Об утверждении Ветеринарных правил по профилактике и ликвидации инвазионных болезней животных

Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 24 декабря 2004 года № 754. Зарегистрирован Министерством юстиции Республики Казахстан 26 января 2005 года № 3395. Утратил силу приказом Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 17 января 2012 года № 10-1/18

Сноска. Утратил силу приказом Министра сельского хозяйства РК от 17.01.2012 № 10-1/18.

В соответствии со статьи 26 Закона Республики Казахстан "О ветеринарии", ПРИКАЗЫВАЮ:
1. Утвердить прилагаемые:
1) Ветеринарные правила по профилактике и ликвидации телязиоза крупного рогатого скота;
2) Ветеринарные правила по профилактике и ликвидации цистицеркоза крупного рогатого скота и свиней.
2. Департаменту ветеринарии совместно с областными территориальными управлениями, городов Астана и Алматы Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан, в установленном законодательством порядке, принять необходимые меры, вытекающие из настоящего приказа.
3. Настоящий приказ вступает в силу со дня его государственной регистрации в Министерстве юстиции Республики Казахстан.

Министр

Утверждены
Приказом Министра сельского
хозяйства Республики Казахстан
от 24 декабря 2004 года N 754

Ветеринарные правила по профилактике и ликвидации
телязиоза крупного рогатого скота

Настоящие Ветеринарные правила по профилактике и ликвидации телязиоза крупного рогатого скота (далее - Ветеринарные правила) определяют порядок организации и проведения ветеринарных мероприятий, обязательных для исполнения физическими и юридическими лицами в соответствии со статьей 26 Закона Республики Казахстан "О ветеринарии".

1. Общие положения

1. Телязиоз - гельминтозное заболевание крупного рогатого скота, буйволов и зебу, вызываемое нематодами рода Thelazia rodesi, характеризующееся конъюнктивитами, отеками глаз, светобоязнью, помутнением роговицы, а иногда изъязвлением роговой оболочки глаз. Личинки телязий локализуются в конъюнктивальном мешке, под третьим веком, в протоках слезной железы и слезно-носовом канале.
Основным звеном в цикле развития телязий являются сельскохозяйственные и промысловые животные, а также птицы.
Возбудители телязий - мелкие нематоды длиной от 5 до 21 миллиметров. У Thelazia rodesi поверхность тела с грубой поперечной исчерченностью, придающей паразиту зазубренный вид. Спикулы неравные. У двух других видов тело гладкое. У Thelazia gulosi ротовая капсула широкая.
В развитии телязий промежуточным звеном служат мелкие экзофильные мухи-коровницы, заражение которых происходит при заглатывании личинок телязий из слезных истечений инвазированных животных. В теле мухи личинки достигают инвазионной стадии через 15 - 30 дней.
Заражение животных происходит на пастбищах в момент нападения на них инвазированных мух-коровниц.
Телязии достигают половой зрелости через 20 - 45 дней после заражения скота и живут 8 - 12 месяцев.
Телязиоз наиболее остро протекает у телят.
2. Диагноз устанавливают на основании эпизоотологических данных, клинических признаков, наличия характерных паталогоанатомических изменений, а также при обнаружении гельминтов в конъюнктивальном мешке или под третьим веком глаза.

2. Мероприятия по профилактике телязиоза крупного
рогатого скота, осуществляемые на территории
ветеринарно-санитарного благополучия

