Біріккен Ұлттар Ұйымының бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандарға қатысты Ережелері

БҰҰ Бас Ассамблеясының 1990 жыл 14 желтоқсандағы 45/113 Қарары

I. Негізгі міндеттер

1. Сот төрелігінің жүйесі кәмелетке толмағандардың құқықтары мен қауіпсіздігін қорғауы тиіс және олардың физикалық және ой-саналық ахуалының қалыпты болуын қамтамасыз етуі керек. Түрмеге қамау тек төтенше шара ретінде қолданылуы керек.
2. Кәмелетке толмағандардың бас бостандығынан айрылу тәртібі осы Ережелерде бекітілген принциптер мен тәртіптердің аясында және Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін орындаудың Стандартты минималды Ережелеріне сәйкес жүзеге асырылуы керек. Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру төтенше ықпалшара ретінде аз мерзім ішінде орындалуы керек. Бұл шара аса ауыр құқық бұзушылық түрі үшін сот органының шығарған үкімін орындау мақсатында ғана сәйкес шарттар мен жағдайларды тиісінше ескеру жолымен орындалуы тиіс. Жазалау мерзімін сот органы кәмелетке толмаған құқық бұзушының алдын ала уақытынан бұрын босатылу мүмкіндігімен шығарады.
3. Ережелердің міндеті ретінде адам құқықтарын қорғау мен жалпы бостандығын қорғау мақсатында, сондай ақ қамалудың кері ықпалынан қорғау мақсатында және қоғам өміріне қайнасып кетуіне жәрдемдесу мақсатында, Біріккен Ұлттар Ұйымының қандай да бір жолмен бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды қорғау бойынша қабылдаған минималды стандарттарын бекіту болып табылады.
4. Осы Ережелер бейтараптылық принципінің аясында, ешқандай нәсілдік ерекшелік бойынша, түс ерекшелігі бойынша, жынысы, жасы, тілі, діні, ұлты, саяси немесе өзге де ұстанымдарының, мәдени көзқарастары мен тәжірибелерінің, мүліктік, қауымдық немесе отбасылық, ұлттық немесе әлеуметтік тегінің ерекшеліктері мен жұмысқа жарамсыздығы бойынша алалаушылықсыз қолданылуы керек. Кәмелетке толмаған құқық бұзушының діни және мәдени көзқарастарының, тәжірибелерінің және адамгершілік принциптерінің құрметтелуін қамтамасыз ету керек.
5. Настоящие Правила предназначены для того, чтобы служить в качестве удобных справочных норм и обеспечивать поддержку и руководство для специалистов, занимающихся управлением исправительными учреждениями для несовершеннолетних. Осы Ережелер
6. Следует обеспечить свободный доступ персонала исправительных учреждений для несовершеннолетних к настоящим Правилам на их национальных языках. Несовершеннолетние, не владеющие свободно языком, на котором говорит персонал исправительного учреждения, должны, когда это необходимо, в частности во время медицинских осмотров и разбирательств дисциплинарных нарушений, иметь право на бесплатные услуги переводчика.
7. Государства должны в соответствующих случаях включать настоящие Правила в свое законодательство или вносить в него соответствующие поправки и обеспечивать эффективные средства защиты от их нарушения, включая выплату компенсации в случае нанесения несовершеннолетнему повреждений. Государствам следует также контролировать применение настоящих Правил.
8. Құзіретті билік органдары қоғамға түзеу мекемелеріне қамалған кәмелетке толмағандардың қорғалуы және олардың қоғамға қайта сіңісіп кетуінің қаншалықты әлеуметтік маңызды жұмыс екендігін түсіндіруге және осы мақсатта кәмелетке толмаған құқық бұзушылар мен жергілікті тұрғындар қауымы арасындағы еркін қарым-қатынастың орын алуын қамтамасыз етуге ылғи ұмтылуы тиіс.
9. Осы Ережелердегі ешбір қағида кәмелетке толмаған жасөспірімдердің және өзге де барлық жас азаматтардың құқығын қорғауда және оларға қамқорлық жасауда ықпал ететін адам құқықтарына қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының халықаралық мойындалған құжаттары мен нормаларына қайшы мағынада түсінілмеуі керек.
10. Егер Ережелердің II - V бөлімдері қамтитын нақты бір қағидаларын іс жүзінде қолдану кезінде, I бөлімде қамтылған қағидалармен қандай да бір қайшылық туса, онда бөлімде қамтылған қағидалардың заңды күші басымырақ болып табылады.

II. Ережелердің әрекет ету аясы мен олардың қолданылуы

11. Осы Ережелердегі міндеттерді орындау үшін төмендегі анықтамалар қолданылады:
a) кәмелетке толмаған ретінде 18 жасқа толмаған кез-келген тұлға түсініледі. Жасөспірімнің бас бостандығынан айрылуды тыйым салатын жасының шегі заң бойынша анықталады;
b) Бас бостандығынан айыру ретінде кәмелетке толмаған қандай да бір тұлғаның өз еркімен тастап кетуіне рұқсат берілмейтін белгілі бір тұтқындалуының немесе түрмеге қамалуының немесе оның мемлекеттік немесе өзге бір жеке түзеу мекемесіне қамалуының сот, әкімшілік немесе өзге де мемлекеттік ұйымның тарапынан шыққан үкімнің негізіндегі қамалудың қандай да бір түрін білдіреді.
12. Бас бостандығынан айыру тәртібі кәмелетке толмаған құқық бұзушының құқығын қорғауды қамтамасыз ететін шарттар мен жағдайларда жүзеге асырылуы керек. Сонымен қатар, түзеу мекемелерінде отырған кәмелетке толмағандардың мүдделері үшін олардың денсаулығын, өзін өзіне деген құрметін қамтамасыз ететін және олардың жауапкершілік сезімдері мен қауымның бір мүшесі ретінде сезіндіретін көзқарастары мен машықтарын қалыптастыруға ықпал ететін нәтижелі шаралар мен бағдарламалардың жүзеге асырылуын қадағалау керек.
13. Бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандарды олардың осы мәртебесіне байланысты мемлекет ішілік немесе халықаралық құқықтарға сәйкес иеленген, және бас бостандығынан айрылу статусымен үйлесетін азаматтық, экономикалық, саяси, әлеуметтік немесе мәдени құқықтардан айыруыға болмайды. Мсыла ретінде, әлеуметтік қамсыздандыру бойынша құқықтар мен жеңілдіктер, заң бекіткен минималды жасқа жеткенде, некеге отыру құқығын атауға болады.
14. Қамау кезіндегі шаралардың заңдылығын сақтауға аса үлкен мән бере отырып, кәмелетке толмағандардың жеке құқықтарын қорғау құзіретті сот билігі тарапынан жүзеге асырылуы керек, ал қоғамның әлеуметтік өміріне қайта сіңісуіне жәрдемдесу міндеті ұдайы жүргізілетін тексерістер мен басқа да халықаралық нормаларға, мемлекет ішілік заңдарға және қаулыларға сәйкес орындалатын тиісті түрде жасақталған, қамаудағы кәмелетке толмағандарға кіруге өкілеттенген және түзеу мекемелері әкімшілігінің құрамына кірмейтін органдардың жүргізетін бақылау түрлері арқылы іске асырылуы тиіс.
15. Осы Ережелер бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандар орналасқан түзеу мекемелерінің барлық түрлеріне және барлық формаларына қатысты қолданылады. Осы Ережелердің I, II, IV және V бөлімдерінің қағидалары кәмелетке толмағандар отырған барлық тұтқындалу орындары мен түзеу мекемелеріне ұатысты қолданылады, ал III бөлім қағидалары уақытша қамалып немесе сот үкімін күтіп отырған кәмелетке толмағандардың орналасқан жеріне қатысты қолданылады.
16. Осы Ережелер әр мүше мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік және мәдени шарттарының аясында қолданылады.

III. Уақытша қамауға алынған немесе сот үкімін күтіп жатқан кәмелетке толмағандар

17. Уақытша қамауға алынған немесе сот үкімін күтіп жатқан кәмелетке толмағандар (істері әлі қарастырылмағандар) кінәсіз деп саналады және олармен тиісті қарым қатынас жасалуы керек. Сонымен қатар, бар мүмкін болғанынша, сот үкімі шыққанға дейін уақытша қамауға алудан аулақ болу керек және бұл шараға тек төтенше жағдайда жүгіну керек. Осыған байланысты, балама шараларды қолдануға барынша ұмтылу қажет. Егер сотқа дейінгі уақытша қамауға алу сияқты алдын алу шарасы қолданылған жағдайда, кәмелетке толмаған құқық бұзушының қамауда барынша аз уақыт отыруын қамтамасыз етуі үшін кәмелетке толмағандар ісімен айналысатын сот органдары мен тексеру органдары істің тез қаралуын жүзеге асыруы керек. Істері сотта әлі қаралып үлгермеген кәмелетке толмағандар үкім жазасы кесілген басқа кәмелетке толмағандардан бөлек отырғызылуы керек.
18. Уақытша қамауда отырған, істері сотта қаралып үлгермеген кәмелетке толмағандарға жасалатын жағдайлар төменде көрсетілген нормаларға және басқа да нақты қажетті және орынды деп саналатын ережелерге сәйкес кінәсіздік презумпциясы, қамалудың ұзақтығы, кәмелетке толмағаннның құқықтық мәртебесі және істің ерекшеліктері секілді жағдайларды ескере отырып жасалуы керек. Аталмыш ережелерге келесі ережелер жатады (әлбетте, мұнымен ғана шектелмейді):
a) кәмелетке толмағандар заңгерлік кеңестер алуға құқылы болуы керек және мүмкін болған жағдайларда, ақысыз заңгерлік кеңестер алуға өтініш жасауына мүмкіндігі болуы тиіс, сонымен бірге өзінің қорғаушысымен үнемі көрісіп тұруына мүмкіндік берілуі қажет. Олардың осындай көрісуі кезінде жеке өміріне құл сұқпаушылық және құпиялылық шарттары орындалуы тиіс;
b) мүмкін болған жағдайда, кәмелетке толмағандарға ақысы төленетін жұмыстармен айналысуын немесе білім алуын немесе кәсіптік дайындығын жалғастыруына мүмкіндік берілуі керек, бірақ мұны талап етуге болмайды. Олардың еңбегі, білім алуы немесе кәсіптік дайындықтан өтуі олардың уақытша қамауда болу мерзімін созбауы тиіс;
c) Кәмелетке толмағандарға, егер бұл сот төрелігін орындауға қайшы болмаса, дем алуға қажетті нәрселерді ұстауына рұқсат берілуі керек.

IV. Кәмелетке толмағандарға арналған түзеу мекемелерін басқару

А. Есептер

19. Барлық есептер, оның ішінде, істің материалдары, медициналық зерттеулердің қортындылары және тәртіп бұзу ісін қарау хаттамалары, сонымен бірге тәрбиелік шаралардың формалары мен мақмұндарына байланысты өзге де құжаттар ұдайы жаңа материалдармен толығып отыратын, тек қана өкілеттенген тұлғаларға қолжетімді болып табылатын және түсінілуіне оңай болатындай жіктемеленген кәмелетке толмағанның құпия жеке ісінде сақталуы тиіс. Мүмкін болғанынша, кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың әрбірі өзінің ісіндегі нақты емес, негізсіз немесе әділетсіз тұжырымдарды түзету мақсатында, кез-келген деректі немесе пікірді жоққа шығаруына құқылы болуы тиіс. Осы құқықты жүзеге асыру мақсатында, кәмелетке толмаған құқық бұзушының немесе сәйкес тәуелсіз үшінші тараптың өтінішімен материалдармен танысуына жол беретін тәртіптемелер қарастырылады. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы бостандыққа шыққан кезде, оның ісі мөрленіп және белгіленген уақытта жойылып отырады.
20. Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы заңды күші бар сот билігінің, әкімшілік биліктің үкімінсіз түзеу мекемесіне қабылданбауы керек. Мұндай қаулылардың деректері кідірместен регистрге енгізіліп отыруы тиіс. Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы осындай регистрі жоқ түзеу мекемесінде ұсталмауы керек.

