігінің негізгі мақсаты - кәсіпорындарды "жасыл" технологияларды қолдануға және өз тиімділігін арттыруға ынталандыру.

      Бұл жүйе парниктік газдар шығарындыларын қысқарта отырып, өз өндірісін инвестициялайтын және жаңғыртатын кәсіпорындардың артық квоталарды өндірісті жаңғыртуға қаражат салмайтын және квота тапшылығы туындаған кәсіпорындарға сатуына мүмкіндік береді.

      Шығарындылар саудасы жүйесі шеңберінде көміртекті офсеттік тетік жұмыс істейді. Көміртекті офсеттік жобаға парниктік газдар шығарындыларын қысқартуға және парниктік газдардың сіңірілуін арттыруға бағытталған кез келген жоба жатады.

      2029 жылға дейінгі саланы дамыту басымдықтары

      Экология саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты - экологиялық орнықтылықты арттыру. Саланың дамуы көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге, ауаның, су ресурстарының сапасын жақсартуға, су ресурстарын, биоалуантүрлілікті ұтымды пайдалану мен сақтауға және қалдықтарды қайта өңдеу деңгейін арттыруға бағытталады.

      1-басымдық: Ауа сапасын арттыру

      Осы басымдық шеңберінде көміртегі бейтараптығының аралық мақсаттарына қол жеткізу және атмосфераға ластаушы заттар шығарындыларын айтарлықтай қысқарту жоспарланған.

      Негізгі міндеттер реттеуші құралдардың тиімділігін арттыру, стационарлық көздерден ластаушы заттардың шығарындыларын азайту және көліктің экологиялық тазалығын арттыру болады.

      Экологиялық кодекстің эмиссияларды мониторингтеудің автоматтандырылған жүйесі, ең жақсы қолжетімді техникалар және кешенді экологиялық рұқсат сияқты жаңа тәсілдерін іске асыру ауа сапасын тиімді басқаруға ықпал етеді және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мақсаттарға қол жеткізуге жәрдемдеседі.

      Көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің негізгі тетіктерінің бірі ЖЭК-тің, баламалы энергияның, сондай-ақ табиғи газды аралық отын ретінде пайдалану үлесін ұлғайту арқылы көмір өндіру үлесін кезең-кезеңімен жоспарлы түрде қысқарту болады. Дегенмен табиғи газ тапшылығының өсуі, ЖЭК жобалары құнының жоғары болуы, оларды енгізудің технологиялық жағынан күрделілігі және басқа да тәуекел факторлары жағдайында көміртегі бейтараптығы мақсаттарына тиімді түрде және уақтылы қол жеткізу үшін барлық жауапты органдар арасында келісілген және үйлестірілген кешенді тәсілді іске асыру маңызды мәнге ие болады. Әзірленген жол картасы көміртегі шығарындыларын азайту жөніндегі шаралар кешенін жүйелі бақылау мен іске асырудың негізгі элементі болады.

      Шығарындыларды бақылаудың реттеу тетіктерінің тиімділігін арттыру. Бүгінгі күні қолданылып жүрген шығарындыларды квоталау тетіктері өнеркәсіптің көміртегі ізін жылдам қысқартуға ықпал етпейді: мысалы, тау-кен өндірісінде шығарындылардың нақты көлемі қолжетімді тегін квоталар көлемінің 70%-ын, металлургияда - 95%-ын, мұнай мен газ секторында - 89%-ын құрайды, ал квоталар көлемін жылына 1,5%-ға жоспарлы түрде қысқарту өндіріске елеулі өзгерістер енгізуді кейінге қалдыра береді. Сонымен бірге, квоталар көлемін азайтуды жеделдетумен қатар, шығарындылардың пайда болу сипатындағы айырмашылықтарды, әртүрлі секторлар үшін экологиялық технологияларды енгізудің тиімділігі мен күрделілігін ескеретін шығарындылардың шекті көлемін айқындауға секторлық тәсілді енгізу қажет.

      Кәсіпорындардың орнықты дамуын қамтамасыз етуде және олардың қоршаған ортаға теріс әсерін азайтуда Эмиссиялар мониторингінің автоматтандырылған жүйесі (Бұдан әрі - МАЖ) шешуші рөл атқарады. МАЖ кәсіпорындардың рұқсат құжаттарында белгіленген атмосфераға шығарындылар бойынша нормативтер мен шектеулерді сақтауы және қоршаған ортаның ластануын болдырмау үшін қажет.

      Өндірістік экологиялық мониторинг жүргізу шеңберінде МАЖ стационарлық көздердегі эмиссиялар көрсеткіштерін қадағалап қана қоймай, бұл деректерді нақты уақыт режимінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның ақпараттық мониторинг жүйесіне жіберуге де мүмкіндік береді.

      2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап 1-санаттағы (топ-50) ірі кәсіпорындардың ең үздік қолжетімді техникаларды (бұдан әрі - ҮҚТ) пайдалануға байланысты кешенді экологиялық рұқсаттарға (Бұдан әрі - КЭР) міндетті түрде көшуі жүзеге асырылады.

      Белгіленген технологиялық көрсеткіштерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін ҮҚТ қағидаттары мен тетіктерге көшу түптеп келгенде әрбір салада қордаланған бірқатар мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

      Бекітілген ҮҚТ анықтамалықтарының негізінде КЭР беру жоспарлануда. Кәсіпорындардың жұмыс практикасына ҮҚТ-ны енгізу өндірістік процестің экологиялық тазалығын қамтамасыз етуге, негізгі қорлардың жай-күйін жақсартуға және тұтас қоршаған ортаның жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді. Бұл ретте ҮҚТ жөніндегі анықтамалықтар және оларға берілген ҮҚТ жөніндегі қорытындылар ҮҚТ қағидаттарына көшу үшін негізгі реттеуші құжаттар болып табылады.

      Елді мекендердегі стационарлық көздерден ластаушы заттардың шығарындыларын азайту. Бұл бағытта энергия өндіру көздерін декарбонизациялауға, көмір жылу электр станцияларын жаңғыртуға, электр сүзгілерін енгізуге және халықты газдандыруға, жеке үйлердегі көмір қазандықтары мен пештерін жаңғыртуға бағытталған стационарлық көздерден шығарындыларды азайту жөніндегі ынталандыру тетіктерін пысықтау көзделген.

      Халықаралық стандарттарға сәйкес ластаушы заттар шығарындыларының қазіргі нормалары қайта қаралады, сондай-ақ ластаушы заттардың шығарындыларын бақылау тетіктері және стандарттарды сақтамағаны үшін кәсіпорындардың жауапкершілігі күшейтіледі.

      Көліктің экологиялық тазалығын арттыру. Шығарындыларды азайту мақсатында негізгі фокусты автопаркті жаңарту бойынша ынталандыру шараларын енгізуге, ескірген көлік құралдарын шығарып тастауға және ауыстыруға бағыттау жоспарлануда. Бұдан басқа, зарядтау станцияларының инфрақұрылымын кеңейту жөніндегі жоспарларды және оларға көшу үшін ынталандыру ұсынуды қоса алғанда, электрмобильдер өндірісін дамыту жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады.

      2-басымдық. Су тапшылығы қатерін барынша азайту

      Осы басымдық шеңберінде суды тұтыну мен су ресурстары қорының деңгейі арасындағы теңгерімсіздікті азайтуға, жан басына шаққандағы суды тұтынуды 1,5 есеге азайтуға, елдегі өзен ағынының деңгейін ұстап тұруға және пайдаланылатын баламалы су көздерінің көлемін арттыруға қол жеткізу қажет.

      Негізгі міндеттер ауыл шаруашылығында суды пайдалану тиімділігін арттыру, су ресурстарын басқару мәселелері бойынша мемлекетаралық өзара іс-қимылды жолға қою, су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту, баламалы су көздерін пайдалану және заманауи технологияларды қолдану болмақ.

      Су тарифтерін қайта қарау. Су тарифтерін көтеруді қабылданған саралау практикасын ескере отырып жүзеге асыру көзделген: текше метрге шаққандағы қорытынды құн тұтыну көлемін, тұтынылатын су көздерін, суды үнемдеу технологияларын, айналымды сумен жабдықтау технологияларын енгізу деңгейін ескере отырып есептелуге тиіс.

      Баламалы су көздерін пайдалану. Осы жұмыс шеңберінде суаруда, өнеркәсіпте және тұрмыстық қажеттіліктерде баламалы су көздерін пайдаланудың кешенді жоспары мен ынталандыру тетіктерін қабылдау қажет. Бұл баламалы су көздерін белсенді қолданатын ұйымдар үшін салықтық жеңілдіктер, субсидиялар немесе гранттар беру сияқты экономикалық ынталандыруды әзірлеуді, сондай-ақ іске асырылуы қажетті инфрақұрылымдық жобаларды пысықтауды көздейді.

      Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпте суды үнемдеу технологияларын, айналымды сумен жабдықтау технологияларын қолдану деңгейін арттыру. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп кәсіпорындарын суды үнемдеу технологияларын, сондай-ақ айналымды және қайта сумен жабдықтау жүйелерін енгізуге ынталандыру үшін шаралар кешенін әзірлеу жоспарланған.