3. Мероприятия по предупреждению телязиоза крупного рогатого скота заключаются в проведении комплекса ветеринарно-санитарных и лечебно-профилактических мероприятий с учетом биологии возбудителя болезни и местных климатогеографических условий.
4. Для профилактики телязиоза крупного рогатого скота проводят следующие мероприятия:
1) составление сбалансированного рациона по белкам, минеральным солям и витаминам;
2) в зонах, где пастбищные участки бедны микроэлементами, в рацион включают соответствующие добавки (соли меди, кобальта, йода, молибдена и другие микроэлементы);
3) кормление животных только из кормушек;
4) обеспечение для животных чистоты помещений, кормушек, поилок, предметов ухода, инвентаря, оборудования, выгульных площадок, территории вокруг животноводческих помещений, а также проведение в них дезинсекционных мероприятий;
5) обеспечение ежедневного вывоза навоза и помета из помещений, выгульных площадок и животноводческих помещений в специальные навозохранилища для обезвреживания;
6) выделение для уборки навоза специального инвентаря и транспорта;
7) после каждой дегельминтизации обеспечение сбора фекалии для уничтожения;
8) проведение дезинвазии и дезинсекции в помещениях, на выгульных площадках и в местах скопления животных, а также оборудования и инвентаря;
9) не используют заболоченные пастбища для выпаса животных;
10) изучение интенсивности инвазии для прогнозирования и профилактики телязиоза. Для этого периодически, не реже одного раза в год, выборочно 10-20% поголовья животных исследуют методом смыва конъюнктивы глаза;
11) проведение гельминтологического обследования вновь поступивших животных в хозяйствующие субъекты. При установлении случаев поражения животных гельминтами телязий, проведение поголовной дегельминтизации животных.
5. Перед вывозом из хозяйствующих субъектов крупный рогатый скот подвергают гельминтологическому обследованию на телязиоз. При обнаружении гельминтов телязий, всех животных подвергают дегельминтизации, методом орошения пораженного глаза, при помощи спринцовки с мягким наконечником под умеренным давлением, специальными растворами и только после этого разрешается их вывоз.
Для лечения телязиоза крупного рогатого скота применяют специфические лекарственные средства, разрешенные для применения в Республике Казахстан.

3. Мероприятия, проводимые в эпизоотических очагах и
в неблагополучных по телязиозу крупного рогатого скота пунктах

6. В неблагополучных по телязиозу крупного рогатого скота хозяйствующих субъектах проводят орошение больного глаза всего поголовья животных лечебными растворами и эмульсиями, разрешенными для применения в Республике Казахстан.
7. При осложнении телязиоза секундарной инфекцией, проводят симптоматическое лечение.
8. В жаркий период дня, когда мухи-коровницы наиболее активны, животных содержат в закрытых помещениях или под навесом.
9. Дегельминтизацию всего поголовья скота проводят в период стойлового содержания или весной до начала лҰта мух-коровниц, обработку эмульсиями или специальными растворами повторяют каждые 7 - 8 дней с начала лҰта мух-коровниц.

10. Для борьбы с мухами-коровниками в пастбищный сезон, крупный рогатый скот ежедневно опрыскивают дезинсекционными средствами при помощи дезинфекционных машин, для этого используются дезинсекционные средства, разрешенные для применения в Республике Казахстан.

Утверждены
Приказом Министра сельского
хозяйства Республики Казахстан
от 24 декабря 2004 года N 754

Ветеринарные правила по профилактике и
ликвидации цистицеркоза крупного рогатого скота и свиней

Настоящие Ветеринарные правила по профилактике и ликвидации цистицеркоза крупного рогатого скота и свиней (далее - Ветеринарные правила) определяют порядок организации и проведения ветеринарных мероприятий, обязательных для исполнения физическими и юридическими лицами в соответствии со статьей 26 Закона Республики Казахстан «О ветеринарии».