В. Түзеу мекемесіне орналастыру, тіркеу, ауыстыру және аудару

21. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы орналасқан әрбір мекемеде кәмелетке толмаған әрбір құқық бұзушыға қатысты толыққанды және дәл жазбалар енгізіліп отыруы қажет. Ол жазбалар төмендегілерді қамтуы тиіс:
a) кәмелетке толмаған құқық бұзушының тұлғасы туралы мәлімет;
b) қамауға алу дерегі мен себептері және негіздемелер;
c) орналастырудың, ауыстырудың және босатудың орын алған күні, сағаты;
d) қамалу кезінде қолында болған ата-анасы немесе қамқоршысына кәмелетке толмаған құқық бұзушының қамауға алыну, ауысу немесе босау жағдайы туралы хабардар болғанын растайтын хабарламалар;
e) Кәмелетке толмаған құқық бұзушының физикалық және психикалық денсаулығы туралы белгілі болған деректер, атап айтқанда наркотик пен ішімдікке әуестігі.
22. Кәмелетке толмаған құқық бұзушының қамауға алынуы, орналасу мекен жайы, аударылуы немесе босатылуына қатысты жоғарыда аталған мәліметтер дереу ата-анасына, қамқоршыларына немесе ең жақын туысына хабарланып отыруы керек.
23. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны қамауға алғаннан кейін ең қысқа мерзім ішінде олардың қамауға алғаннан кейінгі жағдайы туралы деректер дайындалып, бұл туралы есептер әкімшілікке жеткізіліп отыруы керек.
24. Түзеу мекемесіне орналастырылғаннан кейін, барлық кәмелетке толмаған құқық бұзушылар сол мекемедегі тәртіп ережелерінің бір данасын және олардың құқықтары мен міндеттері мен шағымдарды қабылдайтын органдардың, сондай ақ заңгерлік көмек көрсететін мемлекеттік және жеке органдардың мекен-жайлары туралы түсінікті тілінде жазылған мәліметтерді алуы тиіс. Ал сауаты ашылмаған немесе оқуды білмейтін кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға мұндай мәліметтер оған түсінуін толық қамтамасыз ететін жолмен берілуі керек.
25. Барлық кәмелетке толмағандарға түзеу мекемесінің ішкі тәртібін реттейтін ережелер, жасалатын күтімдердің мақсаттары мен әдістері, тәртіптік талаптар және тәртіптемелер, осымен бірге ақпарат алуға және шағымдануға рұқсат алу жолдары, және басқа да олардың түзеу мекемесінде отырған кезіндегі құқықтары мен міндеттерін толық ұғынуына мүмкіндік беретін мәселелер түсіндірілуі қажет.
26. Кәмелетке толмағандарды тасымалдау – түзеу мекемесінің әкімшілігінің есебінен қажетті желдету және жарық жүйелері қамтамасыз етілген арнайы көліктерде оларға қиындық әкелмейтін және олардың намыстарын қорламайтын жолмен жүзеге асырылуы керек. Кәмелетке толмағандар бір мекемеден екінші мекемеге қалай болса солай аударыла алмайды.

С. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны бөлу және орналастыру

27. Түзеу мекемесіне түскеннен бастап ең қысқа мерзім ішінде әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушымен әңгімелесу керек, және нақты сол кәмелетке толмаған құқық бұзушыға байланысты жасалатын күтім мен бағдарламаға қатысы бар кез-келген фактор анықталатын психологиялық және әлеуметтік есеп әзірленуі тиіс. Аталмыш есеп кәмелетке толмаған құқық бұзушының қамауға алынған күні медициалық қызметкер жасаған тексеру нәтижесімен бірге директорға жолданады. Мұның мақсаты директор дәл сол кәмелетке толмағанды мекеменің қай бөліміне орналастыру қажеттілігін анықтауға, сонымен қатар оған қатысты нақты көрсетілу қажет күтім мен ұстанатын бағдарламаны анықтауға керек. Сауықтыру шараларын орындау қажет болған кезде, түзеу мекемелерінде орналасу мерзімі мүмкіндік берсе, мекеменің біліктенген қызметкерлері жазбаша түрде аталмыш шаралардың мақсаттары, мерзімдері мен қажетті қаржылар және аталмыш мақсаттарға жетуге бағытталған шаралардың барысында ескерілуі керек кезеңдер мен кідірістер туралы жеке жоспар дайындауы керек.
28. Кәмелетке толмағандар олардың ерекше қажеттіліктерін, мәртебесін және олардың жас ерекшеліктеріне байланысты, тұлғалық және жыныстық ерекшеліктеріне байланысты, сондай ақ құқық бұзушылық түріне, олардың психикалық және физикалық ахуалына және оларды барынша теріс ықпалдан және қауіпті жағдайларға ұшырауынан алдын алатын шараларға байланысты талаптарды толық қарастыратын жағдайларда орналасуы керек. Бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандарды категория бойынша бөлуге негіз болатын өлшем ретінде нақты бір құқық бұзушының қажеттіліктеріне мүмкіндігінше жауап беретін және оның физикалық, психикалық және ар-намысының бүтіндігін қорғауды қамтамасыз ететін күтім қарастырылуы тиіс.
29. Барлық түзеу мекемелерінде кәмелетке толмағандар ересектерден бөлек орналастырылуы керек. Бұл шарт тек бір отбасының мүшелеріне қолданылмайды. Бақылану жағдайларында, кәмелетке толмағандар тыңғылықты тағайындалған ересектермен бірге жақсы ықпал ететін арнайы бағдарламаға қатыса алады.
30. Кәмелетке толмағандарға арнап, ашық түзеу мекемелерін ашқан абзал. Ашық түзеу мекемелері дегеніміз қауіпсіздік шаралары жоқ немесе ондай шаралар шектелген мекемелерді білдіреді. Мұндай мекемелерде орналасқан тұлға саны барынша аз болуы керек. Жабық түзеу мекемелерінде орналасқан кәмелетке толмағандар саны оларға қатысты тәрбие жұмыстары жекелеп жүргізілуі үшін, аз болуы керек. Кәмелетке толмағандарға арналған түзеу мекемелері орталықсыздандырылуы керек және кәмелетке толмағандар мен олардың отбасылары арасындағы қарым қатынасты жеңілдету үшін аса үлкен болмауы тиіс. Белгілі бір әлеуметтік, экономикалық және мәдени қауымдық ортаның құрамдас бөлігі болып табылатын кішігірім түзеу мекемелерін жасақтау керек.

D. Түзеу мекемелеріне қойылатын шарттар

31. Бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандар тазалықтың, гигиенаның және адам намысын құрметтеу талаптарына жауап беретін жағдайлар мен қызметтерге иеленуге құқылы.
32. Кәмелетке толмағандарға арналған түзеу мекемелері мен ондағы жағдайлар онда орналасқан кәмелетке толмағандарды тәрбиелеуге бағытталған, атап айтқанда олардың оңаша болуға, эмоциялық ұмтылыстарына, құрдастарымен араласу, спортпен, дене тәрбиесімен, дем алу мұқтаждарына барынша мән беріле отырып, жасалуы керек. Кәмелетке толмағандарға арналған түзеу мекемелерінің ғимараттары құрылысының жоспары мен құрылымы өрттің шығуын барынша болдырмайтындай етіп дайындалуы керек және ғимараттың қауіпсіздігін барынша қамтамасыз етуі керек. Кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, тиімді өртке қарсы жабылдар орнатылады және өрт кезіндегі әрекеттерге алдын ала дайындық жүргізіледі. Түзеу мекемелері денсаулыққа қауіпті немесе басқа да қауіптермен байланысты аймақтарда орналаспауы керек.
33. Жатын орындар заң бойынша кішігірм топтарға арналған бірнеше бөлмеден тұрады немесе бір адамға арналған дербес бөлмелерден тұрады, бұлардың барлығы жергілікті стандарттарға байланысты болады. Ұйықтауға арналған мезгіл ішінде барлық жатын орындар, атап айтқанда жеке бөлмелер мен бірнеше адамға арналған бөлмелер кәмелетке толмағандардың әрбірінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, кедергі келтірмейтін жолмен ұдайы бақыланып отырады. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы жергілікті және ұлттық нормаларға сәйкес, таза күйінде берілуі тиіс, тиісінше жиналып тұруы және алмастырылып тұруы тиіс қажетті төсек бұйымдарымен қамтылады.
34. Дәрет және тазалық орындары бекітілген нормаларға жауап беретіндей және әрбір кәмелетке толмағанның кез-келген уақытта оңашада, тыныштықта, тазалықта және ыңғайлы жағдайларда қажетін өтеуіне мүмкіндік беретіндей орналасуы керек.
35. Жеке заттарын ұстау кәмелетке толмаған құқық бұзушының жеке өмірінің қажетті бөлшектерінің бірі болып табылады, осы себепті оның психологиялық игілігі үшін аса маңызды мағынаға ие. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушының жеке заттары мен бұйымдарына және оларды сақтайтын орынға ие болу құқығын толықтай мойындау керек және құрметтеу керек. Кәмелетке толмаған өзіне қалдырғысы келмеген немесе тәркіленген жеке заттары сенімді жерге сақтауға берілуі керек. Олардың тізбелемесін кәмелетке толмаған құқық бұзушы өзі толтырады. Сондай ақ сол заттардың жақсы қалыпта сақталуын қадағалау керек. Аталмыш заттар және ақшалар кәмелетке толмаған құқық бұзушы оларды жаратуына рұқсат берілсе немесе сол заттарды түзеу мекемелерінен тыс басқа жаққа жіберуі рұқсат етілген жағдайлардан басқа уақытта, бостандыққа шыққанда қайтарылуы тиіс. Егер кәмелетке толмаған құқық бұзушы қабылдауы керек дәрі-дәрмек қабылдайтын болса, немесе жанында сондай дәрі-дәрмек болса, оны әрі қарай не істеу керектігін медициналық қызметкер шешеді.
36. Бар мүмкіндігінше кәмелетке толмағандар өзінің жеке киімдерін киюіне құқылы болуы тиіс. Түзеу мекемелері әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушының климаттық, тазалық пен гигиеналық жағдайларға сәйкес келетін және кәмелетке толмағанның ар намысын қорламайтын және таптамайтын өз киімінің болуын қамтамасыз етуі қажет. Түзеу мекемелерінен уақытша шығарылған немесе қандай да бір мақсатпен уақытша босатылған кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға өз киімдерін киюіне рұқсат берілуі керек.
37. Түзеу мекемесі кәмелетке толмаған әрбір құқық бұзушыны тамақтанудың үйреншікті мезгілінде дұрыстап пісірілген және дұрыстап берілген, сапасы мен мөлшері емдәмдік және тазалық пен гигиеналық нормаларға сай, сондай ақ мүмкіндігінше кәмелетке толмаған құқық бұзушының діни және мәдени ұстанымдарына сай ауқатпен қамтамасыз етуіне міндетті. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы кез-келген уақытта таза ауыз сумен қамтамасыз етілуі тиіс.

