Об утверждении экологических критериев оценки земель

Приказ Министра энергетики Республики Казахстан от 13 марта 2015 года № 188. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 29 апреля 2015 года № 10887. Утратил силу приказом и.о. Министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан от 1 июля 2021 года № 228.

      Сноска. Утратил силу приказом и.о. Министра экологии, геологии и природных ресурсов РК от 01.07.2021 № 228 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

      В соответствии с подпунктом 30) статьи 17 Экологического кодекса Республики Казахстан от 9 января 2007 года, ПРИКАЗЫВАЮ:

      1. Утвердить прилагаемые экологические критерии оценки земель.

      2. Департаменту экологического мониторинга и информации Министерства энергетики Республики Казахстан в установленном законодательством порядке Республики Казахстан обеспечить:

      1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

      2) направление на официальное опубликование копии настоящего приказа в течение десяти календарных дней после его государственной регистрации в Министерстве юстиции Республики Казахстан в периодические печатные издания и информационно-правовую систему "Әділет";

      3) размещение настоящего приказа на официальном интернет-ресурсе Министерства энергетики Республики Казахстан и на интранет-портале государственных органов;

      4) в течение десяти рабочих дней после государственной регистрации настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан представление в Департамент юридической службы Министерства энергетики Республики Казахстан сведений об исполнении мероприятий, предусмотренных подпунктами 2) и 3) настоящего пункта.

      3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра энергетики Республики Казахстан.

      4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после его первого официального опубликования.

      Министр энергетики
      Республики Казахстан В. Школьник

      "СОГЛАСОВАН"
Министр сельского хозяйства
Республики Казахстан
_______________ А. Мамытбеков
от 19 марта 2015 год

      "СОГЛАСОВАН"
Министр здравоохранения и
социального развития
Республики Казахстан
_____________ Т. Дуйсенова
от 27 марта 2015 год

      "СОГЛАСОВАН"
Министр национальной экономики
Республики Казахстан
_______________ Е. Досаев
от 30 марта 2015 год

  Утверждены
  приказом Министра энергетики
  Республики Казахстан
  от 13 марта 2015 года № 188

Экологические критерии оценки земель

      Сноска. Экологические критерии в редакции приказа и.о. Министра энергетики РК от 02.08.2017 № 276 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).


1. Критерии оценки загрязнения земель селитебных территорий

Показатели

Экологическое
бедствие

Чрезвычайная
экологическая
ситуация

Относительно
удовлетворительная
ситуация

Основные показатели

Превышение над фоном мощности эквивалентной дозы на уровне 1 метра (далее – м) от поверхности почвы от техногенных радионуклидов, микрозиверт в час (далее – мкЗв/ч)

более 0,57

0,57-0,11

менее 0,11

*Радиоактивное загрязнение (площадная активность), граничные значения, кБк/м2

цезий-137

более 400

400-75

менее 75

стронций-90

более 630

630-120

менее 120

плутоний-238, плутоний (239+240) (сумма изотопов)

более 2080

2080-410

менее 410

америций-241

более 2500

2500-490

менее 490

Суммарный показатель химического загрязнения (далее –Zc)

более 128

128-32

менее 32

Дополнительные показатели

Содержание яиц гельминтов в 1 килограмме (далее – кг) почвы

более 100

100-10

менее 10

Число патогенных микроорганизмов в 1 грамме (далее – г) почвы

более 106

106-105

менее 105

**Коли-титр

менее 0,001

0,01-0,001

более 0,01

      Примечания:

      * Для перехода от площадной активности к удельной принимаются следующие параметры – слой почвы глубиной 5 см, плотность почвы – 1,3 кг/дм3)

      В случае наличия нескольких радионуклидов должны соблюдаться условия:

     

– экологическое бедствие,

     

– чрезвычайная экологическая ситуация,

     

– относительно удовлетворительная ситуация, где:

      ACs-137 – площадная активность (содержание в почве) радионуклида цезия137;

      ASr-90 – площадная активность (содержание в почве) радионуклида стронция-90;

      APu-238,(239+240) – площадная активность (содержание в почве) радионуклидов плутония-238 и плутония-(239+240) (сумма изотопов);

      AAm-241 – площадная активность (содержание в почве) радионуклида америция-241;

      AгрCs-137 – граничные значения площадной активности (содержания в почве) радионуклида цезия-137, указанные в таблице;

      AгрSr-90 – граничные значения площадной активности (содержания в почве) радионуклида стронция-90, указанные в таблице;

      AгрPu-238,(239+240) – граничные значения площадной активности (содержания в почве) радионуклидов плутония-238 и плутония-(239+240) (сумма изотопов), указанные в таблице;

      AгрAm-241 – граничные значения площадной активности (содержания в почве) радионуклида америция-241, указанные в таблице.

