О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О государственной программе освоения казахстанского сектора Каспийского моря"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2003 года N 302

      Правительство Республики Казахстан постановляет:
      Внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа "О Государственной программе освоения казахстанского сектора Каспийского моря".

      Премьер-Министр
      Республики Казахстан

      Проект    

Указ Президента Республики Казахстан

О Государственной программе освоения
казахстанского сектора Каспийского моря

      В соответствии с подпунктом 8) статьи 44 Конституции Республики Казахстан, в целях содействия в обеспечении устойчивого экономического развития страны и улучшения качества жизни народа Казахстана путем рационального и безопасного освоения ресурсов углеводородов Казахстанского сектора Каспийского моря, обеспечения экологической безопасности региона и достижения развития сопутствующих отраслей индустрии страны постановляю:
      1. Утвердить прилагаемую Государственную программу освоения казахстанского сектора Каспийского моря (далее - Программа).
      2. Правительству Республики Казахстан в течение трех месяцев разработать и утвердить План мероприятий по реализации первого этапа Программы.
      3. Министерству энергетики и минеральных ресурсов Республика Казахстан ежегодно, по итогам полугодия и года представлять в Администрацию Президента Республики Казахстан и Правительства Республики Казахстан сводный аналитический доклад о ходе реализации Программы.
      4. Контроль и координацию по обеспечению выполнения Программы возложить на Министерство энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан.
      5. Настоящий Указ вступает в силу со дня подписания.

      Президент
      Республики Казахстан

Утверждена    
Указом Президента 
Республики Казахстан
от __ 2003 года N __

Государственная Программа
освоения Казахстанского сектора
Каспийского моря

1. Паспорт Государственной Программы

Наименование Программы     Государственная программа освоения
                           казахстанского сектора Каспийского моря

Основание для разработки   Стратегия "Казахстан-2030";
Программы                  Стратегия использования энергетических
                           ресурсов Казахстана;
                           Стратегический план развития Республики
                           Казахстан до 2010 года;
                           Программа Правительства Республики
                           Казахстан на 2002-2004 годы

Разработчики               Министерство энергетики и минеральных
                           ресурсов Республики Казахстан
                           ЗАО "Национальная компания "КазМунайГаз"

Цель и задачи Программы    Содействие в обеспечении устойчивого
                           экономического развития страны и
                           улучшении качества жизни народа
                           Казахстана путем рационального и
                           безопасного освоения ресурсов
                           углеводородов казахстанского сектора
                           Каспийского моря, обеспечения
                           экологической безопасности региона и
                           достижения развития сопутствующих
                           отраслей индустрии страны

Срок реализации Программы  2003-2015 годы

Источники финансирования   Республиканский и местные бюджеты,
                           прямые иностранные и отечественные
                           инвестиции, гранты международных
                           финансовых организаций или стран-доноров

Ожидаемый результат от     Рост объемов производства углеводородов
реализации Программы       и поступлений денежных средств в
                           государственный бюджет, привлечение
                           современных технологий мирового уровня,
                           создание новых рабочих мест

Контроль за реализацией    Министерство энергетики и минеральных
Программы                  ресурсов Республики Казахстан

2. Введение

      Государственная программа освоения казахстанского сектора Каспийского моря (далее - Программа) разработана на основе положений программы Правительства Республики Казахстан на 2002-2004 годы, в соответствии со Стратегией использования энергетических ресурсов Казахстана, сформулированной в Послании Президента страны народу Казахстана (Стратегия "Казахстан-2030"), а также в соответствии со Стратегическим планом развития Республики Казахстан до 2010 года.
      Предметом Программы является обоснование и согласование мер по эффективному освоению ресурсов углеводородного сырья, содержащегося в недрах казахстанского сектора Каспийского моря (далее - КСКМ).
      Программа является логическим продолжением Государственной программы освоения казахстанской части Каспийского моря (1 этап), утвержденной в 1993 году. Потребность уточнения стратегических положений и методов осуществления морских нефтегазовых операций связана со сложившимися позитивными тенденциями социально-экономического развития Республики Казахстан, быстрыми изменениями на мировых рынках углеводородов и направлениях их транспортировки, созданием ЗАО "НК "КазМунайГаз" (далее - Национальная нефтегазовая компания), обеспечивающей интересы государства.
      Большинство месторождений углеводородного сырья на территории Республики Казахстан к 2002 году прошли пик добычи. Дальнейший рост добычи на суше в первую очередь связан с интенсификацией разработки уже известных месторождений, таких как Тенгиз и Карачаганак. Вместе с тем, проведенные исследования показали, что основной прирост разведанных запасов и добычи углеводородного сырья следует ожидать в акватории Каспийского моря.

                                      Таблица 1. Добыча УВ в мире
------------------------------------------------------------------
Год  !Запад-!Централь-!Цент-  !Азиатско- !Ближний!Африка!Северная
      !ная   !ная и    !ральная!тихоокеан-!Восток !      !Америка
      !Европа!Восточная!Азия   !ский      !       !      !
      !      !Европа   !       !регион    !       !      !
------------------------------------------------------------------
          нефть и газовый конденсат, тыс. баррелей/день

1985   4 033    11 359     902     5 883   11 311   5684   12 677
1990   4 254    10 775     925     6 663   17 686   6881   11 241
1995   6 307     6 578     855     7 354   20 165   7318   11 016
2000   6 713     6 868    1314     7 782   7  782   7916     7916
2002

            нефть и газовый конденсат, млн. тонн/год

1985    201       567       45      294       565    284      633
1990    212       538       46      333       883    343      560
1995    315       328       43      367     1 006    365      550
2000    336       344       66      389     1 155    396      543
2002

                       газ, млрд. куб. м.

1985    203       557      136      111        64      51     559
1990    200       700      142      154       100      71     612
1995    246       646       91      212       142      85     689
2000    292       628       94      270       199     130     718
2002
------------------------------------------------------------------

      Продолжение таблицы

-----------------------------------------------------------
  Год   !Латинская!  Всего  !Развитые ! ОПЕК ! Республика
        !Америка  !         ! страны  !      ! Казахстан
-----------------------------------------------------------
         нефть и газовый конденсат, тыс. баррелей/день

1985       6880     58729     17356    17534     457
1990       7457     65855     16142    24564     502
1995       9140     68733     17965    27645     423
2000      10435     74957     18415    30796     706
2002                                             953

           нефть и газовый конденсат, млн. тонн/год

1985        343      2931       866      875      23
1990        372      3287       806     1226      25
1995        456      3431       897     1380      21
2000        522      3751       922     1541      35
2002                                              47

                      газ, млрд. куб. м.

1985         74      1755       782      153       5
1990         86      2065       841      216       7
1995        100      2210       972      285       5
2000        134      2464      1049      375      12
2002                                              15
-----------------------------------------------------------

      КСКМ рассматривается Программой как поверхность и недра морского дна. Морские границы в Каспийском море определяются международными соглашениями Республики Казахстан. Выполненные к настоящему времени в КСКМ геолого-геофизические работы в совокупности с материалами разведочных работ на прилегающих к морю участках суши, позволяют с высокой степенью надежности выделить зоны, содержащие крупные запасы углеводородов.
      Сложившаяся мировая практика работы на морских шельфах показывает, что от начала разведочных работ до получения первой коммерческой нефти проходит 8-10 лет.
      Программа охватывает период освоения, приходящийся на 2003-2005 годы, одновременно оценивая/прогнозируя развитие до 2015 года. Учитываются глобальные тенденции повышения значения морского шельфа как источника полезных ископаемых, в особенности - нефти и газа, а также необходимость сочетания рационального природопользования с традициями рыболовства и требованиями охраны окружающей среды. Раскрывая порядок перехода от проведения преимущественно геологоразведочных работ к использованию запасов углеводородов КСКМ, Программа нацеливает на превращение КСКМ в основную зону добычи углеводородов в Республике.
      Помимо вопросов развития морского нефтегазового комплекса на КСКМ Программа также рассматривает вопросы планомерного развития сопутствующих объектов производственного, социального и экологического назначения. Особое внимание уделяется вопросам организации работ по освоению, своевременному развитию адекватных организационных структур и наделению всех участников освоения достаточными полномочиями в соответствии с законодательством Республики Казахстан и передовой международной практикой.

3. Анализ современного состояния нефтегазового комплекса
Казахстанского сектора Каспийского моря

      3.1. Глобальные аспекты освоения запасов углеводородов КСКМ

      Наблюдаемые в настоящее время изменения рынков углеводородов обусловлены фундаментальными социально-экономическими процессами, к числу которых относятся глобализация, ускорение качественных изменений в технологиях, рост жизненных стандартов. Рационализация использования факторов производства способствует интенсивному перемещению производств, технологий и капиталов.
      Наиболее значимыми факторами внешней среды для нефтегазового комплекса Казахстана в долгосрочной перспективе будут являться:
      - сохранение тенденций глобального экономического роста;
      - изменение структуры мирового спроса на энергоносители в пользу развивающихся стран;
      - обострение конкуренции на рынках высококачественных энергоносителей;
      - ограниченность мировых запасов углеводородов;
      - глобальное значение нефтяных ресурсов Каспийского моря;
      - удовлетворительные для Казахстана транспортные и ценовые условия.
      За последние 30 лет сложились тенденции, при которых мировой ВВП растет в среднем на 3,3% в год, тогда как мировой спрос на нефть, как основной источник углеводородов, растет в среднем на 1% за год. Отставание потребления углеводородов от роста ВВП связано с процессами ресурсосбережения, главным образом, в развитых странах. Вместе с тем, непрерывно повышается удельный вес развивающихся стран в производстве ВВП и в потреблении углеводородов. По оценкам среднегодовой прирост мирового спроса вследствие структурных сдвигов может достигнуть в ближайшие годы 2,2%. При таком сценарии глобального развития предполагается все большее обострение проблем снабжения углеводородами.

                   Таблица 2. Среднедушевое потребление УВ в мире
------------------------------------------------------------------
Год  !Запад-!Централь-!Цент-  !Азиатско- !Ближний!Африка!Северная
      !ная   !ная и    !ральная!тихоокеан-!Восток !      !Америка
      !Европа!Восточная!Азия   !ский      !       !      !
      !      !Европа   !       !регион    !       !      !
------------------------------------------------------------------
              энергетический эквивалент углеводородов,
                       Гдж на человека в год

1985      99       136                 9       76      9      221
1990     107       143                11       78      9      225
1995     118        95      62        14       87      9      232
2000     120        94      65        15       97      9      235

                 нефть в литрах на человека в год

1985    1661      1476               181     1271    157     3269
1990    1779      1369               218     1162    155     3349
1995    1880       751     474       259     1216    156     3313
2000    1822       686     446       279     1288    148     3501

                  газ в куб. м. на человека в год

1985     713      1882                40      547     55     2105
1990     799      2160                50      719     64     2113
1995     966      1616    1061        64      895     68     2322
2000    1073      1663    1185        73     1067     70     2208
------------------------------------------------------------------

      Продолжение таблицы

-----------------------------------------------------------
  Год   !Латинская!  Всего  !Развитые ! ОПЕК ! Республика
        !Америка  !         ! страны  !      ! Казахстан
-----------------------------------------------------------
         энергетический эквивалент углеводородов,
                  Гдж на человека в год

1985         31        39       104       34
1990         33        40       112       37     105
1995         35        40       121       41      50
2000         38        40       125       44      37

            нефть в литрах на человека в год

1985        571       594      1683      525
1990        601       604      1817      511    1541
1995        629       591      1909      544     825
2000        663       602      1976      568     443

             газ в куб. м. на человека в год

1985        184       351       829      305
1990        196       374       873      379    1002
1995        212       375      1005      465     379
2000        248       380      1048      502     473
-----------------------------------------------------------

      Изменения территориальной и отраслевой структуры мирового спроса на энергоносители определяют направления поиска технологий, подходы к использованию невозобновляемых энергоресурсов. В структуре спроса будет продолжаться рост доли высококачественного горючего, что скажется на технологиях выработки дистиллятов и газов для производственных и коммунально-бытовых нужд.

           Таблица 3. Прогноз спроса и поставок нефти
                     в Европе и Азии, млн. т.

------------------------------------------------------------------
Прирост относи- !2005!2010!2015! !2005!2010!2015! !2005!2010!2015
тельно 2000 года!------------------------------------------------
                 !   Вариант 1  ! !  Вариант 2   ! !  Вариант 3
------------------------------------------------------------------
Спрос в Европе     24    49   79    24    49   79   24    49   79

Потребность с      54   129  209    54   129  209   54   129  209
учетом собствен-
ной добычи

Азербайджан        25    33   41    25    33   41   25    33   41
Казахстан          26    59   90    26    66   98   26    73  118
Россия (Тимоно-    18    33   16    18    33   16   18    33   16
Печора)
Ирак (снятие        0    20   40     0    20   40    0    20   40
санкций)
Всего прирост      69   145  187    69   152  195   69   159  215
поставок
Спрос в Черномор-  16    16   16    16    16   16   16    16   16
ском регионе

Ресурсы на         53   129  171    53   136  179   53   143  199
покрытие потреб-
ностей Европы

Дефицит (-),       -1    0   -38    -1    7   -30   -1    14  -10
излишек (+)

Спрос в Азии      204   382  595   204   382  595  204   382  595
Потребности с     214   407  625   214   407  625  214   407  625
учетом собствен-
ной добычи

Казахстан          1     20   48    1     20   70   1     20   80
Россия (проекты    31    11    3    31    11    3   31    11    3
Сахалин-1,
Сахалин-2)
Ирак (снятие
санкций)           60   120   220   60   120   220  60   120   220
Всего прирост      92   151   271   92   151   293  92   151   303
поставок

Дефицит (-),     -122  -256  -354 -122  -256  -332 -122  -256 -322
излишек (+)

Прирост чистого    27    79   138   27    86   168   27   93   198
экспорта
Казахстана

Контроль           27    79   138   27    86   168   27   93   198
------------------------------------------------------------------

      Оценки международных экспертов показывают, что при сохранении современных тенденций всех мировых разведанных запасов нефти хватит только на 40-50 лет. За пределами этого периода требуется переход к стратегиям сбережения ресурсов нефти и замены нефти в энергобалансах, сначала газом, а затем углями и другими новыми энергоносителями (водород и т.п.).

Рисунок 1. Обеспеченность УВ на 1 января (нефть)
(см. бумажный вариант)

      Добавление нефтяных ресурсов КСКМ к мировым разведанным запасам является определяющим фактором в глобальных энергетических стратегиях. Казахстан должен быть готов к гибкому сочетанию стратегий планомерного переноса нефтедобычи в акваторию Каспия и форсирования отдельных перспективных проектов.
      В долгосрочной перспективе транспортный фактор благоприятствует Казахстану. Перспективные рынки развивающихся стран расположены в ближайшем или досягаемом окружении Казахстана. В первую очередь это крупнейшие и динамично развивающиеся страны: Китай, Индия, Индонезия, Россия. Вместе с тем, сложившаяся структура перевозок энергоносителей нуждается в совершенствовании, поскольку ориентирует казахстанский экспорт углеводородов на Россию и Европу (на запад и север), тогда как наиболее перспективные развивающиеся рынки расположены в восточном и южном направлениях. Казахстан располагает всеми необходимыми трудовыми ресурсами должного качества для обеспечения отраслей нефтегазового комплекса в среднесрочной и долгосрочной перспективе. Однако в краткосрочном периоде нефтегазовый комплекс страны испытывает недостаток квалифицированных работников отдельных специальностей и вынужден привлекать иностранных специалистов.
      Ценовой фактор также благоприятствует нефтегазовому комплексу Казахстана. Ограниченность мировых и национальных запасов углеводородов уже привела к созданию региональных и глобальных систем контроля цен. Приемлемые "коридоры цен" связаны с бюджетными запросами стран-экспортеров нефти, необходимостью расширения и технического обновления нефтегазового производства, технологическими и экономическими возможностями потребителей по использованию углеводородов без привлечения альтернативных (не углеводородного происхождения) материалов и источников энергии.
      Вследствие снижения ресурсов углеводородов, а также удорожания использования доступных источников - заменителей углеводородов ожидается сохранение тенденции к росту верхней и нижней границ "ценового коридора". Этим создаются условия для постепенного вовлечения в оборот все новых запасов углеводородного сырья. Таким образом, ресурсы углеводородов КСКМ будут неизбежно востребованы мировым рынком.
      В бассейне Каспийского моря Казахстан координирует свою деятельность с Азербайджаном, Ираном, Россией и Туркменистаном. Каждая из стран "каспийской пятерки" имеет большой опыт нефтегазовых операций и связывает с ресурсами Каспийского моря надежды на социально-экономическое развитие. Между этими странами идет соревнование за инвестиции, за роли в международном разделении труда, за степень политического влияния в Каспийском регионе.
      Интенсивное и плодотворное развитие двусторонних и многосторонних отношений стран "каспийской пятерки" показывает, что они способны самостоятельно решить политические, экономические, экологические и технологические вопросы освоения КСКМ.

Рисунок 2. Ресурсы нефти газа
(см. бумажный вариант)

      3.2. Правовой статус Каспийского моря

      Возникновение новых независимых государств на постсоветском пространстве повлекло за собой необходимость разрешения множества проблем, связанных с обретением бывшими союзными республиками государственного суверенитета. Одна из таких проблем - территориальные вопросы. Перед государствами, прилежащими к Каспийскому морю, возникла задача его справедливого и цивилизованного, основанного на общепризнанных принципах международного права и мировой практики, раздела. Если до 1991 года Каспий принадлежал двум странам, то теперь его воды омывают берега пяти государств - России, Ирана, Азербайджана, Казахстана и Туркменистана.
      Существующие на сегодняшний день Договор между РСФСР и Персией 1921 года и Договор между СССР и Ираном 1940 года не отвечают изменившейся политической ситуации и не могут регулировать отношения прибрежных государств в полном объеме. Упомянутые договоры регулируют лишь вопросы торгового мореплавания и рыболовства, они не содержат никаких указаний на такие компоненты правового режима, как режим дна и его недр, режим воздушного пространства над морем, природоохранный режим и др.
      Это послужило основанием для начала переговорного процесса между прикаспийскими государствами с целью выработки совместными усилиями нового правового статуса Каспийского моря.
      Учитывая полярность позиций и подходов прикаспийских государств в определении правового статуса Каспия, геополитическую ситуацию в регионе, ход и перспективы переговорного процесса, заключение Соглашения между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о разграничении дна северной части Каспийского моря в целях осуществления суверенных прав на недропользование от 6 июля 1998 года и Протокола к нему от 13 мая 2002 года несомненно является успехом, что подтверждают многие специалисты и эксперты, в том числе и зарубежные. Применение метода деления по срединной линии при делимитации дна и недр Каспийского моря рассматривается ими как концептуальный прорыв в каспийском переговорном процессе.
      В Соглашении стороны определили принципы разграничения сопредельных частей дна Каспия. В соответствии с положениями статьи 1 Соглашения дно северной части Каспийского моря и его недра при сохранении в общем пользовании водной поверхности, включая обеспечение свободы судоходства, согласованных норм рыболовства и защиты окружающей среды, разграничиваются между сторонами по срединной линии, модифицированной на основе принципа справедливости и договоренности сторон. В Протоколе, являющемся приложением к Соглашению и его неотъемлемой частью, дано само географическое описание прохождения разграничительной линии донных секторов между Казахстаном и Россией, а также оговорены условия взаимовыгодного совместного сотрудничества в области освоения запасов углеводородного сырья. Модифицированная срединная линия базируется на основе равного удаления от берегов, она включает в себя участки, которые не являются равноотстоящими от берегов и определяются с учетом островов, геологических структур, а также с учетом других особых обстоятельств и понесенных геологических затрат.
      29 ноября 2001 года в Москве было подписано Соглашение между Республикой Казахстан и Азербайджанской Республикой о разграничении дна Каспийского моря между РК и АР, 27 февраля с.г. в Баку к этому Соглашению подписан Протокол. 23 сентября 2002 года Азербайджанская Республика и Российская Федерация заключили аналогичное соглашение о разграничении сопредельных участков дна Каспийского моря. В ближайшее время планируется подписание Соглашения между Республикой Казахстан, Азербайджанской Республикой и Российской Федерацией о точке стыка линий разграничения сопредельных участков дна и недр Каспийского моря, завершающего процесс юридического оформления национальных донных секторов трех государств. Азербайджанская сторона ведет переговоры с Ираном и Туркменистаном. В качестве основы наши партнеры используют именно казахстанско-российский опыт. В Совместном казахстанско-туркменском заявлении по вопросам, связанным с Каспийским морем, от 27 февраля 1997 года стороны согласились "придерживаться делимитации административно-территориальных границ по срединной линии". На рассмотрении государственных органов Туркменистана находится разработанный казахстанской стороной проект Соглашения между Республикой Казахстан и Туркменистаном о разграничении дна Каспийского моря. Таким образом, в случае успешного завершения разграничения дна и недр Каспийского моря между Казахстаном и сопредельными государствами, казахстанский донный сектор будет наибольшим и составит примерно 30 процентов, тогда как у Азербайджана - 21%, Туркменистана - 20%, России - 17% и Ирана -12%.

      3.3. Нефтяные операции в КСКМ

      К 2002 году достигнуты следующие результаты в освоении КСКМ:
      - выявлено более 120 перспективных структур;
      - выполнена оценка прогнозных ресурсов;
      - подрядчиком объявлено о коммерческом обнаружении на месторождении Кашаган и открытии месторождения на структуре Каламкас - море;
      - началась подготовка к подписанию контрактов на недропользование;
      - разработаны особые экологические условия проведения операций на море;
      - проведена оценка существующих объектов инфраструктуры и определены приоритетные проекты;
      - построена береговая база поддержки буровых работ в Караганском заливе.
      Общие геологические ресурсы углеводородов КСКМ превышают 25 млрд.т. условного топлива. Особенностью этого района является высокая концентрация углеводородов в отдельных зонах, на крупных месторождениях и структурах.

      3.3.1. Геолого-геофизическая изученность

      Планомерные геолого-геофизические исследования строения недр КСКМ начались в 30-х годах прошлого века.
      Поисковые сейсморазведочные исследования на акватории Каспийского моря проводились силами различных организаций. Первые сейсморазведочные работы по методу отраженных волн и корреляционному методу преломленных волн, выполненные в 1952-1962 годах, дали сведения о структурных формах и глубинах залегания надсолевых и подсолевых отложений, выделены Трехбратинское, Шубарбалинское и Комсомольское поднятия, отмечено продолжение Бозашинского поднятия в море.
      В 1981 году сейсморазведочные работы велись в районе мыса Ракушечный - мыса Гокмак. С 1982 года проводились региональные сейсморазведочные работы по методу общей глубинной точки, которые позволили получить сведения о глубоководной части КСКМ. Этими работами выявлен ряд поднятий в глубоководной части: Хазарская, Восточно-Хазарская, Казахская-2.
      Сейсморазведочное изучение северной акватории Каспийского моря по методу общей глубинной точки (МОГТ), проводившееся в период с 1975 по 1993 год, позволило оконтурить десятки солянокупольных структур и выявить несколько подсолевых палеозойских поднятий, наиболее крупными из которых являются поднятия Кашаган, Мурунжырау и Адай.
      К началу 90-х годов завершились магнитная и гравиметрическая съемки КСКМ, а в южных районах акватории в небольших объемах проводилось морское бурение. Гравиметрическая съемка, проводившаяся, главным образом, в северной части акватории Каспийского моря, позволила уточнить границы распространения соляного тектогенеза и выделить несколько соляных валов с соляными куполами в районе Уральской Бороздины. Магнитометрическими методами КСКМ изучен также выборочно. Аэромагнитной съемкой изучена вся северная часть. На отдельных участках акватории, преимущественно севернее широты мыса Тюбкараган, проводились гидромагнитные исследования.
      До 1993 года геофизические исследования и бурение скважин на Каспийском море производились силами российских и азербайджанских предприятий. Казахстанские организации не занимались морскими нефтяными операциями, так как не имели опыта их планирования и выполнения, не располагали необходимыми для этого финансовыми средствами, техническим и кадровым потенциалом.
      В декабре 1993 года было подписано Соглашение о создании Международного Консорциума в составе казахстанской компании "Казахстанкаспийшельф" (Оператор) и шести нефтяных компаний "Аджип" (Италия), "Бритиш Газ" (Великобритания), "Би-Пи/Статойл" (Великобритания/Норвегия), "Мобил" (США), "Шелл" (Нидерланды) и "Тоталь" (Франция) для реализации Комплексной программы по изучению геологического строения недр и разработке углеводородов КСКМ.
      В 1995-1998 годах Консорциумом были проведены сейсмические работы МОГТ - 2Д по всей акватории КСКМ, гравиметрические исследования на площади 60.000 км 2 , магнитометрические исследования северной части Каспийского моря.
      Данные работы позволили подтвердить представления о высоких перспективах нефтегазоносности КСКМ. По данным региональных поисковых сейсморазведочных работ 1993-1997 годов Консорциума "Казахстанкаспийшельф" и ряда выполненных тематических работ получены следующие оценки геологических ресурсов углеводородов КСКМ:
      Всего: 12-17 млрд.т., в т.ч.:
      - 7-10 млрд.т. - в подсолевых отложениях Прикаспийской впадины КСКМ;
      - 1 млрд.т. - в надсолевых отложениях Прикаспийской впадины КСКМ;
      - 3-5 млрд.т. - в морской части мезозойского комплекса Бозашинской зоны;
      - 1-2 млрд.т. - в морской части мезозойского комплекса Мангистауской зоны.
      На долю блоков Северо-Каспийского проекта приходится до 5,9 млрд.т. углеводородов в подсолевых отложениях.

Рисунок 3 Ресурсный потенциал
(см. бумажный вариант)

      Полученные ранее прогнозы будут непрерывно уточняться по результатам разведочного бурения. На современной стадии поисковых нефтегазоразведочных работ прогнозные извлекаемые запасы, определенные по категориям Д 1 и Д 2 , составляют по нефти - 4356 млн.т., по газовому конденсату - 61 млн.т., по свободному газу - 518 млрд.м 3 . Свыше половины выявленных запасов углеводородного сырья расположены в северной части КСКМ. По структуре Кашаган в ГКЗ РК на 2002 г., по категориям С 1 +С 2 , приняты на баланс извлекаемые запасы: по нефти - 1647,9 млн.т., по газовому конденсату - 884 тыс.т. и по газу - 969 млрд.м 3 . По мере освоения месторождения и получения новых данных запасы могут быть пересмотрены.
      Оценки подтверждают, что не вовлеченная в процесс освоения часть ресурсной базы углеводородов соизмерима по объему извлекаемых ресурсов нефти с совокупными запасами всех месторождений, разведанных на суше Казахстана.
      Наряду с ранее известными перспективными районами выявлены новые палеозойские и мезозойские структуры, подготовлены под бурение крупные перспективные структуры, такие как Кашаган, Курмангазы, Каламкас-море, Актоты и др.
      В 2000 году компания "Аджип ККО" начала поисковое бурение на  структуре Кашаган, были выполнены работы по трехмерной сейсмике 3Д в объеме 1573 км 2 .
      На конец 2002 года пробурено 7 разведочных и оценочных скважин. 30 июля 2002 года "Аджип ККО" объявила о коммерческом обнаружении на месторождении Кашаган. Также получен промышленный приток нефти на структуре Каламкас-море.
      В 2003 году планируется провести поисково-разведочное бурение (две скважины) на структурах Актоты и Кайран.
      Таким образом, на КСКМ проведен достаточно большой объем геолого-геофизических исследований и, за исключением отдельных участков, КСКМ достаточно изучен для широкого освоения морских месторождений углеводородов.

Рисунок 4. Карта блоков
(см. бумажный вариант)

      3.3.2. Оценка производственного потенциала

      С началом проведения морских нефтяных операций в Республике Казахстан были предприняты меры по созданию отдельных производственных мощностей, включая обработку и интерпретацию данных геологоразведки, разработки и освоения морских месторождений углеводородов. В то же время необходимо признать, что существующий производственный потенциал недостаточен для широкомасштабного освоения ресурсов углеводородов КСКМ.
      С целью ограничения проведения дорогостоящих исследований (анализы проб нефти, образцов керна, обработка геолого-геофизических данных и других материалов) за пределами республики, недропользователям необходимо включать в контракты положения, обязывающие их создавать современные научно-исследовательские центры в Республике Казахстан и модернизировать существующие лаборатории, способные проводить полный комплекс исследований по нефтяным операциям, проводимым на море.
      После отработки в 1995-1996 годах Международным Консорциумом "Казахстанкаспийшельф" сети региональных и поисковых сейсмических профилей на мелководье Северного Каспия и в переходной зоне, казахстанской стороне были переданы:
      - флотилия, состоящая из специализированных судов для проведения морских геофизических работ;
      - регистрирующая аппаратура;
      - комплексы для обработки и интерпретации геофизических материалов.
      Флотилия судов для проведения морских геофизических работ имеет в своем составе специализированные суда с мелкой осадкой (аэроботы, катамараны и т.д.), предназначенные для проведения в переходной (с глубиной воды до 1 метра) и мелководной (с глубиной воды до 10 метров) зонах, таких работ как:
      - бурение мелких скважин для нужд геофизики и инженерно-геологических исследований;
      - возбуждение и регистрация сейсмических сигналов;
      - укладка и транспортировка сейсмических кос;
      - топогеодезическое обеспечение;
      - транспортировка грузов и персонала.
      Создан мощный обрабатывающий комплекс, позволяющий осуществлять обработку двух и трехмерных сейсмических данных. Квалифицированный местный персонал осуществляет эксплуатацию и обслуживание этого комплекса.
      В настоящее время с участием отечественных и иностранных сервисных компаний выполняются сейсмические исследования 2Д и 3Д на перспективных структурах мелководья и переходной зоны КСКМ. Казахстанские организации располагают двумя морскими сейсмическими партиями с подготовленным персоналом и имеют возможность проведения морских сейсмических исследований 2Д и 3Д в ограниченном объеме, обеспечивающем сейсморазведку геологических структур на уже выделенных контрактных территориях, и доизучения новых наиболее перспективных блоков.
      Имеются объекты инфраструктуры для поддержки нефтяных операций, которые расположены в городах Актау, Атырау, Форт-Шевченко и Баутино. При этом ограничено количество ледокольных и транспортных плавсредств, а также отсутствуют морские трубопроводы для транспортировки углеводородов.
      Для работ в КСКМ также привлекается современная техника и передовые технологии для работы в сложных технических условиях:
      - буровая установка "Сункар";
      - буровая платформа "Гуртулус";
      - буровые установки на искусственных островах.

