Об утверждении гигиенических нормативов к учебным изданиям

Приказ Министра национальной экономики Республики Казахстан от 19 августа 2015 года № 611. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 21 сентября 2015 года № 12089. Утратил силу приказом Министра здравоохранения Республики Казахстан от 2 декабря 2021 года № ҚР ДСМ-124.

Сноска. Утратил силу приказом Министра здравоохранения РК от 02.12.2021 № ҚР ДСМ-124 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

В соответствии с пунктом 6 статьи 144 Кодекса Республики Казахстан от 18 сентября 2009 года "О здоровье народа и системе здравоохранения", ПРИКАЗЫВАЮ:

1. Утвердить прилагаемые гигиенические нормативы к учебным изданиям.

2. Комитету по защите прав потребителей Министерства национальной экономики Республики Казахстан обеспечить в установленном законодательством порядке:

1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

2) в течение десяти календарных дней после государственной регистрации настоящего приказа его направление на официальное опубликование в периодических печатных изданиях и в информационно-правовой системе "Әділет";

3) размещение настоящего приказа на официальном интернет-ресурсе Министерства национальной экономики Республики Казахстан.

3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра национальной экономики Республики Казахстан.

4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

Министр
национальной экономики
Республики Казахстан	Е. Досаев

"СОГЛАСОВАН"

Министр образования и науки

Республики Казахстан

____________ А. Саринжипов

24 августа 2015 года

Утверждены приказом Министра национальной экономики Республики Казахстан от 19 августа 2015 года № 611

Гигиенические нормативы к учебным изданиям
1. Общие положения

1. Настоящие гигиенические нормативы к учебным изданиям (далее – Гигиенические нормативы) разработаны в соответствии с пунктом 6 статьи 144 Кодекса Республики Казахстан от 18 сентября 2009 года "О здоровье народа и системе здравоохранения", и устанавливают гигиенические требования к учебным изданиям.

2. Гигиенические нормативы предназначены для физических и юридических лиц, независимо от их ведомственной принадлежности и форм собственности, занимающихся деятельностью, связанной с изготовлением печатных и электронных (в части требований к оформлению текстовой информации) учебных изданий для учащихся организаций образования, реализующих образовательные программы начального, основного среднего и общего среднего образования.

3. Гигиенические нормативы не распространяются на учебные издания для детей с дефектами слуха, речи и зрения, обучающихся в коррекционных образовательных организациях, а также на учебные издания для дополнительного образования.

4. В Гигиенических нормативах использованы следующие термины и определения:

1) качество печати – контрастность ее с фоном, насыщенность и прочность краски;

2) интерлиньяж – промежуток, пробел между двумя строками в книге и других печатных изданиях;

3) кегль (кегель) – размер шрифта, включающий высоту буквы (очка) и заплечики (свободные пространства) над и под очком, измеряется в пунктах – 1 пункт равен 0,376 миллиметров (далее – мм). Параметры шрифтового оформления издательской продукции даются в типометрической системе Дидо;

4) качество бумаги – цвет, просвечиваемость, гладкость;

5) гарнитура шрифта – комплект шрифтов, имеющих различные кегли (размеры) и начертания, но одинаковый рисунок очка;

6) литера – прямоугольный брусок из типографского сплава, дерева или пластмассы с рельефным изображением буквы, цифры или знака в торце;

7) школьный учебник (далее – учебник) – книга для учащихся, в которой систематически излагается материал в определенной области знаний на современном уровне достижений науки и культуры;

8) учебное издание – школьный учебник, учебное пособие;

9) макет учебного издания – модель издания его художественного оформления, верстки необходимая для оценки и предварительного согласования сложных композиционных комплексов;

10) санитарно-эпидемиологическая экспертиза учебных изданий – оценка соответствия учебных изданий нормативным правовым актам в сфере санитарно-эпидемиологического благополучия населения и гигиеническим нормативам с проведением комплекса лабораторных исследований (испытаний);

11) учебное пособие – издание, содержащее учебную информацию, дополняющую и (или) частично заменяющую учебник, в котором программный материал излагается избирательно в авторской трактовке, но при этом отражает содержание типовой учебной программы по предмету или по видам учебной работы;

12) очко – печатающая поверхность выпуклого зеркального изображения буквы или знака на литере, стереотипе;

13) петит – типографский шрифт, кегль (размер) которого равен 8 пунктам (около 3 мм);

14) плотность набора – количество знаков на площади в 1 квадратном сантиметре (далее – см²);

15) шмуцтитул – заголовок части учебника (рубрика) на отдельной, чистой, без текста, обычно нечетной странице.

5. Санитарно-эпидемиологическая экспертиза учебных изданий проводится на соответствие Единым санитарно-эпидемиологическим и гигиеническим требованиям к товарам, подлежащим санитарно-эпидемиологическому надзору (контролю), утвержденным Решением Комиссии Таможенного Союза от 28 мая 2010 года № 299 (далее – ЕСГТ) и требованиям настоящих Гигиенических нормативов.

По результатам санитарно-эпидемиологической экспертизы выдается экспертное заключение о соответствии или несоответствии учебных изданий.

Учебные издания выпускаются при наличии экспертного заключения о соответствии их ЕСГТ и настоящим Гигиеническим нормативам.

6. Вес одного учебного издания не превышает:

300 граммов (далее – г) для учащихся 1–4 классов;

400 г для 5–6 классов; 500 г для 7–9 классов;

600 г для 10–12 классов.

Допускается увеличение веса учебного издания не более чем на 10%.

7. В зависимости от характера предъявления и объема информационного материала, функционального назначения в процессе обучения и возрастной категории учащихся классификация учебных изданий приведена в приложении 1 к настоящим Гигиеническим нормативам.

8. Учебные издания, несоответствующие требованиям ЕСГТ и Гигиеническим нормативам не выпускаются и не эксплуатируются.