Е. Білім алу, кәсіби дайындық және еңбек ету

38. Кәмелетке толмаған әрбір құқық бұзушы міндетті мектеп білімін алу мерзімінде оның қажеттіліктері мен қабілеттеріне сәйкес келетін және оның қоғамға сіңісуіне көмек болатын білім алуына құқысы бар. Осылай білім алу бар мүмкіндігінше, түзеу мекемелерінен тыс жерлерде ұйымдардың мектептерінде жүзеге асырылғаны жөн, және қандай жағдайда да, білім беруді тиісті мемлекеттің білім жүйесіне сәйкес бағдарламалар бойынша, білікті оқытушылар жүргізуі керек. Бұл шаралар кәмелетке толмаған құқық бұзушының бостандыққа шыққанан кейін білімін кедергісіз жалғастыруына қажетті шарт. Түзеу мекемелерінің әкімшілігі шетелдік тегі бар, айрықша мәдени немесе ұлттық мұқтаждығы бар кәмелетке толмаған құқық бұзушының білім алуына өте-мөте көңіл бөлуі керек. Сауатсыз немесе білім алу кезінде ерекше қиындықтарға душар болған кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың арнайы білім алуына құқылары бар.
39. Міндетті мектептік білім алу уақытынан асып кеткен, алайда білімін жалғастыруға ниетті кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға мұндай мүмкіншілікті беру керек және оның осы ниетін ынталандыру керек, сонымен қатар олардың тиісті білім бағдарламаларына қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет.
40. Түзеу мекемесіндегі Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға берілетін дипломдар мен білімі туралы куәліктерде оның түзеу мекемесінде болғаны туралы қандай да бір жазба енгізілмеуі тиіс.
41. Кез-келген түзеу мекемесі қорында кәмелетке толмағандарға арналған, қажетті оқулықтарымен қатар, қызықты кітаптары мен мерзімді басылымдары бар кітапханаға қолжетімділікпен қамтамасыз етуі тиіс; кәмелетке толмағандар сол қордағы кітаптарды пайдалануға мүмкіндігі болуы керек және соған ынталандырылуы қажет.
42. Кәмелетке толмаған әрбір құқық бұзушы оның келешекте жұмысқа тұруына қажет болатын мамандықтар бойынша кәсіби білім алуына құқығы бар.
43. Тиісті кәсіпті таңдау мүмкіндігінің шегінде және түзеу мекемесінің әкімшілігінің талаптарын ескере отырып, кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға олар қалаған жұмыс түрлерін таңдауға мүмкіндік берілуі керек.
44. Балалардың және жасөспірім еңбегіне қатысты барлық ұлттық және халықаралық күзет нормалары бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандарға да қатысты қолданылуы тиіс.
45. Әрдайым, қаншалықты мүмкін болғанынша, кәмелетке толмаған құқық бұзушылар жергілікті қауымға қайта оралған кезде жұмысқа қиындықсыз тұрып кету мақсатымен өткен кәсіби дайындығына қоса, ақысы төленетін жұмыстарды жасауына жергілікті жергілікті қауымның аясында мүмкіндік берілуі керек. Бұл жұмыстардың түрлері кәмелетке толмаған құқық бұзушы бостандыққа шыққан кезде кәсіби қызметке кірісуіне мүмкіндік беретіндей болғаны жөн. Түзеу мекемелерінде берілетін жұмыстардың ұйымдастырылуы мен әдістері, қаншалықты мүмкін болғанынша, кәмелетке толмаған құқық бұзушы бостандыққа шыққан кезде қауым аясында жұмыс жасауына ыңғайлы болу үшін, сол жұмыстардың ұйымдастырылуы мен әдістеріне сай болуы керек.
46. Жұмыс істеуші әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы әділ жалақыға құқылы болуы тиіс. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың және олардың кәсіби дайындығының мүдделері ол орналасқан түзеу мекемесінің немесе басқа да үшінші тұлғаның тарапынан пайда табу мүдделерінен төмен тұрмауы керек. Кәмелетке толмаған құқық бұзушынығң тапқан табысының белгілі бір бөлігі ол босап шыққан кезде берілу мақсатында жинақ ретінде жиналып тұруы керек. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы жалақысының қалған бөлігін өзі қолданатын тауарларды алуына немесе өзі жасаған құқық бұзушылығынан зардап шеккен жәбірленушіге залалды өтеуге жолдауына немесе өзінің отбасына, түзеу мекемесінің сыртындағы басқа да азаматтарға жолдауына құқылы болуы тиіс.

F. Демалыс

47. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы күнделікті дене жаттығуларына, әсіресе егер ауа-райы мүмкіндік берсе, таза ауада дене жаттығуларымен айналысуына жеткілікті уақыты болуы керек, және осы уақыт ішінде оның тиісті сауықтырушы немесе дене жаттығуларымен ғана айналысқанын қамтамасыз еткен абзал. Осы шараларды орындау үшін арнайы орындар мен бұйымдар және жабдықтармен қамтыған дұрыс. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы күнделікті демалысы үшін қосымша уақыты болуы керек, олардың белгілі бір бөлігін, кәмелетке толмағанның өзінің қалауынша, көркемөнермен және белгілі бір қолөнермен айналысуына бөлуге болады. Түзеу мекемелері әрбір кәмелетке толмағанның осындай ұсынылған физикалық дайындық бағдарламаларынан өтуі үшін физикалық тұрғыда жарамды болуын қамтамасыз етуі керек. Емдік дене тәрбиесі мен емделуді қажет ететін кәмелетке толмағандар медициналық бақылаудың назарында тиісті курспен қамтамасыз етілуі тиіс.

G. Діни наным

48. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушыға өзінің діни және рухани өміріне қатысты қажеттерін өтеуіне рұқсат берілген дұрыс, әсіресе атап айтар болсақ, сол түзеу мекемесінде өткізіліп жатқан діни-нанымдық қызметтерге, жиналыстарға қатысуына немесе оның діни-нанымына сай қызметтерге қатысуына, сондай ақ діни-нанымдық кітаптарды оқуына немесе діни культтық бұйымдарын пайдалануына және өзінің діни нанымына қарай білім алуына мүмкіндік берілген жөн. Егер түзеу мекемесінде белгілі бір діни нанымды ұстанатын кәмелетке толмағандардың жеткілікті саны болса, онда сол діннің бір немесе бірнеше қызметкерін ұдайы діни қызметтерді өтеуге түзеу мекемесіне тағайындап немесе жіберіп отыру керек, және егер кәмелетке толмағандардың өтініші бойынша, діни мақсаттар үшін құпия түрде жіберуге болады. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы өзінің ұстанатын дінінің білікті өкілімен өз таңдауы бойынша кездесіп отыруына, сонымен қатар діни қызметтерге қатыспауына және діни оқулардан, насихаттардан, уағыздардан өз еркімен бас тарутына құқылы болуы тиіс.

Н. Медициналық қызмет көрсету

49. Әрбір кәмелетке толмағанға тиісті емшаралық, сондай ақ емдік медициналық қызметтер көрсетілуі тиіс, оның ішіне стоматологиялық, офтальмалогиялық және психиатриялық медициналық қызметтер ұсынылуы керек, осылармен бірге медициналық тағайындалымдарға сай, фармацевтикалық дәрі-дәрмектер мен арнайы диеталар ұсынылуы қажет. Жоғарыда аталған медициналық қызметтердің барлығы түзеу мекемелерінде орналасқан кәмелетке толмағандарға түзеу мекемелерінің орналасқан ұйымдарындағы бар тиісті мекемелер мен денсаулық сақтау қызметтерінің тарапынан беріледі, және бұл шаралар кәмелетке толмаған құқық бұзушының намысын қорламауы керек, тіпті оның өз-өзіне деген құрмет сезіміне және қоғамға сіңісіп кетуі үшін оң ықпал етуі керек.
50. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы түзеу мекемесіне түскен бойда, оларға көрсетілген алдыңғы нашар қарым қатынас пен дәрігер анықтайтын кез-келген физикалық немесе психикалық мүкістіктерін белгілеу мақсатында, дәрігердің тарапынан тексерілуге құқылы.
51. Кәмелетке толмағандарға көрсетілетін медициналық қызметтер олардың қоғам өміріне тартылуына кедергі келтіруі мүмкін кез-келген физикалық немесе психикалық ауруын, наркоманияны немесе өзге де мүкістіктерді анықтауды мақсат тұтуы тиіс. Кәмелетке толмағандарға арналған әрбір түзеу мекемесінің өзіндегі орналасқан құқық бұзушылардың саны мен қажетіне сай медициналық құралдар мен жабдықтарға, осымен бірге емшаралық және шұғыл медициналық көмек көрсете алатын медициналық қызметкерлерге тікелей қолжетімділікке ие болуы керек. Әрбір науқастанған, денсаулығына шағымы бар, ауру нышандары байқалған немесе психикалық ауытқулары бар кәмелетке толмаған құқық бұзушы дереу медициналық қызметкер тарапынан тексерілуі тиіс.
52. Кәмелетке толмаған құқық бұзушының физикалық немесе психикалық ахуалы қамаудың, ашығудың немесе түзеу мекемесіндегі басқа да шарттардың себебінен нашарлап кетті деп немесе нашарлайды деп санауға негіздемесі бар кез-келген медициналық қызметкер бұл туралы кідіртпестен сол түзеу мекемесінің директорына немесе кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың игілігіне жауапты басқа да тәуелсіз билік орындарына хабарлауға тиісті.
53. Психикалық аурумен ауыратын кәмелетке толмаған құқық бұзушы тәуелсіз медициналық бақылау астында арнайы мамандандырылған мекемеде ем қабылдауы тиіс. Тиісті органдардың келісімі бойынша бостандыққа шыққаннан кейін де, олардың психиатриялық емдерден өтуін жалғастыруына қамтамасыз ететін шаралар жасаған дұрыс.
54. Кәмелетке толмаған түзеу мекемелері наркотиктерді асыра қолданудың алдын алу бойынша бағдарламаларды іске асыру керек және білікті мамандардың басқаруымен наркомандарды сауықтыру бағдарламаларын жасау керек. Аталмыш бағдарламалар кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың жас ерекшелігін, жынысын және басқа да ерекшеліктерін ескеруі қажет, ал кәмелетке толмаған наркомандар мен ішкіштер үшін арнайы дайындалған мамандардан құралған айықтыру қызметтері құрылуы тиіс.
55. Емдік дәрі дәрмектер кәмелетке толмаған құқық бұзушының жағдайларға қаныққаннан кейінгі келісімін алу арқылы тек қана қажетті медициналық ем үшін қолданылуы тиіс. Олар ешбір жағдайда және ешқашан заңсыз жолмен қажетті ақпарат алуға немесе кәмелетке толмаған құқық бұзушының кінәсін мойындату мақсатында, оны жазалау мақсатында немесе оны ұстау мақсатында қолданылмауы тиіс. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыға ешқашан да емдік дәрі-дәрмектер және емдеу тәсілдері сынақ ретінде жасалмауы керек. Кез-келген дәрі дәрмектің қолданылуы бекіту бойынша білікті медициналық қызметкер тарапынан жүзеге асырылуы керек.