      3.3.3. Вложенные инвестиции

      До настоящего времени инвестиции в разработку углеводородного потенциала Каспийского моря осуществлялись в рамках двух проектов: Северо-Каспийский и "Казахойл-ЯННК". Северо-Каспийский проект является логическим продолжением работ, начатых в 1993 году в рамках Международного Консорциума, и осуществляется на основе первого Соглашения о разделе продукции (СРП), подписанного Казахстаном по морским блокам. С 1993 по 1997 годы инвестиции Международного Консорциума составили 218 млн. долл. США помимо 75 млн. долл. США, выплаченных в качестве подписного бонуса.
      С 1997 года, когда начались подготовительные работы к проведению морских операций на нефтяных блоках, затраты на нефтяные операции превысили 1063 млн. долл. США. Кроме того, подрядные компании в 1998 году выплатили Республике Казахстан подписной бонус по СРП в размере 175 млн. долл. США. На 31 декабря 2002 года инвестиции по Северо-Каспийскому проекту составили 1714,9 млн. долл. США.
      В соответствии с условиями СРП Подрядчик должен направлять средства в размере 1,5 млн. долл. США в течение первых четырех лет и 1 млн. долл. США в последующие годы на профессиональное обучение граждан Республики Казахстан, закупку приборов и научно-технической информации.
      Работы по проекту "Казахойл-ЯННК" начаты с марта 1999 года. Расходы составили около 50 млн. долл. США, из которых расходы по работам на Каспии - около 25 млн. долл. США. В соответствии с Основным Соглашением между ННК "Казахойл" и "ЯННК" проводились геолого-геофизические исследования, в том числе на площадях Теренозек-Прорва и Северный склон Бозашинского свода, находящихся в труднодоступных зонах переходной части Каспийского моря. На данные площади была выдана лицензия и подписан Контракт на разведку сроком до февраля 2005 года.

      3.4. Законодательная база и система государственного контроля

      Правовым основанием проведения нефтяных операций в КСКМ в настоящее время служат Указы Президента Республики Казахстан, имеющие силу закона, от 28 июня 1995 года N 2350 "О нефти" и от 27 января 1996 года N 2828 "О недрах и недропользовании", а также заключенные между Республикой Казахстан и Российской Федерацией Соглашения о разграничении дна северной части Каспийского моря в целях осуществления суверенных прав на недропользование от 6 июля 1998 года и Протокол к упомянутому Соглашению от 13 мая 2002 года.
      Обязательным условием проведения нефтяных операций в КСКМ является соблюдение Международных конвенций "О трансграничном загрязнении воздуха на большие расстояния" от 13 ноября 1979 года, "О трансграничном воздействии промышленных аварий" от 17 марта 1992 года, "Об охране и использовании трансграничных водотоков и международных озер" от 17 марта 1992 года, а также других международных соглашений, договоров, касающихся вопросов судоходства и чрезвычайных ситуаций, подписанных Республикой Казахстан. Также обязательным условием проведения нефтяных операций в КСКМ является безусловное соблюдение законодательства Республики Казахстан, касающегося безопасного ведения операций по недропользованию, чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера, промышленной и пожарной безопасности и охраны окружающей среды.
      Законодательство по вопросам недропользования также включает в себя блок постановлений Правительства Республики Казахстан и отдельные указы Президента страны. Продолжается развитие законодательства применительно к морским нефтегазовым операциям, а также для совершенствования порядка государственного контроля деятельности недропользователей.

      3.5. Сильные и слабые стороны

      Дальнейшему освоению КСКМ способствует ряд позитивных факторов:
      - политическая стабильность в Республике Казахстан, динамичная и конструктивная внутренняя и внешняя политика, которые способствуют поддержанию высоких темпов экономического развития;
      - экономический рост, особенно в развивающихся странах, который создает тенденцию опережения спроса на энергоносители в сравнении с приростом новых запасов углеводородов;
      - ограниченность мировых запасов углеводородных ресурсов;
      - доминирование углеводородов как ресурс для различных видов транспорта, нефтехимического производства;
      - стремление крупных мировых производителей нефти обеспечить экономически оправданный уровень цен;
      - готовность иностранных инвестиций прийти в КСКМ при достаточной рентабельности проектов и обеспечении стабильности контрактов;
      - наличие в каспийском бассейне стран, располагающих опытом морских нефтяных операций и/или коммуникационной инфраструктурой;
      - заинтересованность населения и организаций Прикаспийского региона в комплексном и планомерном освоении КСКМ.
      Вместе с тем, учитывается и то, что в долгосрочной перспективе на темпы освоения КСКМ могут действовать отдельные сдерживающие факторы:
      - относительное удорожание углеводородов, которое стимулирует их замещение другими видами сырья, энергоносителями и источниками энергии;
      - высокая стоимость и большая длительность реализации морских нефтяных проектов по сравнению с проектами на суше;
      - временная предпочтительность многочисленных легкодоступных источников углеводородов других нефтяных провинций с точки зрения освоения и транспортировки добытого сырья;
      - сложные горно-геологические, гидрологические и климатические условия;
      - чувствительность природной среды КСКМ к техногенным воздействиям;
      - проблемы утилизации попутного нефтяного газа и иных компонентов (сера);
      - расположенность объектов на трансграничной территории и международном озере;
      - наличие вероятности возникновения промышленных и транспортных аварий;
      - содержание в углеводородном сырье ядовитого токсичного вещества сероводорода (сернистый водород);
      - недостаточная нормативная база, регулирующая правовые отношения в вопросах предупреждения чрезвычайных ситуаций при ведении нефтяных операций на море и реагирования на них;
      - отсутствие надлежащей системы контроля и наблюдения за водным бассейном КСКМ;
      - отсутствие морской аварийно-спасательной службы для ликвидации чрезвычайных ситуаций на море;
      - отсутствие международного договора Прикаспийских государств в области предупреждения и ликвидации нефтяных разливов.

4. Цель и задачи Программы

      4.1. Цель Программы

      Рассматривая освоение КСКМ как длительный и сложный созидательный процесс, в который вовлекаются значительные природные, технические, трудовые и интеллектуальные ресурсы, настоящая Программа предусматривает согласование и упорядочение деятельности государственных организаций, недропользователей, инвесторов, физических лиц и других участников процесса освоения КСКМ.
      Учитывая политические и экономические условия развития морских нефтегазовых операций, оценивая масштабы работ в Прикаспийском регионе и их позитивное влияние на экономический рост страны, а также, осознавая повышенное значение природных факторов, Программа определяет цель и принципы освоения КСКМ.
      Цель освоения КСКМ:
      Содействие в обеспечении устойчивого, экономического развития страны и улучшении качества жизни народа Казахстана путем рационального и безопасного освоения ресурсов углеводородов КСКМ, обеспечения экологической безопасности региона и достижения развития сопутствующих отраслей индустрии страны.
      Принципы освоения КСКМ:
      - соблюдение интересов Республики Казахстан;
      - международное сотрудничество;
      - снижение рисков республики при заключении контрактов на недропользование;
      - комплексное и безотходное использование углеводородных ресурсов;
      - соблюдение казахстанских и международных правил, стандартов промышленной и пожарной безопасности, промышленной санитарии, охраны труда и окружающей среды;
      - обеспечение экологической безопасности Каспийского региона, строгий контроль, применение передовых и безопасных технологий и техники во избежание дестабилизирующего воздействия морских нефтегазовых операций на природную среду Каспийского моря;
      - привлечение казахстанских поставщиков товаров и услуг к реализации морских нефтегазовых контрактов.

      4.2. Основные задачи

      Освоение КСКМ потребует решения ряда задач, отражающих межотраслевой характер проблем долгосрочного развития морских нефтегазовых операций, зависимость многих параметров освоения от состава ресурсов углеводородов и геолого-технических условий месторождений.
      Основные задачи освоения КСКМ включают:
      - обеспечение прироста разведанных запасов углеводородов и выведение уровня добычи на стабильно высокий уровень;
      - развитие производства строительных материалов и конструкций для возведения морских сооружений;
      - развитие мультимодальной системы транспортировки углеводородов;
      - создание отечественного производства по выпуску товаров, оборудования и предоставления услуг;
      - перепрофилирование и модернизация части отечественных предприятий машиностроения и металлических конструкций для обеспечения морских нефтяных операций;
      - развитие морского флота и морских портов;
      - формирование собственной научно-технологической базы, подготовка и обучение казахстанских специалистов;
      - повышение эффективности управления морскими нефтяными операциями;
      - обеспечение охраны здоровья людей и окружающей среды;
      - предупреждение чрезвычайных ситуаций и обеспечение готовности к ликвидации их последствий;
      - развитие нефтехимических производств;
      - комплексная утилизация добываемого газа;
      - совершенствование законодательства, развитие нормативной правовой базы, способствующей решению задач освоения;
      - использование ресурса освоения КСКМ для развития других отраслей экономики страны.
      Большое значение для хода освоения будет иметь начальный этап освоения, задающий ключевые условия для широкого привлечения и эффективного вложения отечественных и иностранных инвестиций:
      - получение первой нефти на месторождении Кашаган в 2005 году;
      - расширение объемов геолого-разведочных работ для поисков углеводородов, что позволит увеличить прирост запасов - базу для расширения объемов добычи;
      - становление системы подготовки и маркетинга морских проектов;
      - опережающее развитие береговой инфраструктуры для расширения морских нефтяных операций;
      - организация производств импортозамещающей продукции для морских операций;
      - обеспечение Прикаспийского региона достаточным ассортиментом услуг наземного и воздушного транспорта и телекоммуникаций;
      - стандартизация казахстанских товаров и услуг для морского нефтегазового комплекса в соответствии с международными стандартами (ISO).
      Задачи освоения КСКМ направлены на ускорение вывода морских нефтегазовых операций на стабильно высокий уровень, который определяется:
      - ресурсным потенциалом шельфа;
      - допустимой экологической нагрузкой;
      - надежностью и безопасностью применяемого оборудования и технологий;
      - пропускной способностью транспорта;
      - возможностями подготовки специалистов;
      - рыночными потребностями в углеводородах;
      - и другими факторами.

5. Основные направления и механизм реализации Программы

      5.1. Основные направления и этапы реализации Программы

      Основные направления реализации Программы включают:
      - создание первоочередных организационных условий проведения морских операций;
      - становление системы маркетинга морских проектов;
      - развитие инфраструктуры поддержки морских операций;
      - совершенствование маршрутов экспорта углеводородов и транспорта;
      - совершенствование социальной инфраструктуры;
      - развитие системы обеспечения охраны окружающей среды;
      - совершенствование научно-технологической системы и подготовки кадров;
      - совершенствование правовой базы;
      - повышение качества отечественных товаров и создание условий для эффективного и планомерно возрастающего участия казахстанских предприятий и организаций в реализации морских нефтегазовых операциях;
      - развитие переработки и улучшение товарной структуры углеводородов;
      - развитие нефтехимической промышленности.
      Период освоения разделяется на три этапа, различающихся содержанием мероприятий и работ:
      - первый этап 2003-2005 годы - создание условий комплексного освоения;
      - второй этап 2006-2010 годы - ускоренное освоение;
      - третий этап 2011-2015 годы - стабилизация добычи.
      На первом этапе осуществляются следующие мероприятия:
      - проводится комплексная оценка потенциала КСКМ;
      - закладываются основы единого национального банка нефтегазовых данных;
      - происходит становление национальной нефтегазовой компании;
      - обеспечивается мониторинг Северо-Каспийского проекта (как пилотного казахстанского морского проекта);
      - закладываются основы инфраструктуры поддержки морских нефтяных операций и сервисной индустрии;
      - формируются оптимальные пакеты блоков и определяются ключевые параметры соглашений;
      - проводятся конкурсы и переговоры по условиям контрактов по участкам для разведки и добычи, а также по участкам для разведки;
      - формируется национальная система метрологического обеспечения морских нефтегазовых операций;
      - начинается формирование научной и проектно-технологической базы и подготовка казахстанского персонала для широкого проведения морских нефтяных операций;
      - разворачивается единая автоматизированная система экологического мониторинга и прогнозирования КСКМ;
      - определяется маршрут нового экспортного нефтепровода;
      - продолжаются работы по диверсификации транспортировки углеводородов с учетом морских проектов.
      На втором этапе начинается рост морской добычи углеводородов и экономических результатов по первым нефтегазовым проектам освоения КСКМ. Одновременно:
      - осуществляется планомерное выставление на тендеры новых морских блоков;
      - реализуется исполнение национальной нефтегазовой компанией функций оператора по морским проектам;
      - продолжается совершенствование требований к охране окружающей среды, соответствующих международным экологическим стандартам;
      - обеспечивается мониторинг всех морских проектов;
      - разрабатываются и осуществляются дополнительные природоохранные мероприятия, соответствующие повышенным экологическим стандартам;
      - продолжается подготовка и переподготовка казахстанских специалистов для нефтегазового комплекса и для смежных отраслей;
      - создается инфраструктура береговой поддержки морских операций;
      - развертывается строительство дополнительных трубопроводных мощностей (не экспортного назначения);
      - вступает в строй новый экспортный нефтепровод;
      - прорабатывается маршрут следующего экспортного нефтепровода;
      - достигается конкурентоспособность основных отечественных товаров и услуг для морского нефтегазового комплекса (импортозамещение для ведения морских операций).
      На третьем этапе морская добыча выходит на стабильно высокий уровень и в морских операциях начинает преобладать эксплуатационная деятельность.
      При этом:
      - достигается стабильно высокий уровень объемов морской добычи;
      - продолжатся конкурсы на новые блоки;
      - вводятся дополнительные мощности для экспортной транспортировки углеводородов;
      - создается индустрия переработки нефти и газа, обеспечивающая полную утилизацию сопутствующих компонентов;
      - потребности морских нефтегазовых операций покрываются преимущественно казахстанскими товарами и услугами;
      - завершается перевод основных технологий переработки на использование нефти с морских месторождений;
      - развертываются химические производства на основе углеводородного сырья;
      - ускоряется замещение иностранных специалистов на высших управленческих и научно-инженерных должностях казахстанскими учеными и специалистами;
      - развертываются природовосстановительные работы на побережье и на акватории Каспия;
      - обеспечиваются высокие жизненные стандарты казахстанцев;
      - достигается окупаемость инвестиций по освоению КСКМ;
      - развивается авиатранспортная коммуникация для мобильного передвижения операторов нефтегазового комплекса по акватории Каспийского моря.

      5.2. Механизм реализации Программы

      5.2.1. Правовое обеспечение

      Активизации морских нефтяных операций будет способствовать достижение договоренности по правовому статусу Каспийского моря в пятистороннем формате с участием Азербайджана, Ирана, Казахстана, России, Туркменистана.
      Форсирование подготовки и принятия всеми прикаспийскими государствами рамочной Конвенции пяти прикаспийских государств по правовому статусу Каспийского моря, включающей вопросы делимитации дна, является важным политическим шагом в международно-правовом обеспечении освоения КСКМ.
      С целью усовершенствования условий проведения морских нефтяных операций и инвестиционного климата в республике предусматривается совершенствование правовой базы по разделам:
      - недропользование и ведение морских нефтяных операций;
      - налогообложение и таможенное регулирование;
      - привлечение иностранных инвестиций;
      - валютное регулирование и контроль.
      Для обеспечения законодательных условий освоения КСКМ необходимо совершенствование законодательства в части:
      - налогового режима с целью формирования эффективной системы налогообложения, обеспечивающей значительные и стабильные поступления в бюджет от проведения морских нефтяных операций в КСКМ в условиях Республики Казахстан;
      - ведения морских нефтяных операций;
      - развития отечественного производства товаров, оборудования и услуг;
      - обеспечение санитарно-эпидемиологического благополучия;
      - охраны окружающей среды.
      С началом широкомасштабного освоения КСКМ возможно потребуется внесение дополнений в действующие нормативные акты по вопросам недропользования, экологии, страхования экологических рисков, роли национальной компании при проведении нефтяных операций на море и другие.

      5.2.2. Система маркетинга морских участков недропользования

      Порядок освоения ресурсов в КСКМ будет основан на равномерном предоставлении участков и блоков для недропользования в его северной, центральной и южной частях. Исключение могут составлять блоки, прилегающие к охраняемым государством природным объектам, рекреационным зонам, объектам оборонного комплекса и крупным населенным пунктам.
      Система маркетинга морских участков недропользования включает:
      - оценку ресурсного потенциала блоков и формирования перечня и состава участков недропользования, выставляемых на конкурс инвестиционных программ;
      - определение условий конкурса на участки недропользования;
      - рассмотрение предложений подрядчика по организации работ по проекту;
      - проведение переговорных раундов с победителем конкурса;
      - реализацию планов разведки, освоения и добычи.
      Уполномоченные органы совместно с национальной компанией производит изучение морских блоков:
      - данные, полученные в результате сейсморазведки, проходят переобработку и переинтерпретацию;
      - дается оценка перспективных ресурсов;
      - проводится геологическое моделирование резервуаров с анализом рисков;
      - строится финансовая модель проектов с учетом различных коммерческих и контрактных условий;
      - Правительством РК утверждаются тендерные блоки, определяется порядок и условия их выставления на конкурс.
      Результаты изучения используются для выделения участков недропользования и для последующих пересмотров (переоценок) ресурсного потенциала на основе дополнительных данных, полученных в процессе морских операций.

      5.2.3. Порядок выставления блоков

      Порядок выставления блоков в КСКМ представляет собой комплекс процедур направленных на поэтапное и рациональное освоение природно-производственного потенциала, включающий формирование участков недропользования и проведение конкурсов и переговоров с инвесторами.
      Формирование участков недропользования базируется на следующих принципах:
      - геолого-геофизическая изученность, плотность и качество сейсмических профилей;
      - наличие базовой структуры, обладающей значительными размерами и прогнозными ресурсами;
      - плотность геологических ресурсов участка в 200-500 млн. тн. условного топлива;
      - тектоническая приуроченность к определенной зоне с доказанной нефтегазокосностью;
      - одинаковые экологические требования;
      - возможность совместного освоения базовой и других структур участка;
      - расположение инфраструктуры поддержки морских нефтяных операций.
      По степени геологической изученности блоки подразделяются на хорошо изученные (выявлены крупные и средние перспективные структуры) и слабо изученные (примененными методами не выявлены перспективные структуры). Участки недропользования формируются из блоков и частей блоков различной степени изученности:
      - хорошо изученные и подготовленные блоки входят в участки, выставляемые на конкурс инвестиционных программ на разведку и добычу;
      - слабо изученные блоки могут группироваться в участки для выставления на конкурс инвестиционных программ на разведку.
      Проведению конкурса инвестиционных программ предшествуют:
      - геолого-техническая оценка участков недропользования;
      - определение ключевых условий конкурса на участки недропользования, которые составят основу контрактов на недропользование.
      Ключевые условия конкурса на участки недропользования раскрывают:
      - минимальную рабочую программу в физическом и денежном выражении;
      - размер подписного бонуса; схему налогообложения;
      - размер доли в проектах Национальной компании (не менее 50%);
      - предложения по утилизации газа и серы;
      - обязательства недропользователя по выполнению социальных проектов;
      - экологические стандарты при работах на море;
      - обязательства по использованию местных товаров, материалов и услуг, найму на работу и обучению казахстанских специалистов;
      - порядок проведения научно-изыскательных и проектных разработок и передачи технологий:
      - процедуру принятия решений;
      - иные условия, предусмотренные законодательством Республики Казахстан для предоставления права недропользования.
      Тендерными условиями на получение права недропользования на отдельных перспективных блоках, находящихся на территории КСКМ, может быть предусмотрено дополнительное вложение инвестиций на разведку и освоение малоперспективных отдаленных структур на суше в виде социальных обязательств недропользователя.
      Конкурс инвестиционных программ должен обеспечивать выполнение следующих принципов:
      - открытость (транспарентность) условий конкурсов;
      - освобождение государства от рисков геологоразведочных работ;
      - комплексность освоения КСКМ;
      - последовательное принятие обоснованных инвестиционных рисков;
      - соблюдение достигнутых договоренностей.
      Открытость условий конкурсов обеспечивает привлечение наиболее технологичных и опытных недропользователей. Вместе с тем необходимо не допускать чрезмерной концентрации ресурсов КСКМ в руках иностранных недропользователей, которая может привести к негативным последствиям для внешней политики страны из-за возникновения зарубежных страновых рисков.
      Государство освобождается от геологических рисков путем полного возложения их на недропользователей. Уровень рисков Национальной компании при разработке блоков в КСКМ от имени Республики Казахстан будут определены в ходе подготовки проекта к подписанию в зависимости от их доли участия, доли участия государства и изученности месторождения (блока, структуры).
      Комплексность предполагает проведение работ по всему КСКМ, что связано с минимизацией негативных воздействий на окружающую среду от чрезмерной концентрации работ на ограниченном участке, достижением наилучшей изученности недр и использованием различных источников углеводородного сырья.
      В настоящее время имеется примерно 23 нераспределенных участков с крупными и средними перспективными структурами. Для определения недропользователей на условиях разведка-добыча (конкурсы или прямые переговоры) предполагается ежегодно выставлять не менее 3-х участков. Параллельно будут выставляться участки для дополнительной разведки. Таким образом, начальный этап займет 7-8 лет (до 2010 года), в течение которых можно внести корректировки в темпы освоения с тем, чтобы урегулировать проблемы транспортировки и сбыта до 2015 года.
      По усмотрению Национальной компании производится привлечение на условиях субподряда других нефтегазовых и сервисных организаций для разработки участков недропользования, полученных Национальной компанией для проведения нефтегазовых операций.
      Победитель конкурса инвестиционных программ на разведку и добычу берет на себя твердые обязательства по выполнению геофизических исследований, бурению одной или нескольких разведочных скважин (при необходимости по строительству буровой установки), социальной программы, по обучению казахстанских специалистов и передаче технологий. Также других обязательных условий, устанавливаемых в контракте на недропользование с учетом законодательства Республики Казахстан, действующего на момент подписания данного контракта.
      Победитель конкурса инвестиционных программ на разведку берет на себя твердые обязательства по выполнению геофизических исследований, бурению одной или нескольких параметрических разведочных скважин, выполнению социальной программы, обучению казахстанских специалистов и передаче технологий в обмен на право выбора 1-2 блоков на участке и последующего заключения контракта на разведку и добычу на данном месторождении. При этом, оператором при проведении сейсмических исследований и гравиразведочных работ на морских блоках необходимо обеспечить участие отечественных компаний. Также победитель выполняет другие обязательные условия, устанавливаемые в положении контракта на недропользование с учетом норм законодательства Республики Казахстан, действующего на момент подписания данного контракта. Остальные уже изученные и подготовленные к маркетингу блоки участка выставляются на конкурс инвестиционных программ на разведку и добычу.

      5.2.4. Развитие добычи углеводородов

      Добыча нефти на суше в республике осуществляется 33-мя нефтедобывающими компаниями на более чем 100 месторождениях, расположенных в пяти областях. Основной прирост добычи обеспечивается на месторождениях Тенгиз, Карачаганак, Узень и других.
      Проведенные исследования показали, что в Казахстане наиболее значительный прирост извлекаемых запасов и добычи углеводородного сырья следует ожидать за счет ресурсов КСКМ. Как указывалось ранее, по предварительным оценкам, объем извлекаемых ресурсов углеводородов в КСКМ составляет порядка 8,0 млрд.т. Высокие перспективы КСКМ подтверждаются первыми результатами разведочного бурения 6 скважин, которые все оказались продуктивными. Результатом этого явилось открытие двух месторождений Кашаган и Каламкас-море. Аналогичные работы, проведенные компанией "Лукойл", показали перспективность структур в российском секторе Каспийского моря.
      На первом этапе до 2005 года основные работы в КСКМ будут связаны с бурением разведочных скважин по блокам первой очереди. По мере завершения разведочного бурения и перехода к стадии освоения и добычи объем буровых работ возрастет значительно.
      Выявленные прогнозные ресурсы углеводородов в КСКМ позволяют в перспективе довести добычу нефти с месторождений КСКМ до уровня 150-200 миллионов т. и удерживать его на этом уровне в течение 25-30 лет. Так, первоначальные извлекаемые запасы месторождения Кашаган на Северном Каспии составляют порядка 1,7 млрд.т. Прирост добычи, ожидаемый с месторождения Кашаган, составляет порядка: в 2005 году - 0,5 млн.т., в 2010 году - 22 млн.т. и в 2015 году - 60 млн.т. Ожидается, что добыча на других блоках первого этапа начнется в 2009-2010 годах. Учитывая существующую неопределенность, связанную с проведением разведочных работ и подтверждением прогнозных запасов, в качестве исходных условий использовались прогнозные оценки запасов и добычи, с использованием стандартных методик и компьютерной программы "QUESTOR OFFSHORE", выполненные в трех вариантах для различных уровней вероятности обнаружения:
      - 15% (первый, минимальный вариант);
      - 25% (второй, средний вариант);
      - 35% (третий, максимальный вариант).
      По предварительным оценкам реализация Программы позволит довести уровень добычи нефти с морских месторождений в 2005 году до 0,5 млн.т., к 2010 году до 40 млн.т. и к 2015 году - до 100 млн.т.

Рисунок 5. Добыча нефти
(см. бумажный вариант)

     Отличительной особенностью подсолевых месторождений северной части КСКМ является высокое содержание в нефти растворенного газа - порядка 30%. Ожидается, что только в нефти месторождения Кашаган будет содержаться такое же количество извлекаемого газа, как и в Карачаганакском месторождении. На структурах центральной части КСКМ ожидается обнаружение нефти с незначительным газовым фактором, подобным на месторождениях Каламкас на суше. В южной же части КСКМ предполагается открытие не только нефтяных, но и газовых месторождений. Таким образом, можно ожидать, что в целом по КСКМ добыча газа в углеводородном эквиваленте может составить до 60% к объему добываемой нефти.
      С учетом этих особенностей геологических структур и на основе прогноза добычи нефти во всех трех регионах КСКМ прогноз добычи газа в КСКМ ожидается в 2005 году - 0,3 млрд.м 3 ., к 2010 году - до 24 млрд.м 3 . и к 2015 году - до 63 млрд.м 3 .

Рисунок 6. Добыча газа
(см. бумажный вариант)

      Таким образом, одной из задач освоения ресурсов КСКМ должно стать комплексное решение вопросов утилизации газа.

      5.2.5. Утилизация газа

      Отличительной особенностью попутного газа месторождения Кашаган и других перспективных подсолевых структур является высокое (около 19%) содержание сероводорода в сыром газе. С учетом этого при освоении месторождений в КСКМ предусматривается полная утилизация попутного газа по закрытой схеме, где до 75% сырого газа будет закачиваться обратно в пласт. Объемы закачки сырого газа в пласт ожидаются в 2005 году - до 0,3 млрд.м 3 ., к 2010 г. - до 16 млрд.м 3 . и к 2015 г. - до 40 млрд.м 3 .
      При этом излишки газа, необходимые для переработки и реализации, составят в 2010 году порядка 8 млрд.м 3 . и в 2015 году до 23 млрд.м 3 . Излишки попутного газа будут подаваться с морских месторождений по трубопроводу на газоперерабатывающие комплексы (ГПК), которые будут располагаться на суше. В целом система подготовки газа.

Рисунок 7. Направление газа
(см. бумажный вариант)

      ГПК будет включать очистку попутного газа, выделение сжиженных фракций, отделение и хранение серы, а также компремирование товарного газа для перекачивания в газотранспортную систему Республики Казахстан.

      5.2.6. Переработка и совершенствование товарной структуры
             углеводородов

      Обеспечение внутренних потребностей республики нефтепродуктами является первостепенной задачей не только в рамках развития КСКМ, но и в плане стабильного развития всей экономики страны в целом.
      Фактический объем переработки нефти на отечественных нефтеперерабатывающих заводах (НПЗ) в 2000 году составил 6,4 млн.т., в 2001 году - 7,6 млн.т. и в 2002 году ожидается - 7,8 млн.т., который обеспечивает только 70% от потребности внутреннего рынка в нефтепродуктах. Недостаток внутреннего производства нефтепродуктов покрывается за счет импорта в основном из России.
      Для обеспечения потребностей внутреннего рынка нефтепродуктами Министерством энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан произведен расчет необходимой и прогнозной загрузки казахстанских НПЗ сырьем. Расчет выполнен на основе анализа внутреннего потребления основных нефтепродуктов - бензина, авиационного керосина и дизельного топлива за 2000-2002 годы, а также по данным Министерства экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан о прогнозируемом приросте ВВП в республике.
      По данному прогнозу для обеспечения внутренних потребностей республики в нефтепродуктах потребуется переработка нефти в объемах к 2005 году - до 9,5 млн.т., к 2010 году - до 14,8 млн.т. и к 2015 году увеличение - до 18,6 млн.т. (смотреть табл. 4).