      Су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту және су ресурстарын басқаруды цифрландыру. Су шаруашылығы құрылысжайларын, олардың тиімділігі мен сенімділігін арттыру үшін суару жүйелерін салу және реконструкциялау бойынша жұмыс жүргізілетін болады. Бұдан басқа, су ресурстарының деңгейі мен жай-күйін мониторингтеу және бақылау үшін заманауи технологияларды, интеллектуалдық есепке алу жүйелерін енгізу көзделген, бұл тұтынудың қалыптан тыс көрсеткіштерін, ықтимал ағып кетулерді және басқа да көрсеткіштерді автоматты түрде қадағалауға және анықтауға мүмкіндік береді.

      Су ресурстарын басқару мәселелері бойынша мемлекетаралық өзара іс-қимылды жолға қою. Осы жұмыс шеңберінде барлық тараптардың мүддесін ескеретін және ресурстардың әділ бөлінуін қамтамасыз ететін су ресурстарын бірлесіп пайдалану туралы келісімдер қалыптастырылатын болады. Бұдан басқа, су ағындары туралы мониторингтеу және деректермен алмасу жүйесін құру, бірлескен гидрологиялық зерттеулер жүргізу, сондай-ақ су ресурстарын басқару бойынша бірлескен жобаларды іске асыру жоспарлануда. Каспий теңізінің, Балқаш және Арал көлдерінің су ресурстарын сақтау және басқару мәселелеріне ерекше назар аударылатын болады.

      3-басымдық. Қалдықтарды қайта өңдеу деңгейін арттыру

      Жұмыстың күтілетін нәтижесі 2029 жылға дейін сұрыпталған және қайта өңделген ТҚҚ-ның үлесін ұлғайту, халықты ТҚҚ-ны жинау және шығару қызметтерімен қамту деңгейін арттыру болып белгіленді. Негізгі міндет қалдықтардың бүкіл өмірлік циклі бойынша: жинаудан бастап түпкілікті көмуге дейінгі проблемаларды жүйелі түрде шешу болады. Тарифтер қайта қаралады, қалдықтарды бөлек жинау пункттерінің желісі кеңейтіледі, жаңа сұрыптау кешендері, полигондары салынады және қолданыстағылары жаңғыртылады, сондай-ақ әкімшілік тетіктер күшейтіледі.

      Тұрмыстық қатты қалдықтарды жинау, шығару, кәдеге жарату, қайта өңдеу және көму тарифтерін қайта қарау. Барлық уәкілетті органдардың тарифтерді қайта қарауы, оларды ТҚҚ өндеуге инвестицияларды тарту үшін экономикалық тұрғыдан орынды деңгейге жеткізу мақсатында инфляцияға индекстеу жоспарлануда. Мәселен, пайда болған қалдықтардың саны мен көлемі бойынша ірі қалаларда (Астана, Алматы, Атырау) инфляцияның өсуіне қарамастан 4 жыл бойы тарифтер қайта қаралмаған.

      ТҚҚ-ны жинау және шығару қызметтерімен қамтуды арттыру. Қазақстанда халықтың шамамен 20%-ы қоқыс жинау және шығару қызметтерімен қамтылмаған. Рұқсат етілмеген бейберекет үйінділердің проблемалары жыл сайын, әсіресе полигондардың тапшылығы жағдайында маңызды бола түсуде.

      Осыған байланысты, қоқыс қабылдау станцияларын салу және жаңғырту, сондай-ақ, әсіресе шалғай және ауылдық аудандарда қоқыс таситын көлік паркін жаңарту және кеңейту жоспарлануда. Бұдан басқа, Қазақстанның барлық елді мекендерінде бөлек ТҚҚ пункттерін енгізу қалдықтарды қайта өңдеу деңгейін арттыруға бағытталған маңызды қадам болмақ.

      Қалдықтардан пайдалы ресурстарды барынша алу мақсатында қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган мен жергілікті атқарушы органдар халықты және ұйымдарды қалдықтарды бөлек жинауға белсенді түрде қатысуға экономикалық ынталандыру жүйесін дамытуға, сондай-ақ ақпараттық науқандар жүргізуге және білім беру бағдарламаларын іске асыруға ерекше назар аударатын болады.

      ТҚҚ-ны сұрыптау және қайта өңдеу бойынша жаңа сұрыптау кешендерін салу және қолданыстағыларын жаңғырту. Түзілген қалдықтарды, ең алдымен, ірі қалаларда қайта өңдеуді кеңінен қамту мен терең өңделуін қамтамасыз ету қазіргі заманғы сұрыптау (автоматтандырылған жүйелер мен оптикалық сенсорлар) және қайта өңдеу технологияларын енгізе отырып, қуатты айтарлықтай кеңейтуді талап етеді.

      Салаға жекеше инвестицияларды тарту үшін ынталандырушы тетіктер, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік құралдарын дамытуға бағытталған тетіктер әзірленетін болады.

      Қолда бар ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалану, қалдықтарды қайта өңдеу және қайта өнделген шикізаттан тауарлар өндіру арқылы айналмалы экономика қағидаттарын дамыту бойынша шаралар қабылдау көзделген.

      Қалдықтарды көмуге арналған жаңа полигондарды салу және қолданыстағыларын жаңғырту. Экологияға тигізетін әсерін азайту мақсатында ескі полигондарды қалпына келтіру, жаңа полигондар салу, қолданыстағы полигондарды қазіргі заманғы санитариялық нормаларға сәйкес жаңарту жоспарлануда. Жекеше инвестицияларды тартуға ерекше назар аударылатын болады.

      Реттеу тетіктерінің тиімділігін арттыру. Қалдықтарды басқару тиімділігін арттыру және экологиялық стандарттарды сақтау үшін қалдықтарды бөлек жинауға, қайта өңделген шикізаттың заңсыз айналымына қарсы күреске байланысты бұзушылықтар үшін жауапкершілікті күшейту, сондай-ақ қалдықтарды пайдалану жөніндегі талаптарға және полигондардың санитариялық нормаларына сәйкестігін қамтамасыз ету бойынша шаралар көзделген.

      Бұдан басқа, қалдықтармен тиісінше жұмыс істеуді және оларды басқаруды қамтамасыз ету мақсатында қалдықтарды түзуші кәсіпкерлік субъектілерінің жауапкершілігін арттыру көзделген. Бұл ретте, өндірілетін өнімнің құнына қалдықтарды басқару жөніндегі кейінгі операцияларға арналған шығындарды қосу салдарынан оның бағасының негізсіз өсуін болдырмау үшін экологиялық талаптар сақталған жағдайда оны мониторингтеу және оған жол бермеу тетіктері құрылатын болады.

      4-басымдық. Биоалуантүрлілікті сақтау

      Осы басымдық шеңберінде мынадай нәтижелерге қол жеткізу жоспарланған: ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың үлесін ұлғайту, табиғат қорғау және орман мекемелерінің материалдық және техникалық жабдықталу деңгейін арттыру, сондай-ақ ормандылықты ұлғайту.

      Негізгі міндеттер ретінде материалдық-техникалық жарақтандыруды нығайту, персоналдың біліктілік деңгейін арттыру, орманды молықтыру іс-шараларын күшейту, биоалуантүрлілікті дамыту мен басқарудың кешенді бағдарламасын әзірлеу айқындалды.

      Материалдық-техникалық жарақтандыруды нығайту. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды тиімді қорғау үшін материалдық-техникалық жарақтандыруды күшейту, оның ішінде қазіргі заманғы жабдықтармен, қажетті қорғаныш амунициясымен, табиғаттың жай-күйін мониторингтеуге арналған құралдармен және басқалармен қамтамасыз ету көзделген.

      Персоналдың біліктілік деңгейін арттыру. Орман шаруашылығындағы персоналдың біліктілігін арттыру және түлектердің кетуін қысқарту үшін мемлекеттік грант алушылардың міндетті түрде еңбекпен өтеуін, бәсекеге қабілетті еңбек жағдайларын, әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктер беруді, біліктілікті арттыру бағдарламаларын әзірлеуді қоса алғанда, ынталандыру тетіктерінің кешені пысықталатын болады.

      Орманды молықтыру іс-шараларын күшейту. Орман экожүйелерінің орнықтылығын ұстап тұру мақсатында орманды қалпына келтіру және орманды жаңарту процестерін жеделдету көзделген.