2. Требования к материалам учебных изданий

9. Материалы, используемые для изготовления учебных изданий, соответствуют требованиям химической безопасности.

10. Бумага, предназначенная для изготовления учебных изданий, обеспечивает хорошую видимость печатного текста.

Применяется бумага белого или слегка желтоватого цвета, с коэффициентом отражения от 70% до 80%.

Не применяется газетная и мелованная глянцевая бумага.

11. Поверхность бумаги ровная, гладкая (не менее 30–40 секунд (далее – сек) для бумаги машинной гладкости и 100–150 сек для глазированной бумаги), чистая, без волосков и пятен, равномерно выделанная, без значительного глянца.

12. Бумага не просвечивает печатный текст с подлежащей страницы или с обратной стороны листа.

13. Приборы, применяемые для исследования бумаги, приведены в приложении 2 к настоящим Гигиеническим нормативам.

3. Требования к печати учебных изданий

14. Печать учебных изданий четкая, интенсивно черного цвета и равномерная.

В учебных изданиях не предусматриваются дефекты:

приводящие к искажению или потере информации, ухудшающие удобочитаемость, условия чтения;

непропечатка (потеря элементов изображения), отмарывание краски, забитые краской участки, пятна, царапины, двойные печатные элементы на оттиске;

печать текста с нечеткими штрихами знаков;

затеки клея на обрезы или внутрь блока, вызывающие склеивание страниц и повреждение текста или иллюстраций при раскрывании;

смятые, грязные страницы;

отставание обложки от корешка;

деформация блока или переплетной крышки.

15. В учебных изданиях не применяются шрифты:

узкого начертания, кроме заголовков;

курсивного начертания для основного текста;

с наклонными осями округлых букв в изданиях для 1–4 классов.

16. Оптическая плотность фона при печати текста на цветном и сером фоне и (или) многокрасочных иллюстрациях не более 0,3 мм.

17. В учебных изданиях для 1–4 классов при печати текста на цветном фоне кегль шрифта предусматривается на 2 пункта больше чем кегль шрифта основного текста, увеличение интерлиньяжа - не менее 2 пунктов.

18. Для выделения текста в учебных изданиях для 1–4 классов применяется не более трех цветных красок, в изданиях для 5–12 – не более двух цветных красок.

Для наглядного изображения (график, схема, таблица, диаграмма и другие) применяется не более трех красок, в том числе черной краской.

19. Учебные издания набираются гарнитурами, отвечающими требованиям удобочитаемости и особенностям зрительного восприятия.

20. Буквари, другие учебные издания для 1 класса набираются Букварной, Азбукой или Журнальной рубленой гарнитурой прямого светлого начертания с небольшой разницей в толщине основных и соединительных штрихов, без засечек на концах букв.

21. Весь основной текст (печатный) букваря набирается одной гарнитурой. Смена рисунка шрифта на протяжений букваря недопустима. Новые буквы в букварях должны быть не рисованными, а наборными, не мельче кегля 48.

22. Шрифтовое оформление букварей соответствуют: при оформлении выделений в тексте предусматривается уменьшение длины строки до 90 мм;

площадь иллюстраций – не менее 30%.

23. Основной текст в учебных изданиях набирается шрифтом прямым нормального светлого начертания. Не применяется узкое начертание шрифта.

Размеры шрифта, для набора учебных изданий младшего школьного возраста (1–4 класса), среднего школьного возраста (5-9 классы), старшего школьного возраста (10–12 классы) представлены в приложении 3 к настоящим Гигиеническим нормативам.

24. Выделение слов и фраз в тексте рекомендуется набирать прямым полужирным или жирным шрифтом; допускается курсив светлый или полужирный. Разрядка предусматривается лишь для отдельных слов.

25. Для набора заглавия учебного издания на титуле рекомендуется кегель 20 и выше.

Для набора титула и шмутцтитула следует употреблять наборные крупнокегельные шрифты.

26. Петитом в учебниках для среднего и старшего школьного возрастов набираются все дополнительные тексты, при этом сплошной текст не превышает 12 строк. Петит без ограничений может быть использован при наборе списков литературы, указателей, словарей.

27. Стихотворный текст печатать петитом предусматривается в учебниках для 8–11(12) классов-до четырех строк, для 8–11(12) классов не более 16 строк на страницу. Стихотворный текст, набранный петитом, может чередоваться с обычным текстом не чаще двух раз на страницу.

28. Набор петитом вопросов и заданий в учебниках предусмотрены только для учащихся 8–11(12) классов и при условии, что текст каждого вопроса (задания) не превышает двух строк, а сплошной текст петита не составляет более 16 строк на страницу.

29. В оглавлении петитом набирается подпараграф (в учебниках для 8–11(12) классов).

Во всех случаях заголовок начинается с новой строки.

30. Интерлиньяж составляет не менее 2,8 мм.

31. Кегль шрифта в примерах и задачах, элементов химических формул составляет не менее кегля шрифта основного текста. Кегль шрифта надписей на наглядных изображениях может быть только на два пункта меньше кегля шрифта основного текста.

Кегль шрифта в словарной части составляет не менее кегля шрифта дополнительного текста.

32. Подписи к иллюстрациям оформляются шрифтом с кеглем не менее 12 пунктов и располагаются от края иллюстрации на расстоянии не менее 12 пунктов от четкого края изображения. Для подрисуночных подписей в учебных изданиях для 1–4 классов применяется шрифт кеглем не менее 12 пунктов, для 5–9 классов – не менее 9 пунктов, для 10–12 классов – не менее 8 пунктов.

При расположении текста справа от иллюстраций, начало строк, кроме заголовков и абзацев, находится на одной вертикальной линии.

