"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жолдауы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2014 жылғы 19 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауы.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 4-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Қазақстан Республикасы Парламентіне "Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Жолдау ұсынады.

Республика Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Негізгі Заңнан қисынды түрде келіп шығатын "Мәңгілік Ел" ұлттық идеясын жариялауы Қазақстанның конституциялық дамуындағы аса маңызды оқиға болды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының тарихи маңызын атап өту мақсатында Мемлекет басшысы алдағы 2015 жылды Конституцияның, Қазақстан халқы Ассамблеясының жиырма жылдығы деп жариялады.

Конституциялық Кеңестің бұдан бұрынғы жолдауы жарияланғаннан кейін өткен кезең ішінде, Қазақстан Республикасында ел Конституциясының жасампаздық әлеуетін жүзеге асырудың тиімділігін одан әрі арттыруға қызмет ететін аса маңызды мемлекеттік шешімдер қабылданып, іске асырылуда.

Өткен жыл дәуірге татырлық "Қазақстан-2050" Стратегиясын орындау жолындағы қарқынды жұмыстар алаңын құру жылы болды. Экономикалық қатынастарды одан әрі жетілдіру, Қазақстанның мемлекеттілігін нығайту барлық деңгейлердегі мемлекеттік билікті қалыптастыру мен іске асырудағы демократиялық негіздерді күшейту, өкілді органдардың өкілеттігін кеңейту, әлеуметтік әріптестік, басқаруды орталықсыздандыру, кәсіби мемлекеттік аппарат қалыптастыру бағыты бойынша ілгері жылжуда.

2013 жылғы тамызда тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет, жауапкершілігі аймағында 8 миллионға жуық қазақстандықтар өмір сүріп отырған ел әкімдерінің 91%-дан астамының сайлауы өтті. Қабылданған заңнамалық және ұйымдастырушылық шаралар арқылы әкімдерге өздерінің функцияларын тиімді атқаруы үшін қосымша өкілеттіктер мен қажетті қаржылық және өзгелей ресурстар берілді. Әкімдердің сайлануы халық тарапынан жергілікті әкімдердің қызметіне бақылауды күшейтуге кең мүмкіндік ашып, жекелей алған әрбір аумақтық қоғамдастықтағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға азаматтардың тікелей ықпалы артуына септігін тигізеді. Осылайша, саяси жүйені жаңғырту, қазақстандықтардың жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруға белсене қатысу практикасы мен дәстүрін кеңейту жолында тағы бір маңызды қадам жасалды.

Әкімшілік реформа жүргізу белсенді түрде жалғасты. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Кадр саясаты жөніндегі ұлттық комиссия конкурс негізінде кәсіби басқарушылардың мүлдем жаңа санатын – мемлекеттік саясаттың нақты бағыттарын іске асыруға жауапты мемлекеттік әкімшілік қызметтің "А" корпусын қалыптастырды.

Қазақстан Республикасының Президенті үстіміздегі жылғы 17 қаңтардағы өзінің "Қазақстандық жол - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Жолдауында (бұдан әрі – Жолдау) Қазақстанның әлемдегі ең дамыған отыз елдің қатарына кіруінің негізгі міндеттері мен жоспарын халыққа жариялады. Бұл бағытты жүзеге асыру мақсатында Елбасы Қазақстанның әлемдегі ең дамыған отыз елдің қатарына кіруінің тұжырымдамасын бекітіп, ол тұжырымдамада еліміздің ұзақ мерзімді дамуының негізгі үдерістері, мүмкіндіктері мен басым бағыттары, заманауи қыр көрсетулер айқындалды. Әсіресе, мемлекеттік институттардың жұмысын жетілдіру, құқықтың үстемдігі мен жұрттың бәрінің заң алдындағы теңдігі қағидаттарын одан әрі іске асыру, сот жүйесінің ашықтығы мен қол жетімділігін қамтамасыз ету, құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жаңа стратегияны қалыптастыру мен іске асыру, халықтың құқықтық мәдениетін арттыру қажеттілігі ерекше атап өтілді.

"Қазақстан-2050" Стратегиясының және Мемлекет басшысы Жолдауының конституциялық маңызға ие бұл қағидалары жоспарлы түрде жүзеге асырылуда.

Ұлттық құқықтық жүйенің құқықтың барлық негізгі саласындағы, жария құқық болсын, жеке құқық болсын, бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 16 қаңтардағы № 731 Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінге кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Олар әлемдік құқықтық кеңістікте болып жатқан заманауи өзгерістер мен үдерістерге сай келетін ұлттық заңнаманың жаңа буынын қалыптастыруға бағытталған. Мемлекет басшысы, заң шығару бастамасын бір мақсатқа жұмылдыруға қаратылған 2013-2016 жылдарға арналған Заң шығармашылығы жұмысының тұжырымдамалық жоспарын (2013 жылғы 9 тамыздағы № 610 Жарлық), сондай-ақ Құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2014-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын және Құқық қорғау органдарының кадр саясаты тұжырымдамасын бекітті (2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 720 Жарлық). Оларды жүзеге асыру жалпыға бірдей қабылданған әлемдік стандарттарға және "Қазақстан-2050" Стратегиясының мақсаттарына жауап береді.