      ** коли-титр для почвы – наименьшая масса почвы в г, в которой содержится 1 кишечная палочка.

      2. Критерии для выявления деградированных почв и земель

      1) Нарушение земель.

      Диагностическими критериями нарушенных земель являются:

      морфометрическая характеристика рельефа;

      глубина или высота относительно естественной поверхности (м);

      угол откоса уступов (град.);

      нарушение дитологического строения земель;

      наличие плодородного слоя и потенциально плодородных пород по мощности органогенного слоя и запасам гумуса в слое 0-30 см и 0-100 см;

      перекрытость поверхности посторонними наносами.

      Характеристика поверхностных и грунтовых вод:

      уровень грунтовых вод (м);

      минерализация вод (г/дм3);

      продолжительность затопления (мес.).

      2) Физическая (земледельческая) деградация.

      Физическая деградация оценивается по следующим основным критериям:

      гранулометрический состав;

      равновесная плотность сложения пахотного (гумусового) слоя почвы, г/см3;

      текстурная (внутриагрегатная) пористость, см3/г;

      стабильная структурная (межагрегатная без учета трещин) пористость, см3/г.

      Структура пахотного (гумусового) слоя почвы:

      содержание агрономически ценных и водопрочных агрегатов;

      состояние и свойства структурных отдельностей.

      Водно-физические параметры почв:

      водопроницаемость и коэффициент фильтрации почв (м/сут.);

      основные гидрологические константы (ВЗ, НВ) и порозность аэрации;

      набухаемость.

      3) Агроистощение.

      Диагностическими критериями агроистощения являются балансовые характеристики почвы (органического вещества, питательных элементов, катионно-анионного состава):

      уменьшение запасов гумуса в профиле почвы (А+В) в % от исходного;

      рН % от исходного рН;

      уменьшение содержания физической глины (%);

      качественный состав гумуса;

      уменьшение валового запаса основных элементов питания;

      обеспеченность растений подвижными формами элементов питания;

      емкость катионного обмена, степень насыщенности почв основаниями, состав поглощенных оснований.

      Дополнительными критериями агроистощения являются:

      минералогический состав илистой фракции;

      снижение уровня активной микробной биомассы (число раз);

      фитотоксичность;

      уменьшение ферментативной активности почв;

      биомасса почвенной мезофауны;

      уменьшение биоразнообразия (индекс Симпсона, % от нормы);

      сработка торфа (мм/год).

      4) Эрозия.

      Для оценки эрозии используются статические или динамические критерии, последние могут отражать как состояние почвенного покрова, так и ландшафтов.

      Водная эрозия:

      Плоскостная эрозия

      Диагностическими критериями плоскостной водной эрозии являются:

      уменьшение мощности почвенного профиля (А+В), %;

      уменьшение запасов гумуса в профиле почвы (А+В), % от фонового;

      изменение гранулометрического состава верхнего горизонта почв;

      потери почвенной массы, т/га/год;

      площадь обнаженной почвообразующей породы (С) или подстилающей породы (D), % от общей площади;

      увеличение площади эродированных почв, % в год.

      Дополнительными критериями являются:

      уменьшение мощности гумусового (пахотного) горизонта (см);

      снижение запасов питательных веществ;

      скорость смыва;

      уклоны поверхности и опасность развития эрозионных процессов.

      Линейная водная эрозия

      Диагностическими критериями линейной водной эрозии являются:

      расчлененность территории оврагами (км/км2);

      глубина размывов относительно поверхности, см;

      потери почвенной массы (т/га/год);

      образование новых оврагов и рост существующих.

      Дополнительными критериями являются:

      глубина оврага;

      количество оврагов на единицу площади;

      общая площадь оврагов на единицу площади;

      некоторые характеристики водосборной площади оврагов.