      Биоалуантүрлілікті дамыту мен басқарудың кешенді бағдарламасын әзірлеу. Биоалуантүрлілікті сақтау және басқару үшін экожүйелердің мониторингін, экологиялық қатерлерді бағалауды, тіршілік ету ортасын қалпына келтіру және қорғау жөніндегі басқару стратегияларын әзірлеуді және енгізуді көздейтін кешенді экожүйелік тәсілді әзірлеу жоспарлануда. Қызыл кітапқа енген, сирек кездесетін жануарлардың, әсіресе қар барысы, Каспий итбалықтары, қарақұйрықтар, тоғай бұғылары, бүркіттер сияқты және басқа түрлердің санын сақтауға және қалпына келтіруге ерекше назар аударылатын болады. Бұл ретте, ақбөкендерді атуға рұқсат беруге салынған тыйым сақталады. Табиғатты қорғау саласындағы заңнаманы күшейтумен қатар биоалуантүрлілікті сақтау және қалпына келтіру жөніндегі зерттеулер мен практикалық іс-шараларды жүргізу үшін қажетті қаржыландыру мен ресурстарды қамтамасыз ету жөніндегі шараларды пысықтау жоспарланған.

      5-басымдық. Парниктік газдар шығарындыларын қысқарту

      Осы басымдық шеңберіндегі жұмыс шығарындылар саудасы жүйесін күшейтуге бағытталатын болады. Ұлттық деңгейде айқындалатын үлестерге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін көміртекті бюджеттеудің 2026 - 2030 жылдар аралығындағы келесі кезеңінде парниктік газдар шығарындыларын қысқартудың жыл сайынғы мөлшерлемесін өткен жылғы көміртегі бюджетінің деңгейінен 2,7%-дан 5%-ға дейін ұлғайту көзделген.

4.4. ТИІМДІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫ

      Ағымдағы жағдай

      Қазақстан бюджеттік реттеу жүйесін қалыптастыру мен жетілдірудің үлкен жолынан өтті: бірқатар маңызды, өзара байланысты және тиімді реформалар жүргізілді. Алайда, елдің бюджеттік жүйесі созылмалы тапшылықпен, оның ішінде мұнайға қатысты емес тапшылықпен, сондай-ақ бюджетке борыш жүктемесінің өсуімен сипатталады.

      Атап айтқанда, соңғы 5 жылда мемлекеттік бюджет тапшылығының жинақталған сомасы 9,6 трлн теңгені құрады, бұл орташа алғанда бюджетке жылдық салық түсімдерінің көлеміне сәйкес келеді. Сонымен қатар, 5 жыл ішінде жинақталған мұнайға қатысты емес тапшылық 34,6 трлн теңгеге жетті. Тиісінше, 2017 жылдан бастап мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 1,3 - 4% деңгейінде, ал мемлекеттік бюджеттің Мұнайға қатысты емес тапшылығы 7,3-11,5% шегінде ауытқуда.

      Осылайша, бюджеттің мұнай кірістеріне тәуелділігінің күшеюі байқалады, бұл ағымдағы, сондай-ақ ұзақ мерзімді кезеңдегі бюджет жүйесінің орнықтылығы проблемасының ауырлығын анықтайды.

      Соңғы жылдары мемлекеттік шығыстардың басымдықтарын ағымдағы шығындарды ұлғайту пайдасына бұрмалау үрдісі де қалыптасты. Нәтижесінде шығыстар құрылымындағы даму бюджетінің үлесі 2013 жылғы 12,5%-дан 2022 жылы 9,2%-ға дейін төмендеді.

      Бюджетаралық қатынастардың қолданыстағы жүйесі фискалдық орталықтандырумен сипатталады. Бюджеттік субвенцияларды алушы өңірлердің саны 2001 жылғы 7-ден 2023 жылы 17-ге дейін өсті. 2001 - 2022 жылдар аралығында республикалық бюджеттен (бұдан әрі - РБ) аударылатын трансферттер көлемінің және жергілікті бюджеттің жиынтық кірістерінің арақатынасы 15,6%-дан 52,7%-ға дейін ұлғайды.

      Созылмалы тапшылықты қаржыландыру Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан (Бұдан әрі - ҰҚ) трансферттерді көбейту және мемлекеттік борышты ұлғайту арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік борыш 2010 жылғы ЖІӨ-нің 14,4%-ынан 2023 жылы ЖІӨ-нің 22,5%-ына дейін өсті, бұл ретте оған қызмет көрсетуге арналған шығыстар 2010 жылғы 1,8%-дан 2023 жылы 6,7%-ға (1,9 трлн теңге) дейін ұлғайды.

      Соңғы 10 жылда ҰК-ға түсетін барлық түсімдердің 63,3%-ы кепілдендірілген және нысаналы трансферттер түрінде бюджетке алынды. ҰҚ-дан РБ-ге трансферттер түсімдері біртіндеп өсу үрдісіне ие болды: 2013 жылғы ЖІӨ-нің 3,9%-ынан 2017 жылы ЖІӨ-нің 8,1%-ына дейін және 2020 - 2022 жылдары ЖІӨ-нің 6,8 - 4,4%-на дейін өсті.

      ҰҚ-дан қосымша қаражат алу және бюджет тапшылығын ұлғайту есебінен мемлекеттік бюджет параметрлерін теңгерімдеу мұнайға қатысты емес тапшылық бойынша белгіленген нысаналы мәндердің бұзылуына және борыштық жүктөменің өсуіне әкелді. Артып келе жатқан тапшылықты ескере отырып, бюджеттік жоспарлау, бюджетті атқару процестері, сондай-ақ салық салу мәселелері мемлекеттік қаржыны басқаруда аса маңызды саналады.

      ЖІӨ-ге қатысты салық түсімдерінің көлемі құбылмалылықпен сипатталады, 2020 жылы ЖІӨ-нің 14,1% минималды мәніне жетті. Бұл көрсеткіш Қазақстанда басқа салыстырмалы елдерге қарағанда төмен, бұл салықтық әкімшілендіру тиімділігінің жеткіліксіздігіне, сондай-ақ салықтық жеңілдіктердің едәуір көлеміне байланысты. Айта кету керек, мұндай жеңілдіктер кәсіпкерлерді өзінің бәсекеге қабілеттілігін сапалы арттыруға, инновацияларға инвестиция салуға және тиімділікті арттыруға деген ынтасын төмендетуге ықпал етуі мүмкін.

      Салықтық әкімшілендіруді жақсарту әлеуетінің тағы бір индикаторы - салықтың төмен өнімділігі.

      Сарапшылардың бағалауына сәйкес салықтық әкімшілендірудің тиімділігін одан әрі арттыруға бірнеше негізгі сын-қатерлер, атап айтқанда салықтық әкімшілендірудің интеграцияланған жүйесін баяу енгізу және тәуекелдерді басқару жүйесінің (бұдан әрі - ТБЖ) жетілмеуі кедергі келтіреді. Сондай-ақ, қазіргі уақытта салықтық әкімшілендіру моделі ықтимал бұзушылармен алдын алу жұмыстарынан гөрі салдарлармен, атап айтқанда берешекті өндіріп алу деңгейіндегі жұмысқа бағытталған. Қолданыстағы ТБЖ кешенді емес және қазіргі уақытта аудит жүргізу үшін кәсіпкерлік субъектілерін таңдау қүралы ретінде ғана пайдаланылады.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Бюджеттік және салықтық қатынастардағы түбегейлі реформа мемлекет пен бизнес арасындағы Ұлттық кірісті әділ бөлудегі тәсілдерді бекітетін жаңа қоғамдық шарттың бөлігі болады.

      РБ-ның Мұнай кірістеріне тәуелділігін төмендетуді және бюджеттің сыртқы факторларға орнықтылығын арттыруды қамтамасыз ету үшін салық-бюджет саясаты 2029 жылы ЖІӨ-ге қатысты мұнай емес тапшылықты 5,5%-ға дейін біртіндеп төмендету негізінде қалыптастырылуға тиіс.

      1-басымдық. Үнемділік пен жауапкершілік қағидаттарына негізделген теңгерімді бюджет саясатын қолдау

      Осы басымдық шеңберіндегі күш-жігер ҰҚ-ның валюталық активтерін ұлғайтуға, сондай-ақ үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге арналған шығындардың үлесін 2029 жылға дейін республикалық бюджеттің жалпы шығыстарының 10%-нан аспайтын деңгейде ұстап тұруға бағытталатын болады.

      Бұл ретте, негізгі міндеттер мемлекеттік қаржыны шоғырландыру және ҰК қаражатын ұлғайту есебінен бюджеттің теңгерімділігі мен орнықтылығын қамтамасыз ету болады.

      Макроэкономикалық саясатты іске асырудағы басымдықтардың бірі контрциклдік бюджеттік қағидаларды мүлтіксіз ұстану және бюджеттік параметрлердің тұрақтылығын қолдау болады.

      Бұл мемлекеттік қаржының теңгерімділігін қамтамасыз етуге, мұнайға қатысты емес тапшылықты төмендетуге, ҰК активтерінің сақталуын және жинақталуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ жалпы алғанда фискалдық саясатты монетарлық саясатпен үйлестіруге ықпал етеді, бұл инфляциялық қысымды төмендетуге мүмкіндік береді.

      Мемлекеттік борышты басқаруға және бюджетаралық қатынастар саясатын жетілдіруге де назар аудару жоспарлануда.

      Бұдан басқа, мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығын қамтамасыз етудің және фискалдық тәртіпті арттырудың маңызды аспектісі - бюджеттік қағида периметріне ҰК-дан берілетін нысаналы трансферттерді енгізу болады, бұл жауапты салық-бюджет саясатын жүргізудегі дискреттілікті төмендетеді.