33. Для младших школьников, при крупном шрифте на 20, 16, 14 кегелей длина строки составляет 81–172 мм при уменьшении шрифта до 12–10 кегелей, рекомендуются строки 98–113 мм.

34. При оформлении учебника для младшего и среднего школьного возраста не применяется двухколонный набор основного текста (кроме стихотворного). Второй колонкой могут быть размещены иллюстрации, подписи к иллюстрациям, а также вспомогательные и методические сведения, в том числе вопросы и задания.

Двумя и более колонками могут быть размещены математические столбики примеров, задач, а также списки слов и словосочетаний в лингвистических текстах.

35. К дополнительным текстам относятся примечания, пояснения, указатели, словари, всякого рода списки.

36. В учебниках для 8–11 (12) классов по предметам, не требующим длительного непрерывного чтения (анатомия, физиология и гигиена человека, география и другие) предусматривается двухколонный набор кегелем 10 при длине строки в колонке – не менее 63 мм и расстоянии между колонками не менее 9–10 мм.

37. Во всех учебных изданиях может предусматриваться двухколонный набор словарей и указателей.

38. Не используется трехколонный набор текста в учебниках.

39. Удобочитаемость текста в значительной степени определяется четкостью отграничения полосы набора от окружения наличием полей. Поля контрастируют с полосой набора и имеют достаточные размеры. Корешковые поля на развороте текстовых страниц - не менее 26 мм верхние наружные и нижние поля - не менее 10 мм.

40. Пробел между словами в учебных изданиях для младшего школьного возраста равен кеглю шрифта.

41. Плотность набора определяет качество набора в целом.

Нормы плотности набора соответствуют приложению 4 к настоящим Гигиеническим нормативам.

Плотность набора считается удовлетворительной, если на 1 см² количество видимых строк не превышает двух.

42. Все строки, за исключением заголовков и абзацев, начинаются с одного вертикального уровня.

43. В учебных изданиях для младшего школьного возраста количество переносов на страницу не превышает 3–4 подряд, не более 7 на страницу.

4. Требования к переплету учебных изданий

44. Переплет учебного издания предусматривается из прочного материала, минимально подвергающегося загрязнению (твердо интегральные). Не применяется способ скрепления – шитье проволокой втачку.

45. Для учебных изданий (кроме начальных классов) объемом до 12 печатных листов в качестве обложки рекомендуется применять переплетный материал на бумажной или нетканой основе с полимерным покрытием, а для пособий объемом не более 6 печатных листов может применяться обложечная бумага.

5. Требования к оформлению текстовой информации учебных
электронных изданий

46. Шрифтовое оформление основного текста учебных электронных изданий соответствует требованиям, указанным в приложении 5 к настоящему Гигиеническому нормативу.

47. Для текстовой информации в учебном электронном издании не применяются:

узкое начертание гарнитуры шрифта;

курсивное начертание гарнитуры шрифта для основного текста (за исключением выделений текста);

более четырех цветов шрифта различных длин волн на одной электронной странице;

красный фон электронной страницы;

анимированные эффекты (движение, мерцание и другое);

перенос слов.

48. В учебном электронном издании применяются не более трех гарнитур шрифта различных начертаний.

49. Строки текста (за исключением заголовков и абзацев) начинаются с одного вертикального уровня.

50. Междустрочный интервал в абзаце текста составляет не менее одинарного и не более полуторного кегля шрифта.

51. Кегль шрифта вспомогательных элементов буквенных и числовых формул составляет не менее 9 пунктов.

52. В таблицах кегль шрифта составляет не менее 10 пунктов. При выводе ячеек таблицы на отдельные электронные страницы кегль шрифта на отдельных электронных страницах составляет не менее 12 пунктов.

53. Расстояние между колонками в таблице составляет не менее ширины двух строчных знаков.

54. Показатели яркости знаков и фона для позитивного и (или) негативного изображения различаются не менее чем в 3 раза.

Приложение 1 к гигиеническим нормативам учебных изданий

Классификация учебных изданий

1. В зависимости от характера предъявления и объема информационного материала для единовременного прочтения и усвоения издания по учебным дисциплинам подразделяются на:

1) гуманитарные (букварь, родная речь, обществознание, окружающий мир, история, литература, языковедение-русский и иностранные языки, психология, науки о государстве и праве, основы безопасности жизнедеятельности, экономика, предметы эстетического цикла, физическая культура, трудовое обучение и другие);

2) математические (математика, алгебра, геометрия, тригонометрия, логика, информатика и другие);

3) естественные (естествознание, экология, астрономия, физика, химия, география, биология, черчение и другие);

4) специальные дисциплины для начального профессионального образования (механика, радиоэлектроника, электротехника, металлургия, горное дело, химическая технология, сельское хозяйство, медицина, педагогика, музыка, конструкторские дисциплины и другие).

2. В зависимости от функционального назначения в процессе обучения издания подразделяются на: учебник; учебное пособие; практикум; учебник-тетрадь, индивидуальная рабочая тетрадь, книга для самостоятельной работы учащихся, альбом-задачник, тетрадь для творческих заданий и другие.

3. В зависимости от возрастной категории издания предназначаются для:

1) начального образования (первая ступень) – 1 – 4 классы;

2) основного образования (вторая ступень) – 5 – 9 классы;

3) среднего образования (третья ступень) – 10 – 11(12) классы.

Учебные издания для начального профессионального образования по возрастной категории относятся к изданиям для среднего образования.