Жаңа халықаралық экономикалық бірлестіктің құқықтық негізі болып табылатын Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа үстіміздегі жылғы 29 мамырда Астана қаласында қол қойылуы айтулы оқиға болды.

Негізгі заңдардың үстемдігін қамтамасыз ету саласында конституциялық соттар мен баламалы институттар арасындағы тығыз ынтымақтастықты әлемдік деңгейде қамтамасыз ету мақсатында құрылған, конституциялық бақылау органдары халықаралық қауымдастығының – Конституциялық сот төрелігі жөніндегі бүкіләлемдік конференцияның құрамына Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қабылдануы да Қазақстанда конституционализмнің ойдағыдай дамып отырғанына дәлел болды.

Тұтас алғанда, мемлекеттің Қазақстан қоғамы мен жаһандану жағдайында қызмет етуінің миссиясын, бет-бейнесі мен нысандарын бірте-бірте жаңарту үдерісі жалғасуда.

Конституциялық Кеңес Негізгі Заңның 72 және 78-баптарына сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар нормаларына ресми түсіндірме беріп, заңнамалық актілердің бірқатар ережелерінің конституциялығын тексерді. Конституциялық нормаларды Конституцияның жалпы ережелерімен және қағидаларымен қисынды байланыстыра, ұштастыра жасалған жүйелі түрдегі құқықтық талдауды негізге ала отырып, қабылданған нормативтік қаулыларда Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдары айқындалды. Атап айтқанда, заңнамалық нормаларды қолдану Конституцияда адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына ретінде танылатынын ескере отырып іске асырылуға тиіс, оларды қолдану адамның және азаматтың конституциялық құқықтарына нұқсан келтірмеуге тиіс.

Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларында тұжырымдалған құқықтық ұстанымдарын, сондай-ақ оның жолдауларындағы ұсынымдары мен ұсыныстарын заң шығарушы мен құқық қолданушылардың ескеруі дәйекті түрде жүргізіліп отырған конституциялық жаңғыртудың оң үрдісі болып табылады. Қабылданған бірқатар заңнамалық актілер мен шешімдер осыны айғақтайды.

Мәселен, "Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 Нормативтік қаулысын орындау мақсатында Республика Парламенті, кейбір конституциялық заңдарда көзделген мерзімдердің басталуы мен аяқталуын есептеудің тәртібін реттеуге бағытталған, "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына конституциялық мерзімдерді есептеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2013 жылғы 3 қазандағы № 133-V Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын қабылдады. Одан тыс, "Нормативтік құқықтық актілер туралы" 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213-І Қазақстан Республикасының Заңы, заңнамада белгіленген мерзімдерді есептеудің тәртібін бекітетін жаңа 6-1-баппен толықтырылды.

"Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына және Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әртүрлі заңнамалық актілердің құқық нормалары арасындағы қайшылықтарды, олқылықтарды, коллизияларды және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін нормаларды жою мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2013 жылғы 3 шілдедегі № 121-V Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен соттардың Конституциялық Кеңеске жүгіну рәсімін реттеу көзделетін жаңалықтар енгізілді.

Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 Нормативтік қаулысын және "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабын, 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшаларын, сондай-ақ мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша басқа да бірқатар нормаларын ресми түсіндіру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 Нормативтік қаулысына түсіндірме беру туралы" Конституциялық Кеңестің 2013 жылғы 16 мамырдағы № 2 Қосымша қаулысын жүзеге асыру мақсатында, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік органдардың құзыретін заңнамалық және (немесе) заңға тәуелді деңгейде бекіту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2014 жылғы 13 қаңтардағы № 159-V Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, мемлекеттік органдардың негізгі болып табылмайтын функциялары заңға тәуелді деңгейге көшіріле отырып, бірқатар заңнамалық актілерден алынып тасталды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 және 16-баптарын және Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 жолдауының ұсынысын орындау үшін, білікті заң көмегін тегін көрсету жүйесін одан әрі жетілдіру мақсатында 2013 жылғы 3 шілдеде Мемлекет басшысы Парламент қабылдаған "Мемлекет кепілдік берген заң көмегі туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекет кепілдік берген заң көмегін ұсыну мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарына қол қойды. Олар әркімнің бюджет қаражаты есебінен тегін көрсетілетін білікті заң көмегін алу құқығын іске асыруы үшін қосымша жағдай жасайды, тегін заң көмегінің барлық түрлері бойынша бюджеттік бағдарламалардың бірыңғай әкімшісін айқындайды, сондай-ақ мемлекеттік органдардың құқықтық ақпарат беру түрінде мемлекет кепілдік берген тегін заң көмегін өз құзыреті шегінде өтініш жасаған кез-келген жеке тұлғаға көрсетуге міндетті екенін белгілейді.