      Ұлттық қор активтерін гұрақтандыру және арттыру. ҰК-дан қаражат тарту көлемін біртіндеп қысқарту жоспарлануда. ҰК-дан трансферт мөлшері мұнайға белгіленген баға ("кесу" бағасы) бойынша есептелген мұнай компанияларынан түсетін түсімдерден аспайтын болады. Бұл баға қордың жинақтаушы функциясын күшейту үшін мұнай өндірудің өсуіне қарай түзетіліп отырады.

      Жинақ портфелінің ұзақ мерзімді кірістілігін арттыру мақсатында ҰК активтерін басқаруды жақсарту жұмысы жалғасады.

      Бюджет шығыстарының өсуін бақылау. РБ шығыстарының өсу қарқыны инфляция бойынша нысаналы бағдарға ұлғайтылған ұзақ мерзімді экономикалық өсу деңгейінде шектелетін болады. Нәтижесінде шығыстар көлемі нақты ЖІӨ мен инфляцияның өсу қарқынынан асып түспейді және экономикалық өсу кезеңінде шектеледі. Бюджет шығыстарының тиімділігін арттыру мақсатында нарықтық бағалардың бұрмалануына әкеп соғатын және жекеше сектордың дамуына теріс әсер ететін қолдау бағдарламаларын қаржыландыруды біртіндеп қысқарту көзделген. Шығыстарды барынша экономикалық пайда экелетін басым салаларға бағыттау жоспарлануда. Мемлекет жекеше инвестицияларды алмастырмай, жекеше сектордың инвестициялық белсенділігін ынталандыратын болады.

      Мемлекеттік борышты басқару саясатын жетілдіру. Мемлекеттік борышты басқару саясаты валюталық тәуекелдерді төмендетуге, бюджетке борыштық жүктеменің өсуін шектеуге, дефолттарға жол бермеуге, сондай-ақ сыртқы қарыздарды пайдалану тиімділігін және тәртібін арттыруға бағытталатын болады. Бұл ретте, 2029 жылы борыштық орнықтылықты сақтау мақсатында мемлекеттік борыш ЖІӨ-нің 30,8%-нан аспауға тиіс екені айқындалды.

      Бюджетаралық қатынастар саясатын жетілдіру. Бюджетаралық қатынастарды реформалау шеңберінде жергілікті атқарушы органдардың қаржылық дербестігін арттыруға баса назар аударылатын болады. Салық түсімдерінің жекелеген түрлерін жергілікті деңгейге беру, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы қарсы трансферттерді барынша азайту, халықтың қажеттіліктерін ескере отырып, өңіраралық диспропорцияларды төмендету тәсілдерін пысықтау көзделген. Нәтижесінде жергілікті атқарушы органдар үшін өңірлердің экономикасын дамытуға және РБ-ға тәуелділікті біртіндеп төмендете отырып, жергілікті бюджеттердің кірістерін ұлғайтуға қосымша ынталандыру пайда болады.

      2-басымдық. Орнықты мемлекеттік қаржыны қамтамасыз ету үшін бюджеттің кіріс бөлігін нығайту

      Салық саясаты инвесторлар үшін қолайлы жағдай жасау мен бюджетке түсетін түсімдердің қажетті деңгейін ұстап тұруды қамтамасыз ету арасындағы теңгерімді қамтамасыз етуге тиіс. Салық кодексі шеңберінде пайда мен мүлікке салық салудың жаңа жүйесін енгізу, алынған кірістерді бизнесті дамытуға қайта инвестициялауды ынталандыру, сондай-ақ салық режимдерін оңтайландыру жоспарлануда. Бұдан басқа, жаңартылған салық заңнамасының контурлары салықтық әкімшілендірудің тиімділігін арттыруға және салықтық жеңілдіктер тетігін жетілдіруге бағдарланатын болады.

      Салықтық әкімшілендірудің тиімділігін арттыру. Негізгі міндеттерге салықтық әкімшілендірудің интеграцияланған жүйесін енгізу, салықтық әкімшілендірудің бүкіл тізбегі бойынша цифрлық құралдарды, сондай-ақ тәуекелдерді басқарудың кешенді жүйесін қолдану кіреді.

      Осыған байланысты, нақты уақыт режимінде салық төлеушілердің табиғи жүйелеріне және күнделікті өміріне интеграциялауды қамтамасыз ететін "Салықтық әкімшілендіру 3.0" тәсілінің негізінде интеграцияланған әкімшілендіру жүйесіне дәйекті көшу жоспарын әзірлеу қажет. Ол үшін басқа мемлекеттік органдармен және функциялармен, сондай-ақ жекеше субъектілермен интеграция жүргізілетін болады.

      Сонымен қатар, салық органының негізгі міндеттерінің бірі клиентке бағдарлану болады. Салықтық әкімшілендіру мемлекеттік органдармен және жекеше ұйымдармен интеграцияны енгізу, сондай-ақ жаңа алгоритмдер мен модельдерді әзірлеу және жетілдіру есебінен цифрлық трансформацияның қозғаушы күші болады.

      Тәуекелдерді анықтауға, бағалауға, басымдығын айқындауға және тәуекелдерді азайтуға жүйелі тәсілдің болуын болжайтын кешенді ТБЖ қолдану жоспарлануда. Тексеру жағдайларын таңдаудан басқа, ТБЖ нормаларды сақтамау тәуекелдерін басқаруды (салық жүйесінде тіркеу, салық декларацияларын тапсыру, белгіленген мерзімде салықтарды төлеу, декларацияларда толық және анық ақпаратты ұсыну), сондай-ақ операциялық және кадрлық тәуекелдерді басқаруды қамтиды.

      Салықтық жеңілдіктер саясатын жетілдіру. Салық түсімдерін арттыру және бюджеттің кіріс базасын нығайту мақсатында салықтық жеңілдіктердің тиімділігі мен салық төлеушілердің қарсы міндеттемелерін ескере отырып, салықтық жеңілдіктерді талдау және оңтайландыру көзделген.

      Салықтық жеңілдіктер тетігі алынған кірістерді бизнесті дамытуға қайта инвестициялауды ынталандыруға бағытталатын болады. Салық төлеуден жалтару үшін мүмкіндіктерді барынша азайтуға бағытталған арнаулы салық режимдерінің тиімділігін арттыру көзделген. Бұдан басқа, салық жүктемесін төмендету мақсатында ұйымдардың қасақана бөлінуіне жол бермеу жөніндегі тетіктерді әзірлеу жоспарлануда.

4.5 ЗАҢ ҮСТЕМДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ

      Ағымдағы жағдай

      Құқық үстемдігі елдің экономикалық дамуы мен инвестициялық тартымдылығының қажетті іргетасы болып табылады. Экономика мен қоғамның барлық салаларында реформалар жүргізу және мемлекеттік саясатты жүзеге асыру мүмкіндігі мемлекеттік басқарудың тиімділігіне байланысты.

      Қазақстан екі бағыттағы позицияны дәйекті түрде нығайтуда. Соңғы 10 жылда Қазақстан Республикасы Парламент! мен Үкіметінің өкілеттіктерін кеңейтуді, сот билігі тармағының тәуелсіздігін арттыруды, салалық реттеу мен кәсіпкерлік жағдайларының ашықтығын жүйелеуді және арттыруды қоса алғанда, қазақстандық құқықтық жүйені жаңғырту бойынша бірқатар шаралар қабылданды. "Ашық үкімет" бастамаларын енгізу және ықшам, кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру қолға алынды. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру жұмысы жалғасуда.

      Қол жеткізілген жетістіктер Қазақстанның халықаралық рейтингтердегі позицияларын жақсартуда көрініс тапты. 10 жыл ішінде ел Дүниежүзілік банктің заң үстемдігі көрсеткіші бойынша 20 позицияға көтеріліп, 2022 жылы 213 елдің ішінде 137-ші орынға ие болды. World Justice Project құқық үстемдігінің индексі бойынша 2022 жылы Қазақстан 0-ден 1-ге дейінгі шкала бойынша 0,53 балл жинап, 142 елдің ішінде 65-ші орынға ие болды. 2018 - 2022 жылдар аралығында Дүниежүзілік банктің рейтингінде ел Үкіметінің тиімділік көрсеткіші -2,5-тен 2,5-ке дейінгі шкала бойынша 0-ден 0,1-ге дейінгі аралықта болды. 2022 жылы Қазақстан 213 елдің ішінде 89-шы орынға жайғасты.

      Түйінді сын-қатерлер мен мүмкіндіктердің бірнеше тобы құқық үстемдігін одан әрі нығайту мен мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруға арналған шарттарды айқындайды: мемлекеттік органдардың функцияларын орындауға баса назар аударуды сақтау, мемлекеттік қызметтер көрсетудің сервистік моделіне көшудің аяқталмауы, мемлекеттік қызметшілердің кәсіби құзыреттерінің жетіспеушілігі, сыбайлас жемқорлық көріністері.