Приложение 2 к гигиеническим нормативам учебных изданий

Приборы, применяемые для исследования бумаги

№ п/п	Вид исследования	Название прибора	Нормативы	Примечание
1	2	3	4	5
1.	Определение коэффициента отражения бумаги (белизна)	Шкала светлот или фотометр, лейкометр типа Цейсс	70 – 80%	Все измерения делают в трех местах учебника (в начале, в середине и в конце)
2.	Определение просвечиваемости бумаги (непрозрачности)	Фотометр (по разности коэффициентов отражения бумаги с подложенной под нее черной пластинкой)	Не должна просвечивать
3.	Определение гладкости бумаги	Пневматический прибор АПГ или аппарат Бекка (Б-1)	Не менее 30 – 40 секунд для бумаги машинной гладкости, 100
			50 секунд для бумаги глазированной
4.	Определение глянца бумаги	Аппарат Кизера или гляриметр	8 – 10о по Кизеру
			4 – 5% по гляриметру
5.	Определение размеров шрифта, интерлиньяжа, аппроша	Микрометрическая лупа с делениями 0,1 мм или микроскоп с микрометрическим окуляром
6.	Определение длины строки	Металлическая линейка с миллиметровыми делениями или прозрачная пластинка с миллиметровыми делениями
7.	Определение четкости печати	Лупы 2-х и 5-ти кратные	Буквы и штрихи букв должны быть равномерно прокрашены, интенсивно черного цвета
8.	Определение плотности набора	Пластинка металлическая с 5-ю отверстиями в 1 кв. см каждое

Приложение 3 к гигиеническим нормативам учебных изданий

Размеры шрифта для набора учебных изданий

Учебники по частям и классам	Кегель основного шрифта, не менее	Высота строчной буквы Н в мм	Толщина основных штрихов в мм	Толщина соединительных штрихов в мм (горизонтального и наклонного)
Новые буквы подготовительной части букваря	48 – 36	8,0 – 6,0	1,5	1,2
Букварная часть букваря	28 – 24 – 20	4,5 – 4,0 – 3,5	0,5	0,5
Послебукварная часть букваря, учебники 1 класса	16	2,8	0,5	0,45
Учебники 2 класса	14 н/ш, 16 н/ш	2,3 – 2,52	0,3	0,15
Учебники 3 – 4 класса	14, 12 н/ш	2,3 – 2,0	0,3	0,15
Учебники 5 – 9 классов	12 н/ш	2,0	0,3	0,15
Учебники 10 – 11 классов	10 н/ш	1,75 – 1,7	0,25	0,15

Приложение 4 к гигиеническим нормативам учебных изданий

Нормы плотности набора

Размер кегеля	Плотность набора на 1 см2
1	2
14 и выше	Не более 10 знаков
9-13	Не более 15 знаков

Приложение 5 к гигиеническим нормативам учебных изданий

Требования к шрифтовому оформлению основного текста учебных
электронных изданий

Классы	Объем текста единовременного прочтения, количество знаков	Кегль шрифта, пункты, не менее	Длина строки, мм, не менее*	Группа шрифтов (примеры гарнитур)
1	2	3	4	5
1-4	не более 50	14	100	рубленые (Ариал, Вердана, Гельветика и другие)
	50 и более	16	100
5-9	не более 150	12	100	рубленые или с засечками (Джорджия, Таймс Нью Роман и другие)
	от 150 до 200	12	100	рубленые
	200 и более	14	100	рубленые
10-12	не более 150	12	50	рубленые или с засечками
	от 150 до 200	12	50	рубленые
	200 и более	14	50	рубленые

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтерді бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 19 тамыздағы № 611 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 21 қыркүйекте № 12089 болып тіркелді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2021 жылғы 2 желтоқсандағы № ҚР ДСМ-124 бұйрығымен.

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Денсаулық сақтау министрінің 02.12.2021 № ҚР ДСМ-124 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

"Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" 2009 жылғы 18 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Кодексінің 144-бабының 6-тармағына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

1. Қоса беріліп отырған оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтер бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның мерзімді баспасөз басылымдарында және "Әділет" ақпараттық-құқықтық жүйесінде ресми жариялауға жіберілуін;

3) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика вице-министріне жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Ұлттық экономика министрі	Е.Досаев

"КЕЛІСІЛГЕН"

Қазақстан Республикасының

Білім және ғылым министрі

___________________А.Сәрінжіпов

2015 жыл 24 тамыз

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 19 тамыздағы № 611 бұйрығымен бекiтiлген

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтер
Жалпы ережелер

1. Осы оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтер (бұдан әрі – Гигиеналық нормативтер) "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" 2009 жылғы 18 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Кодексінің 144-бабының 6-тармағына сәйкес әзірленді және оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық талаптарды белгілейді.

2. Гигиеналық нормативтер ведомстволық тәуелділігіне және меншік нысанына қарамастан, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарының оқушыларына арналған баспа және электрондық (мәтіндік ақпаратты безендіруге қойылатын талаптар бөлігінде) оқулық басылымдарын дайындауға байланысты қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғаларға арналған.

3. Гигиеналық нормативтер түзету білім беру ұйымдарында оқитын есту, сөйлеу және көру кемшіліктері бар балаларға арналған, сонымен қатар қосымша білім беруге арналған оқулық басылымдарына қолданылмайды.

4. Гигиеналық нормативтерде мынадай терминдер мен анықтамалар пайдаланылды:

1) баспаның сапасы – оның фонмен контрастылығы, бояудың қанықтығы және беріктігі;

2) интерлиньяж – кітаптағы және басқа да баспа басылымдарындағы екі жол арасындағы аралық, ашық жер;

3) кегль (кегель) – әріптің биіктігін (очко) және оның астыңғы және үстіңгі бос аралығын (бос кеңістік) қоса алғандағы қаріп өлшемі, пунктпен өлшенеді – 1 пункт 0,376 миллиметрге (бұдан әрі – мм) тең. Баспа өнімінің қаріптік безендіру параметрлері Дидо типометрлік жүйесінде беріледі;

4) қағаздың сапасы – түсі, жарық өткізгіштігі, тегістігі;

5) қаріп гарнитурасы – әртүрлі кегльдері (өлшемдері) мен сызбасы бар, бірақ очколарының суреттері бірдей қаріптер жиынтығы;

6) литера – бүйір жағында бедерлі әріп, сан немесе белгі бейнеленген типографиялық қорытпадан, ағаш немесе пластмассадан жасалған тік бұрышты шағын білеу;

7) мектеп оқулығы (бұдан әрі – оқулық) – нақты білім саласындағы материал қазіргі заманғы ғылым мен мәдениеттің деңгейінде жүйелі түрде берілетін оқушыларға арналған кітап;

8) оқулық басылымы – мектеп оқулығы, оқу құралы.