Ел Парламенті "Жол қозғалысы туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жол қозғалысы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдарды қабылдап, оларға Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 жолдауындағы ұсыныстарды орындауға бағытталған нормалар енгізілді. Республика Конституциясының 39-бабының талаптарына сәйкес жүргізушілердің, жолаушылар мен жаяу жүргіншілердің құқықтары мен міндеттері, құқық шектеушілік сипатындағы шараларды реттеу заңға тәуелді деңгейден заңнамалық деңгейге көшірілді.

Конституциялық Кеңестің 2010 жылғы 25 мамырдағы № 09-5/1 жолдауындағы, көлік құралдарын басқарушы тұлғалардың пайдалану және жол жүрісі ережелерін үнемі бұзғаны үшін жауапкершілігін белгілейтін 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155-ІІ Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 484-бабының кемшіліктерін жою жөніндегі ұсыныстары, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ақпараты бойынша, Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің жаңа редакциясында жүзеге асырылуда.

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесе отырып, Конституцияның 39-бабы 1-тармағының талаптарына сәйкестігі тұрғысында заңнамаға кең ауқымды талдау жасауда. Бұл жұмыс, адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің тізбесін ғана емес, мұндай шектеулерді қолданудың механизмдерін де тек заңда белгілеу қажеттігі айтылған Конституциялық Кеңестің 2011 жылғы 16 маусымдағы № 09-5/1 және 2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 жолдауларының ұсыныстарын орындау мақсатында жүргізілуде.

"Құқықтық актілер туралы" Заңның жобасын әзірлеу жалғасуда. Ол Конституциялық Кеңестің, арнаулы заңның құқықтық реттеу нысанасымен мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың құқық шығармашылығы мен құқық қолдану қызметінің әртүрлі мәселелері, солардың ішінде нормативтік болып табылмайтын құқықтық актілерді әзірлеу мен қабылдау тәртібі қамтылуы мүмкін. Қажет кезде заң шығарушы, Конституциямен көзделген өкілеттіктерін пайдалана отырып, оның құқықтық реттеу нысанасын айқындауға хақылы, деп түсіндірілген 2013 жылғы 6 наурыздағы № 1 нормативтік қаулысын жүзеге асыруға бағытталған.

"Қазақстан-2050" Стратегиясының ережелеріне сәйкес Парламент Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қылмыстық-атқару кодекстерін қабылдады. Олар адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүддесіне қызмет етуді және еліміздің құқық қорғау жүйесін заманауи қыр көрсетулерге бара-бар шара қолдануға мүмкіндік беретін деңгейге шығару міндетін шешуді мақсат етеді. Мемлекет басшысының тапсырмасымен Азаматтық іс жүргізу кодексінің жаңа редакциясының жобасы әзірленуде, ол азаматтық сот ісін жүргізудің тиімділігін, жеделдігін арттыру, қағаз бастылықтан арылту, соттардың қызметінде техника құралдарын кең пайдалануды, сондай-ақ медиация мен бітімге келу рәсімдерін белсенді түрде қолдануды қамтамасыз ету мақсатында оны жаңғыртуды көздейді.

Жоғарыда аталған негіз құраушы заңнамалық актілерде ұлттық құқықтық заңнамаға алғаш рет енгізіліп отырған институттар көзделгендіктен, алдымыздағы биік мақсаттарға жету үшін, мемлекеттің құқықтық саясатының осы салаларын құқықтық реттеудің жаңа режиміне көшу үшін қажетті жағдай жасайтын ұйымдастырушылық, құқықтық, кадрлық, түсіндіру шаралары және басқа да шаралар қолға алынуы тиіс.

Конституцияның нормаларын жүзеге асырудағы орнықты үрдістерді оң бағалай отырып, Конституциялық Кеңес мыналарды атап өту маңызды деп есептейді.

Еліміз дамуының жаңа кезеңінде Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін жүзеге асыру тиімділігін арттыруға, мемлекет пен қоғамның тұрақтылығына кепілдік болудың аса маңызды құралы ретінде Негізгі Заңның рөлін сақтап, нығайтуға, қолданыстағы құқық жүйесін жетілдіруге Негізгі Заңның құндылықтарын, идеялары мен ережелерін жаңа көзқараспен тереңнен түйсіну сеп болады.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдеріне, Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауларына жасалған талдау мынадай ұсынымдар мен ұсыныстар айтуға мүмкіндік береді.