      Сервистік модельге көшудің аяқталмауы

      2018 жылдан бастап елде сервистік модельге көшу жүзеге асырылуда, ал 2021 жылы Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы қабылданды, оған сәйкес мемлекеттік аппараттың сервистік және клиентке бағдарланған процесстерге толыққанды көшу бағыты қабылданды. Бұл ретте халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сервистік модельге көшуге ондаған жылдар кетуі мүмкін.

      Қазақстан мемлекеттік басқарудың сервистік моделіне көшуде алғашқы табыстарға қол жеткізді, алайда әлеуеттің едәуір бөлігі ашылмаған күйінде қалып отыр. Мысалы, 2022 жылы 1,4 мың мемлекеттік қызметтің 40-ы проактивті көрсетілді және азамат тарапынан өтініш берілуін талап етпеді. Алайда, көптеген мекемелерде қызмет көрсетуге әкімшілік, формальды тәсіл әлі де болса сақталуда. Көрсетілетін қызметтер тізілімі негізінен азаматтар мен бизнестің нақты қажеттіліктерін айқындайтын өмірлік жағдаяттардың орнына мемлекеттік органдардың функциялары төңірегінде қалыптастырылуда. Азаматтарға ыңғайлы болуына емес, бюрократиялық процеске бағдарланған алу рәсімдеріне байланысты 90%-дан астам қызметке сұраныс төмен. Сонымен, мемлекеттік қызметтерді басқа мемлекеттік қызметтер немесе растайтын құжаттарды ұсыну үшін алу байқалады. Азаматтардың, бизнестің және мемлекеттің өзара іс-қимылы әрқашан "жымсыз" бола бермейді: қолжетімді қызметтер тізбесі, оларды орындау қадамдары және орындалу жай-күйін әртүрлі арналар арқылы қадағалау мүмкіндіктері әртүрлі.

      2029 жылға дейінгі даму басымдықтары

      Құқық үстемдігін нығайтудың және мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырудың мақсаты "жаңа қоғамдық шарттың" талаптарын қамтамасыз ету болады. Азаматтар мен бизнестің құқықтары мен бостандықтарын сақтау күшейтіледі, мемлекеттік шешімдердің орындалу сапасы артады. Бұдан басқа, азаматтар мен бизнес-компаниялардың мемлекетпен екіжақты диалогқа қатысу мүмкіндіктерін дамыту көзделген.

      Құқық үстемдігін нығайтудың нәтижесі 2029 жылға қарай World Justice Project құқық үстемдігі индексінде 0,60 мәніне қол жеткізу болады. Прогресс сот төрелігінің сапасын жақсарту және құқық қорғау органдарын реформалауды жалғастыру есебінен қамтамасыз етіледі.

      Мемлекеттік басқару тиімділігінің артуы 2029 жылға қарай Дүниежүзілік банктің мемлекеттік басқару индексінде -2,5-тен 2,5-ке дейінгі шкала бойынша кемінде 80 пайыздық мәнге немесе 1,0-ге жетуге әсер етеді.

      Негізгі басымдықтар мемлекеттік қызметтер көрсетудің және мемлекеттік органдар жұмысының тиімділігін, сондай-ақ персоналды басқарудың тиімділігін арттыру болады. Сыбайлас жемқорлықты азайту жөніндегі басымдық құқық үстемдігін нығайтуға және мемлекеттік басқарудың тиімділігіне кумулятивтік әсер етеді.

      1-басымдық. Сот төрелігінің сапасын жақсарту және құқық қорғау органдарын реформалауды жалғастыру

      Сот төрелігі жүйесін дамытудың түйінді мақсаты сот ісін жүргізуге кететін уақытты қысқарта отырып, сот төрелігін іске асырудың сапасын арттыру болады. Құқық қорғау органдарын реформалау олардың жұмысының тиімділігін және халық тарапынан сенімді арттыруға бағытталатын болады: 2029 жылға қарай халықтың сот жүйесіне деген сенім деңгейі 58%-ға, құқық қорғау органдарына деген сенім деңгейі 72%-ға дейін артады. Негізгі міндеттер сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту, сот процесін бюрократиядан арылту, сот әкімшілігін жетілдіру, судьялар корпусының кәсібилігін арттыру және құқық қорғау органдарының жұмысын құқық бұзушылықтардың профилактикасына және халықтың сенімін арттыруға одан әрі қайта бағдарлау болып айқындалды.

      Сот билігінің тәуелсіздігі азаматтардың, бизнестің және инвесторлардың сот жүйесіне деген сенімінің негізі болып табылады. Сот жүйесі бюджетінің кепілдендірілген ең төменгі мөлшері және оны дербес бөлу арқылы тәуелсіздік пен әділ сот төрелігін қамтамасыз ету бойынша айтарлықтай жұмыс жүргізілді. Сот тәуелсіздігін одан әрі нығайту, заң шығарушы және атқарушы биліктің соттарға ықпалын азайту арқылы дамитын болады.

      Сот ісін жүргізуді одан әрі дамытудың негізгі бағыттары барлық сот сатыларының рөлі мен жұмыс істеу негіздерін үйлестіру, соттың азаматтық сот ісін жүргізудегі белсенді рөлін күшейту, басты сот талқылауында тараптардың нақты жарыспалылығы мен тең құқығын қамтамасыз ету, қылмыстық процесте тергеу судьяларының өкілеттіктерін кеңейту, сондай-ақ дауларды реттеудің баламалы тәсілдерін дамыту болады.

      Цифрлық технологияларды енгізу және электрондық сот төрелігін дамыту шешімдер қабылдау жылдамдығын арттырады, біркелкі сот практикасын қалыптастыруға жағдай жасайды.

      Судьялар корпусын кәсібилендіру сот төрелігін іске асыру сапасын арттырады және әлемдік озық тәжірибелерді ескере отырып, кандидаттарды іріктеу сапасын жақсарту есебінен жүргізілетін болады. Судьялар корпусының құзыреттер жиынтығын кеңейту үшін құқықтың жекелеген салаларында жоғары білікті мамандарды жалдау практикасы жалғастырылады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Сот төрелігі академиясының жаңа мәртебесі шеңберінде қазіргі судьялардың біліктілігін арттыру үшін қосымша оқыту бағдарламалары ұйымдастырылатын болады.

      Құқық қорғау органдарының реформасын одан әрі іске асыру құқық қорғау органдарының жұмысын халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға қайта бағдарлауды аяқтауға және қоғамдағы қорғалу және тыныштық деңгейін арттыруға мүмкіндік береді. Негізгі міндет құқық қорғау органдарының жұмысында құқық бұзушылықтардың профилактикасына және алдын алуға баса назар аудару болады.

      Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы жаңа заң әзірленеді, оның шеңберінде құқық қорғау органдарының құзыреттерін, үйлестіру тетіктері мен жеке профилактика құралдарын түбегейлі түрде қайта қарау жоспарланып отыр. Прокуратураның тәуелсіздігі саласындағы халықаралық стандарттарды ескере отырып, прокурорлық қызмет кепілдіктерін нығайту жалғастырылады.

      Халықпен проактивті жұмыс істеу және қызметкерлерді ынталандыру жүйесін өзгерту арқылы полицияның Ұлттық моделін сервистік модельге одан әрі қайта бағдарлау көзделген. Нақты аумақта тұратын тұрғындардың пікірін ескере отырып, мәселелерді шешуге басымдық беріледі. Бұдан басқа, мотивация құрылымында және қызметкерлерді мансаптық ілгерілету кезінде халықтың сенімі мен құрметін арттыру жоспарлануда.

      Экономикалық ресурстарды шоғырландырмау және активтерді қайтару бойынша жұмыс елдің байлығын барынша біркелкі бөлуге және әлеуметтік теңсіздікті төмендетуге оң әсер етеді. Перспективада бұл кәсіпкерліктің орнықты дамуына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің алуан түрлілігі үшін қолайлы жағдайлар жасауға, пайдалы әлеуметтік-экономикалық жобаларды дамытуға, елдің инвестициялық ахуалын жақсартуға және жаңа инвестицияларды тартуға ықпал ете алады. Бұл шаралар сыбайлас жемқорлық деңгейінің төмендеуіне де әсер етеді. Мемлекеттің қайтарылған капиталды неғұрлым әділ бөлуі монополиялар мен олигархиялық құрылымдардың қалыптасуын азайтады.

      2-басымдық. Мемлекеттік қызметтерді көрсетудің және мемлекеттік органдар жұмысының тиімділігін арттыру

      Бұл бағыттың негізгі мақсаты сервистік модельді қалыптастыру аясында мемлекеттік қызметтер көрсету процестерін азаматтар мен бизнестің қажеттіліктерін барынша қанағаттандыруға қайта бағдарлау, мемлекеттік шешімдерді қабылдау тиімділігін арттыру және "жаңа қоғамдық шартты" іске асырудың талаптары қамтамасыз ету болады, бұл шарттың шеңберінде азаматтар мемлекетті басқаруға тартылады. Мемлекеттік органдардың барлық бизнес-процестерін цифрландыру аяқталатын болады. 2029 жылға қарай жұмыстың тағы бір нәтижесі заңдардың тұрақтылығының өсуі болады.