Таблица 4. Прогноз добычи нефти и поставок нефти
на НПЗ РК до 2015 года

                                                      млн. тонн
------------------------------------------------------------------
Годы ! Добыча ! ТШО и ! КСКМ  ! Суша  !Постав-!в т.ч.  !в т.ч.
      ! нефти, !  КИО  !       !без ТШО!ка на  !из ре-  !из ре-
      !всего по!       !       !и КИО  !НПЗ РК !сурсов  !сурсов
      !  РК    !       !       !       !       !НДК     !НДК
      !        !       !       !       !       !(суша)  !(КСКМ)
------------------------------------------------------------------
2001    39,248   15,977    0     23,272   7,611    7,611       0
2002    45,298   17,079    0     28,219   7,850    7,850       0
2003    48,780   18,700    0     30,080   8,500    8,500       0
2004    56,000   22,270    0     33,730   8,900    8,900       0
2005    61,159   21,800   0,500  38,859   9,580    9,080     0,5
2006    80,286   26,400   8,000  45,886  11,400   10,192   1,208
2007    83,469   34,800  11,000  37,669  12,000    9,188   2,812
2008    86,869   35,900  14,000  36,969  12,940    9,017   3,923
2009    92,320   35,600  21,000  35,720  13,880    8,712   5,168
2010   118,600   45,100  40,000  33,500  14,820    8,171   6,649
2011   129,047   44,800  52,000  32,247  15,760    7,865   7,895
2012   139,920   44,900  64,000  31,020  16,700    7,566   9,134
2013   157,780   52,000  76,000  29,780  17,640    7,263  10,377
2014   168,857   52,300  88,000  28,557  18,580    6,965  11,615
2015   179,200   51,900 100,000  27,300  18,600    6,659  11,941
------------------------------------------------------------------

      В настоящее время на НПЗ РК перерабатывается порядка 30% нефти, добываемой на месторождениях на суше (без учета добычи на месторождениях Тенгиз и Карачаганак). В перспективе до 2006 года добыча нефти на оффшорных месторождениях будет расти незначительно.
      Снижение добычи нефти на суше, без учета СП ТОО "Тенгизшевройл" (далее - СП "ТШО") и Карачаганакской интегрированной организации (далее - КИО), с 45 млн.т. в 2006 году до 27 млн.т. к 2015 году и одновременный рост потребностей в переработке нефти на НПЗ РК с 9,5 млн.т. в 2005 году до 18,6 млн.т. к 2015 году потребует поставки нефти из ресурсов, добываемых в КСКМ, начиная с 2006 года в объемах до 12 млн.т. к 2015 году.
      В дальнейшем ожидается естественное падение добычи на месторождениях на суше из-за истощения извлекаемых запасов. В связи с этим увеличивающиеся внутренние потребности в переработке нефти, начиная с 2007 года, невозможно будет обеспечить только за счет ресурсов, добываемых на суше, не привлекая поставки нефти, добываемой на месторождениях КСКМ (рис.8).

Рисунок 7. Поставка нефти на НПЗ РК с КСКМ
(см. бумажный вариант)

      Поставку нефти с месторождений КСКМ необходимо осуществлять в первую очередь на Атырауский НПЗ (АНПЗ), на котором предусматривается завершение модернизации к 2006 году, а в последующем и на НПЗ в городах Шымкенте (ШНОС) и Павлодаре (ПНПЗ).
      Ежегодные поставки нефти на НПЗ РК производятся в соответствии с графиками, ежегодно утверждаемыми Министерством энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан исходя из технических возможностей транспортных систем и транзитных квот с учетом интересов внутреннего рынка.
      На Павлодарский нефтехимический завод (ПНХЗ) поставки сырья будут осуществляться по схеме взаимообмена/купли-продажи нефти путем поставок по нефтепроводу Атырау-Самара в Россию и получению эквивалентных объемов из Российской Федерации по нефтепроводу Омск-Шымкент.
      Выработка извлекаемых запасов нефти Кумкольского месторождения, основного поставщика сырья для Шымкентского НПЗ, в 2002 году составляла 70%. В связи с этим предусматривается поставка нефти с месторождений КСКМ на Шымкентский НПЗ двумя маршрутами:
      - по нефтепроводу Атырау-Самара, взаимообмен/купля-продажа через Российскую Федерацию, далее по нефтепроводу Омск-Шымкент;
      - по нефтепроводу Узень-Атырау, Атырау-Кенкияк (с учетом возможности реверсирования), далее по проектируемому нефтепроводу Кенкияк-Аральск-Кумколь.

Рисунок 8. Поставки нефти с КСМК на НПЗ РК
(см. бумажный вариант)

      5.2.7. Совершенствование маршрутов экспорта нефти и газа

      Существующий транспортный потенциал, который может быть использован для транспортировки нефти, добываемой на месторождениях КСКМ, включает:
      - магистральные нефтепроводы и газопроводы;
      - морские порты и портовые сооружения для хранения и перевалки углеводородов;
      - фрахтуемые иностранные суда для перевозки углеводородов (нефтеналивные танкеры);
      - вспомогательные суда;
      - железнодорожные нефтеналивные и газонаполнительные терминалы;
      - специальный подвижной железнодорожный состав (цистерны).
      Транспортировка углеводородов с месторождений КСКМ предусматривается следующими экспортными маршрутами:
      - нефтепроводом на Самару и Новороссийск с дальнейшим продвижением на европейские рынки;
      - газопроводом на Александров Гай и на Северный Кавказ;
      - морским путем в порты Каспийского моря;
      - железнодорожными маршрутами до пунктов переработки или перевалки.
      В 2002 году начато строительство нефтепровода Кенкияк-Атырау для объединения в единую систему обособленных Западного, Актюбинского и Восточного магистральных нефтепроводов. С завершением данного нефтепровода и реализацией в перспективе проектируемого маршрута Кенкияк-Аральск-Кумколь появится возможность транспортировать нефть с Прикаспийского региона в северные, центральные и южные регионы Казахстана, а в последующем и в направлении Китайской Народной Республики (КНР).

Рисунок 9. Состояние транспортной инфраструктуры
(см. бумажный вариант)

      Но мере освоения нефтегазовых месторождений КСКМ появится потребность в диверсификации поставок углеводородов в различных направлениях. Для выбора новых экспортных маршрутов транспортировки углеводородов предстоит:
      - определить перспективные варианты и выбрать приоритетный экспортный маршрут;
      - провести переговоры с транзитными странами для получения экономически привлекательных условий;
      - обеспечить долевое участие казахстанских добывающих организаций в проектах по строительству трубопроводов.
      Строительство объектов трубопроводного транспорта различными субъектами хозяйственной деятельности должно производиться с учетом экономических интересов государства и эффективности использования средств, при этом не должно допускаться строительство дублирующих маршрутов и сооружений.
      Совершенствование маршрутов экспорта предполагает мультимодальную транспортировку углеводородов, в которой рационально комбинируются мощности трубопроводного, железнодорожного и морского транспорта.
      Ниже перечислены основные действующие и перспективные экспортные маршруты транспортировки углеводородов с месторождений КСКМ.
      Магистральный нефтепровод Атырау-Самара. Данный маршрут является основным транзитным направлением экспорта казахстанской нефти через территорию Российской Федерации. В соответствии с долгосрочным Соглашением о транзите нефти, подписанным 7 июля 2002 года между Республикой Казахстан и Российской Федерацией, российская сторона гарантированно предоставит возможность осуществления транзита казахстанской нефти через территорию Российской Федерации по системе нефтепроводов ОАО "АК "Транснефть".
      Учитывая перспективный рост добычи нефти на Западе Казахстана, предполагается следующее поэтапное увеличение пропускной способности по нефтепроводу Атырау-Самара:
      - в 2003 году до 16,5 млн.т.;
      - в 2004 году до 19 млн.т.;
      - в 2005 году до 25 млн.т.
      Казахстанская нефть по этому нефтепроводу будет, в основном, традиционно поставляться на черноморские порты Новороссийск и Одесса, но наряду с этим перспективным маршрутом для увеличения поставок казахстанской нефти на рынки Восточной Европы и Балтики является также и Балтийская трубопроводная система (БТС).
      Нефтепровод КТК. Первая очередь данного нефтепровода имеет пропускную способность до 28 млн.т/год из которых доля Республики Казахстан составляет 21,6 млн.т. Освоение нефтяных месторождений КСКМ и интенсивный рост добычи нефти в этом регионе потребует дополнительного расширения пропускной способности существующих мощностей КТК к 2005 году до 38 млн.т/год (доля РК-28 млн.т.), к 2008 году до 58 млн.т. (доля РК-43 млн.т.) и к 2011 году до 67 млн.т. (доля РК-50,7 млн.т.).
      Учитывая привлекательность средиземноморского рынка для высококачественных сортов казахстанской нефти, данный маршрут является одним из основных маршрутов для экспорта.
      Морской порт Актау. В 2002 году через порт Актау транспортировано более 5 млн.т. нефти, из которых до 2 млн.т. - через территорию России по нефтепроводу Махачкала-Тихорецк-Новоросийск. Остальная часть казахстанской нефти транспортировалась от порта Баку (Азербайджан) по железной дороге до черноморских портов Батуми и Супса (Грузия).
      Привлекательность данного маршрута для некоторых нефтяных компаний предполагает увеличение существующих мощностей порта Актау по перевалке нефти до 8 млн.т/год со строительством соответствующей портовой инфраструктуры и/или филиалов порта Актау (Баутино и Курык).
      На период до 2009 года существующие транспортные системы достаточны для экспорта всех объемов нефти, добываемых в Казахстане.
      Однако прогноз роста добычи нефти на месторождениях КСКМ показывает, что уже к 2009 году данных экспортных мощностей будет недостаточно и потребуется строительство новых трубопроводных экспортных систем (рис.11).
      При добыче нефти в Казахстане свыше 92 млн.т/год, в т.ч. с КСКМ - 21 млн.т/год с 2009 года потребуется строительство 1-го нового экспортного трубопровода. С достижением роста добычи нефти до 140 млн.т/год, в т.ч. с КСКМ - 64 млн.т/год, к 2012 году потребуется строительство 2-го нового экспортного трубопровода.
      В этой связи в перспективе рассматриваются следующие нефтетранспортные направления.
      Направление Актау-Баку (нефтепровод Баку-Тбилиси-Джейхан (БТД)). В сентябре 2002 года начато строительство нефтепровода БТД, завершение которого планируется в 2005 году. Проектная мощность нефтепровода составит 50 миллионов тонн нефти в год. Данный нефтепровод предназначен для транспортировки азербайджанской нефти со структур Азери Чираг-Гюнешли. Однако, учитывая участие в данном проекте подрядчиков северо-каспийского проекта - ENI (Аджип), TotalFinaElf и Inpex, будет возможность транспортировать казахстанскую нефть с месторождения Кашаган по данному направлению в случае экономической целесообразности его использования для нефтяных компаний.
      В настоящих условиях реальным вариантом поставки казахстанской нефти в нефтепровод БТД являются танкерные перевозки из порта Актау (или Баутино) до Баку, в связи с чем необходимо развитие танкерного флота и портовой инфраструктуры.

Рисунок 10. Развитие транспортных маршрутов экспорта нефти
(см. бумажный вариант)

      Проект нефтепровода Западный Казахстан - Китай. Выход казахстанской нефти на рынки Китая и далее в страны Азиатско-Тихоокеанского региона также является перспективным направлением экспорта. Существенным положительным фактором на данном направлении является отсутствие риска, связанного с транзитом через территорию других государств, т.к. маршрут нефтепровода Западный Казахстан - Китай будет проходить по территории Казахстана и Китая - стран, заинтересованных в экспорте казахстанских углеводородов.
      Для переработки казахстанской нефти в Китае планируется строительство в Синьзян-уйгурском автономном районе (СУАР) крупного НПЗ для переработки значительных объемов нефти, а также поставка нефтепродуктов на восток Китая по трубопроводу.
      В КНР завершается строительство нефтепродуктопровода из центрального Китая, НПЗ Ланчжоу в восточные районы КНР и проектирование трубопровода Урумчи-Ланчжоу. При реализации данных планов КНР будет заинтересована в поставках дополнительных объемов нефти из Казахстана.
      Генеральным соглашением между Министерством энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан и Китайской Национальной Нефтегазовой Корпорацией (КННК) от 24 сентября 1997 года предусмотрено строительство экспортного нефтепровода из Западного Казахстана в Западный Китай.
      В Соглашении четко определен маршрут и протяженность трассы нефтепровода - 2797 км, проектируемый объем перекачки - 20 млн.т/год, организация финансирования и сроки строительства - 4 года. Стоимость нефтепровода - 2157,8 млн. долл. США, срок окупаемости при полной загрузке - 10 лет.
      Проект нефтепровода Казахстан - Туркменистан - Иран. По предварительным исследованиям данный маршрут является одним из экономически привлекательных вариантов для экспорта казахстанской нефти на рынки стран Персидского залива. По проекту маршрут нефтепровода начинается в Западном Казахстане, проходит через западный Туркменистан и далее по территории Ирана до его северного региона.
      По предварительным оценкам основные технические показатели следующие:
      - диаметр - 32-дюйма;
      - пропускная способность - 25 миллионов тонн в год;
      - длина - 2137 км.
      Особых технических ограничений для выхода казахстанской нефти к терминалам Персидского залива по маршруту Казахстан - Туркменистан - Иран для дальнейшей транспортировки на азиатский рынок не существует. Предлагаемый перспективный маршрут для казахстанской нефти на рынок Персидского залива относительно прост, за исключением некоторых технологических факторов.
      Экспортные газопроводы. В ближайшие годы станут актуальными вопросы поставок казахстанского газа на внутренние и внешние рынки по экспортным газопроводам. Для решения этих вопросов "Концепция развития газовой отрасли Республики Казахстан до 2015 года", одобренная постановлением Правительства Республики Казахстан от 11 января 2002 года N 25, предусматривает увеличение производительности газопроводов "Средняя Азия - Центр", занимающих ключевую позицию в системе газопроводов как в стратегическом, так и в экономическом плане, до 40 млрд.м 3 - в 2005 году и до 65 млрд.м 3 - в 2010 году.
      Наиболее перспективными и реальными рынками поставок  казахстанского природного газа являются рынки России, Восточной и Западной Европы, Азиатско-Тихоокеанского региона. В настоящее время имеется ряд возможностей по организации казахстанского экспорта, а именно:
      - система газопроводов ОАО "Газпром" - экспорт газа в страны СНГ, Восточную и Западную Европу;
      - строительство экспортного Транскаспийского газопровода Казахстан - Туркменистан - Азербайджан - Грузия - Турция для экспорта газа в Турцию и Европу;
      - строительство экспортного (транзитного) газопровода Туркменистан - Казахстан - Китай для экспорта газа в Китай, страны Юго-Восточной Азии;
      - строительство экспортного газопровода Казахстан - Туркменистан - Афганистан - Пакистан - Индия для экспорта газа в Пакистан и Индию.

Рисунок 11. Направления экспорта сухого и сжиженного газ
(см. бумажный вариант)

      В условиях проводимой либерализации европейского газового рынка объединение стран-экспортеров природного газа становится наиболее актуальным. Одним из основных поставщиков природного газа на рынки этих стран является РАО "Газпром" и страны Средней Азии.
      Объединению общих усилий основных производителей природного газа стран СНГ по проведению эффективной экспортной политики будет способствовать создание "Газового альянса".
      Важным шагом в этом направлении явилось подписание 28 ноября 2001 года Соглашения между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о сотрудничестве в газовой отрасли. В рамках данного Соглашения 7 июня 2002 года на паритетной основе учреждено совместное казахстанско-российское предприятие ЗАО "КазРосГаз".
      В основу деятельности совместного предприятия включены следующие направления:
      - заключение соответствующих соглашений между правительствами республик - участниц газового альянса, газовыми компаниями как в двустороннем, так и в многостороннем форматах по взаимовыгодному сотрудничеству в газовой отрасли и обеспечение их реализации;
      - согласование политики в вопросах развития газотранспортных систем;
      - разработка совместных проектов транспортировки газа до и через территории стран-участниц;
      - создание новых экономически конкурентоспособных газотранспортных мощностей и необходимой инфраструктуры;
      - разработка единых тарифов на транспортировку газа;
      - разработка совместного баланса поставок и транзита;
      - согласование общих условий, принципов и механизмов осуществления операций по взаимообмену газа;
      - маркетинг природного газа на взаимовыгодных и экономически обоснованных условиях.

      5.2.8. Нефтехимическая промышленность

      Развитие нефтехимической промышленности определено Стратегией использования энергетических ресурсов Казахстана, сформулированной в Послании Президента страны народу Казахстана (Стратегия "Казахстан-2030"), а также Стратегическим планом развития Республики Казахстан до 2010 года и Концепцией развития химической и нефтехимической промышленности Республики Казахстан до 2015 года.
      В соответствии с Программой действия Правительства Республики Казахстан на 2002-2004 годы намечены меры по реализации Программы развития химической и нефтехимической отрасли промышленности республики на 2002-2010 годы, которые должны обеспечить расширение объемов производств конкурентоспособной товарной нефтехимической продукции с последующим импортозамещением сырьевых ресурсов.
      В настоящее время доля нефтехимических и сопряженных с ними химических производств, работающих на потребительский рынок, ниже 15%, в то время как в экономически развитых странах этот показатель достигает 50-60%. Преобладание в нефтехимической отрасли капитало-, фондо- и энергоемких производств оказывает сильное дестабилизирующее действие на динамику экономических процессов в нефтехимической промышленности.
      Несмотря на существующее положение в сырьевом обеспечении республики, есть позитивные сдвиги по возобновлению производства нефтехимической промышленности и выпуску товарной продукции. Общая численность работающих в настоящее время в нефтехимической промышленности составляет около 4,5 тыс. человек.
      В целях создания условий для восстановления и развития предприятий нефтехимической промышленности необходимо развитие следующих направлений:
      - создание полноценной инфраструктуры нефтехимической промышленности по глубокой переработке углеводородного сырья путем восстановления существующих крупных производств отрасли с вводом в эксплуатацию дополнительных наукоемких технологий;
      - снижение сырьевой составляющей в импорте нефтехимической продукции и увеличения доли высокотехнологических и импортозамещающих продуктов нефтехимии;
      - создание нефтехимического оборудования модульного типа для переработки отечественного сырья;
      - интенсификация научно-технического прогресса в нефтехимической отрасли за счет собственного научно-технического потенциала и быстрого освоения лицензионных технологий;
      - увеличение доли нефтехимических производств, работающих на потребительский рынок, в общем объеме валовой продукции до 50-60%, что соответствует уровню стран с развитой экономикой;
      - создание конкурентоспособных экспортоориентированных нефтехимических производств и удовлетворение потребности внутреннего рынка в важнейшей нефтехимической продукции;
      - интеграция в общемировую систему производства и сбыта нефтехимической продукции и завоевание в ней собственной ниши;
      - наращивание производственного потенциала регионов республики, вовлечение в общественное производство нетрудоустроенного населения, создание новых рабочих мест.
      В законодательном и нормативном правовом аспекте предстоит обеспечить реализацию следующих задач:
      - обеспечение импортозамещения по основным сырьевым ресурсам с определением поставщиков и объемов поставки (квоты выделения сырьевых ресурсов);
      - на первых этапах нормативное регулирование процесса обязательных поставок нефте- и газодобывающими компаниями сопутствующих продуктов (как при газофракционировании, так и при переработке нефти) для переработки на создаваемом нефтегазовом комплексе.
      В настоящее время нефте- и газопереработка в Казахстане осуществляется по топливной схеме. Такая технология не предусматривает производство сырья для нефтехимической промышленности. Из-за отсутствия основных сырьевых компонентов и ряда других причин часть предприятий нефтехимической промышленности за период с 1992 по 1998 год остановили производства, перепрофилировались или самоликвидировались.
      В настоящее время в республике действуют или находятся на стадии восстановления производства 5 нефтехимических предприятий:
      - ТОО "Завод пластических масс", г. Актау;
      - ОАО "Сараньрезинотехника", г. Сарань, Карагандинская область;
      - ТОО "Карагандарезинотехника", г. Сарань, Карагандинская область;
      - ОАО "ИнтерКомШина", г. Шымкент;
      - ТОО "Завод Полипропилен", г. Атырау.
      Из них ТОО "Завод Полипропилен" на стадии восстановления производства, остальные работают не на полную мощность. Все нефтехимические предприятия республики работают на импортируемом сырье. Объемы производств в соответствии с проектными мощностями всех предприятий нефтехимической промышленности могут быть увеличены или восстановлены при решении одной из основных проблем отрасли - стабильного обеспечения отечественными сырьевыми ресурсами.
      Таким образом, Республика Казахстан, обладающая уникальными ресурсами углеводородного сырья, не имеет современных технологически увязанных нефтехимических производств, позволяющих ей реализовать в мировом сообществе свой потенциал конкурентоспособного производителя нефтехимической продукции высокой товарной готовности и обеспечить потребность в ней различных отраслей экономики республики. Предприятия Казахстана пока не осуществляют выпуск ранее производимой основной нефтехимической продукции: полипропилена, полистирола, химических волокон, резинотехнических изделий (в том числе шин), лаков, красок, смол, полимерных композиционных материалов и изделий из них, а также многих видов товаров народного потребления.
      В связи с этим, с целью развития в регионе и стране в целом перерабатывающей промышленности, ориентированной на выпуск продукции тонкого органического синтеза, и на этой основе - продукции высокой товарной готовности для нужд страны и экспорта. Министерство энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан, в рамках комплексной программы КСКМ в качестве инвестиционного проекта, планирует вблизи промышленной зоны инфраструктуры по освоению КСКМ осуществить строительство нефтехимического комплекса, с внедрением существующих в мире наиболее современных и эффективных технологий по глубокому фракционированию жидких компонентов природного газа и установок по получению первичных нефтехимических продуктов (этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол и др.) как экспортных продуктов и затем, поэтапное создание производства пластических масс.
      Строительство нефтехимического комплекса по глубокому фракционированию жидких компонентов природного газа, установок по получению первичных нефтехимических продуктов и в дальнейшем предприятий нефтехимической промышленности позволит насытить внешний и внутренний рынок нефтехимическим сырьем и конкурентоспособной продукцией нефтехимии.
      Этот вариант строительства экономически выгоден, так как сырьевая база будет находиться непосредственно рядом с производством, уменьшится себестоимость продукции за счет снижения энергоемкости, стоимости сырья, транспортных расходов и как следствие отпускная цена продукции будет значительно ниже, чем на существующих нефтехимических комплексах СНГ, дальнего зарубежья.
      МЭМР РК проводится работа по привлечению инвесторов для реализации названного проекта, а совместно с российским предприятием ООО "Торговый Дом "Экстрапласт", с долевым участием в инвестициях проекта планируется объединить группу предприятий, работающих в сфере нефтехимической промышленности Казахстана и России, в единую технологическую схему, обеспечиваемую казахстанским сырьем.
      Одним из основных вопросов является повышение качества и конкурентоспособности продукции нефтехимической промышленности, что целесообразно решать на основе организации вертикально-интегрированной структуры (желательно с участием государства или национальной компании), которая бы осуществляла деятельность от добычи углеводородного сырья до глубокой переработки попутного нефтяного газа или нефти с выпуском конечных продуктов нефтехимии с высокой добавленной стоимостью.
      Интеграция даст положительный результат благодаря комбинированию производств, оптимизации потоков, использованию объектов инфраструктуры. Нефтехимические установки получат сырье по низким ценам и за счет эффекта комбинирования, масштаба и дешевого сырья продукция будет конкурентоспособна и найдет сбыт на мировом рынке, что, в свою очередь, позволит увеличить доходы компании.
      В настоящее время на действующих предприятиях при привлечении прямых инвестиций есть реальные возможности расширить и наладить производство ряда наукоемкой продукции нефтехимического производства.
      Утилизация серы . Мировая выработка серы в последние годы составила около 62 млн.т/год. из которых 41 млн.т. получают при переработке нефти и газа. Прогнозируется, что производство серы в мире будет превышать ее потребление еще как минимум в течение 10 лет.
      Основной особенностью углеводородов месторождения Кашаган и других подсолевых структур КСКМ является высокое (до 19%) содержание сероводорода.
      Производство серы на месторождении Кашаган начнется в 2005 году при добыче "ранней нефти" и попутного газа. При этом минимальное производство элементарной серы из углеводородов, добываемых на месторождении Кашаган, ожидается порядка 2500 т/день.
      Программа утилизации серы на месторождении Кашаган разрабатывается оператором Северо-Каспийского проекта - компанией "Аджип ККО" с учетом проектов по утилизации серы СП "ТШО" на месторождении Тенгиз. К 2002 году на месторождении Тенгиз ежедневно производится около 4,4 тыс.т. элементарной серы.
      Производимая СП "ТШО" дегазированная сера высокого качества представляет собой продукт широкого потребления и основана на крупных капиталовложениях. Однако из-за отсутствия рынков потребления на Тенгизе накоплено порядка 6,5 млн. тонн серы, которая хранится в твердом виде в соответствии с международной практикой.
      Для снижения воздействия на окружающую среду СП "ТШО" прекратило с 2000 года производство и транспортировку дробленой серы. Производство жидкой серы к 2002 году осуществлялось в небольших количествах до 500 т/сутки. С целью достижения полной утилизации ежедневно производимой серы и недопущения увеличения объемов твердой серы, хранящейся на складской территории, СП "ТШО" в конце первого квартала 2003 года завершает строительство производства по выработке чешуйчатой серы с мощностью 600 тонн в сутки.
      Также СП "ТШО" реализует проект по строительству производства гранулированной серы с мощностью до 2,2 тыс.т/сутки с завершением в конце 2003 года. Для обеспечения эксплутационной гибкости, при незапланированных событиях, хранение серы предусмотрено на складских территориях компании.
      Новыми формами использования серы, кроме уже известных, являются производство серного бетона, серного цемента, серного асфальта и серного битума.
      Серный бетон может полностью заменить традиционный бетон на портландцемент. Преимуществом серного бетона является возможность его использования в любых климатических условиях и неподверженность воздействию агрессивной среды. Из серного бетона можно получать конечные продукты в виде дорожных и тротуарных плит, дренажных труб, фундаментов и т.п.
      В связи с этим одним из возможных вариантов утилизации серы является использование добываемой серы в качестве серобетона для прокладки автодорог, что предполагается внедрить в производство в ближайшие годы.
      Необходимо провести комплекс работ по изучению долговременного экологического воздействия больших массивов серы и разработать технологии долговременного их хранения в Республике Казахстан.
      Программа утилизации серы по Северо-Каспийскому проекту на месторождении Кашаган. С целью защиты охраны окружающей среды от воздействия производства серы "Аджип ККО" разрабатывает радикально новую стратегию по утилизации данного продукта, основанную на получении дохода от ее реализации. При утилизации серы, производимой из углеводородов месторождения Кашаган, компания предусматривает использование опробованной стратегии СП "ТШО" в отношении производства и реализации серы.
      Данная стратегия включает:
      - использование технологии подготовки серы, отвечающей всем требованиям охраны труда и окружающей среды;
      - внедрение последних достижений технологий дегазации, позволяющей обеспечить соблюдение требований международных стандартов, предъявляемых к продукту и его влиянию на человека и экологию;
      - обеспечение хранения в блоках в соответствии с мировой промышленной практикой, используемой в Канаде, США, Франции и других странах;
      - формование продуктов высокого качества, пригодного для рынков сбыта;
      - использование процессов переплавки с целью уменьшения рисков влияния на окружающую среду и повышение безопасности;
      - использование продукции из серы для производства серного бетона, синтетического асфальта, серной кислоты и минеральных удобрений;
      - организация хранения серы без причинения вреда окружающей среде и сохранение ресурса для будущего ее использования.
      Стратегия, которая предусматривает достижение конкурентоспособности казахстанской серы на первоочередных рынках сбыта - Средиземноморье и Китай, включает:
      - использование технологий по упаковке чешуйчатой и гранулированной серы в мешки;
      - модернизацию железнодорожного транспортного терминала до границы с Китаем.
      Общие инвестиции в проект "Утилизации серы при разведке и добыче углеводородного сырья" в течение 3-х лет составят 15 млн. долл. США.

      5.2.9. Развитие инфраструктуры

      Первые исследования проблем создания инфраструктуры для поддержки морских нефтяных операций были проведены в 1995-1997 годах компанией "МакДермот" (США) с участием пяти британских фирм при финансовом содействии со стороны Агентства по торговле и развитию (США) и Департамента торговли и индустрии (Великобритания).
      В 1998-2000 годах были выполнены последующие работы по изучению перспектив развития нефтегазовой инфраструктуры и охраны окружающей среды, разработке ТЭО создания базы поддержки морских нефтяных операций в Баутино, проведены исследования рынка.
      Объекты инфраструктуры поддержки нефтяных операций в КСКМ расположены в Актау, Атырау, Форт-Шевченко и Баутино:
      - в Атырау - речной порт, база и офисы АО "Казахстанкаспийшельф", база АО "Атыраунефтегазгеология", промышленные организации и цеха, технический университет, аэропорт;
      - в Актау - морской порт, промышленные организации и цеха, технический университет, аэропорт;
      - в Баутино - морская база поддержки нефтяных операций 1-й очереди;
      - в Форт-Шевченко - установка по очистке воды (опреснитель).