      Ветровая эрозия:

      Диагностическими критериями ветровой эрозии, кроме перечисленных, являются:

      дефляционный нанос неплодородного слоя, см;

      площадь выведенных из землепользования угодий (лишенная растительности на естественных угодьях), % от общей площади;

      проективное покрытие пастбищной растительности, % от зонального;

      скорость роста площади деградированных пастбищ, % в год;

      площадь подвижных песков, % от общей площади;

      увеличение площади подвижных песков, % в год.

      Среди дополнительных параметров используются критерии:

      интенсивность дефляции или скорость дефляции;

      "уменьшение мощности гумусового горизонта А+В";

      облегчение гранулометрического состава;

      степень изреженности травостоя и посевов.

      5) Засоление

      Основными критериями степени засоленности являются:

      суммарное содержание токсичных солей в верхнем плодородном слое (%);

      увеличение токсичной щелочности (при переходе нейтрального типа засоления в щелочной), мг-экв/100 г почв;

      увеличение площади засоленных почв, % в год;

      реакция среды (рН солевой и водной вытяжки).

      В качестве дополнительных критериев используются данные об уровне и минерализации грунтовых вод.

      6) Осолонцевание

      Основными критериями осолонцеватости являются:

      увеличение содержания обменного натрия (в % от емкости катионного обмена (ЕКО));

      увеличение содержания обменного магния (в % от ЕКО);

      реакция среды (рН).

      Дополнительными критериями осолонцевания являются показатели физических свойств и особенно структуры почвы.

      7) Заболачивание

      Диагностическими критериями являются:

      поднятие уровня грунтовых вод, м;

      продолжительность затопления (месяц);

      минерализация грунтовых вод (г/дм3).

      Дополнительно могут использоваться характеристики морфологического строения профиля (признаки гидроморфизма).

      3. Критерии определения степени деградации почв и земель

Показатели

Степень деградации

0 (очень слабая)

1 (слабая)

2 (средняя)

3 (повышенная)

4 (высокая)

1

2

3

4

5

6

Мощность абиотического наноса, см

<2

2-10

11-20

21-40

>40

Глубина провалов (см) относительно поверхности (без разрыва сплошности)

<20

20-40

41-100

101-200

>200

Уменьшение содержания физической глины на величину, % от исходного*

<5

5-15

16-25

26-32

>32

Увеличение равновесной плотности сложения пахотного слоя почвы, % от исходного*

<10

10-20

21-30

31-40

>40

Стабильная структурная (межагрегатная, без учета трещин) пористость, см3/г

>0,2

0,2-0,11

0,1-0,06

0,05-0,02

<0,02

Текстурная пористость (внутриагрегатная), см3/г

>0,3

0,3-0,26

0,25-0,2

0,19-0,17

<0,17

Коэффициент фильтрации, м/сут.

>1,0

1,0-0,3

0,29-0,1

0,09-0,01

<0,01

Каменистость, % покрытия

<5

5-15

16-35

36-70

>70

Уменьшение мощности почвенного профиля (А+В), % от исходного*

<3

3-25

26-50

51-60

>60

Уменьшение мощности гумусового горизонта А+В профиле почвы (А+В), % от исходного*

<10

10-20

21-40

41-60

>60

Уменьшение содержания микроэлементов (Мn, Со, Мо, В, Сu, Fe, Zn), % от средней степени обеспеченности

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Уменьшение содержания подвижного фосфора, % от средней степени обеспеченности

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Уменьшение содержания обменного калия в % от средней степени обеспеченности

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Изменение РН почвенной среды, % от среднего показателя

<10

10-15

16-20

21-25

>25

Потери почвенной массы, т/га/год

<5

5-25

26-100

101-200

>200

Площадь обнаженной почвообразующей породы (С) или подстилающей породы (D), % от общей площади

0-2

3-5

6-10

11-25

>25

Увеличение площади эродированных почв, % в год

<0,5

0,5-1,0

1,1-2,0

2,1-5,0

>5,0

Глубина размывов и водороин относительно поверхности, см

<20

20-40

41-100

101-200

>200

Расчлененность территории оврагами, км/км2

<0,1

0,1-0,3

0,4-0,7

0,8-2,5

>2,5

Дефляционный
нанос неплодородного слоя, см

<2

2-10

11-20

21-40

>40

Площадь естественных угодий, выведенных из землепользования (лишенных растительности), % от общей площади