Бірінші. Конституциялық материяның күрделілігі, конституциялық реттеу қатынастарының саналуандығы мен жылжымалығы, Қазақстан қоғамы өмірінің барлық жақтарының объективті түрде дамуы, заңдарды қабылдау кезінде де, қолдану кезінде де конституциялық құндылықтардың, ережелер мен нормалардың мағынасын сөзсіз ескеруді, сондай-ақ конституциялық ұғыну аппаратын пайдалануда ерекше ұқыптылықты талап етеді. Негізгі Заңның мәтінінде пайдаланылатын терминдерінде конституциялық құрылыстың, тұлға мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасының негізін құрайтын аса маңызды қоғамдық қатынастардың мазмұны: президенттік басқару нысаны, мемлекеттік құрылыстың біртұтастығы, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары, жоғары және жергілікті мемлекеттік органдардың жүйесі және т.б. көрініс тапқан. Тиісті ұғымдарды орынды пайдалану көп жағдайларда құқық шығармашылығының мазмұны мен бағытталуына, заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің соңыра қолданылуына айқындаушы түрде ықпал етеді.

"Әкімшілік рәсімдер туралы" 2000 жылғы 27 қарашадағы № 107-ІІ Қазақстан Республикасының Заңында мемлекет атынан белгілі бір функцияларды жүзеге асыруға Конституциямен, заңдармен, өзге де нормативтік құқықтық актілермен уәкілеттік берілген мемлекеттік мекеме ретінде мемлекеттік органның ұғымы нормативті түрде бекітілді (1-бап). Бұл орайда, мемлекеттік орган міндетті түрде мемлекеттік мекеме нысанындағы заңды тұлға мәртебесіне ие болуға тиіс. Бұл көзқарас, Конституциялық Кеңестің пікірінше, мемлекеттік органдардың жария-құқықтық табиғатын көмескілендіреді, олардың құқықтық мәртебесіне тән мемлекеттік-биліктік және жеке-құқықтық табиғатының араласып кетуіне әкеп соқтырады. Осы заңға өзгерістер енгізу кезінде, атқарушылық функцияларды іске асыратын мемлекеттік органдарға ғана қатысты қолданылатындай етіп оның құқықтық реттеу нысанасын нақтылаған жөн.

Заң жобаларының тұжырымдамалық тұрғыда сапалы әзірленуі, нормативтік құқықтық актілердің өзара сәйкестігі мәселелері үнемі назар аударуды талап етеді. Заңдарды қабылдауға байланысты болжамдау-талдау жұмысы, әкеп соқтыруы мүмкін әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және өзге де салдарын, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің ұсынылып отырған шараларының қаржылық тұрғыдан негізділігін айқындау механизмі жаңаша көзқарасты қажетсінеді. Бұл проблемалық міндеттерге Конституциялық Кеңес өзінің бірқатар жолдауларында назар аударған болатын (2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1, 2013 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 және т.б.).

Екінші. Конституциялық Кеңес заңнамалық актілерді және соларға ілесе жүретін заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді бір мезгілде шығару қажет екенін бірнеше рет атап өтті. "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасының қолданыстағы Заңына тиісті талап енгізілді. Алайда ол әркез орындала бермейді, заңға тәуелді құқықтық актілер көп жағдайларда едәуір кешігіп барып қабылданады немесе мүлдем қабылданбайды, осыған байланысты заңнамалық және заңға тәуелді жолмен реттеуде тепе-теңсіздік байқалады.

Мәселен, "Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Кодексі, белгілі бір орындарда темекі шегуге тыйым сала отырып, темекі шегу үшін арнайы бөлінген орындар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген талаптарға сәйкес жабдықталуға тиіс, деп айқындайды (159-бап). Темекi шегу үшiн арнаулы орындар бөлудi көздейтiн Қазақстан Республикасының заңдарын жұмыс берушінің бұзғаны, сондай-ақ бұл үшiн арнаулы белгiленбеген орындарда темекi шегушiлерге шаралар қолданбағаны үшін әкімшілік жауапкершілік көзделген (Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасы кодексінің 336-1-бабы). Алайда бұл тыйым қолданылып келе жатқан үш жыл ішінде, темекі шегу үшін бөлінетін арнаулы орындарға қойылатын талап әлі бекітілмеді.

Үшінші. Қабылдаған шешімдері оның тараптары үшін міндетті сипатқа ие халықаралық интеграциялық бірлестіктердің ұлттардан жоғары реттеуші органдарын қалыптастыруға орай, халықаралық-құқықтық актілерді Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі тұрғысында бақылау мәселелері өзекті бола бастады.