      Осыған байланысты негізгі міндеттер сервистік модельді одан әрі дамыту, жоспарлау жүйесін жетілдіру, мемлекеттік аппарат жұмысының қағидаттары мен қүрылымын жаңғырту, Үкіметтің ашықтығын арттыру және азаматтарды екіжақты диалогқа тарту, сондай-ақ озық цифрлық технологияларды енгізу болып айқындалды.

      Мемлекеттік органдар жұмысының сервистік моделін одан әрі дамыту. Мемлекеттік қызмет саласындағы заңнама мемлекеттік қызмет алдында тұрған міндеттерді, оған қойылатын талаптарды, сондай-ақ оның миссиясы мен мақсатын бекіте отырып, түбегейлі түрде қайта қаралатын болады, бұл еңбек қатынастарын реттеу шеңберінен шығатын және мемлекеттік қызметшілер мінез-құлқының клиентке бағдарланған моделін орнықтыруға бағытталған мақсаттар мен міндеттерді қайта бағдарлауға әкеледі.

      Қызметтер көрсетудің клиентке бағдарлануы, проактивтілігі, композиттігі, аумақтан тысқарлығы қағидаттарын бекіте отырып, көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді реттеу тәсілдері қайта қаралатын болады.

      Мемлекеттің сервистік қызметтері өмірлік жағдаяттарға сәйкес көрсетілетін қызметті алушылардың түпкілікті сұраныстарын бірден қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Мемлекеттік қызметтерді көрсету үшін қажетті құжаттардың орындалу мерзімдері мен тізбесі қысқартылады, ал тиісті ақпараттық жүйелер мен сервистерден қажетті мәліметтерді алу есебінен анықтамалық сипаттағы қызметтер алып тасталады. Қызмет көрсету мерзімдерін қысқарту және сыбайлас жемқорлық факторларын азайту үшін адамның қатысуын болдырмай, қызмет көрсету процестерін айтарлықтай автоматтандыру жоспарлануда. Аумақтан тысқары, проактивті және композиттік түрде көрсетілетін қызметтер тізбесі мемлекеттік сервистерді жүйелі талдау нәтижелерінің және азаматтармен және бизнеспен кері байланыстың негізінде кеңейтілетін болады.

      Бизнесті жүргізу үшін қарапайым және ашық шарттар жасауға бағытталған "таза парақтан" реттеу қағидаттарын іске асыру жұмысын күшейту жоспарлануда. Үздік әлемдік тәжірибені ескеріп және азаматтармен, бизнеспен және кәсіптік қауымдастықтармен кері байланысты пайдалана отырып, реттеу талаптары мен нормаларын жаңарту жұмысы жалғастырылатын болады.

      Осы бағыттағы одан арғы жұмыстар мемлекет пен қоғамның өзара диалогы негізінде қоғамдық игіліктердің сапа стандарттарын қалыптастыруға және қамтамасыз етуге бағытталатын болады, бұл соның ішінде қағидаттарды, сондай-ақ қоғамдық маңызы бар қызметтерді қалыптастыру, жетілдіру және көрсету тәртібін айқындауды талап етеді.

      Қоғамдық маңызы бар қызметтердің сапасын өлшеу өлшемдері бар олардың жеке тізілімін әзірлеу көзделген. Жыл сайын мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде осы қызметтерді көрсету сапасына қоғамдық мониторинг

      жүргізілетін болады, бұл мемлекеттік органдарға өз қызметін қоғамның қажеттіліктері мен күтулеріне сәйкес құруға мүмкіндік береді.

      Мемлекеттік аппарат жұмысының қағидаттары мен құрылымын жаңғырту. "Мемлекеттік аппараттың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі шаралар туралы" Жарлықта процестің бюрократиялық сипатынан сапалы нәтижелерге қол жеткізуге баса назар аударуға бастама жасалды. Осыған байланысты одан әрі жұмыс шеңберінде мемлекеттік органдардың функцияларын қалыптастырудан экономиканы және қоғамдық өмір салаларын жақсартуға тікелей қатысты міндеттерді қоюға көшу жүзеге асырылатын болады.

      Мұндай міндеттер оларды іске асыру процесіне қатысатын барлық мемлекеттік органдарды қамтитын болады. Ведомстволар мен департаменттерді басқару жағдайларын жақсарту мемлекеттік органның бюджеттерін бөлу еркіндігін ұлғайту есебінен бөлімшелер саны бойынша ұсынымдардың үйлесімі және персоналды қабылдауда икемділік беру арқылы қамтамасыз етілетін болады.

      Үкіметтің ашықтығын арттыру және азаматтарды екіжақты диалогқа тарту. Үкіметтің ашықтығы - мемлекеттік органдардың есеп беруін және азаматтар мен бизнестің мемлекеттік процестерді түсінуін қамтамасыз етудің маңызды құрамдауыш бөлігі. Ақпаратты жариялауға проактивті тәсілді, бірінші басшылардың ашықтығынан барлық басқарушылық шешімдерді қабылдаудың ашықтығына көшуді көздейтін әзірленген бірыңғай ашықтық стандарттары мемлекеттік органдардың қызметін бейімдеуге негіз болады.

      Қабылданатын шешімдердің жоғары сапасын қамтамасыз ету, оларды жұртшылықтың қабылдауын жақсарту, сондай-ақ мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді ұсынудың жалпы тиімділігін арттыру үшін азаматтарды мемлекеттік органдармен екіжақты диалогқа тартуды арттыру жұмысы жалғасатын болады.

      Негізгі құралдар кері байланысты ұсынудың ыңғайлылығын арттыру және мемлекеттік органдардың жұмысын бағалауға, заң жобаларын талқылауға азаматтардың қатысуын ынталандыратын шараларды қолдану болады.

      Озық цифрлық технологияларды енгізу мемлекеттік шаралардың тиімділігі мен атаулылығын арттыруды қамтамасыз етеді, әкімшілендірудегі уақытты, шығындарды және қателіктер ықтималдығын азайтады, Үкіметтің ашықтығын қамтамасыз ету үшін техникалық жағдайлар жасайды.

      Мемлекеттік процестерді цифрландыру және автоматтандыру, мемлекеттік деректерді басқаруды оңтайландыру және мемлекеттік сервистердің функционалын жаңғырту түйінді факторлар болып табылады.

      Барлық мемлекеттік міндеттерді цифрлық форматқа көшіру көзделген. Цифрландыру кезінде тиімділігі төмен бизнес-процестердің құрылымы оңтайландырылады.

      "Электрондық үкіметтің" сервистерін, ақпараттық жүйелері мен дерекқорларын Ұлттық цифрлық қаржы инфрақұрылымының - Ұлттық төлем жүйесінің, цифрлық теңге платформаларының, ашық банкингтің (Open Banking Open API технологиясын қолдануға негізделген) және Антифрод-орталықтың (азаматтардың қаражатын алаяқтық операциялардан қорғау) жобаларына қосуды қамтамасыз ету жоспарланған.

      Платформалардың өзара іс-қимылы мемлекеттік қызметтер мен қаржы сервистерінің үздіксіздігін, қолжетімділігін оңтайландыруды және кеңейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, қаржы нарығына қатысушылар үшін мемлекеттік инфрақұрылымға қол жеткізуде тең жағдайлар жасайды, азаматтардың өз қаржылық және қаржылық емес сервистеріне қол жеткізуді басқару және бақылау мүмкіндігін қамтамасыз етеді, мемлекеттік органдардың параллель платформалар мен сервистерді құруға жұмсалатын шығындарын азайтады және олардың талдамалық мүмкіндіктерін арттырады.

      Үкіметтің барлық деректері бірыңғай архитектураға аударылады және қолданбалы ЖИ шешімдерін пайдалана отырып, бірыңғай талдамалық жүйеге интеграцияланатын болады. Бірыңғай архитектура қағидаттарына көшу арқылы мемлекеттік және жекеше деректердің интеграциясы күшейтілетін болады.

      Барлық мемлекеттік ведомстволардың деректері жекеше коммерциялық кәсіпорындардың сервистерімен интеграциялау және зерттеушілердің талдамалық пайдалануы үшін қолжетімді болады. Мемлекет заңсыз баю фактілерінің жоқтығын тексеруді қоса алғанда, кешенді талдау жүргізу үшін жекеше деректерді пайдалануды кеңейтеді.

      Көрсетілетін проактивті қызметтер тізбесін кеңейту жалғасады. Қосымша цифрлық функциялар азаматтар мен бизнестің "өмірлік жағдаяттарын" талдау нәтижелері бойынша енгізілетін болады. Сонымен қатар, әртүрлі арналар арқылы қызметтерді алу және қадағалау мүмкіндіктеріндегі сәйкессіздіктерді жою көзделген.