<10

10-30

31-50

51-70

>70

Проективное покрытие пастбищной растительности, % от зонального

>90

90-71

70-51

50-10

<10

Скорость роста площади деградированных пастбищ, % в год

<0,25

0,25-1,0

1,1-3,0

3,1-5,0

>5

Площадь подвижных песков, % от общей площади

0-2

3-5

6-15

16-25

>25

Увеличение площади подвижных песков, % в год

<0,25

0,25-1,0

1,1-2,0

2,1-4,0

>4

Содержание суммы токсичных солей в верхнем плодородном слое (%):
- с участием соды

<0,1

0,1-0,2

0,21-0,3

0,31-0,5

>0,5

- при сульфатном, хлоридно-сульфатном типе засоления

<0,3

0,3-0,6

0,61-1,0

1,1-2,0

>2,0

- при хлоридном, сульфатно-хлоридном типе засоления

<0,2

0,2-0,5

0,51-0,7

0,71-1,0

>1,0

- при содовом, хлоридно-содовом, сульфатно-содовом, содово-сульфатном, содово-хлоридном типе засоления

<0,1

0,1-0,4

0,41-0,6

0,61-0,8

>0,8

- для других типов засоления

<0,1

0,1-0,25

0,26-0,5

0,51-0,8

>0,8

Увеличение токсичной щелочности (при переходе нейтрального типа засоления в щелочной), мг-экв/100 г почв

<0,7

0,7-1,0

1,1-1,6

1,7-2,0

>2,0

Увеличение площади засоленных почв, % в год

0-0,5

0,51-1,0

1,1-2,0

2,1-5,0

>5,0

Увеличение содержания обменного натрия (в % от ЕКО): - для почв, содержащих <1 % натрия
- для других почв

<1,0
 
 
 
 
<5,0

1,0-3,0
 
 
 
 
5,0-10,0

3,1-7,0
 
 
 
 
10,1-15,0

7,1-10,0
 
 
 
 
15,1-20,0

>10,0
 
 
 
 
>20,0

Увеличение содержания обменного магния (в % от ЕКО)

<40

40-50

51-60

61-70

>70

Глубина залегания
уровня грунтовых вод с минерализацией до 3 г/дм3, м:
– в гумидной зоне

>1,0

1,0-0,81

0,80-0,61

0,60-0,30

<0,30

- в полупустынной, пустынной зонах

>3,0

3,0-2,0

1,99-1,5

1,49-1,0

<1,0

- в степной зоне

>4,0

4,0-3,1

3,0-2,1

2,0-1,0

<1,0

Глубина залегания
уровня минерализованных (>3 г/дм3 грунтовых вод, м

>7,0

7,0-5,1

5,0-3,1

3,0-2,0

<2,0

Продолжительность затопления (поверхностное переувлажнение), месяц

<3

3-6

6-12

12-18

>18

      Примечание:

      * под исходным принимается состояние недеградированного аналога (нулевая степень деградации).


Жерді бағалаудың экологиялық критерийлерін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 13 наурыздағы № 188 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 29 сәуірде № 10887 тіркелді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2021 жылғы 1 шiлдедегі № 228 бұйрығымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 01.07.2021 № 228 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 17-бабының 30) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған жерді бағалаудың экологиялық критерийлері бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Экологиялық мониторинг және ақпарат департаменті Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен:

      1) Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде осы бұйрықтың мемлекеттік тіркелуін;

      2) Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелгенінен кейін күнтізбелік он күн ішінде осы бұйрықтың көшірмесін мерзімді баспасөз басылымдарда және "Әділет" ақпараттық-құқықтық жүйесінде ресми жариялауға жолдануын;

      3) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің ресми интернет-ресурсында және мемлекеттік органдардың интранет-порталында орналастыруын;

      4) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркегеннен кейін он жұмыс күні ішінде Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Заң қызметі департаментіне осы тармақтың 2) және 3) тармақшаларымен көзделген іс-шаралардың орындалуы туралы мәліметтерды ұсынуды қамтамасыз етсін.

      3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Энергетика вице-министріне жүктелсін.