9) оқулық басылымының макеті – күрделі композициялық кешендерді бағалау және алдын ала келісу үшін қажетті оның көркемдік безендірілуінің, беттелуінің басылым үлгісі;

10) оқулықтарды санитариялық-эпидемиологиялық сараптау-зерханалық зерттеулер (сынақтар) кешенін жүргізу арқылы гигиеналық нормативтерге және халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласында нормативтік құқықтық актілерге оқулықтардың сәйкестігін бағалау;

11) оқу құралы – бағдарламалық материал авторлық трактовкада саралап мазмұндалатын оқулықты толықтыратын және/немесе жекелей ауыстыратын оқулық ақпаратынан тұратын басылым, бірақ бұл ретте пән бойынша немесе оқулық жұмысының түрлері бойынша үлгілік оқу бағдарламасының мазмұны сипатталады;

12) очко – литерде, стереоүлгіде дөңбек бедерлі әріптің немесе белгінің басып шығаратын беті;

13) петит – 8 пунктке (3 мм жуық) тең келетін типографиялық қаріп, кегль (өлшем);

14) теру тығыздығы – 1 шаршы сантиметр (бұдан әрі – см²) алаңдағы белгілердің саны;

15) шмуцтитул – жеке, таза, мәтінсіз, әдетте тақ санды беттегі оқулық бөлімінің тақырыбы (айдары);

5. Оқулық басылымдарын санитариялық-эпидемиологиялық сараптау Кеден одағы Комиссиясының 2010 жылғы 28 мамырдағы № 299 шешімімен бекітілген санитариялық-эпидемиологиялық қадағалауға (бақылауға) жататын тауарларға қойылатын Бірыңғай санитариялық-эпидемиологиялық және гигиеналық талаптар (бұдан әрі – БСГТ) мен осы Гигиеналық нормативтер талаптарының сәйкестігіне жүргізіледі.

Санитариялық-эпидемиологиялық сараптама нәтижелері бойынша оқулық басылымдарының сәйкестігі немесе сәйкессіздігі туралы сараптама қорытындысы беріледі.

Оқулық басылымдары олардың БСГТ мен осы Гигиеналық нормативтерге сәйкестігі туралы сараптамалық қорытындысы болғанда шығарылады.

6. Бір оқулық басылымының салмағы:

1–4 сынып оқушылары үшін 300 граммнан (бұдан әрі – г);

5–6 сыныптар үшін 400 г-нан; 7–9 сыныптар үшін 500 г-нан;

10–12 сыныптар үшін 600 г-нан аспайды.

Оқулық басылымының салмағын 10%-дан асырмай көбейтуге жол беріледі.

7. Ақпараттық материалды ұсыну сипатына және көлеміне, оқу процесіндегі функционалдық мақсатына және оқушылардың жас санаттарына байланысты оқулық басылымдарының жіктелімі осы Гигиеналық нормативтерге 1-қосымшада келтірілген.

8. БСГТ мен Гигиеналық нормативтер талаптарына сәйкес келмейтін оқулық басылымдары шығарылмайды және пайдаланылмайды.

2. Оқулық басылымдары материалдарына қойылатын талаптар

9. Оқулық басылымдарын дайындау үшін пайдаланылатын материалдар химиялық қауіпсіздік талаптарына сәйкес келеді.

10. Оқулық басылымдарын дайындауға арналған қағаз баспа мәтінінің жақсы көрінуін қамтамасыз етеді.

Шағылысу коэффициенті 70%-дан 80%-ға дейінгі ақ немесе кішкене сарғылт түсті қағаз қолданылады. Газет қағазы мен жалтылдаған жылтыр қағаз қолданылмайды.

11. Қағаздың беті тегіс (машиналық тегіс қағаз үшін кемінде 30–40 секунд (бұдан әрі – сек) және глазурленген қағаз үшін 100–150 сек), таза, түксіз және дақсыз, біркелкі, айтарлықтай жылтырсыз жасалған.

12. Қағаз тиісті беттегі немесе парақтың артқы жағындағы баспа мәтінін көрсетпейді.

13. Қағазды зерттеуге қолданылатын аспаптар осы Гигиеналық нормативтерге 2-қосымшада келтірілген.

3. Оқулық басылымдарын басып шығаруға қойылатын талаптар

14. Оқулық басылымдарын басып шығару айқын, қарқынды қара түсті және біркелкі болады.

Оқулық басылымдарында мынадай ақаулар көзделмейді:

ақпараттың бұрмалануына немесе жоғалуына алып келетін, жеңіл оқылуды, оқу жағдайларын нашарлататын ақаулар;

дұрыс басып шығармау (бейнелеу элементтерінің жоғалуы), бояудың көшуі, бояу толтырылған учаскелер, дақтар, сызаттар, баспа-таңбадағы қосарланған баспа элементтері;

белгілердің штрихтары айқын емес мәтіннің басып шығарылуы;

жиектеріне немесе блоктың ішіне желімнің құйылуы, беттердің желімделуі және ашу кезінде мәтіннің немесе иллюстрациялардың зақымдалуы;

умаждалған, кір беттер;

мұқабаның түбіртектен артта қалуы;

блоктың немесе мұқаба қақпағының зақымдалуы.