Рисунок 12. Прибрежная инфраструктура
(см. бумажный вариант)

      Практически все объекты инфраструктуры имеют потенциал для дальнейшего использования, при условии соответствующих капиталовложений в реконструкцию и переподготовку кадров.
      Развитие инфраструктуры Каспийского региона предполагает разработку и утверждение комплексного плана развития инфраструктуры для нефтяных операций в КСКМ, а именно:
      - обустройство месторождений нефти и газа, строительство платформ и островов и бурение нефтегазовых скважин;
      - поэтапное создание системы баз береговой поддержки;
      - выбор новых и совершенствование экспортных маршрутов транспортировки;
      - развитие наземных коммуникаций;
      - развитие технического флота;
      - развитие портов Актау, Баутино и Курык для перевалки крупнотоннажных грузов;
      - развитие речного порта в г. Атырау для перевалки малотоннажных грузов;
      - углубление устья реки Урал (с использованием водного экскаватора);
      - создание производств по ремонту и выпуску специальных плавсредств на отечественных машиностроительных заводах.
      Особенностью КСКМ является широкий диапазон морских глубин (от 1-2 метров в северной части до 300-400 метров в южной части), что требует применения различных подходов при проведении работ по разведке и освоению.
      Программой освоения нефтегазовых структур КСКМ предусматривается строительство платформ и искусственных островов в 2003-2005 годы - два сооружения, 2006-2010 годы - шестнадцать сооружений и в 2011-2015 годы - тридцать восемь сооружений. Всего до 2015 года предполагается строительство 56 платформ и искусственных островов.

Рисунок 13. Строительство платформ и искусственных островов
(см. бумажный вариант)

      При строительстве морских сооружений предпочтение будет отдаваться конструкциям, обеспечивающим минимальное воздействие на окружающую среду Каспийского моря.
      Для обеспечения прогнозируемой добычи нефти до 2015 года предусматривается бурение более 1100 нефтегазовых скважин с платформ и искусственных островов, в том числе в 2003-2005 годы предусматривается строительство 20 скважин, с 2006 по 2010 год - 345 скважин и с 2011 по 2015 год - 759 скважин.

Рисунок 14. Строительство нефтегазовых скважин
(см. бумажный вариант)

      С каждой платформы и/или искусственного острова предусматривается бурение от 16 до 20 эксплуатационных и нагнетательных скважин.
      Строительство такого количества нефтегазовых скважин потребует привлечения большого количества буровых подрядчиков с использованием самых современных буровых установок, соответствующих международным стандартам.
      С учетом прогнозируемой интенсивности обустройства нефтегазовых месторождений и структур КСКМ создание береговой инфраструктуры с комплексной и с достаточной пропускной способностью является критическим фактором освоения КСКМ.
      Для обеспечения рационального и своевременного развития инфраструктуры для морских нефтяных операций необходимо поэтапное создание системы баз береговой поддержки, взаимодополняющих за счет специализации на отдельных видах работ и услуг.
      Основные требования к участкам берега для баз береговой поддержки следующие:
      - близость к участку недропользования;
      - не замерзающая зимой акватория;
      - наличие поблизости автомобильной дороги;
      - возможность обеспечения пресной питьевой и технологической водой;
      - соответствие глубин прибрежных вод типам используемых судов;
      - соответствие береговых грунтов предполагаемым для строительства сооружениям;
      - наличие поблизости места для рабочего поселка;
      - избежание нанесения ущерба окружающей среде.
      Наиболее приемлемыми пунктами размещения баз береговой поддержки являются район Тупкараганского залива - для северной и центральной частей КСКМ и район порта Курык - для южной части КСКМ. Вместе с тем, предстоит разработать и осуществить комплексный план развития береговой полосы КСКМ с определением пунктов, рекомендуемых для баз береговой поддержки, перерабатывающих предприятий, зон выхода на сушу морских трубопроводов, зон безопасного хранения отходов и других объектов, необходимых недропользователям.
      Объекты инфраструктуры, потребность в которых определяется ростом активности морских нефтяных операций, могут быть разделены на две категории:
      - прямая инфраструктура, которая представляет собой объекты и службы, используемые преимущественно нефтяными компаниями для поддержки своих операций (морская база поддержки, промышленная база снабжения, морской танкерный терминал, экспортный трубопровод и др.);
      - сопутствующая инфраструктура, которая обеспечивает не только деятельность нефтегазовых объектов, а также используется для поддержки и жизнеобеспечения других отраслей промышленности и общества (система энергообеспечения, дороги, железнодорожная служба, водоснабжение, жилой фонд и др.).

Рисунок 15. План развития района Баутино
(см. бумажный вариант)

      Динамика развития объектов и служб инфраструктуры представляет собой постоянно изменяющуюся ситуацию потребности в этих объектах и службах. В процессе перехода от одного этапа к другому будет возникать необходимость в дополнительных службах и объектах инфраструктуры, способных предоставлять более широкий объем услуг.
      Комплекс объектов прямой инфраструктуры должен обеспечивать основные потребности недропользователей:
      - строительно-монтажные работы;
      - материально-техническое обеспечение;
      - энергетические объекты - утилизаторы газа;
      - сеть предприятий по сбору, переработке и хранению отходов;
      - система опреснительных установок и сбыта технологической и питьевой воды;
      - морские грузовые перевозки;
      - авиационные перевозки;
      - телекоммуникационные услуги и т.д.
      Отработка проектов баз береговой поддержки будет опираться на опыт развития Тупкараганского залива с должным учетом природных условий (колебания уровня Каспийского моря, господствующие ветры, качество береговых и донных грунтов и т.п.) и возможностей реализации на основе строительных материалов и технологий, имеющихся в Республике Казахстан. Система баз береговой поддержки в качестве основы инфраструктуры морских операций обеспечит эффективное обслуживание специального морского флота, организацию перевалок грузов и предмонтажную подготовку морских конструкций.
      Изучение опыта создания нефтегазовой инфраструктуры в других странах, сбор и систематизация данных по ранее проведенным исследованиям и предпроектным разработкам, по минерально-сырьевой базе строительных материалов и нерудного сырья, строительным организациям, существующим инфраструктурным объектам и учебным центрам позволяет выделить следующие основные направления деятельности и этапы развития инфраструктуры:
      - организация и проведение исследований по различным техническим, экономическим, экологическим, сейсмологическим, санитарно-гигиеническим, образовательным и другим проблемам формирования и развития инфраструктуры;
      - согласование интересов и координация действий сторон, принимающих участие в создании инфраструктуры, установление инфраструктурных приоритетов и объектов общего (коллективного) пользования, обоснование очередности их создания;
      - совершенствование, переоборудование и реконструкция существующих объектов инфраструктуры;
      - обучение специалистов для работы на инфраструктурных объектах (инфраструктура первой очереди);
      - проектирование и строительство новых объектов производственной и социальной инфраструктуры, способных обеспечить дальнейшее расширение разведочной деятельности и добычу ранней нефти на море;
      - сочетание максимального использования возможностей существующих и вновь создаваемых инфраструктурных объектов производственной, социальной инфраструктуры и экологического мониторинга, обеспечивающих достижение максимального уровня добычи углеводородов на суше и на море, их эффективную переработку и транспортировку, в том числе на экспорт.
      Объекты инфраструктуры будут строиться и развиваться в соответствии с выявленным спросом, с учетом стадий разработки месторождений, необходимости их готовности к началу выполнения соответствующих нефтяных операций. Основные проекты инфраструктуры первого этапа будут служить базой для удовлетворения будущих потребностей, вследствие чего планы этих проектов должны включать потенциальные возможности расширения.
      Концентрация внимания республиканских и местных органов управления, а также национальной компании на проблемах развития инфраструктуры позволит обеспечить:
      - комплексность развития и направленность на ускорение освоения КСКМ;
      - опережающее возведение объектов по мере их востребованности;
      - параллельное создание объектов прямой и сопутствующей инфраструктур;
      - соблюдение казахстанских и международных стандартов безопасного ведения работ, охраны труда и окружающей среды.
      Развитие наземных коммуникаций общего пользования будет нацелено на обеспечение бесперебойного грузопотока через базы береговой поддержки. Для этого предусматривается строительство автомобильных дорог и железнодорожных веток, соединяющих базы береговой поддержки с магистральными путями сообщения.
      Зонами особого внимания будут как развитие портов Актау, Баутино и Курык, так и создание отечественного морского торгового, технического и обслуживающего флота. Предусматривается поэтапное создание флота, соответствующего масштабам торговых операций, морских нефтегазовых операций и портового обслуживания морских судов.
      Технический флот должен быть подготовлен для проведения разведочных работ. Часть судов может быть арендована или построена в бассейне Каспийского моря. Недостающие суда должны прибыть водными путями, в том числе в виде блоков для сборки. В состав технического флота для разведки требуются:
      - буксиры для транспортировки барж, заводки кессонов и якорей;
      - суда снабжения;
      - транспортные баржи (плоскопалубные - для свай, опор, бетонных блоков);
      - строительные баржи (оснащенные краном);
      - баржи для перевозки гравия и песка;
      - землечерпальные снаряды;
      - баржи-челноки (для перевозки отходов и снабжения);
      - исследовательские суда (батиметрические);
      - баржи для топлива;
      - воздушные суда гражданской авиации.
      При подготовке к эксплуатации месторождений потребуются дополнительные суда для строительных и монтажных работ, а также:
      - танкеры;
      - вахтовые катера;
      - трубоукладочные суда (в т.ч. с малой осадкой);
      - баржи для перевозки труб;
      - суда на воздушной подушке.
      В целом количество судов, необходимых для поддержки нефтяных операций, потребуется к 2005 году в количестве 15 единиц, к 2010 году - 50 единиц и к 2015 году - 89 единиц.

Рисунок 16. Прогноз потребности судов
(см. бумажный вариант)

      В целях экономии при ведении морских операций предусматривается использование арендуемых и фрахтуемых судов при освоении и обслуживании небольших месторождений. Для крупных месторождений с продолжительным циклом освоения возможны лизинговые соглашения на поставку полного состава судов.
      Для нормализации деятельности организаций-судовладельцев, осуществляющих и/или желающих осуществлять свою деятельность в Республике Казахстан, предусматриваются решение вопросов регистрации и классификации судов, определение условий их плавания под государственным флагом.
      Развитие портов включает совершенствование схем управления портовой деятельностью, строительство и реконструкцию портовых сооружений, развитие индустрии обслуживания и ремонта судов, совершенствование навигации и создание обеспечивающего флота. Первоочередные потребности в судах обеспечивающего флота включают:
      - буксиры для работ на портовых стоянках;
      - бункеровочные суда для заправки топливом и откачки льяльных вод;
      - катера контроля акватории;
      - пожарные суда;
      - суда для проведения природоохранных мероприятий;
      - воздушные суда гражданской авиации для тушения пожаров на акватории Каспийского моря.
      В состав судоремонтной базы будут входить плавучий док, слиповая площадка для подъема небольших судов и мастерские для судоремонтных и судокорпусных работ. Услуги по докованию и проведению различного рода ремонтных работ на уровне международных стандартов будут оказываться не только отечественным судам, но и судоходным компаниям прикаспийских государств, геологоразведочным и другим судам портов приписки в Каспийском море.

      5.2.10. Обеспечение занятости и подготовка кадров.

      Обеспечение занятости. Освоение КСКМ будет способствовать созданию рабочих мест в прикаспийском регионе в разрезе отраслей экономики:
      Прогноз создания новых рабочих мест по этапам:
      - 1-ый этап 2003-2005 годы - 2620 единиц;
      - 2-ой этап 2006-2010 годы - 16530 единиц;
      - 3-ий этап 2011-2015 годы - 25390 единиц.
      Освоение КСКМ также потребует привлечения значительного притока рабочей силы в прикаспийский регион.

Рисунок 17. Прогноз численности занятых в освоении КСКМ
(см. бумажный вариант)

      Обеспечение рабочей силой представляет важнейший компонент развития морского нефтегазового комплекса. От деловых, профессиональных качеств привлекаемой рабочей силы будут существенно зависеть результативность освоения КСКМ, достижение передового уровня по дисциплине и производительности.
      Темпы развития месторождений будут зависеть от возможности использования казахстанской рабочей силы путем перемещения основного обученного контингента на новые проекты из трудоизбыточных районов.
      При осуществлении деятельности по кадровому обеспечению, с одной стороны, необходимо обеспечить приток рабочей силы в количестве, адекватном развитию, КСКМ, с другой стороны, следует избегать чрезмерных темпов привлечения рабочей силы в регион и в отрасли нефтегазового комплекса. Трудности проживания в регионе, появление новых для рынка труда Казахстана специальностей, отсутствие в Казахстане обучающей базы по большинству морских специальностей и многое другое потребуют долгосрочного, поэтапного прогноза и решения этих вопросов.
      Пропорциональность количественного и качественного составов рабочей силы будет существенно меняться по этапам освоения КСКМ.
      Так, на первом этапе для ведения поисково-разведочных работ потребуются не только специалисты по морской геологии, экологии и бурению, но также определенный персонал баз береговой поддержки, морские строители, а также экипажи для специальных и грузовых морских судов. Начиная со второго этапа, начнет нарастать численность персонала для эксплуатации осваиваемых месторождений.
      В период 2005-2015 годов произойдет рост общей численности работников, занятых в морских нефтегазовых операциях, что связано с опережающим развитием всего комплекса инфраструктуры морской добычи.
      Начальный этап будет характеризоваться:
      - привлечением иностранной рабочей силы (с обязательным замещением высококвалифицированными казахстанскими специалистами);
      - перемещением основного обученного контингента из других регионов (Западно-Казахстанская область, Южно-Казахстанская область и т.д.);
      - трудоустройством граждан, обратившихся в региональные уполномоченные органы по вопросам занятости;
      - ускоренной подготовкой кадров из числа граждан Казахстана на курсах повышения квалификации, сроком от трех месяцев до одного года и в вузах по специальностям по проведению морских и нефтяных операций.
      Планируется проведение обучения по специальностям нефтяного профиля по схеме: десять граждан Республики Казахстан на одного работающего иностранного специалиста.
      Второй этап:
      - замещение иностранных специалистов казахстанскими специалистами (обязательное условие - подготовка кадров);
      - переподготовка и повышение квалификации казахстанских специалистов с учетом текущей потребности.
      На третий этап запланировано обеспечение потребности в кадрах казахстанскими специалистами - выпускниками высших и средних учебных заведений республики с выдачей сертификатов международного образца.
      Реализация указанных задач потребует координации деятельности центральных и местных исполнительных органов, национальных компаний и крупных инвесторов. Необходимо осуществление следующих мероприятий:
      - анализ, прогноз и осуществление мониторинга спроса и предложений рабочей силы в разрезе специальностей, требуемых для КСКМ, и предоставление соответствующей информации органам по вопросам занятости с целью формирования единой информационной базы рынка труда;
      - планирование подготовки и замещения специалистов по морским нефтегазовым операциям;
      - привлечение рабочей силы в регионы из дочерних организаций;
      - планирование потребностей по специальностям и отраслям;
      - подготовка и переподготовка кадров;
      - разработка механизма распределения и перераспределения рабочей силы между организациями;
      - организация социально-бытового и сервисного блока;
      - строительство нового жилья;
      - мониторинг эффективного использования рабочей силы;
      - пользование республиканской базой данных по вопросам занятости с целью выявления спроса и предложений рабочей силы.
      Государственными органами будут проводиться следующие мероприятия по обеспечению КСКМ рабочей силой, а именно:
      на уровне центральных исполнительных органов:
      - контроль выполнения нефтяными и сервисными компаниями законодательства Республики Казахстан в соответствии с контрактными обязательствами по привлечению и обучению казахстанских специалистов;
      - разработка и реализация программ обучения требуемым специальностям на уровне международных стандартов;
      - сочетание подготовки учебными заведениями специалистов на основе государственного заказа и заказов работодателей;
      - создание морского учебно-тренажерного центра для обучения специалистов, подготовки, переподготовки кадров с выдачей сертификатов международных стандартов;
      - международный обмен преподавателями, студентами и учащимися на эквивалентной основе путем заключения прямых договоров между заинтересованными организациями государств, в которых будут определены права, обязанности и ответственность направляющих и принимающих сторон;
      - разработка нормативной базы по внедрению системы приема выпускников колледжей нефтегазового профиля в высшие учебные заведения на смежные специальности с обучением по ускоренным программам;
      - усиление государственного контроля за соблюдением законодательства о труде, охране труда, по охране и использованию недр;
      на уровне местных исполнительных органов:
      - предоставление информации населению о спросе (вакансиях), а для работодателей - о предложении рабочей силы в данный регион;
      - анализ, прогнозирование и мониторинг спроса и предложений рабочей силы в рамках единой информационной базы рынка труда в разрезе специальностей, требуемых для КСКМ;
      - развитие внутренней трудовой миграции;
      - создание учебного центра в прикаспийском регионе для профессиональной подготовки и переподготовки казахстанских специалистов для работы на морских и нефтегазовых операциях;
      - развитие в организациях образования системы переподготовки по рабочим специальностям для морских операций по ускоренным образовательно-профессиональным программам;
      - дальнейшее развитие системы выдачи иностранными компаниями документов, подтверждающих получение новой или смежной специальности казахстанскими рабочими и специалистами.
      Подготовка кадров. Профессиональная подготовка кадров будет производиться организациями, участвующими в освоении КСКМ (главным образом недропользователи), и организациями образования. Профессиональная ориентация будет осуществляться через уполномоченные органы по вопросам занятости, частные агентства занятости, а также путем публикации в средствах массовой информации сведений о профессиональных и социальных перспективах работников нефтегазовой и сопряженных отраслей.
      Основными средствами профессиональной ориентации при создании новых организаций нефтегазового комплекса должны стать:
      - формирование отраслевой и региональной структуры кадров;
      - приоритетное право предоставления рабочих мест целевым группам населения;
      - стимулирование молодых специалистов путем предоставления рабочих мест в соответствии с их квалификацией;
      - обеспечение горизонтальной и вертикальной ротации кадров;
      - своевременная подготовка достаточного количества специалистов морских специальностей, а также кадровое обеспечение береговых объектов путем разработки и осуществления соответствующей отраслевой программы.
      Подготовка специалистов для нефтегазового сектора экономики также предусмотрена и в организациях образования.
      В связи с потребностями в специалистах, занятых в морских нефтегазовых операциях в 2005-2015 годы, потребуется усовершенствовать:
      - ускоренную профессиональную подготовку;
      - начальное профессиональное образование;
      - среднее профессиональное образование;
      - высшее и послевузовское профессиональное образование.
      В учебных заведениях начального профессионального образования Атырауской, Мангистауской, Западно-Казахстанской и Кызылординской областей подготовка квалифицированных работников для нефтегазовой отрасли ведется по 9 специальностям.
      В системе среднего профессионального образования на базе колледжей Атырауской, Мангистауской, Западно-Казахстанской и Кызылординской областей производится обучение по 10 специальностям нефтегазовой отрасли.
      Подготовка специалистов с высшим и послевузовским профессиональным образованием проводится в государственных и ряде частных вузов.
      В Атырауском институте нефти и газа подготовка ведется по двадцати четырем специальностям, в Казахском национальном техническом университете им. К. Сатпаева по пяти специальностям, Западно-Казахстанском государственном университете и Таразском государственном университете по двум специальностям и Южно-Казахстанском государственном университете по одной специальности.
      Подготовка специалистов морского транспорта осуществляется в Актауском государственном университете им. Ш. Есенова, Атырауском институте нефти и газа, а также в Казахской академии транспорта и коммуникаций им. М. Тынышпаева. Учитывая, что Законом Республики Казахстан "О торговом мореплавании" от 17 января 2002 года предусматривается гражданство Республики Казахстан отдельных специалистов, будут создаваться системы подготовки и переподготовки кадров с обязательной сертификацией по международным стандартам.
      Основной проблемой сферы образования является недостаточное финансирование. В целом потребность в финансовых средствах организаций образования обеспечивается из бюджетных источников менее чем на четверть.
      Государственный образовательный заказ на подготовку специалистов с высшим и послевузовским профессиональным образованием предусматривает для нефтегазовой отрасли республики по специальности 200000 - "Нефтегазовое дело" 195 грантов и 305 кредитов на 2002/2003 учебный год, что соответственно на 65 и 20 больше, чем в 2001/2002 учебном году.
      Повышение квалификации персонала проводится на постоянной основе путем обучения по долгосрочным и краткосрочным программам в Казахстане и за рубежом, в учебных центрах, учебно-курсовых комбинатах.
      В ведении Министерства энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан находится государственное учреждение "Учебный центр нефтегазовой промышленности" (далее - Центр), созданное в 1996 году в целях непрерывного обучения и подготовки кадров для нефтегазовой отрасли. Центр осуществляет координацию проектов по обучению и переподготовке кадров для нефтегазовой отрасли, регулирует различные проекты технической помощи международных организаций и нефтяных компаний, оказывает консалтинговые услуги нефтегазовым компаниям, реализует программу обучения менеджеров в рамках международных стандартов образования.
      Так, например, с помощью компании "Аджип ККО" Центр с 1999 года осуществляет программу, которая адресована руководящим менеджерам казахстанских нефтегазовых компаний, отвечающую требованиям высокого уровня должностей и выбранная для развития их карьерного роста в ближайшем будущем.
      Подготовка казахстанских кадров осуществляется иностранными компаниями в соответствии с условиями заключенных контрактов на недропользование.
      Условие об обучении казахстанских специалистов заложено практически во всех лицензиях и контрактах на недропользование, и в практике на эти цели направляется приблизительно один процент от инвестиций по месторождению.
      В настоящее время сложилась ситуация, когда компании имеют обязательства по обучению, превышающие потребность в обучении собственных специалистов. В целях устранения такого положения постановлением Правительства РК от 31 июля 2001 года N 1015 утвержден модельный контракт на проведение операций по недропользованию в Республике Казахстан, в соответствии с которым, в случае превышения суммы средств по обязательству на обучение казахстанских кадров над реальной потребностью в обучении привлеченного персонала, подрядчик использует оставшуюся сумму средств на финансирование приоритетных задач системы среднего образования в соответствии с Соглашением о взаимодействии Министерства образования и науки Республики Казахстан и Министерства энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан.
      Таким образом, Правительством Республики Казахстан проводится целенаправленная политика по подготовке кадров для нефтегазовой отрасли, однако, к сожалению, уровень подготовки основной массы казахстанских специалистов, имеющих базовое образование, не отвечает международным стандартам, что вынуждает компании, работающие в данной отрасли, часто прибегать к услугам, например, российских вузов.
      Перспективы развития нефтегазовой промышленности, связанные с ее лидирующим положением в республике, требуют новых подходов к вопросу подготовки кадров в этой отрасли.
      Обязательным предварительным этапом в процессе подготовки кадров должно являться ежегодное определение потребности в кадрах для нефтегазовой отрасли и потребности в их обучении с планированием бюджета затрат на обучение.
      В этих целях необходимо будет разработать и внедрить методику средне- и долгосрочного прогнозирования структуры спроса на рынке труда специалистов с высшим профессиональным образованием и выработать согласованную поэтапную методику ее внедрения.
      Необходимо предусмотреть объем государственного заказа на подготовку специалистов для нефтегазовой отрасли, исходя из потребности экономики в специалистах со средним и высшим профессиональным образованием, осуществляющих подготовку по специальностям нефтегазового профиля.
      В качестве источника финансирования для подготовки специалистов необходимо расширять практику учреждения целевых образовательных грантов крупными компаниями.
      В существующих в стране организациях образования целесообразно внедрить опыт компаний по подготовке высококвалифицированных кадров с привлечением передовых западных образовательных технологий.
      Опыт преподавания в лучших зарубежных учебных заведениях отрасли может быть использован в учебных заведениях на территории Республики Казахстан в соответствии с законодательствами стран.
      Так, в соответствии с постановлением Правительства Республики Казахстан от 3 августа 2001 года N 1027 "О создании казахстанско-британского технического университета", в г. Алматы создан Казахстанско-Британский технический университет (КБТУ), в котором организована совместная с британской стороной подготовка специалистов с высшим образованием по нефтяному делу.
      Главной задачей КБТУ является подготовка высококвалифицированных кадров для динамично развивающихся нефтегазового и энергетического секторов экономики страны с привлечением передовых западных образовательных технологий. Решение данной задачи позволит отработать на отечественной практике получившую в развитых странах модель "исследовательский университет".
      В 2002 году по инициативе правительства Франции и Министерства энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан создан Казахстанско-Французский центр нефти "КазФраМунай" с целью обучения специалистов отрасли в области нефтехимии и переработки нефти в соответствии с международными стандартами, передачи опыта и знаний в области новейших технологий. Партнерами КФЦН "КазФраМунай" являются ведущие университеты Казахстана, которым будет передан общий фонд технологий для развития учебных программ, отвечающих международным стандартам.
      На базе Атырауского института нефти и газа КФЦН "КазФраМунай" в январе 2003 года запустил цикл обучения по проектам и нефтяным операциям по типу "Магистратура", который будет осуществляться совместно французскими и казахстанскими преподавателями. Также КФЦН "КазФраМунай" совместно с Казахским национальным техническим университетом начал осуществлять программу прикладных исследований в области геологических наук. Одной из целей НКФЦН "КазФраМунай" является вовлечение национального промышленного сектора в крупнейшие нефтегазовые проекты, в частности путем обеспечения информацией в области технологий и отраслевой информации. С этой целью создан центр документации и информации в Евразийском национальном университете им. Л. Гумилева.
      В целях повышения эффективности нефтегазовых операций создано ЗАО "Казахский институт нефти и газа" со стопроцентным участием государства в уставном капитале.
      Основными направлениями деятельности института являются научное обеспечение стратегии использования, темпов воспроизводства и дальнейшего расширения ресурсов нефти и газа, комплексного развития нефтяной и газовой промышленности, научные исследования в области технологий и технических средств, проведение морских научных исследований и разработок.
      Создание устойчивой системы подготовки, высококвалифицированных кадров, осуществление научных исследований для нефтегазовой отрасли невозможно без подготовки научных кадров. С этой целью следует предусмотреть развитие в регионе послевузовской профессиональной подготовки.
      Заслуживает изучения опыт британской системы подготовки кадров для нефтегазовой отрасли, удерживающей лидирующие позиции в Европе. Так, многие английские колледжи и университеты наряду с очными бакалаврскими и магистерскими программами предлагают и дистанционные курсы повышения квалификации.
      Важной задачей является создание на базе существующих учебных заведений и укрепление региональных учебных центров для подготовки инженерно-технического персонала и рабочих с привлечением ресурсов нефтегазовых компаний, в том числе учебного центра для газовой промышленности в г. Уральске или г. Аксае, поскольку в Казахстане не существует обучающей структуры, ориентированной на газовую отрасль, хотя ее быстрое развитие требует большого количества специалистов.
      Также одной из важных задач является повышение качества образования по специальностям нефтегазовой промышленности до уровня мировых стандартов.
      Должны быть усовершенствованы образовательные программы, усилена их практическая направленность, необходимо дальнейшее развитие государственных общеобразовательных стандартов всех уровней профессионального образования, которые должны учитывать требования работодателей, совершенствование государственного классификатора специальностей нефтегазового профиля.
      Существуют различные стандарты обучения, принятые в международной практике нефтегазовых операций на суше и на море. Если по работам на суше Казахстан еще имеет разрозненные стандарты, то морские операции потребуют разработки и внедрения новых, апробированных в международной практике стандартов. Учитывая, что морские операции должны обеспечивать безопасность жизни людей, охрану окружающей среды и морских объектов, то обучение специалистов, включая членов экипажей судов, необходимо проводить в соответствии с требованиями международных конвенций и стандартов.
      Для реализации данных задач необходимо создание морского учебно-тренажерного центра для подготовки и переподготовки кадров с выдачей соответствующих свидетельств о прохождении обучения и морских рабочих дипломов международного образца.
      Следует максимально использовать опыт в разработке и внедрении стандартов обучения, имеющийся в Национальной учебной организации Великобритании для нефтегазовой промышленности (OPITO). Стандарты обучения данной организации для нефтегазовой отрасли признаны во всем мире.
      Представляется возможным использовать отработанную этой организацией в разных регионах мира практику создания тренинговых центров, процессы обучения в которых должны соответствовать стандартам OPITO, с аккредитацией тренинг-провайдеров, с последующей инспекцией и аудитом этих центров со стороны OPITO. При этом следует отметить, что применяемые стандарты должны быть адаптированы к условиям Казахстана и отражать их специфику.
      Таким образом, осуществление перечисленных мероприятий позволит повысить качественный уровень профессиональной подготовки специалистов для нефтегазовой отрасли республики, включая всех специалистов на КСКМ, соответствующий стандартам, признанным в мире, восстановить статус престижности инженерно-технического образования и обеспечить преемственность знаний ведущих специалистов отрасли.