      4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы


Энергетика министрі

В. Школьник

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Ауыл шаруашылығы министрі

      ___________ А. Мамытбеков

      2015 жылғы 19 наурыз

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Денсаулық сақтау және

      әлеуметтік даму министрі

      ___________ Т. Дүйсенова

      2015 жылғы 27 наурыз

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Ұлттық экономика министрі

      _______________ Е. Досаев

      2015 жылғы 30 наурыз



  Қазақстан Республикасы
Энергетика министрініңЪ
2015 жылғы 13 наурыздағы
№ 188 бұйрығымен
бекітілген

Жерді бағалаудың экологиялық критерийлері

Қоныстану аумақтары жерінің ластануын бағалау критерийлері

      Ескерту. Қосымша жаңа редакцияда – ҚР Энергетика министрінің м.а. 02.08.2017 № 276 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен

Көрсеткіштер

Экологиялық апат

Төтенше экологиялық жағдай

Салыстырмалы орташа жағдай

Негізгі көрсеткіштер

Топырақ бетінен 1 метр (бұдан әрі – м) деңгейдегі техногенді радионуклидтерден түскен эквиваленттік доза қуатының аядан асуы, сағатқа микрозиверт (бұдан әрі – мкЗв/сағ)

0,57-ден астам

0,57-0,11

кемінде 0,11

*Радиоактивті ластану (алаңдық белсенділік), шекті мәндер

цезий-137, кБк/м2

400-ден астам

400-75

кемінде 75

стронций-90, кБк/м2

630-дан астам

630-120

кемінде 120

плутоний-238, плутоний (239+240) (изотоптар жиынтығы), кБк/м2

2080-нен астам

2080-410

кемінде 410

америций-241, кБк/м2

2500-ден астам

2500-490

кемінде 490

Химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші (бұдан әрі – Zс)

128-ден астам

128-32

кемінде 32

Қосымша көрсеткіштер

1 килограмм (бұдан әрі – кг) топырақтағы гельминттер жұмыртқаларының мөлшері

100-ден астам

100-10

кемінде 10

1 грамм (бұдан әрі – г) топырақтағы патогенді микроорганизмдердің саны

106-дан астам

106-105

кемінде 105

**Коли-титр

кемінде 0,001

0,01-0,001

0,01-ден астам

      Ескертпелер:

      * Алаңдық белсенділіктен үлестіге ауысу үшін мына параметрлер қолданылады – тереңдігі 5 см топырақ қабаты, топырақ тығыздығы – 1,3 кг/дм3)

      Бірнеше радионуклидтер болған жағдайда мына шарттар сақталуы керек:

      – экологиялық апат,

      – төтенше экологиялық жағдай,

      – салыстырмалы орташа жағдай, мұндағы:

      ACs-137 – цезий-137 радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

      ASr-90 – стронций-90 радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

      APu-238,(239+240) – плутоний-238 және плутоний-(239+240) (изотоптар жиынтығы) радионуклидтерінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

      AAm-241 – америций-241 радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

      AшмCs-137 – кестеде көрсетілген цезий-137 радионуклидінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері;

      AшмSr-90 – кестеде көрсетілген стронций-90 радионуклидінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері;

      AшмPu-238,(239+240) – кестеде көрсетілген плутоний-238 және плутоний-(239+240) (изотоптар жиынтығы) радионуклидтерінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері;

      AшмAm-241 – кестеде көрсетілген америций-241 радионуклидінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері.

      ** топырақ үшін коли-титр – граммен ішінде 1 ішек таяқшасы болатын топырақтың ең аз массасы.

2. Тозған топырақ пен жерді анықтауға арналған диагностикалық критерийлер

      1) Жердің бұзылуы.

      Бұзылған жердің диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

      жер бедерінің морфометрикалық сипаттамасы;

      салыстырмалы түрде табиғи жер бетінің тереңдігі немесе биіктігі (м);

      жер кертпешінің еңістік бұрышы (градус);

      жердің дитологиялық құрылысының бұзылуы;

      0-30 см және 0-100 см қабатта органогендік қабат пен қарашірінді қорының қуаты бойынша құнарлы қабат пен әлеуетті құнарлы жыныстың болуы;

      жер бетінің бөтен үйінділермен жабылуы.

      Жер беті және жер асты суларының сипаттамасы:

      жер асты суының деңгейі (м);

      сулардың минералдануы (г/л);

      су жайылуының ұзақтығы (ай).

      2) Физикалық (егіншілік) азып-тозу.