2009 жылғы 5 қарашадағы № 6 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, Негізгі Заңның 4-бабының 1 және 2-тармақтарына сай халықаралық ұйымдардың және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес құрылатын олардың органдарының шешімдері Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмеуге тиіс. Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтитыны және мемлекеттің Конституцияда белгіленген біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, Республиканың басқару нысанын өзгертуге жол берілмейтіні туралы Конституцияның 2-бабы 2-тармағының және 91-бабы 2-тармағының ережелерін бұзатын халықаралық ұйымдардың және олардың органдарының шешімдері Қазақстан үшін міндетті деп танылмайды. Сондай-ақ, халықаралық ұйымдардың және олардың органдарының адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзатын шешімдері тікелей қолданылмайды және, тиісінше, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің алдында басымдыққа ие болмайды, деп атап көрсетті.

Осыған байланысты, халықаралық шарттарға қол қойылғанға және олар бекітілгенге дейін, Конституцияға сәйкестігі тұрғысында оларды тексеруді қоса отырып, сарапшылық жұмыстың деңгейін арттырған жөн.

Конституциялық Кеңестің пікірінше, Негізгі Заңның ұлықтығын және тікелей қолданылуын сөзсіз және тиісті түрде қамтамасыз ету, конституциялық материалдық және процессуалдық ережелерді қалтқысыз сақтау бүкіл мемлекеттік және қоғамдық институттар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар үшін міндетті талап болып табылады.

Халық қалауын заңдарда және өзге де маңызды мемлекеттік актілерде білдіру, сондай-ақ азаматтардың жария институттарға ықпал ету рәсімдерін үнемі жетілдіру ішкі тұрақтылықтың, экономикалық даму мен халықтың әл-ауқаты жақсаруының пәрменді кепілі болып табылады.

Конституциялық құндылықтар, әлеуметтік әріптестік, тұлға, қоғам мен мемлекет мүдделерінің ұштасуы, олардың өзара іс-қимыл жасауы негізінде қазақстандықтардың сенімін одан әрі сақтап, нығайта беру қажет. Конституцияны бұлжытпай орындау – Қазақстанның қарыштап дамуының сенімді кепілі.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы	И.РОГОВ

О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан

Послание Конституционного совета Республики Казахстан от 19 июня 2014 года № 09-3/1.

В соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 2) пункта 4 статьи 17 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года № 2737 "О Конституционном совете Республики Казахстан" Конституционный совет Республики Казахстан представляет Парламенту Республики Казахстан послание "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан".

В конституционном развитии Казахстана важнейшим событием явилось провозглашение Президентом Республики – Лидером нации Н. А. Назарбаевым национальной идеи – "Мәңгілік Ел", которая логично вытекает из Основного закона.

В ознаменование исторического значения Конституции Республики Казахстан Главой государства наступающий 2015 год объявлен Годом двадцатилетия Конституции, Ассамблеи народа Казахстана.

За истекший с момента оглашения предыдущего послания Конституционного совета период в Республике Казахстан приняты и осуществляются важнейшие государственные решения, служащие дальнейшему повышению эффективности реализации созидательного потенциала Конституции страны.

Прошедший год стал отправным в формировании действенного плацдарма исполнения эпохальной Стратегии "Казахстан-2050". Дальнейшее совершенствование экономических отношений, укрепление казахстанской государственности продвигаются по линии усиления демократических начал в формировании и отправлении государственной власти на всех уровнях, расширения полномочий представительных органов, социального партнерства, децентрализации управления, формирования профессионального государственного аппарата.

В августе 2013 года впервые в истории независимого Казахстана состоялись выборы более 91 % всех акимов страны, в зонах ответственности которых проживают около 8 миллионов казахстанцев. Принятыми законодательными и организационными мерами акимам предоставлены дополнительные полномочия и необходимые финансовые и иные ресурсы для эффективного выполнения своих функций. Выборность акимов расширяет возможности усиления контроля за деятельностью местных акимов со стороны населения, а также способствует росту влияния граждан на социально-экономическую ситуацию в каждом отдельном территориальном сообществе. Таким образом, сделан еще один важный шаг на пути модернизации политической системы, расширения практики и традиций активного участия казахстанцев в местном государственном управлении и самоуправлении.

Активно продолжилось проведение административной реформы. На конкурсной основе Национальной комиссией по кадровой политике при Президенте Республики Казахстан сформирована принципиально новая категория профессиональных управленцев – корпус "А" административной государственной службы, ответственной за реализацию конкретных направлений государственной политики.