      5.2.11. Социальная и сопутствующая инфраструктура

      Расширение морских операций в Прикаспийском регионе вызовет приток рабочей силы, что означает значительную миграцию трудоспособного населения и проблемы социального развития, в числе которых:
      - нехватка помещений для временного расселения прибывающих;
      - нестабильность снабжения питьевой водой и продовольствием (по приемлемым ценам);
      - постоянный недостаток специалистов высокой квалификации;
      - недостаточная информированность прибывающих об условиях работы и проживания;
      - проблемы трудоустройства членов семей.
      Развитие социальной инфраструктуры КСКМ будет осуществляться по трем основным направлениям:
      - обеспечение условий труда, охраны и гигиены быта, проживания и питания для работников, осуществляющих нефтяные операции и вспомогательные работы в КСКМ;
      - развитие железнодорожной, автомобильной, авиационной и другой инфраструктуры регионов (усиление уже известных маршрутов автодорог, железных дорог, авиапутей);
      развитие строительной отрасли регионов (административные здания, жилые дома, школы, детские сады), медицинские объекты (поликлиники, больницы и т.п.).
      Практически все переселенцы столкнутся со значительными жилищными и бытовыми проблемами.
      В меньшей степени неустроенность будет проявляться в г. Актау, имеющем потенциал для развития социальной инфраструктуры. Развитие населенных пунктов Форт-Шевченко, Баутино и Курык потребует значительных инвестиций, планирования расселения и серьезной реконструкции социальной инфраструктуры.
      Социальная инфраструктура призвана решать задачи повышения качества жизни населения, проживающего в регионе, в первую очередь, за счет:
      - предоставления жилья;
      - обеспечения высокого уровня оказания медицинской помощи и санитарно-эпидемиологического благополучия;
      - строительства оздоровительных, медицинских, культурных и общественных объектов.
      Развитие сферы услуг будет определяться в каждом населенном пункте путем создания делового центра, отвечающего международным стандартам. Поддержание комфорта, безопасности и широких коммуникационных возможностей повлечет развитие сопутствующих услуг. Медицинские, образовательные, просветительские и религиозные объекты должны располагаться в доступных и безопасных местах, позволяющих обеспечить семейное и массовое посещение.
      Основными задачами развития коммунального хозяйства будут работы по реконструкции и расширению объектов и услуг энергоснабжения, водоснабжения, канализации и переработки отходов. С учетом климатических особенностей предстоит также укрепить службы санитарного контроля над организациями торговли и жилищного хозяйства.
      Создание социальной инфраструктуры позволит решить вопросы занятости членов семей, которые составят основу рабочей силы для отраслей непроизводственных услуг. В связи с преимущественно вахтовым характером работы на море, а также с сезонным сокращением морских операций в зимний период в регионе потребуется создание условий для восстановительного отдыха и временных занятий.
      Для улучшения качества жизни населения Прикаспийского региона, обеспечения условий всестороннего и гармоничного социального развития необходимо осуществление комплекса мер, включающего:
      - обеспечение занятости постоянно проживающего населения и рост личных доходов путем создания новых рабочих мест;
      - обеспечение социальной защищенности работников Прикаспийского региона на основе формирования разносторонней мотивации труда (достойная оплата и возможности обучения персонала);
      - обеспечение соблюдения условий труда, отвечающих требованиям безопасности и гигиены;
      - строительство жилья в необходимых объемах в соответствии с нормами обеспеченности;
      - газификация за счет собственных ресурсов Прикаспийского региона;
      - устойчивое водо- и энергоснабжение населения;
      - строительство и реконструкция лечебно-профилактических, школьных и дошкольных, санитарно-курортных, спортивно-тренировочных и туристических учреждений;
      - взаимодействие недропользователей с местными исполнительными органами по вопросам развития здравоохранения, образования, транспорта, связи, коммуникаций и сферы услуг;
      - развитие производства, сферы потребления и услуг;
      - улучшение сети автомобильных дорог и работы общественного транспорта в населенных пунктах;
      - организация общественных работ в проектах реабилитации автодорог и развитии железнодорожного транспорта.
 
      Автомобильные дороги.
      Реабилитация сети автомобильных дорог Западного Казахстана. В марте 1995 года Японским агентством международного сотрудничества (ЛСА) и Правительством Казахстана был согласован объем работ по исследованию дорожной сети Западного Казахстана. В состав исследуемых регионов были включены четыре области: Актюбинская, Атырауская, Западно-Казахстанская и Мангистауская. Окончательный отчет о проведенных исследованиях подготовлен в феврале 1997 года.
      По результатам исследования Министерства транспорта и коммуникаций Республики Казахстан было выдано отраслевое заключение, в котором определены приоритетные участки для реабилитационных работ на участках Атырау-Уральск - 492 км, Актобе-Карабутак - 213 км и Карабутак - граница Костанайской области - 249 км. Позже на данные исследования было дано положительное заключение Государственной экспертизы.
      Соглашение о займе с JBIC было подписано 21 декабря 2000 года и предусматривает выделение Правительству Казахстана 16539 млн. йен (156,07 млн. долл. США) при доле софинансирования РК 52,02 млн. долл. США.
      Проект, начатый в 2001 году, предусматривает оказание консультационных услуг по разработке детального проекта и тендерной документации, надзору за строительством и развитию эксплутационных мощностей. В тендере на консультационные услуги контракт был присужден ассоциации компаний "Nippon Koei Co., Ltd" (Япония), "PADECO Co., Ltd" (Япония) и местными ТОО "Консалт Лтд." и ОАО "Каздорпроект" (Алматы). Контракт заключен 24 октября 2001 года, и в течение 5-ти последующих лет будут предоставляться консультационные услуги, включая 12 месяцев периода ответственности за некачественно выполненные работы.
      Проект реабилитации автомобильной дороги Атырау-Актау. В 2002 году по заданию Европейского Банка Реконструкции и Развития консультационной компанией "Кампсакс" произведено технико-экономическое обоснование реабилитации автомобильной дороги Атырау-Актау.
      Общая протяженность автомобильной дороги Атырау-Актау составляет 894 км. Ширина земляного полотна около 12 метров, ширина проезжей части 7-8 метров, что соответствует автомобильной дороге III технической категории. При проектировании необходимо сохранить существующие параметры с шириной асфальтобетонного покрытия 7 метров, поскольку строительство автодороги Нукус-Бейнеу до границы с Республикой Узбекистан, моста через р. Кигач на границе с Российской Федерацией, использование незамерзающего порта Актау в качестве перевалочной базы и транспортировки грузов по Каспийскому морю, в перспективе увеличат интенсивность движения. Дорога Атырау-Актау обслуживает месторождения СП "ТШО", следовательно, рассматривается как жизненно необходимая дорога, в дальнейшем обеспечивающая поступление инвестиций в регион. Реабилитация дорожного покрытия включает в себя восстановление уровня эксплуатации проезжей части с учетом функциональной и структурной характеристики, комфорта и безопасности и соответствующего срока службы. Упомянутая автомобильная дорога является частью транзитного маршрута из Европы в Индию.
      Проект реабилитации участка "Бейнеу-Акжигит-Кунград-Нукус". Согласно достигнутым договоренностям на ранее проведенных встречах делегаций Казахстана и Узбекистана и последней встрече руководителей государств по вопросу строительства и восстановления автомобильных дорог в направлениях "Кунград-Бейнеу-Атырау-Астрахань" и "Кунград-Бейнеу-Актау" в Казахстане начаты работы по строительству участка "Акжигит - граница Узбекистана" автодороги "Бейнеу - Акжигит - граница Узбекистана".
      Протяженность автодороги "Бейнеу - Акжигит - граница Узбекистана" по территории Казахстана составляет 86 км, из них грунтовый разрыв 26 км. Реконструкция дороги ведется в два этапа. Первый этап включает в себя строительство участка "Акжигит - граница Узбекистана" с устройством переходного типа покрытия и второй этап - полную реконструкцию с устройством капитального типа покрытия. Завершение первого этапа строительства планируется в 2004 году и второго этапа - в 2005 году.
 
      Железнодорожный транспорт
      Протяженность железных дорог Актюбинском (1049,3 км), Атырауской (749,7 км), Западно-Казахстанской (319,7 км), Мангистауской (698,5 км) областей - 2817,2 км, что составляет 20% от общей протяженности железных дорог Республики Казахстан.
      Эксплуатационный грузооборот нетто по отделениям перевозок Прикаспийского региона (Актюбинск, Уральск и Атырау) за 12 месяцев 2002 г. - 23851 млн.т\км, что составляет 17,9% от общего показателя использования грузовых вагонов. Погрузка грузов по данным отделениям перевозок -161980 абс. тыс.т., что составляет 9,9% от общих показателей погрузки грузов по ЗАО "НК "Казахстан темiр жолы".
      В настоящее время в целях обеспечения прямого выхода в направлении порта Актау из центрального и северного регионов Казахстана, сокращения времени и расстояния транспортировки грузов в данном направлении без захода на железные дороги Российской Федерации и создания замкнутой сети железных дорог Республики Казахстан ведется строительство новой железнодорожной линии Алтынсарино-Хромтау.
      Протяженность линии составляет 402 км, стоимость строительства - 196 млн. долл. США. Строительство начато в июне 2001 года. Финансирование строительства производится за счет республиканского бюджета при софинансировании ЗАО "НК "Казахстан темiр жолы".

Рисунок 18. Сеть железных дорог Республики Казахстан
(см. бумажный вариант)

      В случае увеличения объемов перевозок грузов необходимо увеличение существующих участковых скоростей движения поездов, для чего требуется проведение следующих мероприятий:
      - капитальный ремонт пути на участке 50 км;
      - средний ремонт пути на участке 150 км;
      - смена старогодних шпал новыми (40 км);
      - капитальный ремонт мостов на 230 и 283 км на участке Мангистау-Бейнеу;
      - в 2003-2005 годах за счет средств СП "ТШО" планируется реконструкция участка Мангистау-Кульсары, для пропуска тяжеловесных грузов, для чего необходимо введение системы автоблокировки с тональными рельсовыми цепями без проходных светофоров на перегонах, переустройство воздушных переходов линий электропередач, укладка обводных путей на станциях Сай-Утес и Шетпе и восстановление обводного пути моста на 339 км I участка Мангистау Бейнеу.
      В настоящее время парк вагонов-цистерн ЗАО "НК "Казахстан темiр жолы" способен осуществить перевозки предъявляемых объемов нефти на 35%, в связи с чем необходимо увеличение парка цистерн на 5-7 тыс. единиц. В 2002 году доля парка цистерн для перевозки нефтепродуктов предприятий-собственников составила более 70%, крупные грузоотправители имеют собственный или арендованный в сопредельных странах парк цистерн. При этом имеющегося парка цистерн недостаточно для обеспечения нарастающих объемов перевозок нефти. Капитальные вложения на продление срока службы и покупку новых цистерн ориентировочно составят 44,5 млн. долл. США.
      В целях решения вопросов социальной сферы в перспективе запланировано строительство нового здания железнодорожного вокзала на станции Актау, ремонт зданий вокзалов на станциях Макат, Шубар-Кудук, Эмба, Алга, Актобе, Сагиз, Казахстан.
      Строительство и развитие существующих нефтеналивных терминалов отправителей и получателей (в частности, терминала в порту Актау, на подходах к нему систематически простаивает до 3000 вагонов), включая строительство пунктов подготовки цистерн (ППС) на терминалах и нефтеналивных станциях (Шагыр, Кызылорда, Белкуль, Жусалы, Терень-Узяк, Бестамак, Макат), устройства предварительной очистки нефти от примесей перед наливом в целях недопущения образования твердых остатков цистерн после слива грузов.
      В связи с развитием грузового района порта Баутино и увеличением объемов перевалки грузов необходимо строительство железнодорожной ветки от станции Мангышлак до порта Баутино.
 
      Водный транспорт
      Большинство проектов по транспортировке нефти базируется на сырьевых ресурсах, сконцентрированных в основном в Прикаспийском регионе.
      Обзор существующих объектов инфраструктуры Прикаспийского региона для поддержки морских нефтяных операций показал, что необходимо проведение большой работы по ее реконструкции и подготовке. Прежде всего, освоение нефтяных ресурсов КСКМ должно сопровождаться развитием водного транспорта в регионе. ЗАО "НМСК "Казмортрансфлот" проводит работы по проектированию и строительству трех нефтеналивных судов дедвейтом 12000 т. Подрядчик по строительству судов компания "AHSEL" (AHSEL HOLDING Co. Inc.), намерена завершить строительство и поставку судов в 2004 году. Проект будет осуществлен за счет заемных средств.
      Планируется построить 2 сухогрузных судна за 2004-2006 годы грузоподъемностью не менее 5000-5500 тонн. Суда будут универсальные, пригодные для перевозки массовых, генеральных грузов и 20 и 40-футовых контейнеров международного стандарта. Новые суда будут эксплуатироваться в Каспийском море, и не исключается возможность их выхода с грузом во внутренние водные пути России.
      Учитывая интенсивность морских перевозок, в Казахстане требуются специализированные суда: "спасатель", экологическое, выполняющие функции пожарного судна, а также для предотвращения загрязнения окружающей среды.

Рисунок 20. Генеральный план развития порта Актау
(см. бумажный вариант)

      Инвестиционные проекты
      Согласно генеральному плану развития порта Актау реконструкцию порта планировалось проводить в три этапа, первый этап которого реализован в 2000 году, а второй этап включает в себя реконструкцию волнолома и подходной дамбы.
      Ориентировочная стоимость проекта - 20 млн. долл. США. Реализация проекта предполагается за счет кредитов ЕБРР и Республики Казахстан. Третий этап реконструкции предусматривает перспективное образование новой гавани к северо-западу от существующей акватории и строительство свыше 10-и специализированных причалов для обработки навалочных, наливных и генеральных грузов.
      В 2002 году площадь территории порта Актау составляла 40 га. Нехватка производственных площадей препятствует дальнейшему развитию порта. В этой связи, в рамках созданной специальной экономической зоны (СЭЗ) "Морпорт Актау" планируется присоединить дополнительно 45-50 га прилегающей территории.
      Данная СЭЗ "Морпорт Актау" создается с целью привлечения инвестиций для социально-экономического развития региона, создания новых рабочих мест, стимулирования предпринимательской деятельности. Основным направлением ее создания будет строительство высокотехнологических производств, транспортной и другой инфраструктуры.
      Предусматривается реконструкция нефтяных причалов N 4 и 5, которая вызвана высокой волновой трансмиссией и осадкой некоторых бетонных оснований под трубопроводом вдоль дамбы. Согласно условиям передачи в долгосрочную аренду нефтеналивных причалов реконструкцию и модернизацию предполагается осуществить силами ЗАО "НМСК "Казмортрансфлот".
      Целью данного инвестиционного проекта является увеличение пропускной способности нефтеналивных причалов до 8 млн.т/год нефти. Стоимость реконструкции и модернизации составляет около 5 млн. долл. США, завершение планируется в 2003 году.
      Освоение Тупкараганского залива. В целях реализации возможностей рационального использования потенциала КСКМ в 2003-2005 годы планируется провести ряд работ в Тупкараганском заливе.
      На восточной стороне залива проектируется строительство хранилища базы горюче-смазочных материалов (ГСМ) емкостью 25000 т. Планируется построить пирс длиной более 120 метров со специальным трубопроводом для бункеровки судов. Трубопровод будет оборудован в соответствии с требованиями Конвенции по предотвращению загрязнения моря нефтью (MARPOL). Общая стоимость инвестиционного проекта освоения Тупкараганского залива составляет 74 млн. долл. США.
      Требует развития грузовой район Баутино, являющийся филиалом РГП "Актауский морской торговый порт", который расположен в Тупкараганском заливе в Баутинской бухте и защищен со всех сторон от волнения моря, что значительно упрощает и удешевляет строительство гидротехнических сооружений.
      Причал и территория порта Баутино используются для стоянки судов, проведения технического обслуживания в зимний период и переработки грузов судового снабжения в период навигации. Учитывая удобное расположение порта Баутино, Министерством транспорта и коммуникаций Республики Казахстан в настоящее время разрабатывается Программа развития порта на среднесрочный и долгосрочный периоды.
      Данная программа направлена на обеспечение коммерческого, организационного и финансового развития порта, способного эффективно, в условиях жесткой конкуренции, участвовать в транспортировке грузов в различных направлениях.
      Таким образом, планируется создать второй морской порт в Казахстане, который имеет все предпосылки для использования его как порта, оказывающего всевозможные услуги по перевалке различных грузов, а также сервисные и ремонтные услуги.
      Строительство судоремонтной базы. На сегодняшний день в Казахстане отсутствуют судоремонтные базы. В соответствии с морским регистром требуется обязательный технический надзор за судами. Судоремонтные базы находятся в портах Астрахань, Махачкала, Баку с морально устаревшими технологиями. Стоимость ремонта для судна типа "Волгонефть" грузоподъемностью 4,5-5,5 т. оценивается от 100 до 500 тыс. долл. США.
      Необходимость строительства судоремонтной базы обусловлена базированием в Тупкараганском заливе 75 судов различного типа, а также прогнозами по увеличению количества судов обслуживающего флота для проведения нефтяных операций при освоении КСКМ.
      В состав судоремонтной базы будут входить плавучий док, слиповая площадка для подъема небольших судов и мастерские для судоремонтных и судокорпусных работ. Услуги по докованию и проведению ремонтных работ будут оказываться отечественным судам и другим судам портов приписки в Каспийском море.
      Место расположения судоремонтной базы будет определено после проектно-изыскательских работ Тупкараганского и А. Бекович-Черкасского заливов.
      Общая стоимость строительства судоремонтной базы составляет 30 млн. долл. США. период строительства - 2003-2005 годы.
      Строительство экспортных терминалов в Курык. Мощности нефтеналивных причалов Актауского морского торгового порта в среднесрочной перспективе достигнут 8 млн.т. При ежегодном наращивании объемов добычи углеводородного сырья в Казахстане в долгосрочной перспективе экспортных мощностей порта будет недостаточно.
      В целях избежания ограничений экспортных возможностей Казахстана морским путем планируется строительство экспортных нефтеналивных терминалов в КСКМ. Залив Л. Бекович-Черкасского представляет собой естественную незамерзающую морскую гавань. Безопасная стоянка судов как на рейде, так и у причальной стенки обеспечивается за счет удобного месторасположения бухты, которая с трех сторон ограждена от волнового и ветрового воздействия.
      Учитывая небольшое (25-30 км.) расстояние до магистрального нефтепровода "Узень-порт Актау", предусматривается использование порта Курык в качестве перевалочного пункта для транспортировки нефти, добываемой на месторождениях Казахстана.
      Порт Курык позволит сократить расстояние между пунктом отгрузки в Казахстане и местом доставки нефти и нефтепродуктов по Каспийскому морю - порты Азербайджана и Ирана примерно на 50-60 миль.
      Общая стоимость строительства экспортоориентированных нефтеналивных терминалов оценивается около 25 млн. долл. США, начало строительства - 2005 год с освоением 5 млн. долл. США.
      Система управления движением судов. В настоящее время в КСКМ отсутствует регулирование движением морского транспорта. На Северном Каспии дислоцируются более 90 судов, используемые при разведочном бурении "ранней нефти". По оценкам нефтедобывающих компаний к 2005 году количество судов возрастет в 2-2,5 раза. Отсутствие контроля, надзора и управления движением судов сопряжено с риском столкновений судов и негативно влияет на безопасность мореплавания и судоходства в целом.
      Заповедные места, а также работы по разведочному бурению ранней нефти в КСКМ предполагают особый подход к выполнению требований международных конвенций по предотвращению загрязнения окружающей среды. В этой связи необходимо создание системы управления движением судов в соответствии с требованиями Международной морской организации (IMO), что обеспечит достижение безопасности судоходства и выполнение требований Международного кодекса по управлению безопасной эксплуатацией судов и предотвращением загрязнения (МКУБ).
      В связи с развитием Прикаспийского региона Казахстана и для беспрепятственного прохода судов в порт Атырау необходимо проведение работ по реконструкции Урало-Каспийского канала.
      В настоящее время Урало-Каспийский канал не готов принимать суда из-за несоответствия габаритов судового хода требованиям безопасности судоходства. Для поддержания канала в судоходном состоянии необходимо ежегодное плановое проведение дноуглубительных и землечерпательных работ в объеме не менее 800 тыс.м 3 .
      Для проведения вышеуказанных работ необходимо приобретение соответствующей дноуглубительной техники (земкаравана).
 
      Воздушный транспорт
      Из-за недостаточно развитой железнодорожной сети и низкого технического состояния автомобильных дорог, при наличии роста потребности быстрого передвижения людей и доставки грузов, гражданская авиация имеет возможность обеспечить перевозку грузов и пассажиров. Комитет гражданской авиации проводит мониторинг объема услуг, предоставляемых воздушным транспортом для обеспечения реализации настоящей Программы.
      Исходя из основных направлений транзитных потоков через воздушное пространство Казахстана, на сегодняшний день необходимо провести реконструкцию и модернизацию аэропортов в городах Актау и Атырау, расположенных на пути международных трасс между Европой и Азией. Реконструкция и обновление основных производственных фондов указанных аэропортов позволит авиакомпаниям совершать полеты из Европы в Азию и обратно, производить технические посадки для дозаправки самолетов и использовать их в качестве запасных, что значительно увеличит транзитный поток через воздушное пространство республики. Проектом Программы развития отрасли гражданской авиации на 2003-2005 годы реконструкция взлетно-посадочных полос аэропортов городов Актау и Атырау предусматривается в 2004 году.
      В настоящее время в результате проведенных работ по привлечению инвестиций для реализации проекта "Реконструкция взлетно-посадочной полосы аэропорта г. Атырау" подписано постановление Правительства Республики Казахстан от 11 декабря 2001 года N 1614 "О некоторых вопросах государственных гарантий". Данным постановлением предусматривается предоставление государственной гарантии в качестве обеспечения обязательств ОАО "Международный аэропорт Атырау" для реализации вышеуказанного проекта, на основании которого 15 декабря 2001 года подписано кредитное Соглашение "О займе" между ЕБРР и ОАО "Международный аэропорт Атырау" на сумму 25 млн. долл. США.
      В текущем году намечены планы по подготовке необходимой сметной документации, проведению тендера по поиску подрядчиков строительных работ и приобретению необходимых строительных материалов.

      5.2.12 Импортозамещение

      Возможности отечественных производителей по обеспечению морских нефтяных операций товарами и услугами ограничены следующими основными факторами:
      - отсутствие соответствующих производств;
      - ценовая неконкурентоспособность по ряду товарных позиций;
      - большое расстояние и длительность транспортировки по ряду товарных позиций;
      - несоответствие общепризнанным стандартам (ISO, API и др.);
      - несовершенство системы сертификации;
      - слабое финансовое положение отечественных товаропроизводителей;
      - старение основных фондов;
      - технологическое отставание.
      Из общей суммы 1,5 млрд. долл. США подписанных значительных контрактов (стоимостью контракта свыше 3 млн. долл. США) по Северо-Каспийскому проекту закуплено местных товаров и услуг на общую сумму в 159 млн. долл. США. Казахстанские компании выступают как в качестве подрядчиков, так и субподрядчиков, а также участвуют в проекте, формируя консорциумы и совместные предприятия с иностранными компаниями. Вместе с тем, остается низкой доля казахстанских компаний в контрактах на выполнение вспомогательных работ (строительно-монтажных, транспортных, хозяйственно-бытовых и т.д.) и поставку оборудования и товаров для жизнеобеспечения - всего 5,2%.
      В связи с этим необходимо выработать контрактную стратегию в части поставок казахстанских товаров для проведения нефтяных операций, а также отстаивать в контрактах на недропользование позицию импортозамещения и широкого привлечения товаров, работ и услуг казахстанских товаропроизводителей, помимо естественных монополистов.
      Развитие отечественного производства материалов оборудования и услуг для нужд морских нефтяных операций в дальнейшем должно быть обеспечено вследствие повышения качества производимой отечественными производителями продукции до уровня международных стандартов, расширения ассортимента на основе взаимодействия отечественных поставщиков с операторами проектов, привлечения казахстанских поставщиков товаров и услуг к реализации морских нефтяных контрактов, создания необходимых экономических условий, включая преференции по налоговым режимам, для развития высокотехнологического производства товаров, оборудования и услуг, а также предоставления равных условий налогообложения по производству и поставкам товаров, оборудования и услуг для импортеров и отечественных производителей.
      Казахстанский опыт развития импортозамещения по нефтяным проектам на суше показывает, что доля отечественных производителей может быть доведена до 80-90% в эксплуатационных затратах и до 50-60% в капитальных затратах. Многие отечественные организации машиностроения и сервиса уже приступили к выпуску конкурентоспособных товаров и услуг.
      Для создания условий эффективного и планомерно возрастающего участия казахстанских предприятий и организаций в реализации морских нефтегазовых операций будут предприняты следующие действия:
      - создание равных условий для всех потенциальных подрядчиков, обеспечивающих добросовестную конкуренцию в тендерных процедурах;
      - обеспечение защиты казахстанских производителей, повышение конкурентоспособности их продукции и услуг введением обязательной сертификации ввозимых товаров в соответствии с законодательством Республики Казахстан;
      - организация всеобъемлющего мониторинга тендерных процедур;
      - обеспечение условий, исключающих искусственную монополизацию поставок оборудования и услуг;
      - организация системных исследований по перспективным направлениям развития казахстанского участия в морских нефтяных операциях;
      - создание условий привлечения высокотехничных и высокоинтеллектуальных иностранных подрядчиков для участия в создании производств для нужд нефтяной промышленности;
      - адекватное реагирование на дискриминационные режимы организаторов тендерных процедур к казахстанской продукции и услугам;
      - развитие и формирование стабильной и прозрачной нормативной правовой базы, регулирующей проведение тендерных процедур;
      - закрепление в правовом плане регулирующих функций международных стандартов качества и экологической безопасности потребляемой продукции;
      - оказание содействия потенциальным подрядчикам в области обеспечения качества и соответствия требованиям международных стандартов ISO.
      Учитывая, что при проведении разведочных работ недропользователи сохраняют предпочтение уже проверенным источникам материально-технического снабжения, необходимо систематически отрабатывать совместно с подразделениями логистики недропользователей более рациональные варианты поставок товаров и услуг казахстанских производителей. Вместе с тем, ряд товаров и услуг может быть предоставлен уже в ближайшем будущем, в связи с относительно небольшими затратами на организацию производства:
      - выпуск катаных труб для морских и наземных промышленных трубопроводов;
      - выпуск пластмассовых труб и изделий для строительства, коммунального хозяйства и населения (в т.ч. из полистирола и полиэтилена высокого давления);
      - нанесение защитных покрытий и обетонирование труб;
      - производство свай различного назначения;
      - производство грузовых и вспомогательных судов малых классов и с малой осадкой;
      - выпуск кессонов;
      - сборка и ремонт металлоконструкций;
      - ремонт транспортировочной тары и подвижного состава;
      - производство бетонных конструкций и деталей;
      - добыча и переработка сыпучих строительных материалов;
      - производство декоративного кирпича, ракушечника, внутренних отделочных материалов;
      - выпуск широкого ассортимента лакокрасочной продукции;
      - инженерные и проектные услуги по объектам приморской и удаленной инфраструктуры;
      - финансовые услуги (банковские и страховые);
      - местные авиационные услуги (малой грузоподъемности и радиуса перевозок);
      - гостиничное хозяйство.
      Со временем в Казахстане будет организовано производство реагентов для буровых растворов, катализаторов, растворителей, присадок, и других продуктов для морских операций, что заметно сократит расходы недропользователей, повысит доходы республики и институциональных инвесторов.
      Разнообразие технологий, применяемых для производства разведочных, строительных и эксплуатационных операций в КСКМ различными недропользователями, спрос со стороны организаций, поддерживающей инфраструктуры и сервиса создают предпосылки возникновения в Прикаспийском регионе малых и средних предприятий, чья конкурентоспособность обусловлена, главным образом, трудностями снабжения продукцией и услугами в удаленных районах.
      Для привлечения казахстанских поставщиков товаров и услуг к реализации морских нефтяных контрактов требуется:
      - улучшить систему информирования о потребностях в товарах и услугах для морских операций;
      - расширить ассортимент продукции и услуг на основе взаимодействия отечественных поставщиков с операторами проектов;
      - последовательно проводить политику поддержки местных поставщиков товаров и услуг;
      - наладить сравнительный контроль качества отечественных и импортных товаров и услуг;
      - добиться сертификации всех отечественных товаров и услуг для морских операций на уровне мировых образцов.
      При переориентации промышленных организаций будет учитываться потенциал высокотехнологических и наукоемких производств, в том числе - оборонных и конверсионных.
      Основные задачи технологической поддержки морских нефтяных операций:
      - привлечение инвестиций для специализации отдельных организаций машиностроения и металлообработки (обновление основных фондов с использованием новых технологий, пополнение оборотного капитала);
      - стимулирование создания совместных производств в сфере услуг (бурение и операции по ремонту скважин, сейсморазведка и обработка геофизической информации, услуги объектов инфраструктуры и т.д.);
      - обеспечение передачи инвесторами современных технологий, лицензий, "ноу-хау";
      - совершенствование системы стандартизации и сертификации товаров и услуг;
      - повышение качества предлагаемых товаров и услуг за счет повышения роли рыночной конкуренции;
      - размещение новых конкурентоспособных производств в районах проведения нефтегазовых морских операций;
      - обеспечение максимального участия местных подрядных компаний в реализации нефтяных контрактов.
      Спрос на импортные товары для морских операций также может быть использован для увеличения экспорта сырья и полуфабрикатов казахстанского производства путем заключения трехсторонних и многосторонних соглашений. Этот порядок поставок рекомендуется в случае отсутствия в Республике Казахстан определенных производств. В частности, металлургическая продукция из Казахстана может широко использоваться в ближнем зарубежье при изготовлении бурового оборудования, труб, морских судов и платформ для морских операций в КСКМ.
      С целью организации производства отечественного нефтегазового оборудования и материалов, оказания сервисных услуг для морских нефтяных операций и координации реализации политики импортозамещения при проведении нефтяных операций необходимо передать 50% акций создаваемого ЗАО "Казахстанское контрактное агентство" в уставный капитал национальной компании.
      В настоящее время в машиностроительной отрасли имеются более 20 предприятий, которые ориентированы на выпуск продукции для нефтегазового комплекса и могут принять активное участие в освоении КСКМ. АО "Алматинский завод тяжелого машиностроения" и АО "ЗИКСТО" производят станки-качалки, насосы, цементосмесители, трубовозы, автоцистерны и т.д.; АО СП "Белкамит" - буферные емкости, танки для сжиженных газов, газосепараторы, отстойники; ОАО "Павлодарский машиностроительный завод" - краны различных модификаций.
      Предприятия машиностроительного комплекса могут освоить производство бурового инструмента на ОАО "Машиностроительный завод имени С.М. Кирова (г. Алматы), водоотделяющих колонн на ОАО СП "Белкамит" (г. Алматы), специальных судов, барж на уральских заводах ОАО "Омега", ОАО "Уральский завод "Зенит", ОАО "НИИ "Гидроприбор". В целом машиностроительные предприятия Казахстана имеют возможность выпускать продукцию для нефтегазового комплекса в объеме 10 млрд. тенге в год.
      Казахстан располагает мощностями для изготовления судов всех типов, которые могут быть использованы в данном проекте. Однако при производстве судов с большим водоизмещением появляется проблема с транспортировкой их с места изготовления до акватории Каспийского моря. В этой связи Министерство индустрии и торговли Республики Казахстан считает целесообразным начать строительство нового судостроительного завода в г. Актау, что позволит одновременно решить проблему строительства судоверфи. В настоящее время для транспортировки камня при строительстве островов могут быть использованы баржи с плоской палубой производства АО "Зенит" и ОАО "Металлист" (г. Уральск).
      В республике планируется производство труб различного диаметра на территории СЭЗ "Морпорт Актау" (г. Актау, Мангистауская область), где будет осуществляться строительство завода по производству электросварных труб нефтяного сортамента диаметром от 530-1420 мм. Строительство данного завода будет осуществлять ОАО "Испат Кармет". Акимат г. Актау выделил территорию под строительство трубного завода в свободной экономической зоне и передал ОАО "Испат Кармет" пакет документов о выделении земли, включая топографические съемки выделенной площадки. Также ЗАО "Инжиниринговая компания "Казгипронефтетранс" совместно с норвежской компанией "ABB" изъявило желание построить завод металлоконструкций (платформы, баржи), включая стационарный сухой док, при условии отвода земельного участка на территории СЭЗ "Морпорт Актау".
      Имеется возможность отечественных поставок барита и цемента. Казахстан располагает крупными запасами барита порядка 152 млн. тонн разведанных, или 40% от всех подтвержденных запасов барита в мире. Добычей и переработкой баритового сырья с получением баритового концентрата и порошкообразного модифицированного баритового утяжелителя занимаются: ЗАО "Южполиметалл", ОАО "Жайремский ГОК", АО "Карагайлинское РУ" и ОАО "КАТЭП", которые полностью обеспечат нефтедобывающие предприятия баритовым утяжелителем.
      Принимая во внимание, что все имеющиеся отечественные заводы по производству цемента расположены на значительном расстоянии от Каспийского моря и потребности региона обеспечиваются за счет поставок из России, целесообразно рассмотреть вопрос строительства нового цементного завода в непосредственной близости от потребителя. В настоящее время ОАО "Восток - цемент" располагает мощностью по производству и поставке цемента марки "G" в объеме, определенном по проекту.
      Для обеспечения морских нефтяных операций намечается реализация следующих проектов:
      - Карьеры "Аташ" и "Форт Шевченко" - с целью поставок камня для строительства искусственных островов. При этом необходимо применять технологию добычи каменных блоков путем распиливания породы. При использовании взрывного метода в теле камня образуются трещины, которые снижают несущую способность и коррозийную стойкость материала;
      - ОАО "Испат Кармет" и ОАО "Имстальком" - изготовление и монтаж металлоконструкций, предназначенных для эксплуатации на буровых установках, для транспортировки различных материалов на берег. При этом необходимо решить вопрос отвода земли для размещения завода по сборке металлоконструкций на побережье Каспийского моря. Производственные мощности указанных предприятий при планомерной и ритмичной работе по выполнению заказов позволят в полном объеме удовлетворить потребность в металлоконструкциях для КСКМ;
      - ЗАО "АК ПО "Модуль" - для обустройства вахтовых поселков путем поставок полных комплектов мобильных сборных зданий жилищно-бытового и административного назначения. Кроме того, можно поставлять сборочные модули складского назначения. При ритмичной работе данное предприятие выпускает свыше 60 кв. метров площади в сутки, что полностью покрывает потребность в жилых, административных и складских площадях;
      - привлечение щебеночных карьеров Мангистауской области и наладка производства дорожного битума на АНПЗ для строительства автодорог, обеспечивающих шельфовую инфраструктуру.
      В соответствии с ориентировочным расчетом расхода инструмента и материалов на бурение скважин потребность в каустической и кальцинированной соде может быть полностью удовлетворена при условии финансирования имеющихся проектов производства кальцинированной соды на ОАО "Сарытас" г. Каратау мощностью 200 тыс. тонн в год и каустической соды на Павлодарском химическом заводе мощностью 15 тыс. тонн в год. В настоящее время в Казахстане нет производства каустической и кальцинированной соды.