1. Общие положения

1. Цистицеркоз - инвазионная болезнь крупного рогатого скота и свиней.
Цистицеркоз бовисный - инвазионное заболевание крупного рогатого скота, вызываемое Cysticercus bovis.
Цистицерки у крупного рогатого скота локализуются в мышечной ткани языка, сердца, жевательных, межреберных и шейных мышцах, а при интенсивном поражении - во всей мускулатуре.
Возбудитель Cysticercus bovis (цистицерк бовисный или финна) - серовато-белый пузырек, наполненный жидкостью, величиной с просяное зерно или горошину (длина 5-15 миллиметров, ширина 3-8 миллиметров). На внутренней оболочке пузырька располагается крупный сколекс (1,5-2 миллиметра в диаметре), снабженный четырьмя присосками. Цистицерк окружен нежной соединительнотканной капсулой.
Промежуточным звеном в цикле развития цистицерка являются: крупный рогатый скот, буйволы, зебу, яки и северные олени.
Цистицеркоз целлюлозный - инвазионное заболевание свиней, вызываемое Cysticercus cellulosae.
Цистицерки преимущественно локализуются в скелетных мышцах, сердце, головном мозге, глазах, печени и легких, а иногда и в других органах и тканях.
Возбудитель - цистицерки, это прозрачные пузырьки различной формы (длина 6-20 миллиметров и ширина 50-10 миллиметров), имеют двухслойную оболочку, наполненную жидкостью. К внутренней стенке оболочки прикреплен сколекс в виде белого пятнышка, просвечивающегося через стенку. Форма цистицерков меняется в зависимости от локализации. В мышцах он имеет удлиненную форму, в рыхлой соединительной ткани - округлую, у основания головного мозга уплощается и дает ответвления. Сколекс снабжен четырьмя присосками и двумя коронами крючочков.
2. Животные заражаются при заглатывании с кормом или водой члеников или яиц цепней, которые выделяются во внешнюю среду с фекалиями больного человека. Цистицерки становятся инвазионными через три-четыре месяца после заражения животных.

2. Мероприятия по профилактике цистицеркоза
крупного рогатого скота и свиней, осуществляемые на
территории ветеринарно-санитарного благополучия

3. В целях профилактики цистицеркозов животных, проводят следующие ветеринарные мероприятия:
1) не допускается подворный убой животных;
2) организуются и оборудуются убойные пункты в каждом сельском округе;
3) не допускается торговля мясом и мясопродуктами без ветеринарно-санитарной экспертизы;
4) при промышленном убое животных, проводится биркование направляемого на убой крупного рогатого скота и свиней с целью выявления пораженных цистицеркозом туш животных;
5) убой животных производится только в специализированных местах и под наблюдением ветеринарных специалистов. Проводится тщательная ветеринарно-санитарная экспертиза мяса крупного рогатого скота и свиней путем осмотра и вскрытия наружных и внутренних жевательных мышц, сердца и языка. При обнаружении цистицерков, туши свиней или крупного рогатого скота, и все субпродукты подвергаются обезвреживанию или уничтожению, в соответствии с Правилами предубойного ветеринарного осмотра и послеубойной ветеринарно-санитарной экспертизы туш и органов и их санитарной оценки, утвержденными приказом Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 31 октября 2002 года № 351, зарегистрированными в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 2105;
6) не допускаются к работе на предприятиях по убою и переработке животных, лиц без медицинского осмотра;
7) приводятся в надлежащее санитарное состояние туалеты в хозяйствующих субъектах и в скотных дворах;
8) организуются систематические семинары для ветеринарных специалистов перерабатывающих предприятий и лабораторий ветеринарно-санитарной экспертизы на рынках по вопросам профилактики цистицеркоза;
9) проводится широкая пропаганда среди населения по профилактике цистицеркоза животных.
4. Ветеринарные специалисты, при каждом случае выявления пораженных животных цистицеркозом сообщают об этом вышестоящим ветеринарным органам с указанием адреса хозяйствующих субъектов.

Жануарлардың инвазиялық ауруларының алдын алу және жою іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелерді бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 754 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2005 жылғы 26 қаңтарда тіркелді. Тіркеу N 3395. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 10-1/18 бұйрығымен

Ескерту. Бұйрықтың күші жойылды - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 2012.01.17 № 10-1/18 (қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

Қазақстан Республикасының "Ветеринария туралы" Заңының 26-бабына сәйкес, БҰЙЫРАМЫН :
1. Қоса берілгендер бекітілсін:
1) Ірі қара малдың телязиозын алдын алу және жою іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелер;
2) Ірі қара малдың және шошқаның цистицеркозын алдын алу және жою іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелер.
2. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің облыстық Астана және Алматы қалалары аумақтық басқармалары Ветеринария департаментімен бірге заңнамада белгіленген тәртіпте осы бұйрықтан туындайтын қажетті шараларды қабылдасын.
3. Осы бұйрық Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінен мемлекеттік тіркеуден өткен күнінен бастап күшіне енеді.