I. Кәмелетке толмағанның науқасы, жарақаттануы және өлімі туралы хабарлама

56. Кәмелетке толмаған құқық бұзушының отбасының, қамқоршысының немесе басқа да кәмелетке толмаған құқық бұзушы нұсқаған тұлғалардың кәмелетке толмағанның денсаулық ахуалы мен қауіпті болуы ықтимал денсаулығының нашарлауы туралы оның өтініші бойынша хабардар болуына құқығы бар. Түзеу мекемесінің директоры отбасын, қамқоршысын немесе кәмелетке толмаған құқық бұзушы нұсқаған басқа да тұлғаларды оның өлімі туралы, оны түзеу мекемесінен тыс медициналық мекемеге ауыстыруды қажет ететін науқасы туралы немесе түзеу мекемесінің аймағындағы медициналық клиникада 48 сағаттан артық жатып емделуді талап ететін науқасы туралы хабардар қылуы тиіс. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы шетелдік азамат болған жағдайда, мұндай хабарлама мемлекеттік елшілік билік органдарына жолдануы тиіс.
57. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы бас бостандығынан айрылу мерзімі ішінде қайтыс болған жағдайда, оның ең жақын туысы оның өлімі туралы куәлікпен танысуына, оның мәйітін қарауына және оны жерлеу түрін белгілеуіне құқысы болуы тиіс. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы қамалу кезінде қайтыс болған жағдайда, оның өлімі туралы тәуелсіз сараптама жүргізілуі керек және бұл туралы есеп ең жақын туысына танысу үшін ұсынылады. Осымен қоса, егер кәмелетке толмаған құқық бұзушының өлімі қамау кезіне тікелей байланысты деп санауға негіз болса, түзеу мекемесінен шыққаннан кейін алты ай мерзімі ішінде қайтыс болған болса да осындай сараптама жүргізілуі керек.
58. Кәмелетке толмаған құқық бұзушы ең жақын туысының бірінің өлімі туралы, ауыр науқасы туралы немесе жарақаты туралы ең қысқа мерзімде хабардар етілуі тиіс және қайтыс болған жақынының жерлеуіне қатысуына және ауыр науқастанған жақынымен көрісуіне құқысы болуы тиіс.

J. Араласатын адамдар қатарының көбеюі

59. Кәмелетке толмағанның сыртқы әлеммен түзу қарым қатынасын қамтамасыз ету үшін барлық амалды пайдалану керек. Себебі, бұл әділ және адамгершілік қарым қатынасқа құқықтылықтың және бөлінбес бөлігі және кәмелетке толмағандарды қоғамға кері оралуына дайындық болып табылады. Кәмелетке толмағандарға олардың отбасыларымен, достарымен және басқа да тұлғалармен немесе сенімді болып табылатын ұйымдардың өкілдерімен араласуына, үйіне барып келуіне, оқу, кәсіби білім алу және басқа да маңызды мақсаттарға түзеу мекемесінен уақытша шығуына рұқсат берілуі керек. Егер кәмелетке толмағана құқық бұзушы жазасын өтеп жатқан болса, түзеу мекемесінен тыс өткізген уақыты қамалу мезгіліне жатқызылады.
60. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы өзінің отбасы мүшелерімен және қамқоршысымен ұдайы және жиі көрісіп тұруына, нақты айтсақ, аптасына бір рет және айына бірден кем емес мәрте оңашада көрісіп тұруына құқығы бар, және бұл кездесулер оның жүздесуін шектемеу керек.
61. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушының өз таңдауы бойынша қандай да бір тұлғамен хат жазысуына немесе құқықтық шектеусіз сымтетік арқылы сөйлесуіне құқығы бар және осы құқықты жүзеге асыру мақсатында өзіне қажетті көмекті қабылдауына құқығы бар. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушының өзіне келген хаттарды алуына құқығы бар.
62. Кәмелетке толмағандардың әлемде болып жатқан жағдайлар туралы ақпараттар алып отыруына, газет, жорнал және басқа да басылымдар оқуына, радио, теледидар бағдарламаларына, кинофильмдерге қолы жетімді болуы керек, сонымен қатар кез-келген заңдастырылған клубтардың немесе өзі қызығушылық танытқан ұйымдардың өкілдерімен кездесуіне мүмкіндігі болуы керек.

К. Дене зорлығы мен күштеуді тыю

63. 64 тармағындағы жағдайлардан басқа, дене зорлығы мен қандай да бір мақсаттарда күш қолдануға тыйым салынады.
64. Дене зорлығы мен күштеу шараларын қолдану тек қана басқа ықпал ету шаралары мен бақылау шаралары қалмаған жағдайда, және ол шаралардан нәтиже шықпаған жағдайда, заң мен қаулылардың рұқсат еткен шегінде ғана рұқсат етіледі. Бұл шаралар кәмелетке толмағанның намысын қорлайтындай немесе жәбірлейтіндей сипатта болмауы керек және бұлардың орындалу реті мен ұзақтығы шектеулі болуы тиіс. Түзеу мекемесі әкімшілік басшысының бұйрығымен мұндай шараларға тек кәмелетке толмаған құқық бұзушы өзіне, басқа тұлғаларға немесе мүлікке зардап беруі ықтимал болған жағдайда жүгінуге болады. Сондай ақ осындай қауіп туған жағдайда, директор уақыт ұзатпастан, медициналық және басқа да сәйкес қызметкерлермен кеңесуі керек және бұл туралы жоғары тұрған әкімшілік органына хабарлауы тиіс.
65. Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға арналған кез-келген түзеу мекемесінде қызметкерлердің қару ұстауына және қолдануына тыйым салынуы керек.

L. Тәртіптік режим

66. Барлық тәртіптік шаралар мен тәртіптемелер қауіпсіздік мүдделерін қамтамасыз етуі керек және тәртіптің сақталуына қызмет етуі керек, кәмелетке толмағандарлың ажырағысыз сипаты болып табылатын намысын қорғауды мақсат тұтуы тиіс, нақтырақ айтқанда, әділеттілік сезіміне баулу, өз-өзін құрметтеуді және әр адамның құқығын қорғауды үйретуі керек.
67. Барлық қатал, адамгершілікке жатпайтын немесе адамдық намысты таптайтын қарым қатынасты танытатын барлық тәртіптік шараларға, дәлірек айтсақ, дене жазалары, карцерге салу, қатал шарттармен абақтыға салу немесе кәмелетке толмағанның физикалық немесе психикалық ахуалына залалын тигізетін кез-келген жазаларға қатаң тыйым салынуы керек. Қандай да бір мақсатта, кәмелетке толмағанның ауқаттануына шек қоюға, отбасымен араласуын шектеуге толықтай тыйым салынуы тиіс. Еңбек – кәмелетке толмаған құқық бұзушыны тәрбиелеу жолы ретінде және оған қоғамға қайта оралуына жәрдем беретін, өз-өзіне деген құрметтің қалыптасуына ықпал ететін амал ретінде қарастырылуы керек және ешбір жағдайда да тәртіптік жаза ретінде қолданылмауы тиіс. Ешбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы өзі жасаған тәртіп бұзушылығы үшін қайталай жазаланбауы тиіс. Топтық жазаларға тыйым салынуы керек.
68. Құзіретті әкімшілік органдары кәмелетке толмағандардың айрықша ерекшеліктерін, қажеттерін және құқықтарын толықтай ескере отырып қабылдаған ережелерінде және нұсқаулықтарында мына аспектілерді қамтитын нормалар бекітіледі:
a) тәртіп бұзу ретінде қабылданылатын әрекет;
b) белгіленетін тәртіптік ықпалшаралардың түрі мен ұзақтығы;
c) осындай ықпалшараларды белгілеуге өкілеттенген инстанциялар;
d) шағымдарды қарастыруға өкілеттенген инстанциялар;
69. Кәмелетке толмағанның нашар тәртібі туралы есептер тез арада шешім қабылдау үшін іле-шала құзіретті билік органдарына жіберілуі керек. Құзіретті билік органдары олардың қарауына жіберілген әрбір жағдайды жете қарастыру керек.
70. Кәмелетке толмағандарға қатысты тәртіптік ықпалшаралар қолданыстағы заңнамалардың немесе қаулылардың қағидаларына сәйкестігін қатаң сақтай отырып қолданылуы керек. Қандай да бір кәмелетке толмаған құқық бұзушыға қатысты орындалатын ықпалшара тек қана оның жасаған орынсыз қылығы туралы түсінікті тілде хабарлағаннан соң және оның құзіретті бейтарап органға аппеляциялық шағымдануына мүмкіндік берілуі арқылы қолданыла алады. Тәртіп бұзушылықты қарастырудың барлық хаттамалары сақталуы тиіс.
71. Ешбір құқық бұзушы тәртіпті сақтап тұруға байланысты қызметтерді орындамауы тиіс, алайда осы ережеге белгілі бір әлеуметтік салада, білім және спорт саласында немесе өзін-өзін басқару бағдарламасының шеңберінде тәртіпті сақтау қызметтері есептелмейді.

М. Тексеріс және шағымдарды қарастыру

72. Білікті инспекторлар немесе оларға балама басқа да жолмен тағайындалған, мекеменің әкімшілігіне жатпайтын лауазымдық тұлғалар ұдайы және жоспарланбаған түрде жүргізілуі тиіс тексерістерді өз қалауымен жүргізіп отыруына құқылы болуы керек және мұндай тексерістерді жүргізу кезінде толықтай тәуелсіз болудың кепілдігімен қамтамасыз етілуі керек. Инспекторлар кәмелетке толмаған, бас бостандығынан айрылған немесе айрылуы мүмкін құқық бұзушылар орналасқан түзеу мекемелерінде қызмет ететін барлық қызметкерлерге, барлық кәмелетке толмағандарға және сол мекемелердің құжаттарының барлық түріне қолжетімділікпен қамтамасыз етілуі керек.
73. Тексеріс органдарына немесе мемлекеттік денсаулық сақтау қызметіне бекітілген білікті медициналық қызметкерлер аталмыш тексерістерге қатысып отыруы тиіс. Олар кәмелетке толмағандардың физикалық және психикалық ахуалына ықпал ететін физикалық жағдайларының, гигиенаның, өмір сүру шарттарының, ауқатының, дене тәрбиесінің, медициналық қызмет көрсетілудің және басқа да аспектілердің нормаларға сәйкестігіне баға береді. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушының кез-келген инспектормен оңашада сұхбаттасуына құқығы болуы тиіс.
74. Тексеріс аяқталғаннан кейін, инспектор шығарған қорытындылары туралы есеп беруі тиіс. Ол есептің ішіне осы ережелердің, ұлттық заңнамалардың және бұлардың орындалуын қамтамасыз етуге қажетті болып саналатын шараларға қатысты кез-келген ұсыныстардың орындалуының бағасы енгізілуі керек. Инспектор анықтаған кәмелетке толмағандардың құқықтарына қатысты заңнамалардың бұзылуын немесе кәмелетке толмағандарға арналған түзеу мекемесінің қызметіндегі тәртіптің бұзылуын куәландыратын кез-келген деректі тексеріс жүргізу үшін және сотта қарастыру үшін құзіретті органдарға хабарлап отыруы тиіс.
75. Әрбір кәмелетке толмағанның түзеу мекемесінің директорына немесе оның өкілеттенген өкіліне өтінішпен немесе шағыммен жүгінуіне мүмкіндігі болуы керек.
76. Әрбір кәмелетке толмаған құқық бұзушы мәтінінің мазмұнын цензурамен өзгертуге болмайтын өтінішпен немесе шағыммен орталық әкімшілікке, сот органына немесе басқа да тиісті билік органына бекітілген жол арқылы жүгінуіне құқылы және олардың шешімі туралы хабардар болуына құқылы.
77. Бас бостандығынан айрылған кәмелетке толмағандардың шағымдарын қабылдайтын және қарастыратын және оларға ақтысты әділ шешімін шығаратын арнайы тәуелсіз қызметтер (омбудсмен) жасақтауға шара қолдану керек.
78. Әрбір кәмелетке толмағанның, мүмкін болса, өз отбасы мүшелерінің, заңгерлік кеңесшілердің, гуманитарлық көмек көрсетуші топтардың және басқа да тұлғалардың тарапынан көмек алу мақсатымен шағымдануына құқығы болуы тиіс. Сауатсыз кәмелетке толмағандарға заңгерлік кеңес беретін немесе шағымдарды қарастыру құқығы бар мемлекеттік немесе жеке мекемелердің және ұйымдардың қызметіне мұқтаж болған кезінде оларға осы мәселеде көмек көрсетілуі тиіс.