Президент Республики Казахстан в своем Послании от 17 января текущего года "Казахстанский путь-2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее" (далее – Послание) обнародовал основные задачи и план вхождения Казахстана в тридцатку самых развитых стран мира. Для воплощения этого курса в жизнь Лидером нации утверждена Концепция по вхождению Казахстана в число тридцати самых развитых государств мира, в которой обозначены ключевые тренды, вызовы, возможности и перспективные направления долгосрочного развития страны. Особо отмечена необходимость совершенствования работы государственных институтов, дальнейшей реализации принципов верховенства права и равенства всех перед законом, обеспечения прозрачности и доступности судебной системы, повышения эффективности деятельности правоохранительных органов, формирования и реализации новой антикоррупционной стратегии, повышения правовой культуры населения.

Данные конституционно значимые установки Стратегии "Казахстан-2050" и Послания Главы государства планомерно осуществляются.

В целях обеспечения конкурентоспособности национальной правовой системы во всех ее базовых отраслях, как публичного, так и частного права, Указом Президента Республики Казахстан от 16 января 2014 года № 731 внесены изменения и дополнения в Концепцию правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года. Они направлены на формирование нового поколения национального законодательства, отвечающего современным реалиям и тенденциям, происходящим в мировом правовом пространстве. Главой государства утверждены Концептуальный план законотворческой работы на 2013–2016 годы, который нацелен на консолидацию законодательных инициатив (Указ от 9 августа 2013 года № 610), а также Государственная программа дальнейшей модернизации правоохранительной системы на 2014–2020 годы и Концепция кадровой политики правоохранительных органов (Указ от 31 декабря 2013 года № 720), реализация которых позволит обеспечить создание правоохранительной системы, соответствующей общепринятым международным стандартам и целям Стратегии "Казахстан-2050".

Знаменательным событием явилось подписание в Астане 29 мая текущего года Договора о Евразийском экономическом союзе, который является правовой основой нового международного экономического объединения.

Подтверждением успешного укрепления конституционализма в Казахстане стало также принятие Конституционного совета Республики Казахстан в состав Всемирной конференции по конституционному правосудию – международной ассоциации органов конституционного контроля, учрежденной в целях обеспечения тесного сотрудничества на мировом уровне между конституционными судами и эквивалентными институтами в сфере обеспечения верховенства основных законов.

В целом продолжается процесс постепенного обновления миссии, облика и форм функционирования государства в политических, экономических и социальных координатах казахстанского общества в условиях глобализации.

Конституционным советом в соответствии со статьями 72 и 78 Основного закона давалось официальное толкование ряда норм Конституции Республики Казахстан, проверялась конституционность некоторых положений законодательных актов. Исходя из системного правового анализа конституционных норм в их логической связи и сопряженности с общими положениями и принципами Конституции, в принятых нормативных постановлениях определены правовые позиции Конституционного совета. В частности, применение законодательных норм должно осуществляться исходя из признания Конституцией человека, его жизни, прав и свобод в качестве высших ценностей и не может приводить к ущемлению конституционных прав и свобод человека и гражданина.

Положительной тенденцией последовательной конституционной модернизации является учет законодателем и правоприменителями правовых позиций Конституционного совета, сформулированных им в нормативных постановлениях, а также рекомендаций и предложений, содержащихся в его посланиях. Об этом свидетельствует ряд принятых законодательных актов и иных решений.

Так, во исполнение нормативного постановления Конституционного совета от 13 апреля 2012 года № 2 "Об официальном толковании норм Конституции Республики Казахстан по вопросу исчисления конституционных сроков" Парламентом республики принят Конституционный закон Республики Казахстан от 3 октября 2013 года № 133-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан по вопросам исчисления конституционных сроков", направленный на упорядочение порядка исчисления начала и окончания сроков, предусмотренных в некоторых конституционных законах. Кроме того, Закон Республики Казахстан от 24 марта 1998 года № 213-I "О нормативных правовых актах" дополнен новой статьей 6-1, закрепляющей правила исчисления сроков, установленных законодательством.

Конституционным законом Республики Казахстан от 3 июля 2013 года № 121-V "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан и в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам исключения противоречий, пробелов, коллизий между нормами права различных законодательных актов и норм, способствующих совершению коррупционных правонарушений", предусмотрены нововведения, предполагающие регламентацию процедуры обращения судов в Конституционный совет.

В целях реализации нормативного постановления Конституционного совета от 15 октября 2008 года № 8 и дополнительного постановления Конституционного совета от 16 мая 2013 года № 2 "Об истолковании Нормативного постановления Конституционного совета Республики Казахстан от 15 октября 2008 года № 8 "Об официальном толковании статьи 54, подпунктов 1) и 3) пункта 3 статьи 61, а также ряда других норм Конституции Республики Казахстан по вопросам организации государственного управления" принят Закон Республики Казахстан от 13 января 2014 года № 159-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам закрепления компетенции государственных органов на законодательном и (или) подзаконном уровнях", которым из ряда законодательных актов исключены функции государственных органов, не являющиеся основными, с перенесением их на подзаконный уровень.