15. Оқулық басылымдарында:

тақырыптардан басқа жіңішке жазылған;

негізгі мәтін үшін курсивпен жазылған;

1-4 сыныптар үшін басылымдарда дөңгелектенген әріптердің көлбеу осі бар қаріптерді қолданбайды.

16. Мәтінді түрлі-түсті және сұр фонда және (немесе) көп бояулы иллюстрацияларда басып шығару кезінде фонның оптикалық тығыздығы 0,3 мм-тан аспайды.

17. 1–4 сыныптарға арналған оқулық басылымдарында түрлі-түсті фонда мәтінді басып шығару кезінде қаріптің кеглі негізгі мәтін қарпінің кеглінен 2 пунктке артық, интерлиньяжды көбейту - кемінде 2 пункт көзделеді.

18. 1–4 сыныптар үшін оқулық басылымдарында мәтінді бөлу үшін үштен артық емес түрлі-түсті бояу, 5–12 үшін басылымдарда екіден артық емес түрлі-түсті бояу қолданылады.

Көрнекі бейнелеу (график, схема, кесте, диаграмма және басқалары) үшін үштен артық емес бояу, оның ішінде қара бояу қолданылады.

19. Оқулық басылымдары жеңіл оқылу және көру арқылы қабылдау ерекшеліктерінің талаптарына жауап беретін гарнитуралармен теріледі.

20. 1–сыныпқа арналған әліппелер, басқа да оқулық басылымдары әріптердің соңында кертілген таңбасы жоқ, негізгі және байланыстыратын штрихтар жуандығында аздаған айырмасы бар Әліппе, Әліпби немесе Журналдық түзу ашық жазылатын ұсақ гарнитурамен теріледі.

21. Әліппенің барлық негізгі (басылған) мәтіні бірдей гарнитурамен теріледі. Әліппе ішіндегі қаріптің суретін ауыстыруға жол берілмейді. Әліппелерде жаңа әріптер салынған емес, 48 кегльден ұсақ емес терілген болуы тиіс.

22. Әліппелердің қаріптік безендірілуі мынаған сәйкес келеді: мәтінде бөлуді безендіру кезінде жол ұзындығын 90 мм-ге дейін азайту көзделеді;

иллюстрациялар алаңы – кемінде 30%.

23. Оқулық басылымдарындағы негізгі мәтін қалыпты ашық жазылатын түзу қаріппен теріледі. Қаріпті жіңішке жазу қолданылмайды.

Бастауыш мектеп жасының (1–4 сыныптар), орта мектеп жасының (5-9 сыныптар), жоғарғы мектеп жасының (10–12 сыныптар) оқулық басылымдарын теруге арналған қаріптің өлшемі осы Гигиеналық нормативтерге 3-қосымшада берілген.

24. Мәтіндегі сөздер мен сөз тіркестерін бөлуді түзу жартылай майлы немесе майлы қаріппен теру ұсынылады; ашық немесе жартылай майлы курсивке жол беріледі. Сиректетіп теру тек жекелеген сөздер үшін көзделеді.

25. Оқулық басылымының тақырыбын теру үшін титулда 20 және одан жоғары кегель ұсынылады.

Титулды және шмутцтитулды теру үшін терілмелі ірі кегелді қаріптерді қолданған дұрыс.

26. Орта және жоғарғы мектеп жастарына арналған оқулықтарда петитпен барлық қосымша мәтіндер теріледі, бұл ретте тұтас мәтін 12 жолдан аспайды. Петит әдебиет, нұсқаулар, сөздіктер тізімін терген кезде шектеусіз пайдаланылуы мүмкін.

27. Өлеңмен жазылған мәтінді 8–11 (12) сыныптарға арналған оқулықтарда - төрт жолға дейін, 8–11 (12) сыныптар үшін бір бетке 16 жолдан артық емес петитпен басу көзделеді. Петитпен терілген өлеңмен жазылған мәтін бір бетте әдеттегі мәтінмен екі реттен жиі емес алмастырылуы мүмкін.

28. Сұрақтар мен тапсырмаларды петитпен теру тек 8–11 (12) сынып оқушылары үшін және әр сұрақтың (тапсырманың) мәтіні екі жолдан аспайтын болса, ал петиттің тұтас мәтіні бір бетте 16 жолдан артықты құрамайтын жағдайда көзделеді.

29. Тақырыптарда петитпен тек кіші параграфтар теріледі (8–11 (12) сынып оқулықтарында). Барлық жағдайда тақырыптар жаңа жолдан басталады.

30. Интерлиньяж кемінде 2,8 мм құрайды.

31. Мысалдар мен тапсырмалардағы қаріптің, химиялық формула элементтерінің кеглі негізгі қаріптің кеглінен кем болмайды. Көрнекі бейнелердегі жазулар қарпінің кеглі негізгі мәтін қарпінің кеглінен тек екі пунктке ғана кем болуы мүмкін.

Сөздік бөлігіндегі қаріптің кеглі қосымша мәтін қарпінің кеглінен кем болмайды.

32. Иллюстрацияларға жазылатын сөздер 12 пункттен кем емес кеглі бар қаріппен безендіріледі және иллюстрация шетінен бейненің айқын шетінен кемінде 12 пункт қашықтықта орналасады. 1–4 сыныптарға арналған оқулық басылымдарында сурет астындағы жазылған сөздер үшін кеглі кемінде 12 пункт, 5–9 сыныптар үшін – кемінде 9 пункт, 10–12 сыныптар үшін – кемінде 8 пункт қаріп қолданылады.

Мәтін иллюстрацияның оң жағында орналасқан кезінде жолдың басы, тақырыптар мен азат жолды қоспағанда, бір тік сызықта орналасады.