N. Қоғамға оралу

79. Барлық бостандыққа шыққан кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға қатысты қоғамға, отбасы өміріне, білім алуына немесе еңбек жолына қайта оралуына көмек беретін шаралар жасалуы керек. Осы мақсатта оның уақытынан бұрын босатылуын қарастыратын жосықтар мен арнайы курстар ұйымдастырылуы тиіс.
80. Құзіретті билік органдары кәмелетке толмаған құқық бұзушының қоғам өміріне қайта сіңісуіне бағытталған және осындай кәмелетке толмағандарға қатысты қоғамның теріс түсініктерімен күресетін қызметтерді көрсетуі және қамтамасыз етуі тиіс. Бұл қызметтер бар мүмкіндігінше, сол кәмелетке толмағандардың қоғамға қайта сіңуіне ықпал ету үшін лайықты тұрғын жаймен, жұмыспен, киіммен және босап шыққаннан кейінгі қажет болатын жеткілікті қаражатпен қамтамасыз етуі керек. Мұндай қызметтерді ұсынушы мекемелердің өкілдерімен кеңес жүргізілуі керек, және оларға түзеу мекемелеріндегі орналасқан қоғамға оралуына қолғабыстық ету үшін кәмелетке толмағандар қолжетімді болуы тиіс.

V. Қызметкерлер

81. Эти и другие специалисты должны, как правило, наниматься на постоянной основе. Это не должно исключать использование специалистов, занятых неполный рабочий день или работающих на добровольной основе, в тех случаях, когда это целесообразно и полезно с точки зрения объема той помощи и уровня той подготовки, которые они могут обеспечить. Исправительные учреждения должны использовать все исправительные, воспитательные, моральные, духовные и другие возможности и формы помощи, которые представляются целесообразными и имеются в общине, и стремиться применять их с учетом индивидуальных потребностей и проблем несовершеннолетних. Түзеу мекемелерінің қызметкерлері білікті мамандар болуы тиіс және оның құрамына тәрбиешілер, өндірістік білім беру нұсқаушылары, әлеуметтік қызметтер қызметкерлері, психиаторлар мен психологтар тәріздес мамандардың жеткілікті саны кіруі тиіс.
82. Түзеу мекемесінің әкімшілігі барлық деңгейді қамтитын қызметкерлер мен мамандардың жиынын және жалдауын мұқият жүргізуі керек, себебі түзеу мекемелерін дұрыс басқару олардың адалдығына, адамшылығына, кәмелетке толмағандармен жұмыс жасап білу қабулетіне, кәсіби дағдыларына, сондай ақ осындай жұмыстарға жарамдылығына тікелей байланысты.
83. Жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін және жұмыс орнындағы сәйкес ер азаматтар мен әйел адамдарды ұстап қалу мақсатында, қызметкерлер лайықты жалақысы бар кәсіпқой қызметкер ретінде жұмысқа қабылдануы керек. Осы себепті, кәмелетке толмағандарға арналған түзеу мекемелеріндегі қызметкерлерді өз міндеттерін адамшылықпен, адалдықпен және нәтижелілікпен орындауына ұдайы ынталандырып отыруы керек. Олардың бұл әрекеттері кәмелетке толмаған құқық бұзушыларға ғибратты болуы керек және олардың келешегіне оң ықпалын тигізуі керек.
84. Әкімшілік әрбір түзеу мекемесіндегі қызметкерлердің әртүрлі категориялары арасындағы қарым қатынасты жеңілдедететін ұйымдастыру мен басқару үлгілерін орнату тиіс, мұның мақсаты кәмелетке толмағандарды бақылайтын әртүрлі қызметтердің арасындағы ынтымақтастықты қамтамасыз ету болып табылады, осылармен қоса кәмелетке толмағандармен тікелей араласатын қызметкерлердің өз міндеттерін нәтижелі орындауына жағдай жасау үшін қызметкерлер мен әкімшілік арасындағы ынтымақтастықты жақсарту қажет.
85. Қызметкерлер өзінің міндеттерін жемісті атқаруына қажетті болып табылатын дайындықтан өтулері қажет, атап айтқанда бала психологиясына қатысты, баланың игілікті өміріне бағышталған дайындықтардан өткені абзал және олардың адам құқықтары мен бала құқықтары саласындағы халықаралық нормалармен, оның ішінде осы ережелермен танысуына мүмкіндік жасау керек. Қызметкерлер өзінің білімдері мен кәсіби дағдыларын кәсіби дайындық курстарынан жұмыстан алыстамай өтіп тұру арқылы үнемі жетілдіріп отыруы керек, және мұндай курстар қызметкерлердің қызмет жолында тиісті мерзімдерде өткізіліп отыруы керек.
86. Түзеу мекемесінің директоры әкімшілік қабілеттілікке, лайықты дайындыққа, тәжірибеге және оған артылған міндеттерге сай тиіселі біліктілікке ие болуы керек және өзінің міндеттерін толыққанды жұмыс күні ішінде орындауы керек.
87. Өзінің міндеттерін орындау кезінде түзеу мекемелерінің қызметкерлері адамдық намыс пен барлық кәмелетке толмағандардың негізгі құқықтарын құрметтеуі және қорғауы керек. Атап айтар болсақ:
а) түзеу мекемесінің ешбір қызметкері қандай да бір сылтаумен және қандай жағдай болмасын, азаптауларды және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін қолдануына, соған итермелеуге немесе жол беруіне болмайды;
b) барлық қызметкер жемқорлықтың кез-келген әрекетіне табанды түрде қарсы шығуы керек және онымен күресуі керек, және мұндай әрекеттер туралы шұғыл түрде құзіретті билік органдарына хабарлаулары тиіс.
c) барлық қызметкер осы Ережелерді ұстануы тиіс. Осы Ережелер бұзылды деп немесе бұзылуы ықтимал деп санауына негіздемесі бар кез-келген қызметкер бұл туралы осындай олқылықтарды қарастыруға және реттеуге өкілетті жоғары тұрған инстанцияларға немесе органдарға хабарлауы керек.
d) барлық қызметкер кәмелетке толмағандардың физикалық және психикалық саулығының толық қорғалуын қамтамасыз етуі керек, бұл айтылғандардың ішіне оларды дене, жыныстық жолмен қиянат ету мен пайдаланудан және адам психикасын қорлаудан қорғау жатады және мұндай жағдай орын алған кезде олардың медициналық қараудан өтуіне жедел түрде шара қолдануы тиіс;
е) барлық қызметкер кәмелетке толмағанның жеке өмірге деген құқығын құрметтеуі керек, әсіресе оларға және олардың отбасына қатысты өзінің кәсіби қызметтерін орындау кезінде белгілі болған құпия сипатқа ие деректердің құпиялылығын сақтауы тиіс.
f) барлық қызметкер түзеу мекемесіндегі өмір сүру түрі мен сыртқы өмір арасындағы айырмашылықты барынша білдіртпеуге күш салуы керек. Бұл олардың кәмелетке толмағанның намысына ересек адамның намысымен бірдей деңгейде қарауында көрінеді.

Правила Организации Объединенных Наций, касающиеся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы

Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН 45/113 от 14 декабря 1990 года

I. Основные цели

1. Система правосудия в отношении несовершеннолетних должна защищать их права и безопасность и содействовать их хорошему физическому и умственному состоянию. Тюремное заключение должно применяться лишь как крайняя мера.
2. Несовершеннолетние должны лишаться своей свободы в соответствии с принципами и процедурами, установленными в настоящих Правилах и в Стандартных минимальных правилах Организации Объединенных Наций, касающихся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних. Лишение несовершеннолетнего свободы должно применяться в качестве крайней меры воздействия и в течение минимального необходимого периода времени. Оно должно ограничиваться исключительными случаями для выполнения приговора суда после осуждения за наиболее опасные виды правонарушений и с должным учетом сопутствующих условий и обстоятельств. Срок наказания должен определяться судебным органом, не исключая возможности его или ее досрочного освобождения.
3. Цель Правил состоит в том, чтобы установить минимальные стандарты, принятые Организацией Объединенных Наций для защиты несовершеннолетних, лишенных свободы в какой бы то ни было форме, в соответствии с правами человека и основными свободами и с целью противодействовать неблагоприятным последствиям всех видов заключения и способствовать вовлечению в жизнь общества.
4. Настоящие Правила должны применяться беспристрастно, без какой бы то ни было дискриминации по признаку расы, цвета кожи, пола, возраста, языка, вероисповедания, национальности, политических или иных убеждений, культурных взглядов или практики, имущественного, сословного или семейного положения, этнического или социального происхождения и нетрудоспособности. Необходимо обеспечивать уважение религиозных и культурных взглядов, практики и моральных принципов несовершеннолетнего.
5. Настоящие Правила предназначены для того, чтобы служить в качестве удобных справочных норм и обеспечивать поддержку и руководство для специалистов, занимающихся управлением исправительными учреждениями для несовершеннолетних.
6. Следует обеспечить свободный доступ персонала исправительных учреждений для несовершеннолетних к настоящим Правилам на их национальных языках. Несовершеннолетние, не владеющие свободно языком, на котором говорит персонал исправительного учреждения, должны, когда это необходимо, в частности во время медицинских осмотров и разбирательств дисциплинарных нарушений, иметь право на бесплатные услуги переводчика.
7. Государства должны в соответствующих случаях включать настоящие Правила в свое законодательство или вносить в него соответствующие поправки и обеспечивать эффективные средства защиты от их нарушения, включая выплату компенсации в случае нанесения несовершеннолетнему повреждений. Государствам следует также контролировать применение настоящих Правил.
8. Компетентные власти должны постоянно стремиться обеспечить понимание общественностью того, что забота о несовершеннолетних, заключенных в исправительные учреждения, и их подготовка к возвращению в общество являются социальной деятельностью большой важности, и с этой целью следует предпринять активные шаги по поощрению свободных контактов между несовершеннолетними и жителями местной общины.
9. Ничто в настоящих Правилах не должно истолковываться как препятствие для применения соответствующих признанных международным сообществом документов и норм Организации Объединенных Наций в области прав человека, которые способствуют защите прав несовершеннолетних детей и всех молодых людей и заботы о них.
10. Если в ходе практического применения каких-либо конкретных правил, содержащихся в частях II - V, включительно, этих Правил, возникает какая-либо коллизия с правилами, содержащимися в части I, преобладающим требованием считается соблюдение правил, изложенных в части I.