Министр

Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрінің
2004 жылғы 24 желтоқсандағы
N 754 бұйрығымен бекітілген

Ірі қара малдың және шошқаның цистицеркозын алдын алу
және жою іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелер

Осы, ірі қара малдың және шошқаның цистицеркозының алдын алу және жою іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелері (әрі қарай - Ветеринариялық ереже) Қазақстан Республикасының "Ветеринария туралы" Заңының 26-бабына сәйкес, заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде орындайтын ветеринариялық іс-шараларды өткізу және ұйымдастыру тәртібін анықтайды.

1. Жалпы ережелер

1. Цистицеркоз - ірі қара малдар мен шошқалардың инвазиялық ауруы.
Бовисті цистицерк - Cysticercus bovis қоздыратын ірі қара малдың инвазиялық ауруы.
Цистицерк ірі қара малдың тіл, жүрек, жақ, қабырға және мойын бұлшық еттерінде орын тебеді.
Қоздырушы Cysticercus bovis (бовисты цистицерк) - ақшыл-сұрғылттау, іші суға толы көпіршік, үлкендігі тарының дәніндей немесе бұршақтай болады (ұзындығы 5-15 миллиметр, ені 3-8 миллиметр). Қуыстың ішкі қабатында, төрт сорғыштарымен қамтамасыз етілген, ірі сколекс орналасады (ені 1,5-2 миллиметр). Цистицерк нәзік дәнекер ұлпа қынаппен қоршалған.
Цистицерктің даму кезеңіндегі иесі: ірі қара мал, буйволдар, зебулер, қодастар және солтүстіктік бұғылары болып табылады.
Целлюлоздық цистицерк, Cysticercus cellulosae (цистицерк) қоздыратын шошқалардың инвазиялық ауруы.
Цистицерк бұлшық еттерде, жүректе, мида, көздерде, бауырда және өкпеде жиі, ал кейде басқа ішкі құрылыс мүшелері мен бұлшық еттерде шоғырланады.
Цистицерктің қоздырушысы - мөлдір, әр түрлі формалы, екі қабатты суға толы көпіршік (ұзындығы 6-20 миллиметр және ені 5-10 миллиметр). Ішкі қабатына жабысқан, қабырғасына сәуле түскенде көрінетін ақ таңба тәрізді сколексі бар. Шоғырлану орнына байланысты цистицерктің пішіні әр түрлі болады. Бұлшық еттерде - сопақша, дәнекер ұлпада - дөңгелек шар тәрізді, ал мидың түбінде жалпаяды және тармақшалары пайда болады. Сколекс, төрт сорғыштармен және екі қатар күршектермен қамтамасыз етілген.

2. Жануарлар, ауру адамның нәжісіндегі цепеннің жұмыртқаларымен немесе бөлшектерінен ластанған суды немесе жем-шөпті жұтқаннан соң ауыруға шалдығады. Жануарлар цистицеркпен зақымдалғаннан соң, үш-төрт айдан кейін зардапты болады.

2. Ветеринариялық-санитариялық қолайлы аумақта ірі
қара малдың және шошқаның цистицеркозына қарсы
атқарылатын алдын алу іс-шаралары