      5.2.13. Обеспечение экологической и
              санитарно-эпидемиологической безопасности

      Анализ экологической ситуации
      В отличие от других внутренних морей и озер, Каспийское море является замкнутым и бессточным водоемом. Экологическая система Каспия включает высокоэндемичную флору и фауну. Каспий - один из наиболее продуктивных рыбохозяйственных водоемов планеты, в которой концентрация мирового генофонда осетровых определяется уникальными свойствами экосистемы северной части моря и впадающих в него рек. Уникальность Каспийского моря определяют его географические и биохимические параметры.
      Мелководная шельфовая зона северного и северо-восточного Каспия представляет собой богатый ареал естественного воспроизводства рыб и птиц, основу которого составляет кормовая база, включающая сотни видов бентосных организмов и десятки видов планктонов и донных водорослей. Поэтому почти все виды рыб Каспийского моря, в том числе осетровые, обитают в казахстанских водах Каспия и в дельте рек Волга и Урал.
      На островах северо-восточной части Каспия находятся основные места обитания каспийского тюленя. В водно-болотных угодьях обитают, а во время миграции находят временное пристанище миллионы водоплавающих птиц, около трети из них остаются на зимовку.
      Однако в настоящее время регион испытывает ряд трудностей, связанных с негативным влиянием экологических проблем, включая последствия подъема уровня моря, нерешенные проблемы загрязнения окружающей среды прошлых лет и текущих загрязнений, продолжающейся деградации экосистем и сокращения биологического разнообразия.
      С целью сохранения биоресурсов уникальной экосистемы Северного Каспия и, особенно видов осетровых рыб, акватория восточной части Северного Каспия, включая дельты рек Волга и Урал, постановлением Правительства РК в 1974 году объявлена заповедной зоной с особым статусом и режимом охраны. С учетом заповедной зоны, примыкающей со стороны России, акватория всего Северного Каспия является заповедной зоной.
      По оценкам зарубежных и национальных экспертов в настоящее время Каспийское море находится в критическом состоянии по ряду параметров, определяющих биологическую продуктивность. Ряд сложившихся экологических проблем имеют трансграничный характер.
      С целью решения экологических проблем совместными усилиями всех прикаспийских стран и международных организаций Республика Казахстан в течение нескольких последних лет участвует в реализации региональной Каспийской Экологической Программы (КЭП). Целью КЭП является стабилизация экологической ситуации и оздоровление окружающей среды Каспийского моря, а также прибрежной зоны для обеспечения устойчивого проживания населения и сохранения морских экосистем.
      В рамках реализации первой фазы КЭП проведена работа по трансграничному диагностическому анализу проблем Каспийского моря и его прибрежной зоны. В процессе подготовки трансграничного диагностического анализа, при участии международных и национальных экспертов КЭП, выявлены следующие экологические проблемы региона:
      - загрязнение прибрежной зоны и морской воды, общее ухудшение состояния окружающей среды;
      - опустынивание и деградация прибрежных ландшафтов, разрушение береговых ареалов и инфраструктуры;
      - снижение запасов биоресурсов, в том числе промысловых видов рыб, включая осетровых;
      - ухудшение здоровья населения;
      - увеличение вероятности техногенных катастроф, загрязнение прибрежной зоны и морской воды в результате деятельности нефтегазодобывающей промышленности.
      Состояние экологической системы Каспийского моря во многом зависит от экологической ситуации в прибрежной зоне, охватывающей часть суши и акватории прибрежных вод, а также от экологического состояния стоков рек, впадающих в море.
      Сложившаяся в настоящее время экологическая ситуация в прибрежной зоне КСКМ характеризуется прогрессирующей деградацией природной среды, вызванной совокупностью дестабилизирующих факторов, в том числе природных и антропогенных.
      Природные условия Прикаспийского региона характеризуются резким континентальным климатом, обусловленным жарким засушливым летом, относительно холодной зимой и сильными ветрами. Под влиянием активной ветровой деятельности до 75% территории побережья Каспийского моря подвергнуты ветровой эрозии и опустыниванию. На развитие процесса опустынивания также оказывает определенное влияние затопление огромных прибрежных территорий, площадью около 1,3 млн. га, в результате подъема уровня моря на 2,5 м.
      Вследствие затопления и подтопления разрушена и выведена из эксплуатации прибрежная инфраструктура, включая различные транспортные и линейные сооружения, промышленные объекты, нефтепромыслы, населенные пункты, ареалы обитания биологических ресурсов, рекреационные и другие объекты.
      Произошло также разрушение экосистемы прибрежной зоны, подъем уровня грунтовых вод, засоление почв прибрежной зоны, ухудшение среды обитания животных и рыб, изменение ареалов, сокращение кормовой базы. Заиливание русел и дна рек создали препятствие проходу промысловых рыб к местам естественных нерестилищ.
      Вследствие катастрофических нагонно-сгонных явлений, характерных для северо-восточной части Каспия, происходит периодическое затопление огромных прибрежных территорий, которое наступает на десятки километров в глубь суши. Эти явления сопровождаются выбросами рыб, бентоса и водной растительности на сушу, гибелью биоресурсов, а при отступлении (сгоне) вода уносит в море отходы нефтепродуктов и других загрязняющих веществ.
      Территории прикаспийских областей подвержены также ветровому пылепереносу со стороны высыхающего Аральского моря.
      Антропогенные факторы ухудшения экологической ситуации
      Процесс опустынивания прибрежных территорий значительно ускоряется воздействиями, связанными с химическим загрязнением почв, в том числе нефтепродуктами, техногенными воздействиями при бурении, строительстве различных линейных сооружений, организации карьеров, а также прокладыванием бессистемных дорог при производстве геологоразведочных работ и транспортировкой тяжелой буровой техники по бездорожью.
      В результате нарушения требований природоохранного законодательства, применения отсталой технологии производства и вследствие промышленных аварий за продолжительный период добычи и транспортировки углеводородного сырья общая площадь замазученных земель в Западном Казахстане составила около 194 тыс. га, объем разлитой нефти - около 5 млн.т, основная часть которых находится в прикаспийских областях. Операции по добыче нефти сопровождаются также радиоактивным и иным загрязнением окружающей среды.
      За все время деятельности предприятий нефтегазового комплекса на факелах сожжены сотни миллиардов кубических метров газа. Выделяемые при этом канцерогенные углеводороды и другие опасные продукты сгорания попутных газов, загрязняя атмосферный воздух, переносятся на большие расстояния, оседая на поверхности морских вод, приводят к закислению воды, кроме того, оказывают негативное воздействие на почву, растительный и животный мир, а также здоровье населения.
      Некоторые нефтедобывающие компании продолжают сжигать излишки попутного газа на факелах и не принимают необходимые меры для полной его утилизации. Стоит острая проблема утилизации попутного газа, как с точки зрения нерационального его использования, так и загрязнения атмосферного воздуха. В связи с этим, исходя из внутренних потребностей страны в сухом и сжиженном газах, в контрактах на недропользование должны быть оговорены условия по утилизации газа.
      Загрязнение Каспийского моря. В результате подъема уровня моря в зону затопления попали порядка 40 нефтяных скважин, часть из которых, находящиеся за пределами контрактных территорий, остались бесхозными. Из них 35 скважин требуют принятия срочных мер по их ликвидации или консервации, которые представляют опасность для морской флоры и фауны. В грунте донных отложений вокруг скважин концентрация углеводородов очень высока.
      Вследствие замкнутости и бессточности водоема, естественная способность моря к самоочищению ограничена.
      Состояние биологического разнообразия Каспийского моря. Уникальное биоразнообразие Каспийского моря и его прибрежной зоны объединяет водные сообщества и сообщества побережий, составляющих неразрывно связанную экологическую систему. Ихтиофауна Каспия имеет огромное промысловое значение и по разным оценкам насчитывает от 76 до 126 видов и подвидов рыб и круглоротых.
      В 20-40 гг. прошлого столетия обычными промысловыми видами были каспийская минога, волжская многотычинковая сельдь, каспийский лосось, белорыбица, общий объем вылова составлял около 80 тыс.т. Однако во второй половине прошлого столетия они занесены в Красную книгу Республики Казахстан и других прикаспийских государств.
      В настоящее время к промысловым видам традиционно относятся осетровые, частиковые и морские. На мировом рынке осетровые представляют наибольшую потребительскую ценность.
      В последние годы объем вылова рыбы, в том числе улов осетровых, сократился в несколько раз. Резкое сокращение запасов осетровых напрямую связано с сокращением площадей естественных нерестилищ, загрязнением окружающей среды, недостаточной охраной и браконьерством. В связи с этим в Красную книгу Республики Казахстан предложено включить еще и уральскую популяцию стерляди.
      В связи с изменениями гидрологического режима рек и колебаниями уровня воды, уловы частиковых видов рыб, по сравнению с 30-50-ми годами прошлого столетия, упали в 3-4 раза.
      Кильки по биомассе в 2 раза превышают остальные виды рыб. Однако в связи с ухудшением и резким сокращением кормовой базы килек - планктона, по сравнению с объемами уловов в середине прошлого столетия (40 - 45 тыс.т.), с 1995 года улов кильки в Казахстане снизился до 10 тыс.т. В июне-июле 2001 года на Каспии повсеместно наблюдалась массовая гибель кильки.
      Как следствие ухудшения среды обитания, происходят патологические изменения в организме рыб, что приводит к нарушению репродуктивных возможностей осетровых. Через систему трофических связей в организмы как водных, так и наземных животных попадают токсические соединения. Эти вредные вещества в больших концентрациях обнаружены в мышечных тканях, печени и икре рыб, а также в организме тюленей и птиц. Наблюдаются различные симптомы и разрушения в организме животных.
      Естественные нерестилища в Урало-Каспийском регионе являются одним из основных источников естественного пополнения запасов разных видов рыб. В середине 1970 годов (до 16 тыс. га) естественный нерестовый фонд осетровых в пойме р. Урал располагался более чем на 1500 км. В связи с заиливанием дельт р. Урал площадь нерестилищ сократилась до 922,5 га.
      В настоящее время наряду с естественным основным источником пополнения запасов осетровых являются Урало-Атырауский и Атырауский осетровые рыборазводные заводы, введенные в эксплуатацию в 1998 году. За 1998-2001 годы выпущено в р. Урал - 22,2 млн. шт. молоди осетровых.
      Единственным млекопитающим, обитающим в Каспийском море, является каспийский тюлень. В начале прошлого века популяция тюленей составляла около 1 млн. особей. В настоящее время по разным оценкам насчитывается около 300 тыс. голов. В 2000 году в Каспийском море погибло более 15000 тюленей, из них свыше 10 тысяч погибли в казахстанских водах. Распространение вируса "собачьей чумки" явилось дополнительной причиной к многолетнему воздействию загрязненной среды обитания на их организм. По оценкам исследователей тюленей привел к массовой гибели высокий уровень заражения вредными веществами. В организме тюленей установлена высокая концентрация хлорорганических пестицидов, углеводородов и тяжелых металлов, влияющих на физиологические функции и их плодовитость.
      В районе Каспийского моря проходят важнейшие пути миграции птиц. Водно-болотные угодья Северного Каспия являются резерватом водоплавающих птиц, местом гнездования, линьки и массовой миграции. В настоящее время встречаются 278 видов птиц, из которых 110 видов гнездится, 76 видов зимует, и 92 вида относится к числу пролетных видов.
      Добыча нефти и газа оказывает сильное негативное воздействие на биоту. Около границ нефтяных месторождений северо-восточного Каспия встречаемость птиц почти в 10 раз меньше, чем в природных ландшафтах, а в земляных амбарных хранилищах нефти ежегодно погибают сотни птиц.
      В Красную книгу Республики Казахстан занесены 75 видов животных и растений, обитающих в Каспийском море и на его побережье. В целом фауна и флора Каспийского региона изучена крайне слабо. По самым многочисленным группам (фитопланктон, зоопланктон и бентосные фауна и флора), а также о редких и исчезающих видах организмов отсутствуют достаточные сведения.
      Фауна побережья. Фауна Прикаспийского региона находится в состоянии дестабилизирующей нарушенности экосистем, которая выражается в значительном снижении численности млекопитающих, птиц и насекомых-опылителей. Отмечены факты замены хозяйственно-полезных видов на вредителей сельского хозяйства. Увеличивается численность видов, имеющих отрицательное ветеринарное и медицинское значение, в том числе среди насекомых и грызунов.
      На фоне увеличения численности хищных животных наблюдается снижение численности копытных животных. Важным промысловым видом млекопитающих в регионе является сайгак. Численность сайгаков устюртской и волжско-уральской популяций в последние двадцать лет сократилась с 2 млн. до 200 тыс. голов.
      Здоровье населения региона. За последние десятилетия резко ухудшается здоровье населения, наблюдается крайне неблагоприятная динамика медико-демографической ситуации, растут показатели заболеваемости и смертности населения. Раковые заболевания и заболевания крови, органов дыхания, различные инфекционные болезни в 2-4 раза превышают республиканский показатель.
      Регион характеризуется высоким уровнем заболеваемости туберкулезом в стране и среди прикаспийских стран, а также высокими показателями младенческой смертности. Встречаются случаи рождения детей с аномальными отклонениями. Показатель материнской смертности значительно выше показателей по республике и странам региона.
      Новые экологические угрозы и риски
      До настоящего времени ущерб от морских нефтяных операций носил очаговый характер и распространялся по акватории вследствие перемешивания водных масс.
      Рост объемов добычи углеводородного сырья на суше, производства работ по добыче углеводородных ресурсов в КСКМ и их транспортировка, с учетом особенностей горно-геологических условий, повышают вероятность возникновения выбросов сероводорода и разливов нефти, а также промышленных аварий и чрезвычайных ситуаций в регионе.
      Эксплуатация крупнейших подсолевых нефтяных месторождений палеозойской нефти (карбон, девон) шельфа с экстремальными пластовыми условиями (до 1100 атм, температура 125-150 о С) и агрессивными свойствами (сероводород до 20-25%) сопровождается опасностью возникновения промышленных аварий и чрезвычайных ситуаций.
      Случаи промышленных аварий на объектах нефтегазодобычи и вероятность чрезвычайных ситуаций связаны с большим риском возникновения разрушительных факторов для экосистемы моря и его прибрежной зоны.
      По предварительным прогнозам объем добычи нефти в Прикаспийском регионе к 2015 году может превысить 100 млн.т. При этом не определен предельно возможный уровень добычи, который не нанесет ущерба морским экосистемам.
      Широкомасштабное освоение углеводородных ресурсов в бассейне Каспийского моря, а также переработка нефти и газа неразрывно связаны с развитием существующей и созданием новой производственной инфраструктуры. Это вызовет многократный рост уровня техногенных нагрузок на окружающую среду.
      При этом значительно увеличится отрицательное воздействие на экологическую систему, в результате чего ожидается ряд разрушительных факторов, в том числе: нарушение путей миграции рыб, заиливание и загрязнение дна мелководной зоны моря, повышение концентрации вредных веществ в морской воде, отчуждение акватории, нарушение экосистемы водно-болотных угодий, сокращение кормовой базы рыб и птиц, и как следствие ухудшение среды обитания, сокращение биоресурсов моря.
      Кроме того, произойдет увеличение нагрузки на прибрежные территории суши. При этом многократно возрастет вероятность загрязнения и ухудшения состояния ландшафтов, вследствие чего могут произойти дальнейшее опустынивание территорий, отчуждение земель, резкое сокращение численности наземных животных, а также может быть нанесен значительный ущерб сельскому хозяйству.
      Ухудшение качества окружающей среды окажет негативное влияние на условия проживания населения, а также на медико-демографическую ситуацию в регионе.
      В соответствии с законодательством Республики Казахстан утверждены особые экологические требования к хозяйственной деятельности в заповедной зоне. Однако в заповедной зоне Каспийского моря имеются участки, где любая хозяйственная деятельность может нанести непоправимый ущерб биоразнообразию. Отсутствие карт по зонированию не позволяет определить режим работ на чувствительных и уязвимых участках заповедной зоны.
      С целью решения проблемы по ликвидации и консервации нефтяных и самоизливающихся гидрогеологических скважин Министерством энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан разработана отраслевая программа и организована работа по ее реализации. Нефтяными компаниями в прикаспийских областях проводятся работы по очистке территорий нефтепромыслов от замазученности почв.
      Однако для улучшения экологической ситуации в регионе принимаемых мер крайне недостаточно.
      Экологическая ситуация в регионе хотя и осложняется, однако все же она еще является управляемой. Поэтому для стабилизации критического состояния экологической системы Каспийского моря и ее оздоровления необходимо осуществление радикальных мер.
      Для предотвращения возможных катастрофических последствий техногенных воздействий на окружающую среду планируемых широкомасштабных операций по освоению шельфа, будет определен предельный уровень техногенных нагрузок от намечаемой деятельности, и проведена оценка воздействия на окружающую среду (ОВОС).
      С целью обеспечения экологической и санитарно-эпидемиологической безопасности, на начальном этапе нефтяных операций необходимо решить стратегические задачи по значительному снижению существующей техногенной нагрузки на окружающую среду.
      Эти меры создадут основу для сохранения и сбалансированного использования биологического и ландшафтного разнообразия, а также условия для обеспечения комплексного и устойчивого использования трансграничной прибрежной зоны. Тем самым будет достигнута значительная стабилизация экологической ситуации, создана основа для оздоровления окружающей среды Каспийского моря и обеспечения безопасного проживания населения.
      Для решения поставленных задач определены следующие направления действий для поэтапного осуществления приоритетных мероприятий в течение 2003-2015 годов:
      - для снижения риска загрязнения и создания основы для улучшения качества экосистемы Каспийского моря будет обеспечено совершенствование нормативной правовой базы по минимизации загрязнения окружающей среды от промышленных источников; созданы системы предупреждения и реагирования на чрезвычайные ситуации при промышленных авариях и мониторинга загрязнения окружающей среды; развиты лабораторные службы;
      - с целью создания основ для сохранения и сбалансированного использования биологического и ландшафтного разнообразия Каспийского моря и его прибрежной зоны будут восстановлены деградированные водные и прибрежные экосистемы, места нагула и нерестилища рыб, а также места обитания промысловых животных; созданы эффективные механизмы для сохранения и сбалансированного использования биологических ресурсов Каспийского моря и его прибрежной зоны;
      - для обеспечения участия населения прибрежной зоны в управлении окружающей средой Каспийского моря будут повышена информированность населения об экологической ситуации; обеспечен доступ общественности к принятию решений (участие в подготовке ОВОС, общественных слушаниях и т.д.).
      Для решения поставленных задач и достижения целей предполагается в течение предстоящих лет поэтапно осуществить комплекс приоритетных мероприятий. На I этапе - в ближайшие три года предусматривается осуществить ряд конкретных приоритетных мероприятий, остальные приоритетные действия предполагается запланировать для выполнения в последующие периоды (II этап - 2006- 2010 гг. и III этап - 2011-2015 гг.). По итогам выполнения мероприятий по отдельным этапам ежегодно будут вноситься корректировки.
      Приоритетные направления действий разработаны для устранения основных экологических проблем региона и предусматривают обеспечение комплексного (интегрированного) и устойчивого использования трансграничной прибрежной зоны, снижения уровня загрязнения, сохранения биологического разнообразия.
      Финансирование мероприятий предусматривается из всех возможных источников, в том числе из республиканского и местного бюджетов, формируемых преимущественно из средств, поступающих от природопользователей в виде платежей за использование природных ресурсов, и штрафных санкций за загрязнение окружающей среды.
      Ожидаемые результаты от реализации комплекса экологических и санитарно-эпидемиологических мероприятий Программы во многом зависят от своевременного и качественного осуществления намеченных мер.
      Ликвидация исторических загрязнений и своевременное осуществление мер по предотвращению текущих загрязнений приведут к значительному снижению существующей техногенной нагрузки на природную среду и, соответственно, к стабилизации экологической ситуации в регионе.
      Проведение гидромелиоративных дноуглубительных работ в руслах дельт рек Волга и Урал даст возможность проходу осетровых рыб к местам нереста, тем самым будут восстановлены естественные нерестилища.
      Применение современной конкурентоспособной технологии в промышленности, а также переход на международные экологические и гигиенические стандарты качества окружающей среды позволят значительно снизить уровень текущих загрязнений.
      В результате осуществления этих мер будет создана основа для оздоровления окружающей среды и восстановления мест обитания водных и наземных биоресурсов. Тем самым будут созданы предпосылки для сохранения биологического разнообразия в регионе.
      Усовершенствование нормативных правовых актов и структуры управления природоохранных органов создадут основу для обеспечения в регионе интегрированного (комплексного) и устойчивого использования трансграничной прибрежной зоны.
      В результате реализации комплекса экологических и санитарно-эпидемиологических мероприятий ожидается установить контроль над состоянием окружающей среды, управлять экологической ситуацией вокруг Каспийского моря и, самое главное, обеспечить безопасное проживание населения.
      С целью минимизации вредного воздействия нефтяных операций на КСКМ необходимо принять дополнительные ограничивающие меры:
      - запрет на проведение сжигание газа, за исключением случаев кратковременных и строго ограниченных периодов, обусловленных технологией опытно-промышленной эксплуатации, испытания скважин и аварийных случаев;
      - захоронение жидких отходов в недрах в пределах и за пределами акватория моря осуществлять только после проведения государственной экспертизы участка недр и государственной экологической экспертизы;
      - рассмотреть другие способы утилизации серы для максимального промышленного ее использования. Для излишков серы сверх объемов промышленного использования создать специальные полигоны - хранилища, например, в карьерах выработанных рудников.
      Для достижения положительного результата важное значение имеет реализация правительствами стран каспийского региона документов по региональному сотрудничеству - Регионального плана действий для предупреждения и обеспечения готовности к борьбе с глобальными разливами нефти, регионального Стратегического плана действий, принципов и требований международных конвенций и соглашений, а также проекта Рамочной конвенции по защите морской окружающей среды Каспийского моря и привлечение общественности.