      Физикалық азып-тозу мынадай негізгі критерийлер бойынша бағаланады:

      гранулометриялық құрамы;

      жыртылатын (қарашірінді) топырақ қабатының біркелкі тығыздығы, г/см3;

      текстуралық (агрегатішілік) кеуектілік, см3/г;

      тұрақты құрылымдық (жарылып кеткенін есептемегенде, агрегатаралық) кеуектілік, см3/г.

      Топырақтың жыртылатын (қарашірінді) қабатының құрылымы:

      агрономиялық тұрғыдан бағалы және суға төзімді агрегаттардың болуы;

      құрылымдық бөліктердің жай-күйі мен қасиеттері.

      Топырақтың су-физикалық параметрлері:

      су өткізгіштігі және топырақтың сүзу коэффициенті (м/тәулік);

      негізгі гидрологиялық константтары (ВЗ, НВ) және аэрацияның кеуектілігі;

      бөртуі.

      3) Аграрлық тозу.

      Топырақтың мынадай теңгерімділік сипаттамалары (органикалық заттар, қоректік элементтер, катионды-анионды құрамы) аграрлық тозудың диагностикалық критерийлері болып табылады:

      топырақ бейініндегі қарашірінді қорының кемуі (А+В) бастапқы мөлшерден %;

      бастапқы рН мөлшерден рН%;

      физикалық батпақтың кемуі (%);

      қарашіріндінің сапалық құрамы;

      негізгі қоректендіру элементтерінің жалпы қорының азаюы;

      қоректендіру элементтерінің қозғалмалы нысандарымен өсімдіктердің қамтамасыз етілуі;

      катиондық алмасу сыйымдылығы, топырақтың негіздермен толығу дәрежесі, сіңірілген негіздердің құрамы.

      Аграрлық құнарсызданудың қосымша критерийлері мыналар болып табылады:

      лайлы фракцияның минералогиялық құрамы;

      белсенді микробтық биомасса деңгейінің төмендеуі (есе саны);

      фитоуыттылығы;

      топырақ ферментациялық белсенділігінің төмендеуі;

      топырақ мезофаунасының биомассасы;

      биологиялық әртүрліліктің азаюы (Симпсон индексі, нормадан %);

      шымтезектің түзілуі (мм/жыл).

      4) Эрозия.

      Эрозияны бағалау үшін статикалық немесе динамикалық критерийлер пайдаланылады, мұның соңғысы топырақ бетінің де ландшафтың да жай-күйін көрсетуі мүмкін.

      4.1. Су эрозиясы.

      1) Жазықтық эрозиясы

      Жазықтық су эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

      топырақ бейіні қуатының азаюы (А+В), %;

      топырақ бейінінде қарашірінді қорының азаюы (А+В), сол ортадағының %;

      топырақтың үстіңгі көкжиегінің гранулометриялық құрамының өзгеруі;

      топырақ массасының жоғалуы, т/га/жыл;

      ашық қалған топырақ түзетін жыныстың (С) немесе төселіп жатқан жыныстың (D) көлемі, жалпы көлемнің %-ы;

      эрозияға ұшыраған топырақ алаңының ұлғаюы, жылына %;

      Қосымша критерийлер мыналар болып табылады:

      қарашірінді (жыртылатын жер) көкжиек (см) қуаттың кемуі;

      құнарлы заттар қорының кемуі;

      шаю жылдамдығы;

      жер бетінің еңістігі және эрозиялық үдерістер дамуының қауіптілігі.

      2) Сызықтық эрозия

      Сызықтық эрозияның диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

      аумақтың жыралармен бөлінуі (км/км2);

      жер бетіне қатысты алғанда су шайып кеткен орлардың тереңдігі, см;

      топырақ массасының жоғалуы (т/га/жыл);

      жаңа жыралардың пайда болуы және барларының өсуі.

      Қосымша критерийлер мыналар болып табылады:

      жыраның тереңдігі;

      алаңының бірлігіне келетін жыра саны;

      алаңының бірлігіне келетін жыралардың жалпы алаңы;

      жыралардың су жинау алаңының кейбір сипаттамалары.

      4.2. Жел эрозиясы.