3. Жануарлардың цистицеркозын алдын алу мақсатында келесі ветеринариялық кешенді іс-шаралар атқарылады:
1) үйлердің аулаларына жануарларды союға тыйым салынады;
2) әр елді мекенде жануарларды соятын пункттер ұйымдастырылады және жабдықталады;
3) ет және ет өнімдеріне ветеринариялық-санитариялық сараптау өткізілмей сатуға тыйым салынады;
4) ірі қара малдар мен шошқаларды өндірістік сою кезінде, цистицеркозбен ауырған жануарларды анықтау мақсатында, ұшалар нөмірленеді;
5) жануарларды сою тек қана арнайы орындарда және ветеринариялық мамандардың бақылауымен атқарылады. Ірі қара малдың және шошқалардың ұшаларынан цистицеркоз анықталғанда, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 2002 жылғы 31 қазанда N 351 бұйрығымен бекітілген, нормативтік құқық актілерін мемлекеттік тіркеу Реестрінде N 2105 тіркелген, "Жануарларды сояр алдында ветеринариялық қарау және сойылғаннан кейін ұшалар мен ішкі ағзаларын ветеринариялық-санитариялық сараптау Ережесіне" сәйкес, ұшалар мен ішкі ағзалар залалсыздандырылады немесе жойылады;
6) медициналық тексеруден өтпеген адамдарды жануарларды соятын мекемелерге жұмысқа қатыстырмайды;
7) шаруашылық субъектілеріндегі және мал қораларындағы дәретханалар қалыпты санитариялық жағдайға келтіріледі;
8) жануарларды өңдейтін кәсіпорындардың және базарлардағы ветеринариялық-санитариялық зертханалардың ветеринариялық мамандарына цистицеркоздың алдын алу мәселелері бойынша жүйелі түрде семинарлар өткізіледі;
9) жануарлардың цистицеркозын алдын алу мақсатында, халық арасында үгіт насихат жұмыстары жүргізіледі.

4. Ветеринариялық мамандар, жануарлардың цистицеркозбен зақымданғаны анықталған әрбір жағдайды жоғарғы ветеринариялық органға шаруашылық субъектілерінің мекен жайын атап көрсетіп хабарлайды.

Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрінің
2004 жылғы 24 желтоқсандағы
N 754 бұйрығымен бекітілген

Ірі қара малдың телязиозын алдын алу және жою
іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелері

Осы, ірі қара малдың телязиозын алдын алу және жою іс-шаралары бойынша ветеринариялық ережелері (әрі қарай - Ветеринариялық ереже) Қазақстан Республикасының "Ветеринария туралы" Заңының 26-бабына сәйкес, заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде орындайтын ветеринариялық іс-шараларды өткізу және ұйымдастыру тәртібін анықтайды.

1. Жалпы ережелер

1. Телязиоз - Thelazia туысты нематодтар қоздыратын, көздің қасаң қабығының қабынуымен, домбығуымен, жарық сәуледен қорқуымен, қасаң қабықтың ағаруымен, кей жағдайда қасаң қабықтың жазылмайтын ойық жараға шалдығуымен сипатталатын ірі қара малдардың, қодастардың және зебулердің гельминтоз ауруы.
Телязидің негізгі даму кезеңі ауылшаруашылық жануарларында, ауланатын жануарларда, сонымен қатар құстарда өтеді.
Телязиоздың қоздырушысы - ұсақ, ұзындығы 5 тен 21 миллиметрге дейін болатын нематодтар. Thelazia rodesi-нің денесінің үсті ірі ала жолақты болады, ол паразитке ойық түр береді. Спикулалары бірдей емес. Басқа екі түрінің денелері тегіс болады. Thelazia rodesi-ның ауыз капсуласы кең болады.
Ұсақ экзофилды сиыр-шыбындар телязийдің даму кезеңіндегі аралық иесі болады, олар ауру жануарлардың көз жастарынан личинкаларды жұтып залалданады. Шыбынның ішінде личинкалар инвазиялық кезеңге 15-30 күннен кейін жетеді.
Жануарлар өрісте, инвазияланған сиыр-шыбындар оларға шабуылдағанда, ауруға шалдығады.
Жануарлар телязиозбен зақымдалғаннан кейін, телязийлер 20-45 күннен кейін жыныстық қалыпқа жетеді және онда 8-12 ай бойы өмір сүреді.
Телязиоз ауруы бұзауларда өте жіті өтеді.

2. Диагнозды, эпизоотологиялық мәліметтер, клиникалық белгілер, тиісті паталогоанатомиялық өзгерістер, конъюктивалды қапшықтың ішінде немесе көздің үшінші қасының астыннан гельминт құрттарды табу негізінде қояды.