II. Сфера действия правил и их применение

11. Для целей настоящих Правил используются следующие определения:
a) несовершеннолетним является любое лицо в возрасте до 18 лет. Возрастной предел, до достижения которого должно быть запрещено лишение ребенка свободы, определяется законом;
b) лишение свободы означает любую форму задержания или тюремного заключения какого-либо лица или его помещение в иное государственное или частное исправительное учреждение, которое несовершеннолетнему не разрешается покидать по собственному желанию на основании решения любого судебного, административного или другого государственного органа.
12. Лишение свободы должно осуществляться в условиях и обстоятельствах, обеспечивающих соблюдение прав человека несовершеннолетних. Следует гарантировать осуществление в интересах несовершеннолетних, содержащихся в исправительных учреждениях, эффективных мероприятий и программ, которые послужили бы тому, чтобы поддерживать их здоровье и самоуважение, воспитывать у них чувство ответственности и поощрять формирование таких взглядов и навыков, которые помогли бы им развивать свои возможности в качестве членов общины.
13. Несовершеннолетним, лишенным свободы, нельзя отказывать в силу их статуса в гражданских, экономических, политических, социальных или культурных правах, которыми они обладают в соответствии с внутригосударственным или международным правом и осуществление которых совместимо с лишением свободы, таких, как права и льготы, связанные с социальным обеспечением, свобода ассоциаций и право на вступление в брак при достижении минимального установленного законом возраста.
14. Защита индивидуальных прав несовершеннолетних с уделением особого внимания законности мер по задержанию должна обеспечиваться компетентной судебной властью, а цели вовлечения в социальную жизнь общества должны обеспечиваться путем регулярных инспекций и других средств контроля, которые осуществляются в соответствии с международными нормами, внутригосударственными законами и постановлениями должным образом созданным органом, уполномоченным посещать несовершеннолетних и не входящим в состав администрации исправительного учреждения.
15. Настоящие Правила применяются ко всем видам и формам исправительных учреждений, в которых содержатся несовершеннолетние, лишенные свободы. Части I, II, IV и V настоящих Правил применяются ко всем местам содержания под стражей и исправительным учреждениям, в которых содержатся несовершеннолетние, а часть III применяется к несовершеннолетним, находящимся под арестом или ожидающим суда.
16. Настоящие Правила применяются в контексте экономических, социальных и культурных условий каждого государства-участника.

III. Несовершеннолетние, находящиеся под арестом
или в ожидании суда

17. Несовершеннолетние, находящиеся под арестом или в ожидании суда (дело которых не рассматривалось), считаются невиновными и должны иметь соответствующее обращение. Необходимо избегать, насколько это возможно, содержания под стражей до суда и прибегать к нему только в исключительных случаях. В связи с этим следует всячески стремиться к применению альтернативных мер. В тех случаях, когда такая мера, как превентивное содержание под стражей, все же применяется, суды по делам несовершеннолетних и следственные органы должны уделять первоочередное внимание максимально быстрому рассмотрению дел, с тем чтобы период содержания под арестом был как можно менее продолжительным. Несовершеннолетние, дела которых еще не рассматривались в суде, должны содержаться отдельно от уже осужденных несовершеннолетних.
18. Условия, в которых содержатся под стражей несовершеннолетние, дела которых еще не были рассмотрены в суде, должны соответствовать указанным ниже нормам, а также другим конкретным положениям, которые необходимы и уместны, учитывая презумпцию невиновности, продолжительность такого содержания, правовой статус несовершеннолетнего и особенности дела. К ним относятся следующие положения (хотя этот список ими не ограничивается):
a) несовершеннолетние должны иметь право на юридические консультации и иметь возможность обращаться с просьбой о предоставлении бесплатной юридической помощи в тех случаях, когда такая помощь может быть предоставлена, а также регулярно общаться со своим адвокатом. При таком общении должны обеспечиваться невмешательство в личную жизнь и конфиденциальность;
b) когда это возможно, несовершеннолетним должны предоставляться возможности продолжать заниматься оплачиваемым трудом или продолжать свою учебу или профессиональную подготовку, но не следует требовать от них этого. Их труд, учеба или профессиональная подготовка не должны приводить к продлению срока содержания под стражей;
c) несовершеннолетним должно быть разрешено получать и иметь при себе предметы, предназначенные для досуга и отдыха, если это не противоречит интересам отправления правосудия.

IV. Управление исправительными учреждениями для
несовершеннолетних

А. Отчеты

19. Все отчеты, включая материалы дела, результаты медицинских обследований и протоколы разбирательств дисциплинарных нарушений, а также все прочие документы, касающиеся формы и содержания воспитания, должны храниться в регулярно пополняемом новыми данными конфиденциальном личном деле, которое доступно только для уполномоченных лиц и которое классифицируется таким образом, чтобы обеспечивалась легкость его понимания. Когда это возможно, каждый несовершеннолетний должен иметь право оспорить любой отраженный в его деле факт или мнение, с тем чтобы можно было исправить неточные, необоснованные или несправедливые утверждения. Для осуществления этого права предусматриваются процедуры, допускающие ознакомление несовершеннолетнего или соответствюущей независимой третьей стороны с этими материалами дела по их просьбе. По освобождении дела несовершеннолетних опечатываются и в установленное время уничтожаются.
20. Ни один несовершеннолетний не должен приниматься в исправительное учреждение без юридически действительного постановления судебной, административной или другой государственной власти. Данные о таком постановлении должны незамедлительно вноситься в регистр. Ни один несовершеннолетний не должен содержаться в исправительном учреждении, в котором такого регистра не имеется.

В. Помещение в исправительное учреждение, регистрация,
перемещение и перевод

21. В каждом учреждении, где содержатся несовершеннолетние, в отношении каждого принятого несовершеннолетнего должны вестись полные и точные записи, включающие следующую информацию:
a) информация о личности несовершеннолетнего;
b) факт и причины заключения и основания для этого;
c) день и час помещения, перевода и освобождения;
d) данные об уведомлении родителей или опекунов о каждом случае помещения, перевода или освобождения несовершеннолетнего, находившегося на их попечении во время заключения;
e) данные об известных проблемах физического и психического здоровья, включая злоупотребление наркотиками и алкоголем.
22. Вышеупомянутая информация, касающаяся помещения, места нахождения, перевода и освобождения, должна незамедлительно предоставляться родителям, опекунам или ближайшему родственнику соответствующего несовершеннолетнего.
23. В кратчайший срок после приема должны подготавливаться и представляться администрации полные отчеты и соответствующая информация о положении и условиях содержания каждого несовершеннолетнего.
24. После помещения в исправительное учреждение все несовершеннолетние должны получать экзмепляр правил поведения в этом учреждении и письменное описание их прав и обязанностей на доступном им языке вместе с адресом органов, правомочных получать жалобы, а также адресом государственных или частных учреждений или организаций, оказывающих юридическую помощь. Для тех несовершеннолетних, которые являются неграмотными или не могут читать на соответствующем языке, такая информация доводится до сведения в форме, обеспечивющей ее полное понимание.
25. Всем несовершеннолетним разъясняются правила, регулирующие внутренний распорядок исправительного учреждения, цели и методы предоставляемого ухода, дисциплинарные требования и процедуры, иные разрешенные способы получения информации и подачи жалоб, а также все другие необходимые вопросы, позволяющие им в полной мере понять свои права и обязанности в период содержания в исправительном учреждении.
26. Перевозка несовершеннолетних должна осуществляться за счет администрации в транспортных средствах с обеспечением необходимой вентиляции и освещенности, в условиях, ни в какой форме не причиняющих им трудностей и не унижающих их достоинство. Несовершеннолетние не должны переводиться произвольно из одного учреждения в другое.

С. Классификация и распределение

27. В кратчайший срок с момента поступления с каждым несовершеннолетним должно проводиться собеседование и должен подготавливаться психологический и социальный отчет, в котором определяются любые факторы, имеющие отношение к конкретному виду и уровню ухода и конкретной программе, которая требуется для данного несовершеннолетнего. Этот отчет наряду с докладом, подготовленным медицинским работником, который провел обследование несовершеннолетнего по его поступлении, направляется директору для определения наиболее подходящего места для данного несовершеннолетнего в рамках учреждения, а также конкретного вида и уровня ухода и конкретной программы, которых следует придерживаться. Когда требуются специальные меры реабилитационного характера и когда это позволяют сроки пребывания в исправительном учреждении, квалифицированный персонал учреждения должен подготовить в письменном виде индивидуальный план мероприятий, конкретно указав их цели, сроки и средства, этапы и задержки, которые должны быть учтены в ходе мероприятий, направленных на достижение этих целей.
28. Несовершеннолетние должны содержаться только в условиях, которые полностью учитывают их особые потребности, статус и особые требования в соответствии с их возрастом, индивидуальностью, полом и видом правонарушения, а также психическим и физическим состоянием и которые максимально защищают их от вредного влияния и попадания в опасные ситуации. Основным критерием разделения несовершеннолетних, лишенных свободы, на различные категории должно быть обеспечение такого вида ухода, который в наибольшей степени отвечает особым потребностям отдельных лиц и обеспечивает защиту их физической, психической и моральной целостности и благополучия.
29. Во всех исправительных учреждениях несовершеннолетние должны содержаться отдельно от взрослых, если только они не являются членами одной семьи. В контролируемых условиях несовершеннолетние могут совместно с тщательно отобранными взрослыми участвовать в специальной программе, оказывающей благоприятное воздействие на этих несовершеннолетних.
30. Следует создавать открытые исправительные учреждения для несовершеннолетних. Открытые исправительные учреждения представляют собой учреждения, в которых меры безопасности отсутствуют или ограничены. Число лиц, находящихся в каждом из таких учреждений, должно быть как можно меньшим. Число несовершеннолетних, содержащихся в закрытых исправительных учреждениях, должно быть небольшим, чтобы можно было применять индивидуальный подход в воспитании. Исправительные учреждения для несовершеннолетних должны быть децентрализованными и иметь размеры, облегчающие контакты между несовершеннолетними и их семьями. Следует создавать небольшие исправительные учреждения, являющиеся составной частью социальной, экономической и культурной среды общины.

D. Условия пребывания и размещение

31. Лишенные свободы несовершеннолетние имеют право на условия и услуги, отвечающие всем требованиям санитарии, гигиены и уважения достоинства человека.
32. Исправительные учреждения для несовершеннолетних и условия в них должны соответствовать цели перевоспитания пребывающих в них несовершеннолетних при уделении должного внимания потребности несовершеннолетних в уединении, эмоциональным стимулам, возможностям общения со сверстниками и участию в занятиях спортом, физкультурой и проведении досуга. Планировка и конструкция помещений, предназначенных для несовершеннолетних, должны сводить к минимуму возможность возникновения пожара и обеспечивать безопасную эвакуацию помещений. Для обеспечения безопасности несовершеннолетних устанавливается эффективная пожарная сигнализация и отрабатываются действия на случай пожара. Исправительные учреждения не должны располагаться в районах, известных как опасные для здоровья или связанные с другими рисками.
33. Спальные помещения, как правило, должны состоять из нескольких комнат для небольших групп или отдельных комнат на одного человека в зависимости от местных стандартов. Во время, предусмотренное для сна, производится регулярное ненавязчивое наблюдение за всеми спальными помещениями, в том числе за индивидуальными комнатами и комнатами для групп, с целью обеспечения защиты каждого несовершеннолетнего. Каждый несовершеннолетний в соответствии с местными или национальными нормами должен обеспечиваться необходимыми постельными принадлежностями, которые должны выдаваться чистыми, поддерживаться в должном порядке и меняться достаточно часто, чтобы обеспечивалась их чистота.
34. Санитарные узлы должны размещаться таким образом и в такой степени соответствовать установленным нормам, чтобы каждый несовершеннолетний мог в любой момент справлять свои естественные потребности в уединении, чистоте и пристойных условиях.
35. Возможность иметь личные вещи является одним из основных элементов права на личную жизнь и имеет важнейшее значение для психологического благополучия несовершеннолетнего. Необходимо полностью признавать и уважать право каждого несовершеннолетнего иметь личные вещи и соответствующие условия для хранения этих вещей. Те личные вещи, которые несовершеннолетний не хочет оставлять у себя или которые конфискуются, должны помещаться на хранение в надежное место. Их перечень подписывается несовершеннолетним. Следует принимать меры для сохранения их в хорошем состоянии. Все такие вещи и деньги возвращаются несовершеннолетнему при освобождении, за исключением тех случаев, когда ему было разрешено израсходовать эти деньги или выслать эти вещи за пределы исправительного учреждения. Если обнаруживается, что несовершеннолетний получает или имеет какие-то лекарственные препараты, вопрос о том, что следует с ними делать, решает медицинский работник.
36. Насколько это возможно, несовершеннолетние должны иметь право пользоваться своей собственной одеждой. Исправительные учреждения должны обеспечивать, чтобы у каждого несовершеннолетнего была своя одежда, соответствующая климатическим и санитарно-гигиеническим условиям и ни в коем случае не унижающая и не оскорбляющая его достоинство. Несовершеннолетним, выводимым из исправительного учреждения или отпускаемым из него для любых целей, должно быть разрешено носить свою собственную одежду.
37. Исправительное учреждение должно обеспечить, чтобы каждый несовершеннолетний в обычное время принятия пищи получал должным образом приготовленную и поданную пищу, качество и количество которой отвечает диетическим и санитарно-гигиеническим нормам с учетом, насколько это возможно, его религиозных и культурных требований. Каждый несовершеннолетний должен обеспечиваться чистой питьевой водой в любое время.