      Санамаланғаннан басқа жел эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

      құнарсыз қабаттың дефляциялық үйіндісі, см;

      жер пайдаланудан шығып қалған алқаптардың алаңы (табиғи алқаптарда өсімдіктер өспей қалған), жалпы алаңының %;

      жайылымдық өсімдіктердің проективті жауып қалуы, аймақтық алаңының %;

      азып-тозған жайылымдар алаңының өсу жылдамдығы, жылына %;

      қозғалмалы құм алаңы, жалпы алаңының %;

      қозғалмалы құм алаңының артуы, жылына %.

      Қосымша параметрлердің арасында мынадай критерийлер пайдаланылады:

      дефляцияның үдемелілігі немесе дефляцияның жылдамдығы;

      "А+В қарашірінді шегі қуатының кемуі";

      гранулометриялық құрамның жеңілдеуі;

      шөп қалыңдығы мен егістің сиреу дәрежесі.

      5) Тұздану.

      Тұздану дәрежесінің негізгі критерийлері мыналар болып табылады:

      үстіңгі құнарлы қабаттағы уытты тұздардың құрамы (%);

      уытты сілтіліктің ұлғаюы (тұзданудың бейтарап типінен сілті типіне ауысқан кезде), мг-экв/100 г топыраққа;

      тұздалған жер алаңының артуы, жылына %;

      ортаның реакциясы (тұз және су сығындысындағы рН).

      Қосымша критерийлер ретінде жер асты суларының деңгейі мен минералдануы туралы деректер пайдаланылады.

      6) Сортаңдану.

      Сортаңданудың негізгі критерийлері мыналар болып табылады:

      алмасатын натрий құрамының артуы (катионды алмасу сыйымдылығынан (КАС) %-бен);

      алмасатын магний құрамының артуы (КАС %-бен);

      ортаның реакциясы (рН).

      Топырақтың физикалық қасиеттері және әсіресе топырақ құрылымының сортаңдануының қосымша критерийлері болып табылады.

      7) Батпақтану.

      Диагностикалық критерийлер мыналар болып табылады:

      топырақ суларының деңгейін көтеру, м;

      су жайылуының ұзақтығы (ай);

      топырақ суларының минералдануы (г/дм3).

      Қосымша бейіннің (гидроморфизм белгілері) морфологиялық құрылысының сипаттамалары пайдаланылуы мүмкін.

3. Топырақ және жердің тозу дәрежесін белгілеу критерийлері

Көрсеткіштер

Тозу деңгейі

0 (өте
әлсіз)

1 (әлсіз)

2 (орташа)

3 (көтерілген)

4 (жоғары)

1

2

3

4

5

6

Абиотикалық үйіндінің қуаты, см

<2

2-10

11-20

21-40

>40

Беткі қабатына қатысты (тұтастығы бұзылмаған) ойылу тереңдігі (см)

<20

20-40

41-100

101-200

>200

Физикалық саз өлшерінің шамаға азаюы, бастапқыдан %*

<5

5-15

16-25

26-32

>32

Топырақтың жыртылатын қабаты тұтастығының тең салмақты тығыздығының артуы, бастапқы мөлшерден %*

<10

10-20

21-30

31-40

>40

Тұрақты құрылымдық (жарылуды есепке алмағанда, агрегатаралық) кеуектілік, см3/г

>0,2

0,2-0,11

0,1-0,06

0,05-0,02

<0,02

Текстуралық кеуектілік (агрегатішілік), см3/г

>0,3

0,3-0,26

0,25-0,2

0,19-0,17

<0,17

Сүзу коэффиценті, м/тәулік

>1,0

1,0-0,3

0,29-0,1

0,09-0,01

<0,01

Тастақтылығы, жамылғының %-ы

<5

5-15

16-35

36-70

>70

Топырақтық бейіні қуатының төмендеуі (А+В), бастапқыдан %*

<3

3-25

26-50

51-60

>60

Топырақ бейінінде қарашірінді шегі қуатының азаюы (А+В), бастапқыдан %*

<10

10-20

21-40

41-60

>60

Микроэлементтер (Мn, Со, Мо, В, Сu, Fе, Zn) құрамының азаюы, қамтамасыз етілуінің орташа дәрежесінен %

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Жылжымалы фосфор құрамының азаюы, қамтамасыз етілуінің орташа дәрежесінен %

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Алмасатын калий құрамының азаюы, қамтамасыз етілуінің орташа дәрежесінен %