Во исполнение статей 13 и 16 Конституции Республики Казахстан и рекомендаций послания Конституционного совета от 12 июня 2012 года № 09-3/1 в целях дальнейшего совершенствования системы оказания бесплатной квалифицированной юридической помощи 3 июля 2013 года Главой государства подписаны принятые Парламентом законы Республики Казахстан "О гарантированной государством юридической помощи" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования системы предоставления гарантированной государством юридической помощи". Они создают дополнительные условия для реализации права каждого на получение квалифицированной юридической помощи, оказываемой на бесплатной основе за счет бюджетных средств, определяют единого администратора всех бюджетных программ по всем видам бесплатной юридической помощи, а также устанавливают обязанность всех государственных органов в пределах своей компетенции оказывать любому обратившемуся физическому лицу бесплатную юридическую помощь в виде правового информирования.

Парламентом страны приняты законы "О дорожном движении" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дорожного движения", в которые включены нормы, направленные на исполнение рекомендаций Конституционного совета, содержащиеся в его послании от 12 июня 2012 года № 09-3/1. В соответствии с требованиями статьи 39 Конституции республики права и обязанности водителей, пассажиров и пешеходов, регламентация мер правоограничительного характера из подзаконного уровня перенесены на законодательный.

Рекомендации послания Конституционного совета от 25 мая 2010 года № 09-5/1 об устранении недостатков статьи 484 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года № 155-II, устанавливающей ответственность за систематическое нарушение правил эксплуатации и дорожного движения лицами, управляющими транспортными средствами, по информации Министерства внутренних дел Республики Казахстан, реализуются в новой редакции Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях.

Министерством юстиции Республики Казахстан совместно с заинтересованными государственными органами проводится масштабный анализ законодательства на предмет его соответствия требованиям пункта 1 статьи 39 Конституции. Эта работа ведется во исполнение рекомендаций посланий Конституционного совета от 16 июня 2011 года № 09-5/1 и от 12 июня 2012 года № 09-3/1, в которых говорится о необходимости закрепления исключительно в законах не только перечня ограничений прав и свобод человека, но и механизмов применения таких ограничений.

Продолжается разработка проекта Закона "О правовых актах". Она нацелена на реализацию нормативного постановления Конституционного совета от 6 марта 2013 года № 1, в котором разъяснено, что предметом правового регулирования специального закона могут быть охвачены различные вопросы правотворческой и правоприменительной деятельности государственных органов и должностных лиц, в том числе порядок разработки и принятия правовых актов, не являющихся нормативными. Законодатель вправе определить предмет его правового регулирования, используя полномочия, предусмотренные Конституцией.

В соответствии с положениями Стратегии "Казахстан-2050" Парламентом приняты новые Уголовный, Уголовно-процессуальный и Уголовно-исполнительный кодексы. Они призваны служить интересам защиты конституционных прав и свобод человека и гражданина и решению задач по выводу правоохранительной системы страны на уровень, позволяющий адекватно реагировать на современные вызовы. По поручению Главы государства готовится проект новой редакции Гражданского процессуального кодекса, который предполагает модернизацию гражданского судопроизводства с целью повышения его эффективности, оперативности и дебюрократизации, обеспечения широкого использования технических средств в деятельности судов, а также активного применения медиации и примирительных процедур.

С учетом того что в указанных основополагающих законодательных актах предусмотрены институты, впервые вводимые в национальную правовую систему, для достижения поставленных высоких целей должны быть приняты организационные, правовые, кадровые, разъяснительные и другие меры, которые создадут необходимые условия для перехода на новый режим правового регулирования указанных сфер государственной правовой политики.

Положительно оценивая устойчивые тенденции в реализации норм Конституции, Конституционный совет считает важным отметить следующее.

Повышению уровня эффективности реализации потенциала Конституции Республики Казахстан на новом этапе развития страны, сохранению и упрочению роли Основного закона как важнейшего средства гарантирования стабильности государства и общества, развитию системы действующего права будет способствовать углубленное с учетом новейших реалий осмысление ценностей, идей и положений Основного закона.

Анализ итоговых решений Конституционного совета, ежегодных Посланий о состоянии конституционной законности в республике позволяет высказать следующие рекомендации и предложения.

Первое. Сложность конституционной материи, многообразие и подвижность отношений конституционного регулирования, объективная эволюция всех сторон жизни казахстанского общества требуют безусловного учета смысла конституционных ценностей, положений и норм как при принятии, так и применении законов, а также особой щепетильности в использовании конституционного понятийного аппарата. В терминах, используемых в тексте Основного закона, воплощено содержание важнейших общественных отношений, составляющих основы конституционного строя, взаимоотношений личности и государства: президентская форма правления, унитарность государственного устройства, конституционные права и свободы человека и гражданина, система высших и местных государственных органов и другие. Корректность использования соответствующих понятий нередко определяющим образом влияет на содержание и направленность правотворчества, последующего применения законов и других нормативных правовых актов.