Е. Образование, профессиональная подготовка и
трудовая деятельность

38. Каждый несовершеннолетний в возрасте обязательного школьного обучения имеет право на получение образования, соответствующего его потребностям и способностям и имеющего целью подготовить его к возвращению в общество. Такое образование должно по возможности обеспечиваться за пределами исправительного учреждения в школах общины, и в любом случае преподавание должно осуществляться квалифицированными преподавателями по программам, увязанным с системой образования соответствующей страны, с тем чтобы после освобождения несовершеннолетние могли беспрепятственно продолжить свое образование. Администрации исправительных учреждений следует уделять особое внимание образованию несовершеннолетних иностранного происхождения или несовершеннолетних, имеющих особые культурные или этнические потребности. Несовершеннолетние, которые являются неграмотными или испытывают особые трудности при обучении, имеют право на специальное образование.
39. Несовершеннолетним, вышедшим из возраста обязательного школьного обучения и желающим продолжать свое образование, следует предоставлять такую возможность и поощрять их к этому, при этом следует делать все возможное для обеспечения им доступа к соответствующим программам обучения.
40. В дипломах или свидетельствах об образовании, выдаваемых несовершеннолетним, находившимся в исправительных учреждениях, не следует делать каких-либо пометок о том, что данный несовершеннолетний находился в исправительном учреждении.
41. Каждое исправительное учреждение должно обеспечивать доступ к библиотеке, имеющей в своем фонде соответствующий подбор как учебных, так и развлекательных книг и периодических изданий, предназначенных для несовершеннолетних; несовершеннолетние должны иметь полную возможность пользоваться этими книгами и поощряться к этому.
42. Каждый несовершеннолетний должен иметь право на получение профессионального образования по специальностям, которые могут пригодиться для его будущего трудоустройства.
43. В пределах, позволяющих сделать соответствующий выбор профессии, и с учетом требований администрации исправительного учреждения несовершеннолетним должна предоставляться возможность выбирать виды работ, которые они желают выполнять.
44. Все национальные и международные охранные нормы, применяемые в отношении детского труда и молодых рабочих, должны применяться в отношении несовершеннолетних, находящихся в условиях лишения свободы.
45. Всегда, когда это осуществимо, несовершеннолетним должна предоставляться возможность для выполнения оплачиваемой работы, по возможности в рамках местной общины, в дополнение к профессиональной подготовке, осуществляемой в целях улучшения перспектив их подходящего трудоустройства по возвращении в свою общину. Вид такой работы должен позволять осуществлять соответствующую подготовку несовершеннолетнего к профессиональной деятельности после освобождения. Организация и методы работы, предоставляемой в исправительных учреждениях, должны, насколько это возможно, соответствовать организации и методам аналогичных видов работ в общине, с тем чтобы несовершеннолетние могли подготовиться к условиям нормальной трудовой деятельности.
46. Каждый выполняющий работу несовершеннолетний должен иметь право на справедливое вознаграждение. Интересы несовершеннолетних и их профессиональной подготовки не должны ставиться в подчинение целям извлечения прибыли данным исправительным учреждениям или какой-либо третьей стороной. Часть заработка несовершеннолетнего, как правило, должна откладываться в виде сбережений, которые вручаются ему при освобождении. Несовершеннолетний должен иметь право пользоваться остающейся частью для покупки товаров для собственного потребления или для возмещения ущерба жертвам совершенного им правонарушения или же посылать эти средства своей семье или другим лицам за пределами исправительного учреждения.

F. Отдых

47. Каждый несовершеннолетний должен иметь право на достаточное свободное время для ежедневных физических упражнений, причем если позволяют погодные условия, то на открытом воздухе, и в течение этого времени, как правило, следует обеспечивать занятия соответствующими оздоровительными или физическими упражнениями. Для этих мероприятий надлежит обеспечивать соответствующие помещения, принадлежности и оборудование. Каждый несовершеннолетний должен иметь дополнительное время для ежедневного досуга, часть которого следует отводить по желанию несовершеннолетнего на занятия искусством и ремеслами. Исправительному учреждению следует обеспечивать, чтобы каждый несовершеннолетний был физически способен участвовать в предлагаемых ему программах физической подготовки. Для несовершеннолетних, нуждающихся в лечебной физкультуре и терапии, обеспечивается соответствующий курс под медицинским надзором.

G. Религия

48. Каждому несовершеннолетнему следует разрешать удовлетворять свои потребности, связанные с религиозной и духовной жизнью, в частности, посещать службы и собрания, проводящиеся в данном исправительном учреждении, или же участвовать в службах в соответствии с обрядами его религии, а также пользоваться необходимыми книгами или предметами религиозного культа и обучения в соответствии со своим вероисповеданием. Если в исправительном учреждении содержится достаточное число несовершеннолетних, исповедающих какую-либо определенную религию, то следует назначать или допускать в него одного или нескольких служителей культа этой религии для проведения регулярных служб и посещения несовершеннолетних по их просьбе в конфиденциальной обстановке в религиозных целях. Каждый несовершеннолетний должен иметь право на встречу с квалифицированным представителем любой религии по своему выбору, а также право не участвовать в религиозных службах и свободно отказываться от религиозного обучения, религиозных наставлений или проповеди.

Н. Медицинское обслуживание

49. Каждому несовершеннолетнему предоставляется соответствующее медицинское обслуживание как профилактическое, так и лечебное, включая стоматологическое, офтальмологическое и психиатрическое медицинское обслуживание, а также фармацевтические препараты и специальную диету в соответствии с медицинскими показаниями. Все вышеуказанные виды медицинского обслуживания, по возможности, предоставляются несовершеннолетним, находящимся в исправительных учреждениях, через соответствующие учреждения и службы здравоохранения, имеющиеся в общине, в которой находится данное исправительное учреждение, с тем чтобы не допустить их унижения и способствовать развитию у них чувства самоуважения и их вовлечению в жизнь общества.
50. Каждый несовершеннолетний имеет право быть осмотренным врачом сразу же после поступления в исправительное учреждение с целью регистрации любых признаков предыдущего плохого обращения и определения любых физических или психических отклонений, которые потребуют наблюдения у врача.
51. Медицинские услуги, предоставляемые несовершеннолетним, должны иметь целью выявить и излечить любое физическое или психическое заболевание, наркоманию или иное отклонение, которое может препятствовать вовлечению несовершеннолетнего в жизнь общества. Каждое исправительное учреждение для несовершеннолетних должно иметь непосредственный доступ к медицинским средствам и оборудованию, соответствующим числу и потребностям содержащихся в них лиц, а также персонал, обученный оказать профилактический уход и неотложную медицинскую помощь. Каждый несовершеннолетний, который болен, жалуется на заболевание или проявляет симптомы физических или психических затруднений, должен быть немедленно осмотрен медицинским работником.
52. Любой медицинский работник, имеющий основания считать, что физическое или психическое состояние несовершеннолетнего ухудшилось или ухудшится в результате продолжения заключения, голодовки или каких-либо условий заключения, должен немедленно сообщить об этом директору соответствующего исправительного учреждения и независимым властям, ответственным за обеспечение благополучия несовершеннолетнего.
53. Несовершеннолетний, страдающий психическим заболеванием, должен проходить лечение в специализированном учреждении под независимым медицинским контролем. По согласованию с соответствующими органами следует принимать меры по обеспечению, в случае необходимости, продолжения психиатрического лечения после освобождения.
54. Исправительные учреждения для несовершеннолетних должны осуществлять программы по предупреждению злоупотребления наркотиками и реабилитации наркоманов под управлением квалифицированных сотрудников. Эти программы должны учитывать возраст, пол и другие особенности несовершеннолетних, а для несовершеннолетних наркоманов и алкоголиков должны создаваться службы детоксификации, укомплектованные подготовленным персоналом.
55. Лекарственные препараты должны применяться лишь для необходимого медицинского лечения и, по мере возможности, после получения согласия несовершеннолетнего, ознакомленного со связанными с этим обстоятельствами. Они, в частности, никогда не должны применяться в целях незаконного получения информации или признания, в качестве наказания или средства сдерживания несовершеннолетнего. На несовершеннолетних никогда не должны испытываться лекарственные препараты и методы лечения. Применение любого лекарственного средства должно всегда санкционироваться и осуществляться квалифицированным медицинским персоналом.

I. Уведомление о заболевании, ранении и смерти

56. Семья или опекун несовершеннолетнего или любое другое лицо, указанное несовершеннолетним, имеют право быть информированными о состояниии здоровья несовершеннолетнего по их просьбе и в случае любых серьезных изменений состояния здоровья несовершеннолетнего. Директор исправительного учреждения должен немедленно уведомлять семью или опекуна соответствующего несовершеннолетнего или другое указанное лицо о смерти, о заболевании, требующем перевода несовершеннолетнего в медицинское учреждение, расположенное вне исправительного учреждения, или об условиях, обусловливающих необходимость лечения в клинике на территории исправительного учреждения в течение более 48 часов. Уведомление также должно быть направлено консульским властям государства, гражданином которого является иностранец-несовершеннолетний преступник.
57. В случае смерти несовершеннолетнего в период лишения свободы ближайший родственник должен иметь право ознакомиться со свидетельством о смерти, осмотреть тело и определить вид захоронения. После смерти несовершеннолетнего, последовавшей в период заключения, должно проводиться независимое расследование причин смерти, отчет о котором предоставляется для ознакомления ближайшему родственнику. Такое расследование должно проводиться также в течение шести месяцев со дня освобождения, если есть основания полагать, что причины смерти имеют отношение к периоду заключения.
58. Несовершеннолетний в кратчайшие сроки должен быть информирован о смерти, серьезном заболевании или ранении любого ближайшего члена семьи и должен иметь право присутствовать на похоронах скончавшегося родственника или посетить тяжело больного родственника.

J. Расширение круга общения

59. Следует использовать все средства для обеспечения должной связи несовершеннолетних с внешним миром, что является неотъемлемой частью права на справедливое и гуманное обращение и имеет важнейшее значение для подготовки несовершеннолетних к возвращению в общество. Несовершеннолетним следует разрешать общаться с их семьями, друзьями и другими лицами или представителями имеющих надежную репутацию организаций, покидать исправительное учреждение для посещения дома и встречи с семьей и получать специальные разрешения на выход за пределы исправительного учреждения для учебы, профессиональной подготовки и других важный целей. В том случае, когда несовершеннолетний отбывает наказание, время, проведенное вне исправительного учреждения, засчитывается в срок заключения.
60. Каждый несовершеннолетний должен иметь право на регулярные и частые свидания, в принципе раз в неделю и не менее раза в месяц, в условиях, учитывающих потребность несовершеннолетнего в уединении, контактах и неограниченном общении со своей семьей и защитником.
61. Каждый несовершеннолетний имеет право на переписку или телефонную связь с каким-либо лицом по своему выбору при отсутствии правовых ограничений и получать необходимую ему помощь для фактического осуществления этого права. Каждый несовершеннолетний должен иметь право получать корреспонденцию.
62. Несовершеннолетним следует предоставлять возможность регулярно получать информацию о событиях в мире, читать газеты, журналы и другие издания, иметь доступ к радио- и телевизионным программам и кинофильмам, а также встречаться с представителями любых узаконенных клубов или организаций, к которым они проявляют интерес.