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Топырақ ортасындағы РН-тың өзгеруі, орташа көрсеткіштен %

<10

10-15

16-20

21-25

>25

Топырақ массасының шығыны т/га/жыл

<5

5-25

26-100

101-200

>200

Ашылған топырақ түзетін жыныстың (С) немесе төсеме жыныстың (D) алаңы, жалпы алаңнан %

0-2

3-5

6-10

11-25

>25

Эрозияға ұшыраған топырақ алаңының ұлғаюы, жылына %

<0,5

0,5-1,0

1,1-2,0

2,1-5,0

>5,0

Беткі қабатқа қатысты шайылу және су қазуының тереңдігі, см

<20

20-40

41-100

101-200

>200

Аумақтың жыралармен бөлінуі, км/км2

<0,1

0,1-0,3

0,4-0,7

0,8-2,5

>2,5

Құнарсыз қабаттың дефляциялық үйіндісі, см

<2

2-10

11-20

21-40

>40

Жерді пайдаланудан шығарылған табиғи алқаптардың алаңы (өсімдік өспеген), жалпы алаңнан %

<10

10-30

31-50

51-70

>70

Жайылымдық өсімдіктің жобалық жамылғысы, аймақтықтан %

>90

90-71

70-51

50-10

<10

Тозған жайылымдар алаңының ұлғаю жылдамдығы, жылына %

<0,25

0,25-1,0

1,1-3,0

3,1-5,0

>5

Жылжымалы құмдар алаңы, жалпы алаңнан %

0-2

3-5

6-15

16-25

>25

Жылжымалы құмдар алаңының ұлғаюы, жылына %

<0,25

0,25-1,0

1,1-2,0

2,1-4,0

>4

Жоғарғы құнарлы қабаттағы уытты тұздар сомасының құрамы (%):
- соданың қатысуымен

<0,1

0,1-0,2

0,21-0,3

0,31-0,5

>0,5

- тұзданудың сульфатты, хлоридті-сульфатты типі кезінде

<0,3

0,3-0,6

0,61-1,0

1,1-2,0

>2,0

- тұзданудың хлоридті, сульфатты-хлоридті типі кезінде

<0,2

0,2-0,5

0,51-0,7

0,71-1,0

>1,0

- тұзданудың содалы, хлоридті-содалы, сульфатты-содалы, содалы-сульфатты, содалы-хлоридті типі кезінде

<0,1

0,1-0,4

0,41-0,6

0,61-0,8

>0,8

- тұзданудың басқа түрлері үшін

<0,1

0,1-0,25

0,26-0,5

0,51-0,8

>0,8

Уытты сілтіліктің артуы (тұзданудың бейтарап типінен сілті типіне ауысқан кезде), мг-экв/100 г топыраққа

<0,7

0,7-1,0

1,1-1,6

1,7-2,0

>2,0

Тұзданған топырақ алаңының артуы, жылына %

0-0,5

0,51-1,0

1,1-2,0

2,1-5,0

>5,0

Алмасу натрий құрамының артуы (КАС-тан %-бен):
- құрамында < 1% натрийі бар топырақ үшін
- басқа топырақ үшін

<1,0
<5,0

1,0-3,0
5,0-10,0

3,1-7,0
10,1-15,0

7,1-10,0
15,1-20,0

>10,0
>20,0

Алмасатын магний құрамының артуы (КАС-тан %)

<40

40-50

51-60

61-70

>70

3 г/дм3, м дейін минералданумен жер асты сулары деңгейінің жиналу тереңдігі, м
- гумидті аймақта

>1,0

1,0-0,81

0,80-0,61

0,60-0,30

<0,30

- жартылай шөлейтті, шөлейтті аймақтарда

>3,0

3,0-2,0

1,99-1,5

1,49-1,0

<1,0

- далалық аймақта

>4,0

4,0-3,1

3,0-2,1

2,0-1,0

<1,0

Минералданған (>3 г/л) жер астындағы сулар деңгейінің жату тереңдігі, м

>7,0

7,0-5,1

5,0-3,1

3,0-2,0

<2,0

Су басу ұзақтығы (беткі ылғалдану), ай

<3

3-6

6-12

12-18

>18

      Ескертпе:

      * бастапқы ретінде жұтаңданбаған ұқсас жердің жай-күйі (нөлдік жұтаңдану дәрежесі) қабылданады.