2. Ветеринариялық-санитариялық қолайлы аумақта
ірі қара малдың телязиозына қарсы атқарылатын
алдын алу іс-шаралары

3. Ірі қара малдың телязиозын алдын алу және жою іс-шаралары, қоздырушының биологиясын және жергілікті климаттық-географиялық ерекшеліктерін есепке алып, кешенді ветеринариялық-санитариялық және емдеу-алдын алу іс-шараларынан құралады.

4. Ірі қара малдың телязиозын алдын алу үшін келесі іс-шаралар өткізіледі:
1) рационды белокпен, минералды тұздармен және витаминдермен теңестіру;
2) микроэлементтерге кедей жайылымдарда, жануарлар рационына тиісті қоспалар қосу (кобальт, йод, молибден тұздарын және басқа да микроэлементтер);
3) жануарларды тек қана арнайы астаулардан азықтандыру;
4) мал қораларының айналасын, жануарлар бой жазатын алаңдарды, жануарларды күтуге қолданылатын құрал-саймандарды, жабдықтарды, астауларды, мал су ішетін астауларды, жануарлар тұратын қораларды және олардың айналасын тазалықта ұстауды қамтамасыз ету, сонымен қатар оларда дезинсекциялық іс-шараларды өткізу;
5) жануарлар бой жазатын алаңдардан, қоралардан саңғұрықты және нәжістерді күн сайын тазалап, арнайы нәжіс сақтайтын жерде залалсыздандыруды қамтамасыз ету;
6) нәжіс тасу үшін, арнайы құрал-сайман және көлік бөлу;
7) әрбір жасалынған дегельминтизациядан кейін нәжістерді жою үшін жинау;
8) қораларды, жануарлар бой жазатын алаңдарды, шоғырланатын жерлерді, сондай-ақ құрал-саймандарды, жабдықтарды дезинвазиялау және дезинсекциялау;
9) жануарларды жаюға батпақты жайылымдарды қолданбау;
10) жануарлардың телязимен зақымдалуын болжау және алдын алу үшін, инвазияның белсенділігін зерттейді. Ол үшін жылына бір реттен кем емес уақыт аралығында, мал басының 10-20%-нен конъюктивасынан шайынды алып зерттейді;
11) шаруашылық субъектісіне жаңадан әкелінген жануарларды гельминтологиялық тексеруден өткізу. Жануарлардың гельминттермен зақымданғаны анықталған жағдайда, барлық мал басына дегельминтизация жүргізу.

5. Шаруашылық субъектісінен ірі қара малдарды шығарар алдында, гельминтологиялық тәсілмен телязиозға тексеру. Егер гельминттер бары анықталса, онда барлық жануарларды, арнайы ерітіндімен жұмсақ ұшты спринцовкамен көздерін шаю арқылы дегельминтизациялайды, сонан соң оларды алып кетуге рұқсат етіледі.
Ірі қара малдың телязиозын емдеу үшін, Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген дәрі-дәрмектерді қолданады.

3. Ірі қара малдың телязиоз ауруының эпизоотиялық
ошағында және қолайсыз пунктінде атқарылатын іс-шаралар

6. Телязиоздан қолайсыз ірі қара мал шаруашылық субъектілерінде барлық ауру жануарлардың көздерін, Қазақстан Республикасында рұқсат етілген емдік ерітінділермен және эмульсиялармен шаю жүргізіледі.

7. Егер телязиоз қосалқы инфекциямен күрделенсе, онда симптоматиялық ем қолданады.

8. Жаз айының ыстық күнінде, сиыр-шыбындардың өте белсенді кезінде, жануарларды жабық қораларда немесе көлеңкеде ұстайды.

9. Жануарлар қысқы байлауда тұрған кезеңінде немесе көктемде сиыр-шыбындар ұшпай тұрған кезде, ал сиыр-шыбындар ұшқан уақытта әрбір 7-8 күн сайын эмульсиямен немесе арнайы ерітіндімен барлық мал басына дегельминтизация жүргізеді.

10. Сиыр-шыбындармен күресу үшін, жазғы жайылым кезінде ірі қара малдарды дезинфекция жасайтын арнайы машиналармен Қазақстан Республикасында рұқсат етілген дезинсекциялық заттармен күн сайын бүркейді.