К. Ограничения, касающиеся физического сдерживания и
применения силы

63. Запрещается использование средств физического сдерживания и применение силы для каких бы то ни было целей, за исключением указанных в правиле 64.
64. Средства физического сдерживания и применения силы могут использоваться лишь в исключительных случаях, когда все другие меры контроля исчерпаны и не дали результата, и лишь в той форме, как это непосредственно разрешается и обусловлено законом и постановленями. Они не должны носить характер унижения или глумления и должны использоваться в ограниченном объеме и только в течение минимального необходимого периода времени. По приказу главы администрации к таким средствам можно прибегать в целях недопущения причинения несовершеннолетним ущерба самому себе, другим лицам или серьезного ущерба имуществу. В таких случаях директор должен незамедлительно проконсультироваться с медицинским и другим соответствующим персоналом и доложить об этом вышестоящему административному органу.
65. В любом исправительном учреждении для несовершеннолетних ношение и применение оружия персоналом должно быть запрещено.

L. Дисциплинарный режим

66. Все дисциплинарные меры и процедуры должны обеспечивать интересы безопасности и сохранения порядка и соответствовать задачам сохранения неотъемлемого достоинства несовершеннолетних и основной цели содержания в исправительном учреждении, а именно привитию чувства справедливости, самоуважения и уважения основных прав каждого человека.
67. Все дисциплинарные меры, представляющие собой жестокое, негуманное или унижающее человеческое достоинство обращение, включая телесные наказания, помещение в карцер, строгое или одиночное заключение или любое наказание, которое может нанести ущерб физическому или психическому здоровью несовершеннолетнего, должны быть строго запрещены. Сокращение питания, ограничение или лишение контактов с семьей в каких бы то ни было целях должны быть запрещены. Труд всегда должен рассматриваться как способ воспитания и как средство внушения несовершеннолетнему самоуважения при подготовке его к возвращению в общество и не должен применяться в качестве дисциплинарной меры. Ни один несовершеннолетний не должен наказываться за одно и то же дисциплинарное нарушение более одного раза. Коллективные наказания должны быть запрещены.
68. В положениях и инструкциях, принимаемых компетентными административными органами, должны - при полном учете основных особенностей, потребностей и прав несовершеннолетних - устанавливаться нормы, касающиеся таких аспектов, как:
a) поведение, представляющее собой дисциплинарное нарушение;
b) вид и продолжительность дисциплинарных санкций, которые могут налагаться;
c) инстанции, уполномоченные налагать такие санкции;
d) инстанции, уполномоченные рассматривать жалобы.
69. Доклады о плохом поведении должны немедленно представляться компетентным властям, которые должны безотлагательно принимать по ним решение. Компетентные власти должны тщательно изучать каждый представленный на их рассмотрение случай.
70. Дисциплинарные санкции в отношении несовершеннолетних могут применяться лишь в строгом соответствии с положениями действующего закона или постановлений. Санкции в отношении какого-либо несовершеннолетнего могут применяться лишь после того, как он был информирован о предполагаемом его нарушении в совершенно понятной для него форме и при условии предоставления ему надлежащей возможности для защиты, включая право на подачу апелляции в компетентный беспристрастный орган. Протоколы всех разбирательств дисциплинарных нарушений должны сохраняться.
71. Ни один несовершеннолетний не должен выполнять функции, связанные с поддержанием дисциплины, за исключением тех, которые связаны с осуществлением контроля за конкретной деятельностью в социальной области, в области образования и спорта или в рамках программ самоуправления.

М. Инспекция и рассмотрение жалоб

72. Квалифицированные инспекторы или аналогичные им должным образом назначенные должностные лица, не принадлежащие к администрации учреждения, должны наделяться правом проведения инспекций на регулярной основе и незапланированных инспекций по собственной инициативе и при выполнении этих функций пользоваться полными гарантиями независимости. Инспекторы должны иметь неограниченный доступ ко всем лицам, работающим в любом учреждении, где несовершеннолетние лишены или могут быть лишены свободы, ко всем несовершеннолетним и ко всем документам таких учреждений.
73. Квалифицированный медицинский персонал, приданный органам инспекции или государственной службе здравоохранения, должен принимать участие в инспекциях, давая оценку соблюдению норм, касающихся физического окружения, гигиены, условий содержания, питания, физического воспитания и медицинского обслуживания, а также любому другому аспекту работы учреждения, влияющему на физическое и психическое состояние несовершеннолетних. Каждый несовершеннолетний должен иметь право беседовать наедине с любым инспектором.
74. После завершения инспекции инспектор должен представить отчет о выводах. В отчет должна включаться оценка соблюдения исправительным учреждением настоящих правил и сооветствующих положений национального законодательства и рекомендации в отношении любых мер, которые, как считается, необходимы для обеспечения их выполнения. Любые факты, установленные инспектором, который свидетельствует о нарушении юридических положений, касающихся прав несовершеннолетних или порядка деятельности исправительного учреждения для несовершеннолетних, должны сообщаться в компетентные органы для проведения расследования и судебного разбирательства.
75. Каждый несовершеннолетний должен иметь возможность обращаться с просьбой или с жалобой к директору исправительного учреждения или его уполномоченному представителю.
76. Каждый несовершеннолетний должен иметь право обращаться с просьбой или жалобой, содержание которых не может быть изменено цензурой, к центральной администрации, в судебный орган или к другим соответствующим властям через установленные каналы и быть незамедлительно информированным об их решении.
77. Следует принять меры по созданию независимой службы (омбудсмена) для получения и расследования жалоб несовершеннолетних, лишенных свободы, и содействия их справедливому урегулированию.
78. Каждый несовершеннолетний должен иметь право обращаться при подаче жалобы с просьбой об оказании помощи, когда это возможно, со стороны членов семьи, юрисконсультов, групп по оказанию гуманитарной помощи и других лиц. Неграмотным несовершеннолетним должна оказываться помощь в тех случаях, когда они нуждаются в услугах государственных или частных учреждений и организаций, предоставляющих юридическую консультацию или имеющих право на рассмотрение жалоб.

N. Возвращение в общество

79. На всех несовершеннолетних должны распространяться мероприятия по оказанию им помощи при возвращении в общество, к семейной жизни, по их обучению или трудоустройству после освобождения. С этой целью должны разрабатываться процедуры, включая досрочное освобождение, и организовываться специальные курсы.
80. Компетентные власти должны предоставлять или обеспечивать услуги с целью оказания помощи несовершеннолетним для вовлечения их вновь в жизнь общества и борьбы с предубеждениями в отношении таких несовершеннолетних. Эти услуги должны, насколько это возможно, обеспечивать, чтобы несовершеннолетнему были предоставлены надлежащее жилье, работа, одежда и достаточные средства для проживания после освобождения, с тем чтобы содействовать успешной реинтеграции. С представителями учреждений, предоставляющих такие услуги, должны проводиться консультации, и они должны иметь доступ к содержащимся в исправительном учреждении несовершеннолетним с целью оказания им помощи в их возвращении в общество.

V. Персонал

81. Персонал должен быть квалифицированным, и в его состав должно входить достаточное число таких специалистов, как воспитатели, инструкторы производственного обучения, работники социальных служб, психиатры и психологи. Эти и другие специалисты должны, как правило, наниматься на постоянной основе. Это не должно исключать использование специалистов, занятых неполный рабочий день или работающих на добровольной основе, в тех случаях, когда это целесообразно и полезно с точки зрения объема той помощи и уровня той подготовки, которые они могут обеспечить. Исправительные учреждения должны использовать все исправительные, воспитательные, моральные, духовные и другие возможности и формы помощи, которые представляются целесообразными и имеются в общине, и стремиться применять их с учетом индивидуальных потребностей и проблем несовершеннолетних.
82. Администрация должна обеспечивать тщательный подбор и наем сотрудников всех уровней и профессий, поскольку надлежащее управление исправительными учреждениями зависит от их честности, гуманности, способности работать с несовершеннолетними, профессиональных навыков, а также личной пригодности к такой работе.
83. Для достижения вышеуказанных целей персонал должен приниматься на работу в качестве профессиональных сотрудников с надлежащим вознаграждением, чтобы привлечь и сохранить на работе подходящих мужчин и женщин. Следует постоянно поощрять персонал исправительных учреждений для несовершеннолетних к гуманному, добросовестному и эффективному выполнению своих обязанностей, к тому, чтобы их поведение служило образцом для несовершеннолетних и положительно ориентировало их на будущее.
84. Администрация должна устанавливать такие формы организации и управления, которые облегчают общение между различными категориями персонала в каждом исправительном учреждении с целью обеспечения сотрудничества между различными службами по наблюдению за несовершеннолетними, а также между персоналом и администрацией, с тем чтобы персонал, находящийся в непосредственном контакте с несовершеннолетними, имел возможность работать в условиях, благоприятствующих эффективному выполнению им своих обязанностей.
85. Персонал должен получать такую подготовку, которая позволяла бы ему эффективно выполнять свои обязанности, включая, в частности, подготовку в области детской психологии, благополучие ребенка и ознакомление с международными нормами в области прав человека и прав ребенка, в том числе с настоящими Правилами. Персонал должен поддерживать и совершенствовать свои знания и профессиональные навыки путем посещения курсов профессиональной подготовки без отрыва от работы, которые должны организовываться через надлежащие периоды времени в течение все его профессиональной деятельности.
86. Директор исправительного учреждения должен иметь квалификацию, соответствующую возложенной на него задаче с точки зрения административных способностей, надлежащей подготовки и опыта, и должен выполнять свои обязанности в течение полного рабочего дня.
87. При выполнении своих обязанностей персонал исправительных учреждений должен уважать и охранять человеческое достоинство и основные права всех несовершеннолетних. В частности:
а) ни один сотрудник исправительных учреждений не может применять, провоцировать или допускать какие-либо пытки или любое иное жестокое, бесчеловечное или унижающее достоинство обращение или наказание ни под каким предлогом и ни при каких обстоятельствах;
b) весь персонал должен решительно выступать против любых актов коррупции и бороться с ними, незамедлительно сообщая о них компетентным властям;
c) весь персонал должен соблюдать настоящие Правила. Сотрудники, имеющие основания полагать, что имело или может иметь место серьезное нарушение настоящих Правил, должны сообщать об этом в вышестоящие инстанции или органы, уполномоченные рассматривать и устранять недостатки;
d) весь персонал должен обеспечивать полную охрану физического и психического здоровья несовершеннолетних, включая защиту от физических, сексуальных злоупотреблений и эксплуатации и издевательств над психикой человека, и принимать, когда это требуется, немедленные меры для обеспечения медицинского наблюдения;
е) весь персонал должен уважать право несовершеннолетнего на личную жизнь, и в частности сохранять конфиденциальный характер всех сведений, касающихся несовершеннолетних или их семей, полученных при выполнении его профессиональных функций;
f) весь персонал должен стремиться свести к минимуму различия между жизнью внутри исправительного учреждения и вне его, которые могут сказаться на должном уважении к достоинству несовершеннолетних как людей.