33. Бастауыш сынып оқушылары үшін кегелі 20,16,14 ірі қаріп кезінде жолдың ұзындығы 81–172 мм құрайды, қаріпті 12–10 кегельге дейін кішірейткен кезінде 98–113 мм жолдар ұсынылады.

34. Бастауыш және орта мектеп жасына арналған оқулықты безендірген кезінде негізгі мәтінді (өлеңмен жазылған мәтіннен басқа) екі бағаналы теруді қолданбайды. Екінші бағанада иллюстрациялар, иллюстрацияларға жазбалар, сондай-ақ қосымша және әдістемелік мәліметтер, оның ішінде сұрақтар мен тапсырмалар орналастырылуы мүмкін. Екі және одан да көп бағаналарда мысалдардың, тапсырмалардың математикалық бағандары, сондай-ақ лингвистикалық мәтіндердегі сөздер мен сөз тіркестерінің тізімдері орналастырылуы мүмкін.

35. Қосымша мәтіндерге ескертпелер, түсіндірмелер, көрсеткіштер, сөздіктер, әртүрлі тізімдер жатады.

36. Ұзақ үздіксіз оқуды қажет етпейтін (анатомия, физиология және адам гигиенасы, география және басқалары) пәндер бойынша 8–11 (12) сыныптарға арналған оқулықтарда бағанадағы жолдың ұзындығы кемінде 63 мм және бағаналар арасындағы қашықтық кемінде 9–10 мм болғанда 10 кегельмен екі бағаналы теру көзделеді.

37. Барлық оқулық басылымдарында сөздіктер мен көрсеткіштерді екі бағанамен теру көзделеді.

38. Оқулықтарда мәтінді үш бағанамен теру пайдаланылмайды.

39. Мәтіннің жеңіл оқылуы айтарлықтай дәрежеде теру жолағын жиектегі қоршаудан шектеудің айқындығымен анықталады. Жиектер теру жолағына қарама-қарсы, ақ және өлшемдері жеткілікті болады. Мәтінді беттердің ашылған жағындағы түпкі жиектер - кемінде 26 мм. Жоғарғы сыртқы және төменгі жиектер - кемінде 10 мм.

40. Бастауыш мектеп жасына арналған оқулық басылымдарында сөздер арасындағы аралық қаріптің кегліне тең болады.

41. Терудің тығыздығы жалпы терудің сапасын айқындайды. Теру тығыздығының нормалары осы Гигиеналық нормативтерге 4-қосымшаға сәйкес келеді.

Егер 1 см² көрінетін жолдардың саны екіден аспаса, терудің тығыздығы қанағаттанарлық болып саналады.

42. Тақырыптар мен азат жолдарды қоспағанда барлық жолдар бір тік деңгейден басталады.

43. Бастауыш мектеп жасына арналған оқулық басылымдарында бетке тасымалдау саны қатарынан 3-4-тен аспайды, бір бетте 7-ден аспайды.

4. Оқулық басылымдарын түптеуге қойылатын талаптар

44. Оқулық басылымдарын түптеу аз ластанатын тығыз (қатты интегралды) материалдан көзделеді. Сыммен қайып тігу - бекіту тәсілін пайдаланбайды.

45. Көлемі 12 баспа параққа дейінгі оқулық басылымдары үшін (бастауыш сыныптарынан басқа) мұқаба ретінде полимерлі жабыны бар қағаз немесе тоқылмаған негіздегі түптеу материалын қолдану ұсынылады, ал көлемі 6 баспа парақтан аспайтын құралдар үшін кітап тыстайтын қағаз қолданылуы мүмкін.

5. Электронды оқулық басылымдарының мәтіндік ақпаратын безендіруге қойылатын талаптар

46. Электронды оқулық басылымдарын қаріптік безендіру осы Гигиеналық нормативтерге 5-қосымшада көрсетілген талаптарға сәйкес келеді.

47. Электронды оқулық басылымдарындағы мәтіндік ақпарат үшін:

қаріп гарнитурасының жіңішке жазылуын;

негізгі мәтін үшін қаріп гарнитурасының курсивті жазылуын (мәтінді бөлуді қоспағанда);

бір электронды бетте толқын ұзындығы әртүрлі қаріптің төрттен артық түсін;

электронды беттің қызыл фонын;

анимациялау әсерлерін (қозғалу, жылтылдау және басқалары);

сөздерді тасымалдауды қолданбайды.

48. Электронды оқулық басылымдарында әртүрлі жазылатын қаріптің үштен артық емес гарнитурасы қолданылады.

49. Мәтіннің жолдары (тақырыптар мен азат жолдарды қоспағанда) бір тік деңгейден басталады.

50. Мәтіннің азат жолындағы жоларалық интервал біреуден кем және бір жарымнан артық емес қаріп кеглін құрайды.

51. Әріптік және сандық формулалардың қосалқы элементтері қарпінің кеглі 9 пункттен кем болмайды.

52. Кестелерде қаріптің кеглі 10 пункттен кем болмайды. Кестенің ұяшықтарын жекелеген электронды беттерге шығарған кезінде қаріптің кеглі жекелеген электронды беттерде 12 пункттен кем болмайды.

53. Кестедегі бағаналар арасындағы қашықтық екі жол белгісінің енінен кем болмайды.

54. Жағымды және (немесе) жағымсыз бейне үшін белгілердің айқындылығы және фонның көрсеткіштері кемінде 3 есеге өзгешеленеді.