      5.2.14. Предупреждение чрезвычайных ситуаций
              и обеспечение готовности к ликвидации их последствий

      Увеличение объемов нефтяных операций и предстоящее начало добычи нефти на шельфе Каспия в 2005 году, неудовлетворительное техническое состояние затопленных водами Каспия нефтяных скважин Государственного фонда, планируемая высокая концентрация опасных производственных объектов трансграничного воздействия в прибрежной зоне, увеличение объемов транспортировки углеводородного сырья морем повышают техногенную нагрузку на окружающую среду и риск возникновения чрезвычайных ситуаций.
      Катастрофические аварии, имевшие место на аналогичных месторождениях континентальной суши (Тенгиз, Карачаганак), и их экологические, геолого-технические, экономические и другие негативные последствия показали, что необходимо принятие специальных мер, с учетом специфики ведения нефтяных операций на море и внутренних водоемах Республики Казахстан.
      За период независимости Республики Казахстан неоднократно наблюдались разливы нефти при ее транспортировке. Только в 2001-2002 годах произошло три случая разливов нефти с танкеров. С увеличением объемов транспортировки вероятность разливов нефти повышается.
      Следующей проблемой является неудовлетворительное техническое состояние затопленных водами Каспия нефтяных скважин, что явилось причиной нефтяного разлива на море с месторождения "Юго-Западный Тажигали" в январе-феврале 2001 года.
      Опыт разработки и эксплуатации нефтегазовых месторождений на континентальной суше показал, что компаниями завозится из дальнего зарубежья оборудование, не в полной мере соответствующее техническим и технологическим нормам промышленной безопасности, горно-геологическим условиям месторождений, а также морально и физически устаревшая техника.
      Итоги республиканского командно-штабного учения на базе буровой установки "Сункар" - искусственный остров, прошедшего в июне 2002 года, показали, в целом, достаточный уровень подготовленности государственных органов и нефтяных компаний к реагированию на нефтяные разливы. Вместе с тем планирование и выполнение мероприятий по предупреждению и ликвидации нефтяных разливов требуют дальнейшего совершенствования и тесного взаимодействия заинтересованных государственных органов и нефтяных компаний.
      Касаясь разработки нормативных правовых актов, необходимо отметить, что в республике нет единого положения "Порядок разработки, представления, принятия, введения в действие, действия, опубликования, изменения, дополнения и прекращения действия нормативных актов, содержащих технические и технологические нормы и стандарты". Следует отметить, что Законом Республики Казахстан "О нормативных правовых актах" вышеуказанный порядок не определяется.
      В целях предупреждения и ликвидации чрезвычайных ситуаций и защиты жизни граждан необходимо пересмотреть и дополнить "Национальный план по предупреждению нефтяных разливов и реагированию на них в море и внутренних водоемах Республики Казахстан" и разработать нормативные правовые акты, регулирующие правовые отношения в вопросах предупреждения чрезвычайных ситуаций при ведении нефтяных операций на море и реагировании на них.
      Казахстан не обладает ни одним морским судном, ни одним аварийно-спасательным подразделением, способным ликвидировать разливы нефти, возможные пожары, техногенные аварии на нефтегазовых и нефтетранспортных объектах, находящихся в казахстанском секторе Каспийского моря, а также осуществить эвакуацию населения и развертывание лагерей для пострадавших при аномальном выбросе сероводорода и другие неотложные работы. В этой связи необходимо создать государственное учреждение "Специализированный морской аварийно-спасательный отряд" для ликвидации бедствий, аварий и катастроф на водоемах, укомплектованный специальными плавсредствами и аварийно-спасательным техническим оборудованием, а также сформировать полк гражданской обороны в Западном регионе республики.
      Внести предложения по увеличению штатной численности инспекторов Государственного учреждения "Государственная инспекция по надзору за безопасным ведением нефтяных операций на море и внутренних водоемах Республики Казахстан" специалистами по технологии и технике морской добычи, транспортировке, геологии нефти и газа, переработке минерального сырья и бурения скважин.
      В результате этих мероприятий на государственном уровне будет усилен контроль за ведением нефтяных операций на море и внутренних водоемах и ускорены работы по реализации программы "Ликвидация и консервация нефтяных и самоизливающихся гидрогеологических скважин".
      Для усиления контроля и соответствия ввозимой в Республику Казахстан продукции необходимо дополнить "Перечень продукции и услуг, подлежащих обязательной сертификации" буровым, нефтегазопромысловым, химическим, геологоразведочным оборудованием.
      Принимая во внимание, что нефтяные операции на море в Республике Казахстан проводятся впервые, в особо чувствительном экологическом районе, и представляют потенциальную трансграничную угрозу, необходимо систематическое обучение специалистов государственных органов, включая инспекторов в области промышленной безопасности, в соответствующих международных центрах и организациях.
      В географическом отношении Каспийское море является международным озером и последствия промышленных аварий в одной из стран могут негативно повлиять на территорию других Прикаспийских государств.
      Поэтому особое значение приобретает межгосударственное сотрудничество в вопросах научных исследований, обмена научно-технической информацией и технологиями в области предупреждения промышленных, транспортных аварий и ликвидации их последствий.
      Республика Казахстан присоединилась соответствующими Законами к Конвенции о трансграничном воздействии промышленных аварий, к Конвенции по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер, к Конвенции о трансграничном загрязнении воздуха на большие расстояния, которыми предусмотрена ответственность государства за принятие мер по недопущению аварий.
      Необходимо принять меры по созданию нормативной базы страхования гражданско-правовой ответственности за причинение вреда жизни, здоровью или имуществу других лиц и окружающей среде в случае промышленных, транспортных аварий трансграничного воздействия на море.
      В результате реализации комплекса вышеперечисленных мероприятий ожидается снижение риска возникновения промышленных, транспортных аварий и пожаров при освоении казахстанской части шельфа Каспийского моря, и будет обеспечен необходимый уровень готовности к ликвидации их последствий.

      5.2.15. Научно-технологическое сопровождение.

      Динамично развивающийся нефтегазовый комплекс обуславливает необходимость создания в республике соответствующей координации и консолидации усилий всех отечественных и иностранных научных и проектно-технологических организаций, специализирующихся на проведении научных исследований, разработках и технологий в нефтегазовой отрасли, в единый комплекс, который будет обеспечивать проведение согласованной научно-технологической политики во всем нефтегазовом секторе.
      Необходимо опережающее формирование научно-технологической школы, соответствующей уровню стоящих перед нефтегазовой отраслью задач, создание единой системы научного и проектно-изыскательского обеспечения всего комплекса нефтегазовых операций. Основной объем базовой информации о геологической структуре региона, знаний о строении и размещении нефтегазовых бассейнов, оценки критериев нефтегазоносности и комплекса используемых способов и технологий нефтегазовых операций должен накапливаться и обрабатываться казахстанскими научными и проектно-изыскательскими организациями.
      При планируемом увеличении объемов сейсмических исследований в КСКМ, для успешного выполнения морских проектов необходимо техническое обновление: приобретение современной телеметрической сейсмостанции, комплекта сейсмических кос с гидрофонами и геофонами, а также специальных судов с малой осадкой. Для проведения работ в переходной зоне необходимо приобрести радиотелеметрическую систему регистрации сейсмических сигналов, специальные буровые установки для бурения взрывных скважин, установленные на судах с мелкой осадкой или на судах с воздушной подушкой. При проведении работ в глубоководной зоне Южного Каспия потребуются суда с буксируемыми сейсмическими косами (стримеры).
      В результате реализации проекта технического перевооружения казахстанских геофизических компаний предполагается выполнять сейсмические исследования площадной сейсморазведки Д 3 на перспективных структурах шельфа Каспийского моря. Техническое перевооружение улучшит конкурентоспособность отечественных сервисных организаций, качественные услуги которых позволят более детально изучить геологическое строение КСКМ и пополнить фонд нефтегазоперспективных структур.
      Передача технологий и "ноу-хау" неотрывна от повышения квалификации, так как казахстанский персонал должен быть обучен с целью наилучшего применения новых технологий для получения максимальной выгоды от проекта.
      Одной из возможных форм сотрудничества в этом направлении является создание нефтяными компаниями "клуба технологий", члены которого будут иметь возможности для сотрудничества между собой по программам исследований и разработок, представляющим совместный интерес (например, сотрудничество по вопросу максимизации дебита тяжелых нефтей).
      Для проведения единой научно-технической политики при освоении углеводородных ресурсов КСКМ предусматривается:
      - создание в республике нефтегазовой научно-технологической школы мирового уровня, обеспечивающей опережающее развитие нефтегазового комплекса страны;
      - обеспечение становление национального научно-технологического центра (Казахского института нефти и газа), как головного экспертного и научно-технологического элемента единой национальной системы по комплексному освоению нефтегазовых ресурсов Республики Казахстан;
      - разработка и внедрение современных научно-технологических схем и комплексных программ по сбалансированному развитию нефтегазовой отрасли, нефтегазоперерабатывающих производств, транспортной и сервисной инфраструктур нефтегазового комплекса республики;
      - осуществление научно-технологического сопровождения и экспертизы инвестиционных проектов на всех стадиях комплексного освоения месторождений в целях обеспечения защиты национальных интересов Республики Казахстан и, в первую очередь, соблюдение высоких экологических и технологических стандартов.
      При выполнении экспертных и поисковых работ, которые должны быть в императивном порядке предусмотрены для защиты интересов Республики Казахстан во всех новых проектах, Казахский институт нефти и газа должен выступить в роли важнейшего экспертного и научно-технологического звена единой системы сопровождения работ по комплексному освоению нефтегазовых богатств Казахстана.
      При передаче в КСКМ участков для разведки и добычи углеводородов необходимо закрепление в контрактах на недропользование обязательств по передаче новых технологий.
      Министерством энергетики и минеральных ресурсов РК начата работа по созданию банка нефтегазовых данных (PetroBank). В этих целях приобретен мощный компьютерный комплекс. Ведется работа по привлечению наиболее известных международных компаний по программному обеспечению и организации работы с учетом опыта национальных банков нефтегазовых данных в Норвегии, США и других странах.
      Задачами планируемого банка нефтегазовых данных является:
      - повышение качества управления недрами за счет повышения производительности управленческого труда, объективности и увеличения объема информации;
      - соблюдение государственных интересов недропользования за счет повышения уровня сохранности информации, контроля использования информации;
      - расширение возможностей интерпретации за счет оперативного доступа к геофизическим данным;
      - создание базы для мониторинга нефтегазовых данных;
      - создание основы для привлечения инвестиций в нефтегазовый сектор;
      - снижение затрат на геологоразведочные работы, повышение ценности информации как рыночного товара, расширение рынка сбыта информации.

      5.2.16. Организация валютного мониторинга

      Освоение нефтегазовых месторождений КСКМ в рамках Программы потребует в 2003-2015 гг. большого объема инвестиций. Большая их часть, скорее всего, будет привлечена в виде иностранных инвестиций, особенно при ускоренном освоении КСКМ.
      Уже сегодня состояние платежного баланса Республики Казахстан в значительной степени зависит от работ, осуществляемых Аджип ККО в рамках Северо-Каспийского проекта. Учитывая, что в перспективе КСКМ превратится в основную зону добычи углеводородов в республике, состояние платежного баланса страны будет в значительной степени определяться нефтегазовыми проектами КСКМ. Кроме того, привлечение крупномасштабных иностранных инвестиций происходит и будет происходить, главным образом, в форме займов, что приведет к дальнейшему росту внешней задолженности Республики Казахстан.
      Оценка устойчивости платежного баланса, экономической приемлемости внешнего долга, рисков валютно-финансовых кризисов, а также степени угрозы экономической безопасности потребует повышения качества информации, используемой для формирования платежного баланса и статистики внешнего долга, причем объем информации должен быть прямо пропорционален значимости инвестиционных проектов по освоению КСКМ для экономики страны. Для этого в рамках Программы Национальному Банку следует рассмотреть возможность организации валютного мониторинга.
      Валютный мониторинг будет представлять собой сбор информации по валютным операциям, осуществляемым в рамках реализации нефтяных контрактов на КСКМ. Цель валютного мониторинга - оценка  устойчивости платежного баланса, экономической приемлемости внешнего долга, рисков валютно-финансовых кризисов, а также степени угрозы экономической безопасности страны.
      Основными задачами валютного мониторинга являются:
      - создание информационной базы по валютным операциям, осуществляемым в рамках реализации контрактов по освоению месторождений КСКМ;
      - повышение качества и объема информации, используемой Национальным Банком для составления платежного баланса, статистики внешнего долга и международной инвестиционной позиции Республики Казахстан;
      - совершенствование анализа и прогноза платежного баланса и внешнего долга Республики Казахстан.

6. Источники финансирования и налогообложения

      Интенсивность развития нефтегазового комплекса Казахстана задает размер и структуру потребностей в инвестициях, определяет предпочтительность тех или иных источников финансирования, в том числе возможности привлечения отечественного капитала:
      - при ускоренном освоении КСКМ с акцентом на экспорт нефти потребуется стимулировать приток иностранных инвестиций;
      - при постепенном освоении КСКМ большое значение имеют участие национальных трудовых и финансовых источников, покупка и лизинг иностранных технологий.

      6.1. Потребности в инвестициях и финансовая стратегия

      Потребности в инвестициях по Программе существенно зависят от результативности поисково-разведочных работ недропользователей. Запасы и качество углеводородного сырья на обнаруженных месторождениях определят порядок освоения каждого из них в условиях развивающегося рынка энергоносителей. Основные инвестиции требуются для:
      - производства поисковых и геофизических работ;
      - освоения выявленных месторождений и организации добычи;
      - расширения производства, транспортировки и сбыта;
      - формирования морской и береговой инфраструктуры;
      - развития трудовых ресурсов и социальной инфраструктуры.
      Прогноз проведения нефтяных операций в КСКМ, получения "ранней" нефти в 2005 г. на месторождении Кашаган, а также достижение уровня добычи нефти к 2010 г. - 40 млн.т. в год и к 2015 г. - 100 млн.т. в год требует привлечения достаточно больших капитальных вложений и инвестиций. Анализ требуемых инвестиций в развитие нефтегазового сектора при освоении углеводородных ресурсов КСКМ проводился в соответствии с нормативами и практикой затрат подобных проектов. Оценка минимальных капитальных и операционных затрат до 2015 года была выполнена исходя из вероятности обнаружения углеводородов в 15%, максимальный уровень затрат был определен по предварительным данным бюджета развития Северо-Каспийского проекта и на основании прогноза Всемирного Банка на период до 2015 года.
      Учитывая, что регион широкомасштабного капитального строительства для освоения нефтегазовых ресурсов в Каспийском море находится в середине евразийского континента, труднодоступен для доставки необходимых сооружений, оборудования и материалов, за базовый уровень прогноза инвестиций в освоение КСКМ принят средневзвешенный показатель от минимального и максимального уровней капитальных и операционных затрат.
      Таким образом, прогноз инвестиций в освоение КСКМ ожидается в 2003-2005 гг. порядка 966 млрд. тенге или 6 млрд. долл. США, в 2006-2010 гг. - около 1658 млрд. тенге или 10,3 млрд. долл. США и в 2011-2015 гг. - около 2511 млрд. тенге или 15,6 млрд. долл. США (курс: 1 долл. США равен 161 тенге).

Рисунок 19. Прогноз инвестиций в освоение КСМК
(млрд. долларах США)
(см. бумажный вариант)

      Финансовая стратегия Программы направлена на поддержание эффективности разработки морских месторождений углеводородов при рациональном распределении рисков между участниками инвестиционного процесса.
      В основу финансовой стратегии положено условие полного принятия недропользователями и инвесторами всех рисков разведки до утверждения первого плана освоения. В случае обнаружения коммерческих запасов производится возмещение соответствующей части расходов недропользователей, понесенных в ходе разведки и оценки месторождения, включая начисленные проценты за пользование инвестициями с учетом положения контракта на недропользование и в соответствии с нормами законодательства Республики Казахстан.
      Строительство объектов инфраструктуры будет определяться отдельными контрактами, в которых инвестор финансирует строительство, вводит в эксплуатацию и обеспечивает техническое обслуживание производственных объектов в течение периода времени, достаточного для возврата вложенных инвестиций и получения справедливой нормы рентабельности. Затем производственные объекты переходят в собственность государства.
      Для обеспечения увеличения добычи нефти и газа возможно привлечение дополнительных финансовых ресурсов из казахстанских источников путем выпуска и реализации ценных бумаг недропользователей, обеспечиваемых будущими поступлениями от нефтегазовых операций. Покупателями ценных бумаг станут отечественные накопительные пенсионные фонды, банки второго уровня, иные финансовые организации, частные лица.
      Крупные и отчасти средние объекты производственной инфраструктуры предполагается финансировать на основе долевого участия нескольких заинтересованных недропользователей и Национальной компании.
      Объекты и службы сопутствующей инфраструктуры (автомобильные и железные дороги, объекты социальной инфраструктуры и т.д.), несмотря на то, что они будут служить нуждам как населения так и промышленности, могут генерировать недостаточно прибыли для привлечения частных ивесторов. Такие объекты должны финансироваться через займы и кредиты финансовых учреждений, которые в обычной практике занимаются такого рода проблемами.
      Максимально возможное привлечение внутренних инвестиционных ресурсов (Национального фонда Республики Казахстан, пенсионных и страховых фондов, Банка Развития и других финансовых институтов) для реализации Программы должно стать одним из приоритетных компонентов финансовой стратегии.

      6.2. Налоговый режим недропользователей

      В развитие налогового законодательства и увеличения уровня поступлений в бюджет от проведения нефтяных операций в КСКМ необходимо предпринять меры по совершенствованию существующих и изучении возможностей внедрения новой модели налогового режима.
      В соответствии с текущим законодательством применяются две модели налогообложения недропользователей. Первая предусматривает уплату недропользователем, помимо подписного бонуса и бонуса коммерческого обнаружения, всех налогов, существующих на дату заключения контракта и роялти по скользящей шкале, в зависимости от добытого объема.
      Вторая модель основана на Соглашении о разделе продукции. С целью совершенствования механизма раздела продукции между Республикой и подрядной компанией необходимо законодательное закрепление использования в СРП трех триггеров (пороговых значений раздела продукции между государством и подрядной компанией):
      - по объемному коэффициенту (накопленная добыча);
      - по R-фактору (отношение дохода к затратам);
      - по внутренней норме рентабельности.
      Пороговые значения для каждого триггера будут определяться в ходе переговоров по каждому конкретному контракту на недропользование таким образом, чтобы определить, в условиях прогнозной оценки разведки и добычи, разумную норму прибыли инвестору и максимальную долю Республики в делимом доходе.
      Вместе с этим в дополнение к существующим предусматривается внедрение новой (третьей) модели налогового режима для недропользователей при проведении нефтяных операций в КСКМ. Эта модель будет учитывать опыт других государств (например, Норвегии), осуществляющих деятельность по добыче нефти на шельфе.
      Данная модель налогового режима основывается на уплате недропользователем:
      - подписного бонуса;
      - налога на добычу нефти;
      - налога на сверхприбыль, а также уплату всех видов налогов и других обязательных платежей, установленных Налоговым Кодексом, за исключением:
      - бонуса коммерческого обнаружения;
      - роялти;
      - доли государства по разделу продукции.
      Объектом обложения налогом на добычу нефти будет являться объем добытой недропользователем нефти, а базой исчисления налога на добычу нефти - ее стоимость, исчисленная по ценам котировок эталонных сортов нефти ("Смесь КТК", "Брент", "Юралс" и др. сорта нефти), сложившимся за отчетный налоговый период на Международной (Лондонской) нефтяной бирже.
      Учитывая значительный объем инвестиций в первое время реализации нефтяных проектов, а также, обеспечивая инвестору достаточную норму рентабельности ставки налога на добычу нефти устанавливаются дифференцировано в зависимости от котировок биржевой цены на нефть.
      При возникновении сверхприбыли объектом обложения налогом на сверхприбыль будет являться сумма чистого дохода недропользователя за налоговый период, получаемая после уплаты корпоративного подоходного налога.
      Для стимулирования инвестиционной деятельности налогоплательщика налог на сверхприбыль взимается только с той части чистого дохода недропользователя, которая превышает 10% от суммы накопленных не возмещенных затрат по контракту, а в случае их полного погашения - прироста фиксированных активов. При этом льготированная сумма должна будет направлена недропользователем в уменьшение невозмещенных накопленных капитальных затрат, а в случае их полного погашения на развитие инвестиционных программ.
      Ставки налога на сверхприбыль будут установлены в Налоговом кодексе.
      Исчисление налоговых обязательств по всем видам налогов и других обязательных платежей, предусмотренных Налоговым Кодексом РК, производятся в соответствии с налоговым законодательством РК на момент появления обязательств по их уплате. Предполагаемая новая модель не предусматривает стабильности налогового режима.
      При освоении углеводородных ресурсов КСКМ предусматривается использование всех трех моделей налогового режима при внесении соответствующих изменений относительно третьей модели налогообложения в действующее законодательство. При этом право выбора наиболее приемлемого типа Контракта и соответствующего налогового режима для каждого отдельного контракта должно определяться Правительством Республики Казахстан.

7. Ожидаемые результаты от реализации Программы

      7.1. Производственные индикаторы

      Реализация Программы освоения КСКМ позволит обеспечить объемы добычи нефти в в 2015 г. до 100 млн.т. На первом этапе, а именно в 2003-2004 гг. добыча нефти в КСКМ не предполагается и в 2005 г. будет составлять около 0,5 млн.т. Далее приводятся прогнозные данные добычи по годам: 2006 г. - 8 млн.т., 2007 г. - 11 млн.т., 2008 г. - 14 млн.т., 2009 г. - 21 млн.т., 2010 г. - 40 млн.т., 2011 г. - 52 млн.т., 2012 г. - 64 млн.т., 2013 г. - 76 млн.т., 2014 г. - 88 млн.т., 2015 г. - 100 млн.т.
      Предполагаемые объемы добычи газа в 2005 г. - до 0,3 млрд.м 3 . Далее приводятся прогнозные данные добычи по годам: 2006 г. - 5 млрд.м 3 ., 2007 г. - 7 млрд.м 3 ., 2008 г. - 10 млрд.м 3 ., 2009 г. - 13 млрд.м 3 ., 2010 г. - 24 млрд.м 3 ., 2011 г. - 31 млрд.м 3 ., 2012 г. - 38 млрд.м 3 ., 2013 г. - 45 млрд.м 3 ., 2014 г. - 52 млрд.м 3 . и в 2015 г. - до 63 млрд.м 3 .
      При этом для обеспечения внутренних потребностей республики в нефтепродуктах потребуется переработка нефти на НПЗ РК в объемах до 9,5 млн.т., в 2005 г., в 2006 г. - 11,4 млн.т., в 2007 г. - 12 млн.т., в 2008 г. - 13 млн.т., в 2009 г. - 13,8 млн.т., в 2010 г. - до 14,8 млн.т., 2011 г. -15,7 млн.т., в 2012 г. - 16,7 млн.т., в 2013 г. - 17,6 млн.т., в 2014 г. - 18,5 млн.т. и в 2015 г. до 18,6 млн.т.
      Учитывая перспективный рост добычи, на Западе Казахстана предполагается увеличение пропускной способности основного транзитного направления экспорта казахстанской нефти нефтепровода Атырау-Самара в 2003 г. до 16,5 млн.т. в год, в 2004-2005 гг. - до 19 млн.т. и в 2005-2006 гг. - до 25 млн.т. в год.
      Освоение КСКМ в дальнейшем потребует увеличения численности занятых в реализации проекта, что в 2005 году составит около 2620 человек и в 2015 году вырастет до 25390 человек.

      7.2. Финансовые результаты

      Проведение нефтяных операций КСКМ влечет за собой огромный объем инвестиций для производства поисковых и геофизических работ, освоения выявленных месторождений и организации добычи, расширения производства, транспортировки и сбыта, формирования морской и береговой инфраструктуры, развития трудовых ресурсов и социальной инфраструктуры, что потребует в 2003-2005 гг. порядка 900 млрд. тенге ($6 млрд.), в 2006-2010 гг. - около 1545 млрд. тенге ($10,3 млрд.) и в 2011-2015 гг. - около 2340 млрд. тенге ($15,6 млрд.).
      Ускорение достижения положительных финансовых результатов ожидается при следующих предположениях:
      - наиболее перспективные участки недропользования будут реализованы на первом этапе освоения КСКМ;
      - средняя цена нефти не будет снижаться, а транспортные и сбытовые тарифы - не будут повышаться;
      - размер подписного бонуса будет определяться в соответствии с законодательством Республики Казахстан и по аналогии с осуществленными нефтегазовыми проектами в Прикаспии.
      На первом этапе освоения КСКМ прямые поступления в государственный бюджет от морских нефтегазовых операций будут получены в результате выплат подписных бонусов, бонуса коммерческого обнаружения по месторождению Кашаган, освоения капиталовложений по разведке месторождений и подготовки объектов инфраструктуры.
      На втором этапе освоения КСКМ прямые поступления в государственный бюджет от морских операций снизятся вследствие сокращения единовременных платежей.
      Одновременно начнется рост поступлений вследствие производимых инвестиций, производства импортозамещающих товаров и услуг, деятельности инфраструктуры морских операций.
      Поступление основной части доходов - от реализации углеводородов начнется после завершения первого и второго этапов освоения. На третьем этапе государственный бюджет будет получать все нарастающий поток поступлений от морских операций.

      7.3. Улучшение системы государственного регулирования
           морских операций

      Улучшение системы государственного регулирования освоения ресурсов углеводородов КСКМ явится закономерным процессом развития Республики Казахстан. При этом охватывается комплекс вопросов, решающих современные проблемы:
      - недропользования;
      - экологии;
      - социального развития;
      - международных отношений;
      - устойчивого экономического роста;
      - исправления дефектов экономической структуры;
      - и другие.
      Отечественное законодательство, структура государственного управления выйдут на более высокий уровень соответствия задачам социально-экономического развития.
      Программа направлена на обеспечение транспарентности морских операций, что служит необходимым условием полноценного исполнения государственных задач по контролю за деятельностью организация нефтегазового комплекса.

      7.4. Обеспечение устойчивости развития нефтегазового
           комплекса

      Программа обеспечивает межотраслевую и структурную пропорциональность в нефтегазовом комплексе страны:
      - в технологических цепочках - поиск, разведка, добыча, транспортировка, переработка, сбыт;
      - между нефтяными и газовыми технологиями;
      - между крупными, средними и малыми видами организации производств;
      - между месторождениями, находящимися на различных стадиях освоения;
      - между природопользованием, охраной окружающей среды и воспроизводством природных ресурсов.
      Формирование собственной научно-технологической и производственной инфраструктуры мирового уровня обеспечит конкурентоспособность нефтегазового комплекса Республики Казахстан, гарантированное удовлетворение потребностей внутреннего рынка и адекватное реагирование на многочисленные и разноплановые вызовы внешних рынков.

      7.5. Повышение инвестиционной привлекательности

      Морские операции в КСКМ, а также деятельность по их обеспечению и обслуживанию будут приносить высокую добавленную стоимость, как в краткосрочном, так и в долгосрочном периоде. В совокупности с другими, позитивными условиями это станет определяющим в повышении инвестиционной привлекательности Казахстана.
      Успешная работа по освоению нефтегазовых месторождений в КСКМ будет способствовать росту капитала инвесторов. Для крупных нефтегазовых компаний участие в проектах на Каспии станет частью стратегий по нормализации инвестиционных рисков.
      Ключевым элементом создания высокой добавленной стоимости станет экономия, получаемая на трансакционных издержках, за счет рациональной эксплуатации инфраструктуры, концентрации операторских функций, предпроектной и предмаркетинговой подготовки участков недропользования уполномоченными органами.
      Мультипликативный эффект произведут увеличивающиеся доходы государственного бюджета и непрерывно повышающаяся ценность материальных активов, находящихся в государственной собственности. Кроме того, инвестиции в поисково-разведочную деятельность повысят ценность недр Казахстана.

      7.6. Повышение качества жизни населения

      Создание новых рабочих мест и повышение личных доходов граждан Казахстана будут сопровождаться мерами по улучшению условий проживания населения в Прикаспийском регионе, который относится к сложным в климатическом отношении и недостаточным по социально значимым видам ресурсов.
      Рост доходов позволит повысить возможности населения по самостоятельному улучшению условий жизни, поднять инициативность и творческий потенциал. Решение части социальных вопросов через контракты, заключаемые государством с недропользователями, внимание местных органов управления к насущным проблемам, а также общее профессиональное и культурное развитие в связи с использованием современных технологий создадут условия для постоянного прогресса человеческих ресурсов в Прикаспийском регионе.
      Рост уровня профессиональной квалификации, создание новых трудовых коллективов и корпоративных традиций обогатят производственную деятельность и увеличат моральные стимулы к труду. Повышение социальной престижности работников и социальной обеспеченности всех жителей позволят улучшить структуру населения, решать вопросы семьи и воспитания детей.

8. Организация исполнения Программы

      Организация исполнения Программы предполагает определение и закрепление зон ответственности за республиканскими и местными органами управления. Масштабы работ в Прикаспийском регионе потребуют разработки среднесрочных региональных и отраслевых программ, нацеленных на последовательное решение задач научно-обоснованного освоения углеводородных ресурсов КСКМ, координирующих развитие морских операций, производственной и социальной инфраструктуры.
      Для разработки региональных программ развития потребуется широкое привлечение ученых и специалистов, открытое общественное обсуждение социальных и экологических аспектов развития морских нефтегазовых операций.
      Должен быть создан механизм координации действий по созданию инфраструктуры морских операций, объединяющий усилия республиканских и местных органов власти, министерств, нефтяных компаний и национальной компании при решении следующих задач:
      - сбор, систематизация и анализ первичной информации, организация и проведение комплекса исследований по техническим, экономическим, экологическим, сейсмическим и учебным проблемам формирования нефтегазовой инфраструктуры;
      - согласование интересов государства, регионов, нефтяных компаний и установление приоритетности создания инфраструктурных объектов, очередности, сроков, объемов и ориентировочной стоимости их проектирования и строительства;
      - разработка предложений по развитию инфраструктуры нефтегазовой промышленности для нужд освоения КСКМ.
      Организация морских операций будет различаться в зависимости от степени изученности морских блоков. По блокам, требующим разведки, будут заключаться соглашения с недропользователями (при долевом участии ЗАО "НК "КазМунайГаз") на проведение соответствующего комплекса работ, определяющие дальнейшие права и обязанности сторон по отношению к изучаемым морским блокам в зависимости от результатов исследований.
      По блокам, где намечается производить разведку и добычу, предусматривается создание соответствующих организаций с обязательным участием национальной компании. При заключении договоров на недропользование будут использоваться различные виды контрактов.
      Организация процесса освоения предусматривает также совершенствование разделения функций между министерствами, ведомствами и национальной компанией. Национальной компании необходимо организовать управление значительным государственным имущественным комплексом, который включает как активы действующих дочерних и зависимых организаций национальной компании, так и используемые ресурсы недр.
      Как активному участнику процесса интеграции нефтегазового комплекса, обеспечивающей защиту государственных интересов в нефтегазовых проектах национальной компании необходимо обеспечить:
      - координацию этапов создания добавленной стоимости;
      - углубление технических знаний и управленческого опыта;
      - сочетание целей национального нефтяного сектора и работающих в нем подрядчиков;
      - эффективную эксплуатацию инфраструктуры;
      - повышение прозрачности деятельности организаций для органов государственного управления;
      - исключение деструктивной конкуренции внутри национального нефтяного сектора.
      Национальная компания должна определять дочерние организации, специализирующиеся на исполнении отдельных видов морских операций, для:
      - участия в тендерах на строительство и ремонт морских и береговых объектов;
      - обеспечения специальных транспортных и телекоммуникационных услуг;
      - поддержки маркетинга углеводородов.
      Для обеспечения ускоренного развития береговой инфраструктуры морских операций, а также сервиса морских проектов национальная компания организует совместные предприятия с привлечением наиболее опытных, технически и финансово обеспеченных зарубежных партнеров, а также отечественных организаций.