      3-басымдық. Мемлекеттік қызметтің толыққанды гибридті моделіне көшу арқылы мемлекеттік аппаратты кәсібилендіру

      Бұл бағыттың негізгі мақсаты мемлекеттік қызметшілер жұмысының тиімділігін, олардың бейімделгіштігін, жедел ден қою қабілетін және нәтижеге бағдарлануын арттыру болады. Бағыттың күтілетін нәтижесі халыққа және бизнеске мемлекеттік қызмет көрсететін қызметкерлердің қанағаттану деңгейін арттыру болады.

      Осыған байланысты, негізгі міндеттер кадрларды іріктеуге стратегиялық тәсілді енгізу, көлденең мансаптық ілгерілету жүйесін әзірлеу, ассессмент негізінде оқыту бағдарламаларын дамыту, мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік қамсыздандырылуын жақсарту, сондай-ақ олардың құқықтарын қорғауды күшейту болып айқындалды. Бұдан басқа, мемлекеттік қызмет персоналын тиімді басқару үшін цифрлық технологияларды пайдалану белсенді түрде енгізілетін болады, бұл басқару процестерінің ашықтығы мен жеделдігін арттыруға мүмкіндік береді.

      Кадрларды іріктеуге стратегиялық тәсілді енгізу мемлекеттік қызметтегі адами капиталдың сапасын арттыруды және жекеше сектордан дарынды қызметкерлер ағынының өсуін қамтамасыз етеді. Жастарды мемлекеттік органдарға тарту үшін мектеп пен жоғарғы оқу орындарының деңгейлерін қамтитын ерте бастан кәсіптік бағдарлау институты құрылатын болады.

      Мемлекеттік қызметтің ашықтығын арттыру мақсатында барлық кандидаттар (мемлекеттік қызметшілер және мемлекеттік емес сектордың өкілдері) үшін бастапқы кезеңдерді орталықтандыра отырып және практикалық бағалаудың соңғы кезеңін тікелей мемлекеттік органда өткізе отырып, әмбебап конкурсты енгізу жоспарлануда. Кандидаттарды іріктеудің көп сатылы рәсімін оңтайландыру жағдаяттық тапсырмаларды шешуді, жеке қасиеттерін бағалауға арналған тесттерді, сондай-ақ ЖИ элементтерін енгізуді қоса алғанда, озық шетелдік және бизнес-практикаларды пайдалана отырып жүргізілетін болады.

      Мансаптық ілгерілеудің көлденең жүйесі мемлекеттік қызметшілердің қызметін бағалау, оқу және тағылымдамадан өту негізінде өздерінің ағымдағы лауазымы шеңберінде дамуына мүмкіндік береді. Бұл жоғары лауазымдарға көтерілу үшін шектеулі мүмкіндіктер проблемасын шешеді және өз саласындағы сарапшылар ретінде дамуға ұмтылатын мемлекеттік қызметшілердің мүддесін ескеретін теңгерімді жұмыс ортасын құруға ықпал етеді.

      Оқыту бағдарламаларын жетілдіру қызметкерлердің адами капиталын ұдайы жақсартуға және дағдыларды жұмыс міндеттерін өзгертуге бейімдеуге бағытталатын болады.

      Оқыту мен даму қажеттіліктерін анықтау үшін біліктілікті арттырудан бір жыл бұрын өткізілетін ассессмент сияқты алдын ала бағалау әдістері пайдаланылады, бұл даму саласын анықтауға және жеке оқыту бағдарламаларын құруға мүмкіндік береді.

      Оқытудың жаңа тәсілдері басшыларға арналған көшбасшылық бағдарламаларына, барлық қызметкерлерді жаңа технологияларды пайдалануға үйретуге, жекеше сектормен және шетелдік ұйымдармен тәжірибе алмасуға әсер етеді. Басшыларға арналған трансформациялық көшбасшылық бағдарламалары ұйымдастырушылық мәдениетті жаңартудың қажетті элементі бола отырып, барлық лауазым басшылары үшін міндетті талап ретінде енгізілетін болады. Барлық қызметкерлерді жаңа технологияларды пайдалануға, соның ішінде ЖИ- мен жұмыс істеуге үйрету еңбек өнімділігін арттыруға және қызметкерлердің біліктілігін бәсекеге қабілетті деңгейде сақтауға мүмкіндік береді.

      Жекеше сектор ұйымдарымен және шетелдік мемлекеттік органдармен тәжірибе алмасу мемлекеттік қызметке озық дағдылар мен басқарушылық практикаларды трансферттеуді қамтамасыз етеді. Тәжірибе алмасу үшін, оның ішінде мемлекеттік қызметшілер үшін тағылымдамалар бағдарламалары дамытылады, сондай-ақ жетекші сарапшыларды тарта отырып, шеберлік сыныптары ұйымдастырылады.

      Мемлекеттік қызметшілердің құқықтарын құқыққа сыйымсыз жазалардан қорғауды күшейту және олардың бастамашылығын ынталандыру мақсатында жауапкершілікті жеңілдететін, сондай-ақ ауырлататын мән-жайларды ескеруге мүмкіндік беретін тәртіптік жауаптылықтың икемді тәсілдері әзірленетін болады. Бұдан басқа, мемлекеттік қызметшілердің ар-намысы мен қадір-қасиетін олардың кәсіби қызметіне байланысты қол сұғушылықтардан қорғау үшін шаралар қабылданатын болады.

      Мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік қамсыздандырылуын жақсарту мемлекеттік қызметте институционалдық жадтың сабақтастығын және кадрлар құрамының тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, неғұрлым құзыретті кадрларды ұстап қалуға және тартуға көмектеседі.

      4-басымдық. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты одан әрі дамыту

      Бұл бағыттың негізгі мақсаты елдің экономикалық және әлеуметтік дамуына төнетін басты қатерлердің бірі ретінде сыбайлас жемқорлық деңгейін қысқарту болады. Мемлекеттің күш-жігері сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты одан әрі дамытуға, азаматтық қоғамды сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға кеңінен тартуға, сыбайлас жемқорлықтың алғышарттарын жоюға, сондай-ақ жауапкершіліктің бұлтартпастығын қамтамасыз етуге бағытталатын болады.

      Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі басымдықтары мен міндеттері Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат тұжырымдамасы арқылы іске асырылатын болады. Нәтижесінде 2029 жылға қарай Қазақстан үшін Transparency International сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінің мәні 40 - 49 балл диапазонына енеді.

      БҰҰ-ның Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясына, ГРЕКО, ЭЫДҰ, ФАТФ және басқа ұйымдардың ұсынымдарына негізделген халықаралық стандарттар мен үздік шетелдік практикаларды ескере отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы біртұтас саясатты дамыту жөніндегі жұмыс жалғасады.

      Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті дамыту. Адалдық пен сатылмаушылыққа негізделген сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет ұлттық өзіндік сана-сезімнің ажырамас бөлігіне айналуға тиіс. Сыбайлас жемқорлықты мүлдем қабылдамаушылыққа үздіксіз ақпараттық-түсіндіру жұмыстары, сыбайлас жемқорлыққа қарсы ағарту, мемлекеттік қызметшілерді, кәсіпкерлер мен жалпы қоғамды парасатты мінез-құлыққа ынталандыру арқылы қол жеткізілетін болады.

      Сыбайлас жемқорлықтың алғышарттарын жою. Бюджет процесінің барлық сатыларында тиісті бақылауды және оның ашықтығын қамтамасыз ететін тиімді жүйе қалыптастырылатын болады. Ол үшін құқық қорғау органдары мен өзге де уәкілетті мемлекеттік органдарда мұндай фактілердің алдын алу үшін барлық мүмкіндіктер болуға тиіс. Бұл ретте банктік және өзге де құпияны қүрайтын мәліметтердің сақталуын қамтамасыз ету көзделген.

      Сыбайлас жемқорлық үшін жауапкершіліктің бұлтартпастығы қағидаты әкімшілік және қылмыстық-құқықтық ықпал етуді қолдану арқылы толық көлемде қамтамасыз етілетін болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің орта мерзімді кезеңге арналған негізгі құжаты ретінде еліміздің жаңа экономикалық бағытын іске асыруға бағдарланған.

      Құжат ағымдағы жаһандық трендтерді және түрлі нарықтарда болып жатқан іргелі өзгерістерді ескереді.

      Экономикалық дамудың жаңа парадигмасының негізі елдің бәсекелестік артықшылықтарын тиімді пайдалану және өндірістің негізгі факторларының - еңбектің, капиталдың, ресурстар мен технологияның әлеуетін ашу болып табылады.

      Бұл ретте дәйекті реформалардың нәтижесі нысаналы индикаторларға қол жеткізу және экономикалық өсудің сапалы жаңа моделіне кезең-кезеңімен көшу болмақ, оның басты міндеті азаматтардың өмірін шын мәнінде жақсарту, теңсіздікті жою және қоршаған ортаны қорғау болып табылады.

      Басты жетістіктердің бірі еліміздің барлық тұрғындарының негізгі инфрақұрылым мен сапалы қызметтерге қолжетімділігін қамтамасыз ету, сондай-ақ әрбір азаматқа тең мүмкіндіктер жасау болмақ.