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтерге 1-қосымша

Оқулық басылымдарының жіктелімі

1. Бір жолғы оқуға және меңгеруге арналған ақпараттық материалды ұсыну сипатына және көлеміне байланысты оқу пәндері бойынша басылымдар:

1) гуманитарлық (әліппе, ана тілі, қоғамтану, қоршаған орта, тарих, әдебиет, тілтану – орыс және шет тілдері, психология, мемлекет және құқық туралы ғылым, өмір қауіпсіздігі негіздері, экономика, эстетикалық цикл пәндері, дене шынықтыру, еңбекке баулу және басқалары);

2) математикалық (математика, алгебра, геометрия, тригонометрия, логика, информатика және басқалары);

3) жаратылыс (жаратылыстану, экология, астрономия, физика, химия, география, биология, сызу және басқалары);

4) кәсіби бастауыш білім беруге арналған арнайы пәндер (механика, радиоэлектроника, электротехника, металлургия, тау-кен ісі, химиялық технология, ауыл шаруашылығы, медицина, педагогика, музыка, конструкторлық пәндер және басқалары) болып бөлінеді.

2. Функционалдық мақсатына байланысты оқу процесінде басылымдар: оқулық, оқу құралы, практикум, оқулық-дәптер, жеке жұмыс дәптері, оқушының өзіндік жұмысына арналған кітап, альбом-есептер жинағы, шығармашылық тапсырмаларға арналған дәптер және басқалары болып бөлінеді.

3. Жас санатына байланысты басылымдар:

1) 1 – 4 -сыныптар - бастауыш білім беруге (алғашқы саты);

2) 5 – 9-сыныптар - негізгі білім беруге (екінші саты);

3) 10 – 11 (12)-сыныптар - орта білім беруге (үшінші саты) арналады.

Кәсіби бастауыш білім беруге арналған оқулық басылымдары жас санатына байланысты орта білім беруге арналған басылымға жатады.

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтерге 2-қосымша

Қағазды зерттеу үшін қолданылатын аспаптар

р/с №	Зерттеудің түрі	Аспаптың атауы	Нормативтер	Ескертпе
1	2	3	4	5
	Қағаздың шағылысу коэффициентін айқындау (ақтығы)	Светлот шкаласы немесе фотометр, Цейсс түріндегі лейкометр	70–80%	Барлық өлшемдер оқулықтың үш жерінде жүргізіледі (басында, ортасында және соңында)
2.	Қағаздың жарық өткізгіштігін айқындау (мөлдір болмауы)	Фотометр (астына қара пластина қойылған шағылысу коэффициенттері әртүрлі қағаз)	Жарық өткізбеуі тиіс
3.	Қағаз тегістігін айқындау	Пневматикалық аспап АПГ немесе Бекк аппараты (Б-1)	Машиналық тегіс қағаздарға 30–40 секундтан кем емес, 100
			Глазурленген қағаздарға - 150 секундтан кем емес
4.	Қағаздың жылтырлығын айқындау	Кизер аппараты немесе гляриметр	Кизер бойынша 8–100
			Гляриметр бойынша 4–5%
5.	Қаріп, интерлиньянж, аппрош өлшемдерін айқындау	0,1 мм бөлінген микрометриялық лупа немесе микрометриялы окуляры бар микроскоп
6.	Жолдың ұзындығын айқындау	Миллиметрлерге бөлінген металл сызғыш немесе миллиметрлерге бөлінген мөлдір пластинка
7.	Баспаның анықтығын айқындау	2 және 5 еселенген лупалар	Әріптер және әріп штрихтері қанық қара бояумен бірыңғай боялуы тиіс
8.	Терудің тығыздығын айқындау	Әрқайсысы 1ш.см-ге 5 саңылауы бар металл пластинка

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтерге 3-қосымша

Оқулық басылымдарын теруге арналған қаріптің өлшемдері

Бөлімдер мен сыныптар бойынша оқулықтар	Негізгі қаріптің кегелі, кемінде	Н жол әрпінің биіктігі, мм-мен	Негізгі штрихтардың қалыңдығы, мм-мен	Дәнекер штрихтардың қалыңдығы, мм-мен (көлденең және көлбеу)
Әліппенің дайындық бөлімінің жаңа әріптері	48 – 36	8,0 – 6,0	1,5	1,2
Әліппенің әліппелік бөлімі	28 – 24 – 20	4,5 – 4,0 – 3,5	0,5	0,5
Әліппенің әріптен кейінгі бөлімі, 1 сынып оқулықтары	16	2,8	0,5	0,45
2 сынып оқулықтары	14 н/ш, 16 н/ш	2,3 – 2,52	0,3	0,15
3 – 4 сынып оқулықтары	14, 12 н/ш	2,3 – 2,0	0,3	0,15
5 – 9 сынып оқулықтары	12 н/ш	2,0	0,3	0,15
10 – 11 сынып оқулықтары	10 н/ш	1,75 – 1,7	0,25	0,15

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтерге 4-қосымша

Теру тығыздығы нормалары

Кегельдің өлшемі	1 см2–ге теру тығыздығы
1	2
14 және жоғары	10 белгіден артық емес
9-13	15 белгіден артық емес

Оқулық басылымдарына қойылатын гигиеналық нормативтерге 5-қосымша

Электронды оқулық басылымдарының негізгі мәтінін қаріптік безендіруге қойылатын талаптар

Сыныптар	Біржолғы оқу мәтінінің көлемі, таңбалар саны	Қаріптің кеглі, пункттер, кемінде	Жолдың ұзындығы, мм, кемінде*	Қаріптер тобы (гарнитура мысалдары)
1	2	3	4	5
1–4	50-ден артық емес	14	100	ұсақ (Ариал, Вердана, Гельветика және басқалары)
	50 және одан артық	16	100
5–9	150-ден артық емес	12	100	ұсақ немесе кертілгендері бар (Джорджия, Таймс Нью Роман және басқалары)
	150-ден 200-ге дейін	12	100	ұсақ
	200 және одан артық	14	100	ұсақ
10–12	150-ден артық емес	12	50	ұсақ немесе кертілгендері бар
	150-ден 200-ге дейін	12	50	ұсақ
	200 және одан артық	14	50	ұсақ