В Законе Республики Казахстан от 27 ноября 2000 года № 107-II "Об административных процедурах" нормативно закреплено понятие государственного органа в качестве государственного учреждения, уполномоченного Конституцией, законами, иными нормативными правовыми актами на осуществление от имени государства определенных функций (статья 1). При этом государственный орган должен непременно иметь статус юридического лица в форме государственного учреждения. Данный подход, по мнению Конституционного совета, размывает публично-правовую природу государственных органов, приводит к смешению государственно-властной и частно-правовой природы их правового статуса. При внесении изменений в данный закон целесообразно уточнить предмет его правового регулирования с тем, чтобы сконцентрировать применение закона только на государственных органах, осуществляющих исполнительные функции.

Постоянного внимания требуют вопросы обеспечения должной концептуальной проработки законопроектов, согласованности нормативных правовых актов между собой. В новых подходах нуждается прогнозно-аналитическая работа, механизм определения возможных социально-экономических, правовых и других последствий принятия законов, финансовой обоснованности предлагаемых мер правового регулирования общественных отношений. На эти проблемные задачи Конституционный совет обращал внимание в ряде своих посланий (от 12 июня 2012 года № 09-3/1, от 12 июня 2013 года № 09-3/1 и другие).

Второе. Конституционный совет неоднократно подчеркивал необходимость максимальной синхронизации издания законодательных актов и сопутствующих им подзаконных нормативных правовых актов. Соответствующее требование включено в действующий Закон Республики Казахстан "О нормативных правовых актах". Однако оно не всегда соблюдается, и подзаконные правовые акты нередко принимаются с существенным опозданием или не принимаются вообще, в связи с чем наблюдается дисбаланс законодательного и подзаконного регулирования.

К примеру, Кодекс Республики Казахстан "О здоровье народа и системе здравоохранения", устанавливая запрет на курение в определенных местах, определяет, что места, выделенные специально для курения, должны быть оборудованы в соответствии с требованиями, установленными Правительством Республики Казахстан (статья 159). За нарушение работодателем законодательства Республики Казахстан, предусматривающего выделение специальных мест для курения, а также непринятие мер к курящим в не определенных для этого специальных местах, установлена административная ответственность (статья 336-1 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях). Однако в течение трехлетнего периода действия указанного запрета требования, предъявляемые к местам, выделяемым специально для курения, не утверждены.

Третье. С формированием наднациональных регулирующих органов международных интеграционных объединений, решения которых носят обязательный для сторон характер, актуализировались вопросы мониторинга международно-правовых актов на предмет их соответствия Конституции Республики Казахстан.

В нормативном постановлении от 5 ноября 2009 года № 6 Конституционный совет указал, что, согласно пунктам 1 и 2 статьи 4 Основного закона, решения международных организаций и их органов, образуемых в соответствии с международными договорами Республики Казахстан, не должны противоречить Конституции Республики Казахстан. Не могут быть признаны в качестве обязательных для Казахстана решения международных организаций и их органов, нарушающие положения пункта 2 статьи 2 и пункта 2 статьи 91 Конституции о том, что суверенитет республики распространяется на всю ее территорию, и о недопустимости изменения установленных Конституцией унитарности и территориальной целостности государства, формы правления республики. Также не могут применяться непосредственно и, соответственно, иметь приоритет перед нормативными правовыми актами Республики Казахстан решения международных организаций и их органов, ущемляющие конституционные права и свободы человека и гражданина.

В связи с этим целесообразно усилить уровень экспертной работы на этапе до подписания и ратификации международных договоров, включая их проверку на соответствие Конституции.

По убеждению Конституционного совета, безусловное и надлежащее обеспечение верховенства и прямого действия Основного закона, неуклонное соблюдение конституционных материальных и процессуальных предписаний является непременным требованием для всех государственных и общественных институтов, должностных лиц и граждан.

Воплощение воли народа в законах и иных важнейших государственных актах, а также постоянное совершенствование процедур влияния граждан на публичные институты являются действенной гарантией внутренней стабильности, экономического прогресса и улучшения благосостояния населения.

Необходимо и далее сохранять и укреплять доверие казахстанцев на основе конституционных ценностей, социального партнерства, сочетания интересов и взаимодействия личности, общества и государства. Строгое следование Конституции – залог успешного развития Казахстана.

Председатель Конституционного совета
Республики Казахстан	И. РОГОВ
Члены Конституционного совета
Республики Казахстан:
И. БАХТЫБАЕВ, Н. БЕЛОРУКОВ, А. НУРМАГАМБЕТОВ, У. СТАМКУЛОВ