      Мықты өнеркәсіп каркасын қалыптастыру және жаңа өсу нүктелерін қолдау экономиканың серпінді және тұрақты дамуының кепілі болады.

      Экономиканы ырықтандыру және серпінді бизнес-ортаны құру, инвестицияларды ұлғайту, экологиялық орнықтылықты, мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру және құқық үстемдігін одан әрі нығайту бойынша құрылымдық өзгерістерді жүргізу әділдік, инклюзивтілік және прагматизм қағидаттарына негізделеді.

      Қоғам, бизнес және мемлекет серіктестігінде жүргізілген институционалдық реформалармен қатар адами капиталдың сапасын арттыру және дамыту трансформациялардың негізгі акценті болып табылады.

      Құрылымдық реформаларды табысты іске асыру және стратегиялық бағдарларға қол жеткізу экономика салалары мен әлеуметтік саланы дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік береді, бұл Қазақстанның жан басына шаққандағы табысы жоғары елдердің тобына кіруін қамтамасыз етеді.

  Қазақстан Республикасының
2029 жылға дейінгі
ұлттық даму жоспарына
ҚОСЫМША

2029 жылға дейінгі негізгі ұлттық индикаторлар

Көрсеткіш

2022 жыл

2023* жыл

2024 жыл

2025 жыл

2026 жыл

2027 жыл

2028 жыл

2029 жыл

1.

ЖІӨ, млрд АҚШ доллары (ағымдағы бағамен)

225

264

281

308

341

377

414

450

2.

Экономиканың нақты өсу қарқыны, өткен жылмен салыстырғанда %

3,2

5,1

5,3

5,6

6,3

6,9

6,7

6,7

3.

Еңбек өнімділігінің жинақталған өсу индексі, 2022=100

100,0

104,6

109,0

113,8

120,0

127,0

134,1

141,8

4.

Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ, АҚШ доллары (ағымдағы бағамен)

11 477

13 277

13 948

15 129

16518

18 044

19 579

21 055

5.

Халықтың ақшалай шығыстарының құрылымындағы азық-түлік тауарларына арналған шығыстардың үлесі, %

51,1

51,3

49,4

47,5

45,7

43,8

41,9

40,0

6.

Туғандағы күтілетін өмір сүру ұзақтығы, жылдар

74,4

75,09

75,5

75,8

76,1

76,4

76,7

77,0


PISA тестілеуі негізінде орта білім беру нәтижелерінің сапасы, балл









7.

Оқу сауаттылығы

386



393




406

8.

Математикалық сауаттылық

425



433




445

9.

Жаратылыстану сауаттылығы

423



430




445

10.

QS World University Rankings рейтингісінің топ-700-дегі Қазақстандық жоғары оқу орындарының саны, бірл.

9 (факт)

6 (факт)

6 (факт)

7

8

9

10

11

11.

Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен/кедейлік шегінен төмен халықтың үлесі, %

5,2 (факт)

5,2 (факт)

5,2

5,0

5,0

5,0

5,0

5,0


Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес көрсетілетін әлеуметтік игіліктермен және қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі, %









12.

Қалалар

84,7

88,5

90,4

91,6

92,7

93,9

95,2

96,0

13.

АЕМ

62,2

64,3

65,5

66,6

67,6

68,7

69,8

71,0

14.

ТМС реттейтін жылумен, сумен жабдықтау және су бұру желілерінің тозу деңгейі, %

51

50

49

48

46

44

42

40

15.

Халықтың экологиялық өмір сапасына қанағаттану деңгейі, %

56,7

54,2

55,8

57,5

59,2

61,0

62,8

64,7

16.

Аумақты геологиялық- геофизикалық зерттеумен қамту, мың шаршы км.

1 743,6

1 910,0

2 014,4

2 038,1

2 210,8

2 230,0

2 270,0

2 300,0

17.

Енгізілетін электр қуатының көлемі, 2022 жылдан бері, ГВт

0,4

0,5

1,6

3,5

4,8

6,8

9,3

11,7

18.

Жаңартылатын энергия көздерінен алынатын электр энергиясының үлесі, өндірістің жалпы көлемінен %

4,5

5,9

6,0

6,1

7,0

8,0

10,0

12,5


19.

ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығы, 2015 жылғы бағамен тмэ/мың АҚШ доллары

0,32

0,315

0,307

0,299

0,291

0,284

0,276

0,268

20.

Өңдеу өнеркәсібі өнімінің экспорты, млрд АҚШ доллары

27,0

25,3

26,9

29,5

30,8

32,3

35,1

37,9


Қазақстан арқылы транзиттік тасымал көлемі









21.

млн тонна

26,7

32,3

32,8

34,0

35,2

38,0

41,6

43,0

22.

мың ЖФЭ

1 129

1 282

1 535

1 568

1 653

1 712

1 850

2 030

23.

АӨК-дегі өңделген өнімнің үлесі**, %

31

35

40

50

70

70-тен кем емес

70-тен кем емес

70-тен кем емес

24.

ІТ-өнімдер мен көрсетілетін қызметтер экспортының көлемі, млн АҚШ долл.

337

529,1

700

1 000

1 200

1 400

1 600

1 800

25.

Инновация саласындағы белсенділік деңгейі, %

11,0

11,7

14,5

15,9

17,4

18,9

20,4

21,9

26.

Орналастыру орындарында қызмет көрсетілген ішкі туристер саны, млн адам

6,4

8,5

9,0

9,5

10,0

10,4

10,8

11,0

27.

Орналастыру орындарында қызмет көрсетілген келуші туристер саны, млн адам

0,93

1,4

2,0

2,5

2,8

3,0

3,5

4,0

28.

ЖІӨ-дегі ШОК ЖҚҚ-ның үлесі, %

35,1

36,5

37,0

37,5

38,0

38,5

39,0

39,5

29.

ЖІӨ-дегі орта кәсіпкерліктің ЖҚҚ-ның үлесі, %

6,9

6,7

8,2

9,5

10,8

13,0

14,0

15,0

30.

Негізгі капиталға инвестициялар (НКИ), ЖІӨ-ден %

14,7

14,6

15,0

17,0

18,0

19,0

21,0

23,0

31.

НКИ-дың жалпы көлеміндегі сыртқы инвестициялардың үлесі, %

20,7

19,1

20,0

22,0

23,0

25,0

27,0

30,0

32.

Бизнеске берілген кредиттердің өсімі, %
(2022 жылғы деңгейден)

0

17

40

68

92

119

150

185

33.

Тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ағыны, млрд АҚШ долл.

28,2

23,4

24,8

25,1

25,5

25,6

25,7

25,8

34.

Парниктік газдар шығарындыларының шекті көлемі, % (1990 жылғы деңгейге қарағанда)

93

92,0

91,0

90,0

89,0

88,0

87,0

86,0

35.

Су тасымалдау арналары арқылы ауыл шаруашылығындағы су шығынының деңгейі, %

51

50

50

47

43

39

35

30

36.

Суармалы егіншілікте су үнемдеу технологияларын енгізу есебінен суаратын суды үнемдеу, жылына млн м3

деректер жоқ

деректер жоқ

326

728

1 100

1 428

1 721

1 975

37.

Республикалық бюджеттің Мұнайға қатысты емес тапшылығы, ЖІӨ-ден %

8,3

7,3

6,1

6,0

<5,9

<5,9

<5,5

<5,5

38.

0-ден 1-ге дейінгі шкала бойынша World Justice Project- тен құқық үстемдігі индексінің мәні

0,53

0,53

0,55

0,56

0,57

0,58

0,59

0,60

39.

Дүниежүзілік банктен мемлекеттік басқару тиімділігі индексінің мәні (-2,5-тен 2,5-ке дейінгі шкала бойынша)

0,14

0,27

0,39

0,51

0,63

0,76

0,88

1,00

      Ескертпе:

      *- алдын ала деректер;

      **- сүт, ет, майлы дақылдар тұқымы, күріш, жүгері, қарақұмық. Барлық бағалар 2022 жылғы мәнде көрсетілген.

  Қазақстан Республикасы
Президентінің
2024 жылғы 30 шілдедегі
№ 611 Жарлығына
ҚОСЫМША

Қазақстан Республикасы Президентінің күші жойылған кейбір жарлықтарының
ТІЗБЕСІ

      1. "Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығы.

      2. "Қазақстан Республикасының астанасы - Астана қаласын Қазақстан Республикасының астанасы - Нұр-Сұлтан қаласы деп қайта атау туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 23 наурыздағы № 6 Жарлығын іске асырудың кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 10 қыркүйектегі № 151 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарына енгізілетін өзгерістердің 26-тармағы.

      3. "Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы № 636 Жарлығына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 26 ақпандағы № 521 Жарлығы.

      4. "Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының 2022 - 2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 2 ақпандағы № 802 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарына енгізілетін өзгерістердің 2-тармағы.

      5. "Қазақстан Республикасы Жоғары аудиторлық палатасының кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 26 қарашадағы № 5 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір актілеріне енгізілетін өзгерістердің 18-тармағы.

      6. "Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 13 сәуірдегі № 195 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір актілеріне енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың 25-тармағы.