Қазақстан Республикасы Президентінің "Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 28 наурыздағы N 302 қаулысы

      Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етеді:
      Қазақстан Республикасы Президентiнің "Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудің мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Жарлығының жобасы қарауға енгiзiлсiн.

      Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы

Каспий теңізінің қазақстандық секторын игepудің
мемлекеттiк бағдарламасы туралы

      Қазақстан Pecпубликасы Конституциясының 44-бабының 8) тармақшасына сәйкес, Каспий теңізінiң қазақстандық секторының көмiрсутегi ресурстарын ұтымды және қауiпсiз игеру жолымен елдің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз етуге жәрдемдесу және Қазақстан халқының өмiр сүру сапасын арттыру, аймақтың экологиялық қауіпсiздігін қамтамасыз ету және елiмiз индустриясының iлеспе салаларын дамытуға қол жеткiзу мақсатында қаулы етемін:
      1. Қоса беріліп отырған Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекітiлсiн.
      2. Қазақстан Республикасының Үкiметi үш ай мерзiм iшiнде Бағдарламаның бiрiншi сатысын iске асыру жөніндегi iс-шаралар жоспарын әзiрлесін және бекiтсiн.
      3. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi жыл сайын жарты жылдың және жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы Президентiнің Әкiмшiлiгi мен Қазақстан Республикасының Үкiметіне Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы жинақталған талдау баяндама ұсынатын болсын.
      4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету жөнiндегi бақылау мен үйлестiру Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiне жүктелсiн.
      5. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

      Қазақстан Республикасының
      Президентi

Қазақстан Республикасы       
Президентінің           
2003 жылғы ___________ N ___   
Жарлығымен            
бекітілген            

Каспий теңізінің қазақстан секторын игерудің
мемлекеттік бағдарламасы

Астана қаласы, 2003 жыл

1. Мемлекеттік бағдарламаның паспорты

Бағдарлама атауы          Каспий теңiзiнiң Қазақстан секторын
                          игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы

Бағдарламаны әзiрлеу      "Қазақстан - 2030" стратегиясы
үшiн негiздеме            Қазақстанның энергетикалық ресурстарын
                          пайдалану стратегиясы
                          Қазақстан Республикасының 2010 жылға
                          дейiнгi стратегиялық даму жоспары
                          Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
                          2002 - 2004 жылдарға арналған
                          бағдарламасы

Әзiрлеушілер              Қазақстан Республикасының Энергетика
                          және минералдық ресурстар министрлiгi
                          "ҚазМұнайГаз" Ұлттық компаниясы" ЖАҚ

Бағдарламаның мақсаты     Каспий теңiзi Қазақстан секторының
мен мiндеттерi            көмiрсутектерi ресурстарын ұтымды және
                          қауiпсiз игеру, аймақтың экологиялық
                          қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және ел
                          индустриясы қосалқы салаларын дамытудың
                          жетiстiктерi арқылы елдiң тұрақты
                          экономикалық дамуына және Қазақстан
                          халқының тұрмыс сапасын жақсартуды
                          қамтамасыз етуге жәрдемдесу

Iске асыру мерзiмi        2003 - 2015 жылдар

Қаржыландыру көздерi      Республикалық және жергiлiктi бюджеттер,
                          тiкелей шетелдiк және отандық
                          инвестициялар, халықаралық қаржылық
                          ұйымдардың немесе донор елдердiң
                          гранттары

Бағдарламаны iске         Көмiрсутегi өндiрiсiнiң көлемi мен
асырудан күтілетiн        мемлекеттiк бюджетке ақша қаражаты
нәтижелер                 түсiмiнiң өсуi, әлемдiк деңгейдегi
                          қазiргi заманғы технологияларды тарту,
                          жаңа жұмыс орындарын құру

Бағдарламаны іске         Қазақстан Республикасының Энергетика
асыруды бақылау           және минералдық ресурстар министрлiгi

2. Кiріспе

      Каспий теңiзiнiң қазақстан секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002-2004 жылдарға арналған бағдарламасының ережелерi негiзiнде, Ел Президентiнiң Қазақстан халқына Жолдауында ("Қазақстан - 2030" Стратегиясы) тұжырымдалған Қазақстанның энергетикалық ресурстарын пайдалану стратегиясына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан Республикасының 2010 жылдарға дейiнгi дамуының Стратегиялық жоспарына сәйкес әзiрлендi.
      Бағдарламаның мәнi Каспий теңiзiнiң қазақстан секторының (бұдан әрi - КТҚС) қойнауындағы бар көмiрсутегi шикiзаты ресурстарын тиiмдi игеру жөнiндегi шараларды негiздеу және келiсу болып табылады.
      Бағдарлама 1993 жылы бекiтiлген Каспий теңiзiнiң қазақстан бөлiгiн игерудiң мемлекеттiк бағдарламасының (1-кезең) қисындық жалғасы болып табылады. Теңiз мұнай-газ операцияларын жүзеге асырудың стратегиялық ережелерi мен әдiстерiн нақтылау қажеттiгi Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының қалыптасқан оң үрдiстерiмен, көмiрсутектерiнiң дүниежүзілік рыногындағы жылдам өзгерiстермен және оларды тасымалдаудың бағыттарымен, мемлекеттiң мүдделерiн қамтамасыз ететiн "ҚазМұнайГаз
ҰК" ЖАҚ-ын (бұдан әрi - Ұлттық мұнай-газ компаниясы) құрумен байланысты.
      Қазақстан Республикасының аумағындағы көмiрсутегi шикiзаты кен орындарының көпшiлiгi 2002 жылға қарай өндiрудiң шыңынан өттi. Құрғақта өндiрудiң одан әрi өсуi бiрiншi кезекте Теңiз және Қарашығанақ сияқты белгiлi кен орындарын әзiрлеудiң" қарқындылығына байланысты. Сонымен бiрге, жүргiзiлген зерттеулер көмiрсутегi шикiзатының барланған қорлары мен өндiрудiң өсiмiн Каспий теңiзi акваториясынан күткен жөн екенiн көрсетедi.

                    1-кесте. Көмірсутектерiн дүниежүзiнде өндiру

------------------------------------------------------------------
Жылы ! Батыс ! Орталық !Орталық! Азия  !  Таяу !Африка!Солтүстік
      ! Еуропа!   және  !  Азия ! Тынық !  Шығыс!      ! Америка
      !       !  Шығыс  !       ! Мұхит !       !      !
      !       !  Еуропа !       ! аймағы!       !      !
------------------------------------------------------------------
          Mұнай және газ конденсаты, күніне мың баррель

1985   4 033   11 359     902    5 883   11 311   5684   12 677
1990   4 254   10 775     925    6 663   11 214   6881   11 214
1995   6 307    6 578     855    7 354   11 016   7318   11 016
2000   6 868    6 868    1314    7 782   10 847   7916   10 847
2002

          Мұнай және газ конденсаты, жылына млн. тонна

1985    201      567       45     294     565     284     633
1990    212      538       46     333     883     343     560
1995    315      328       43     367   1 006     365     550
2000    336      344       66     389   1 155     396     543
2002

                  Газ, жылына млрд. текше метр

1985    203      557      136     111      64      51     559
1990    200      700      142     154     100      71     612
1995    246      646       91     212     142      85     689
2000    292      628       94     270     199     130     719
------------------------------------------------------------------

      таблицаның жалғасы:
-----------------------------------------------------------
  жылы  !  Латын  ! Барлығы ! Дамыған ! ОПЕК ! Қазақстан
        !Америкасы!         !  елдер  !      ! Республикасы
-----------------------------------------------------------
        Mұнай және газ конденсаты, күніне мың баррель

1985       6880     58729     17356    17534     457
1990       7457     65855     16241    24564     502
1995       9140     68733     17965    27645     423
2000      10435     74957     18415    30796     706
2002                                             953

        Мұнай және газ конденсаты, жылына млн. тонна

1985        343      2931       866      875      23
1990        372      3287       806     1226      26
1995        456      3431       897     1380      21
2000        522      3751       922     1546      35
2002                                              47

                Газ, жылына млрд. текше метр

1985         74      1755       782      153       5
1990         86      2065       841      216       7
1995        100      2210       972      285       5
2000        134      2464      1049      375      10
                                                   15
-----------------------------------------------------------

      KTҚC Бағдарламада теңiз түбiнiң беткейi мен қойнауы ретінде қарастырылады. Каспий теңiзiндегi теңiз шекаралары Қазақстан Республикасының халықаралық келiсiмдерiмен айқындалады. КТҚС-те қазiргi кезде құрлықтың теңiзге жапсарлас жатқан учаскелерiндегi барлау жұмыстары материалдарының жиынтығындағы орындалған геологиялық-геофизикалық жұмыстар көмiрсутектерiнiң iрi қорлары бар аймақтарды жоғары сенiмдiлiк дәрежесiмен бөлiп алуға мүмкiндiк бередi.
      Теңiз шельфтерiнде жұмыстардың қалыптасқан дүниежүзiлiк практикасы барлау жұмыстары басталғаннан кейiн алғашқы коммерциялық мұнай алғанға дейiн 8-10 жыл өтетiнiн көрсетедi.
      Бағдарлама 2015 жылға дейiнгi дамуға бiр мезгiлде баға бepe отырып, 2003-2015 жылдарға келетін игеру кезеңiн қамтиды. Теңiз шельфiнiң пайдалы қазбалар, әсiресе - мұнай мен газ көзi ретiндегi маңызын арттырудың ғаламдық үрдiстерi, сондай-ақ балық aулау дәстүрлерiмен және қоршаған ортаны қорғау талаптарымен ұтымды табиғат пайдалануды ұштастыру қажеттiгi ескерiледi.
      КТҚС-тiң геологиялық барлау жұмыстарын басым жүргiзуден көмiрсутектерi қорларын пайдалануға көшу тәртiбiн ашып көрсете отырып, Бағдарлама КТҚС-ты Республикадағы көмiрсутектерiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналдыруға бағыттайды.
      КТҚС-тегi теңiздiң мұнай-газ кенiшін дамыту мәселелерiнен басқа, Бағдарлама өндiрiстiк, әлеуметтiк және экологиялық мақсаттағы қосалқы объектiлердiң жоспарлы өлшеммен даму мәселелерiн де қарастырады. Барабар ұжымдық құрылымдарды игеру, дер кезiнде дамыту және игеруге барлық қатысушыларға Қазақстан Республикасының заңдарына және озық халықаралық практикаға сәйкес жеткiлiктi өкiлеттiктер беру жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыру мәселелерiне ерекше назар аударылады.

3. Каспий теңізі қазақстан секторы мұнай-газ
кешенінің қазіргі жай-күйін талдау

      3.1. КТҚС көмiрсутектерi қорларын игерудiң ғаламдық аспектілері

      Қазiргi кезде байқалып отырған көмiрсутектерi рыногының өзгеруiне iргелi әлеуметтiк-экономикалық процестер себепшi болып отыр, олардың қатарына ғаламдастыру, технологиялардағы сапалық өзгерiстердiң жылдамдауы, өмiрлiк стандарттардың өсуi жатады. Өндiрiс факторларын ұтымды пайдалану өндiрiстердi, технологияларды және капиталдарды интенсивтi орналастыруға мүмкiндiк бередi.
      Қазақстанның мұнай-газ кешенi үшiн сыртқы ортаның ұзақ мерзiмдi перспективадағы ең бiр елеулi факторлары:
      - ғаламдық экономикалық өсу үрдiстерiнiң сақталуы;
      - дамушы елдер пайдасына энергия көздерiне дүниежүзілік сұраныс құрылымының өзгеруi;
      - жоғары сапалы энергия көздерi рыногындағы бәсекенiң шиеленiсуi;
      - көмiрсутектерiнің дүниежүзiлiк қорларының шектелуi;
      - Каспий теңiзi мұнай ресурстарының ғаламдық маңызы;
      - Қазақстан үшiн тасымал және баға шарттарының қанағаттандырылуы болып табылады.
      Соңғы 30 жыл iшiнде мынадай үрдiс қалыптасты, дүниежүзiлiк ЖIӨ орта есеппен жылына 3,3% өсiп, бұл кезде көмiрсутектерiнiң негiзгi көзi ретiнде мұнайға дүниежүзілік сұраныс жылына орта есеппен 1% өсiп отыр. Көмiрсутектерiн тұтынудың ЖIӨ өсуiнен артта қалуы, ең алдымен, дамыған елдердегi ресурсты үнемдеу процесiмен байланысты. Сонымен бiрге, дамушы елдерде ЖIӨ өндiрiсi мен көмiрсутектерiн тұтынудағы үлестiк салмақ ұдайы арта түсуде. Бағалаулар бойынша құрылымдық алға басулар салдарынан дүниежүзілік сұраныстың орташа жылдық өсiмiне таяудағы жылдары 2,2% қол жеткiзуге болады. Ғаламдық дамудың осындай көрiнiсiнде көмiрсутектерiмен жабдықтау проблемасының барған сайын шиеленiсе түсуi көзделiп отыр.

  2-кесте. Көмірсутектерiн дүние жүзiнде жан басына орташа тұтыну

------------------------------------------------------------------
Жылы ! Батыс ! Орталық !Орталық! Азия  !  Таяу !Африка!Солтүстік
      ! Еуропа!   және  !  Азия ! Тынық !  Шығыс!      ! Америка
      !       !  Шығыс  !       ! Мұхит !       !      !
      !       !  Еуропа !       ! аймағы!       !      !
------------------------------------------------------------------
             Көмірсутектерінің энергетикалық баламасы,
                 жылына жан басына шаққанда тұтыну

1985     99       136               9       76      9      221
1990    107       143              11       78      9      225
1995    118        95       62     14       87      9      232
2000    120        94       65     15       97      9      235

             Мұнай бір адамға шаққанда жылына литрмен

1985   1661      1476             181     1271    157     3269
1990   1779      1369             218     1162    155     3349
1995   1880       751      474    259     1216    156     3313
2000   1822       686      446    279     1288    148     3501

            Газ жылына бір адамға шаққанда текше метр

1985    713      1882              40      547     55     2105
1990    799      2160              50      719     64     2113
1995    966      1616     1061     64      895     68     2322
2000   1073      1663     1185     73     1067     70     2208
------------------------------------------------------------------

      таблицаның жалғасы:
-----------------------------------------------------------
  жылы  !  Латын  ! Барлығы ! Дамыған ! ОПЕК ! Қазақстан
        !Америкасы!         !  елдер  !      ! Республикасы
-----------------------------------------------------------
             Көмірсутектерінің энергетикалық баламасы,
                 жылына жан басына шаққанда тұтыну

1985        31        39        104      34
1990        33        40        112      37      105
1995        35        40        121      41       50
2000        38        40        125      44       37

             Мұнай бір адамға шаққанда жылына литрмен

1985       571       594       1683     525
1990       601       604       1817     511     1541
1995       629       591       1909     544      825
2000       663       602       1976     568      443

            Газ жылына бір адамға шаққанда текше метр

1985       184       351        829     305
1990       196       374        873     379     1002
1995       212       375       1005     465      379
2000       248       380       1048     502      473
-----------------------------------------------------------

      Энергия көздерiне дүниежүзілік сұраныстың аумақтық және салалық құрылымының өзгеруi технологиялар iзденiстерiнiң, жаңғыртылмайтын энергия ресурстарын пайдалануға көзқарастардың бағыттарын айқындайды. Сұраныстың құрылымында жоғарғы сапалы жағармай үлесiнiң өсуi жалғасатын болады, мұның өзi өндiрiстiк және коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждар үшiн дистилляттар мен газды өндiрудiң технологиясына әсер етедi.

        3-кесте. Еуропа мен Азияда мұнайға сұраныстың және
               оны жеткiзудiң болжамы, млн. тонна

------------------------------------------------------------------
   2000 жылға    !2005!2010!2015! !2005!2010!2015! !2005!2010!2015
қарағандағы өсім !------------------------------------------------
                 !    1-нұсқа   ! !    2-нұсқа   ! !   3-нұсқа
------------------------------------------------------------------
Еуропадағы          24   49  79      24   49  79     24   49  79
сұраныс

Жеке өндіруді      54   129  209    54   129  209   54   129  209
ескеретін
қажеттілік

Әзірбайжан         25    33   41    25    33   41   25    33   41
Қазақстан          26    59   90    26    66   98   26    73  118
Ресей              18    33   16    18    33   16   18    33   16
(Түмен-Печора)
Ирак                0    20   40     0    20   40    0    20   40
(санкцияларды алу)
Жеткізудің барлық  69   145  187    69   152  195   69   159  215
көлемі
Қара теңіз         16    16   16    16    16   16   16    16   16
аймағындағы
сұраныс

Еуропа             53   129  171    53   136  179   53   143  199
қажеттіліктерін
жабуға ресурстар
Тапшылық (-),      -1    0   -38    -1    7   -30   -1    14  -10
артылып қалу (+)

Азиядағы сұраныс  204   382  595   204   382  595  204   382  595
Жеке өндіруді     214   407  625   214   407  625  214   407  625
ескеретін
қажеттіліктер

Қазақстан          1     20   48    1     20   70   1     20   80
Ресей (Сахалин-1,  31    11    3    31    11    3   31    11    3
Сахалин-2
жобалары)
Ирак               60   120   220   60   120   220  60   120   220
(санкцияларды алу)
Жеткiзудiң         92   151   271   92   151   293  92   151   303
барлық өсімi
Тапшылық (-),    -122  -256  -354 -122  -256  -332 -122  -256 -322
артылып қалу (+)

Қазақстанның       27    79   138   27    86   168   27   93   198
таза экспортының
өсімі
Бақылау            27    79   138   27    86   168   27   93   198
------------------------------------------------------------------

      Мұнайдың дүниежүзiлiк барланған барлық қорларының қазiргi заманғы сақталу үрдiстерi 40-50 жылға ғана жететiнiн халықаралық сарапшылардың бағалауы көрсетедi. Осы кезеңнен тыс шектерде мұнай ресурстарын үнемдеу және энергия баланстарында мұнайды, алдымен газбен, содан соң көмiрмен және басқа да жаңа энергия көздерiмен (сутегi және т.б.) алмастыру стратегиясына ауысу талап етiледi.

  1-сурет. Көмiрсутектерiнiң 1 қаңтарға қамтамасыз етілуі (мұнай)

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      KTҚC мұнай ресурстарының дүниежүзiлiк барланған қорларға қосылуы ғаламдық энергетикалық стратегиядағы айқындаушы фактор болып табылады. Қазақстан Каспий акваторийiндегi мұнай өндiруге жаспарлы өлшеммен көшу және жекелеген перспективалы жобаларды өрiстету стратегиясын икемдi ұштастыруға дайын болуға тиiс.
      Ұзақ мерзiмдi перспективада тасымал факторы Қазақстанға қолайлы болады. Дамушы елдердiң перспективалық рыноктары таяу жерде орналасқан немесе қазақстанның маңайында қол жетер жерде. Ең алдымен бұл аса iрi және серпiндi дамып келе жатқан елдер: Қытай, Үндiстан, Индонезия, Ресей. Сонымен бiрге, энергия көздерiн тасымалдаудың қалыптасқан құрылымы жетiлдiрудi қажет етедi, өйткенi Қазақстан көмiрсутектерi экспортын ең бiр перспективалы дамушы рыноктар шығыс және оңтүстiк бағыттарда орналасқан кезде Ресейге және Еуропаға (батыс пен солтүстiкке) бағдарлайды.
      Қазақстан мұнай-газ кешенi саласын еңбек ресурстарымен орта мерзiмдiк және ұзақ мерзiмдiк перспективада тиiстi сапада қамтамасыз ету үшiн барлық қажеттi еңбек ресурстарын иеленiп отыр. Алайда, қысқа мерзiмдiк кезеңде елдің мұнай-газ кешенi жекелеген мамандықтардың бiлiктi қызметкерлерiнiң жетiспеушілігiн бастан кешiрiп, шетел мамандарын тартуға мәжбүр болып отыр.
      Баға факторы да Қазақстанның мұнай-газ кешенiне қолайлы әсерiн тигiзуде. Көмiрсутектерiнiң дүниежүзiлiк және ұлттық қорларының шектелуi бағаға бақылаудың аймақтық және ғаламдық жүйелерiн жасауға әкеп соқты. Қолданыстағы "бағалар дәлiзi" мұнайды экспорттаушы елдердiң бюджеттiк сұраныстарымен, мұнай-газ өндiрiсiн кеңейту және техникалық жағынан жаңғыртумен, тұтынушылардың балама (көмiрсутегi тектес емес) материалдар мен энергия көздерiн тартпай-ақ көмiрсутектерiн пайдалану жөнiндегi технологиялық және экономикалық мүмкiндiктерiмен байланысты.
      Көмiрсутектерi ресурстарының азаюы, сондай-ақ көмiрсутектерiн ауыстырғыштардың жетiмдi көздерiн пайдаланудың қымбаттауы салдарынан "баға дәлiзiнiң" жоғары және төменгi шектерiнiң өсуiне бағыттың сақталуы күтіледi. Осы арқылы көмiрсутегi шикiзатының барлық жаңа қорларын айналымға бiртiндеп тарту шарты жасалады. Сонымен, КТҚС көмiрсутектерi ресурстары дүниежүзілік рынокта мiндеттi түрде пайдаланатын болады.
      Каспий теңiзi бассейнiнде Қазақстан өз қызметiн Әзiрбайжанмен, Иранмен, Ресеймен және Түрiкменстанмен үйлестiредi. "Каспий бестiгi" елдерiнiң әрқайсысының мұнай-газ операцияларында үлкен тәжiрибесi бар және Каспий теңiзi ресурстарымен әлеуметтiк-экономикалық дамуға үмiттерiн байланыстырған. Бұл елдердiң арасында инвестициялар үшiн, халықаралық еңбек бөлiнiсiндегi ролi үшiн, Каспий аймағындағы саяси ықпал дәрежесi үшiн жарыс жүрiп жатыр.
      "Каспий бестiгi" елдерiнiң екiжақты және көпжақты қатынастарының қарқынды және жемiстi дамуы олардың КТҚС-тi игерудiң саяси, экономикалық, экологиялық және технологиялық мәселелерiн дербес шешуге қабілеттi екендiктерiн көрсетедi.

                 2-сурет. Мұнай-газ ресурстары

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Отандық және шетелдік мамандардың экспорттық
бағалаулары бойынша КТҚС ең ірі болжамдық ресурстарға
ие болып отыр, онда республика көмірсутектері жиынтық
болжамдық ресурстарының 60%-дан астамы бар

      3.2. Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi
      Кеңес Одағынан кейiнгi кеңiстiкте жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң пайда болуы өзiмен бiрге бұрынғы одақтас республикалардың мемлекеттiк егемендiгiн алуына байланысты көптеген проблемаларды шешу қажеттiгiн туғызды. Осындай проблемалардын бiрi - аумақтық мәселелер. Каспий теңiзiне жапсарлас жатқан елдердiң алдында оны халықаралық құқық пен дүние жүзiлiк практикада жалпыға бiрдей танылған әдiлеттi және өркениеттi бөлу мiндетi туындады. Егер 1991 жылға дейiн Каспий екi елге тиесілі болса, ендi оның суларын бес мемлекеттiң - Ресейдiң, Иранның, Азербайжанның, Қазақстан мен Түрiкменстанның жағалаулары шайып жатыр.
      1921 жылғы РСФСР мен Персия арасындағы бүгiнгi бар Шарт пен КСРО мен Иран арасындағы 1940 жылғы Шарт өзгерiп отырған саяси ахуалға жауап бермейдi және жағалаудағы мемлекеттердiң қатынастарын толық көлемiнде реттей алмайды. Аталған шарттар саудалық теңiзде жүзу мен балық аулау мәселелерiн ғана реттейдi, оларда теңiз түбi мен оның қойнауы, теңiз үстiндегi әуе кеңiстiгi режимi, табиғат қорғау режимi және басқалары сияқты құқықтық режимнiң осындай құрамды бөліктерiне ешқандай нұсқаулар жоқ.
      Осының өзi Каспий теңiзiнiң жаңа құқықтық мәртебесiн бiрлескен күш-жiгермен әзiрлеу мақсатында Каспий маңы мемлекеттерінің арасындағы келiссөз процесін бастау үшiн негiз болып отыр.
      Каспий маңы мемлекеттерiнiң Каспийдiң құқықтық мәртебесiн анықтаудағы көзқарастары мен әдiстерiнiң қарама-қайшылығын, аймақтағы геосаяси ахуалды, келiссөз процесінің барысы мен перспективаларын ескере отырып, 1998 жылғы 6 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында жасасылған жер қойнауын пайдалануға егемендi құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңiзi солтүстiк бөлiгi түбiнiң аражiгiн ажырату туралы Келiсiм қорытындысы және 2002 жылғы 13 мамырдағы оған Хаттама сөзсiз табыс болып табылады, мұны көптеген, оның iшiнде шетелдiк мамандар мен сарапшылар да растайды. Каспий теңiзiнiң түбiн және жер қойнауын межелеу кезiнде орта сызық бойынша бөлу әдiсiн қолдануды олар Каспий келiссөзiнiң процесiндегi тұжырымдамалық алға басу ретiнде қарайды.
      Келiсiмде тараптар Каспий түбiнiң шектес бөлiктерiнiң аражiгiн ажырату принциптерiн айқындады. Келiсiмнiң 1-бабының ережелерiне сәйкес Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiнiң түбi мен оның қойнауы, кеме жүзуiнiң бостандықтарын, балық аулау мен қоршаған ортаны қорғаудың келiсiлген нормаларын қамтамасыз етудi қоса алғанда, су беткейін ортақ пайдалануды сақтау кезiнде тараптар арасында тараптардың әдiлеттiлiгi мен уағдаластығы принципi негiзiнде модификацияланған орта сызық бойынша аражiгi ажыратылады. Келiсiмге қосымша және оның ажырамас бөлiгi болып табылатын Хаттамада Қазақстан мен Ресей арасындағы түп секторларының жiгiн ажырату сызығының өтуiне географиялық сипаттама берiлген, сондай-ақ көмiрсутектерi шикiзаты қорларын игеру саласындағы өзара тиiмдi бiрлескен ынтымақтастық шарттары келiсiлген. Модификацияланған орта сызық жағалаудан бiрдей алыстауды негiзге алады, ол өзiне жағалаудан бiрдей қашықта тұрмайтын учаскелердi қамтиды және аралдардың, геологиялық құрылымдардың, сондай-ақ басқа да ерекше мән-жайлар мен келтiрiлген геологиялық шығындарды ескере отырып анықталады.
      2001 жылғы 29 қарашада Мәскеуде Қазақстан Республикасы мен Азербайжан Республикасының арасындағы ҚР мен АР арасындағы Каспий теңiзiнiң аражiгiн ажырату туралы Келiсiмге қол қойылды, осы жылғы 27 ақпанда Бакуде осы Келiсiмге Хаттамаға қол қойылды. 2002 жылғы 23 қыркүйекте Азербайжан Республикасы мен Ресей Федерациясы Каспий теңiзiнiң шектес учаскелерiнiң аражiгiн ажырату туралы осыған ұқсас келiсiмдi жасасты. Таяудағы уақытта Қазақстан Республикасының, Азербайджан Республикасы мен Ресей Федерациясының үш мемлекеттiң ұлттық түп секторларын заңдық ресiмдеу процесiн аяқтайтын Каспий теңiзiнiң түбi мен жер қойнауы шектес учаскелерiнiң аражiгiн ажырату сызығының түйiсу нүктесi туралы келiсiмге қол қою жоспарланып отыр. Азербайжан тарапы Иранмен және Түрiкменстанмен келiссөздер жүргiзуде. Негiз ретiнде бiздiң әрiптестерiмiз нақ Қазақстан-Ресей тәжiрибесiн пайдалануда. 1997 жылғы 27 ақпандағы Каспий теңiзiне байланысты мәселелер бойынша бiрлескен Қазақстан-Түрiкменстан мәлiмдемесiнде тараптар "орта сызық бойынша әкiмшiлiк-аумақтық шекаралары межелеудi ұстанады". Қазақстан Республикасы мен Түрiкменстан арасындағы Каспий теңiзiнiң түбiн ажырату туралы Қазақстан тарапы әзiрлеген жоба Түрiкменстан мемлекеттiк органдарының қарауына жатыр. Сонымен, қазақстан мен шектес мемлекеттердiң арасында Каспий теңiзiнiң түбi мен қойнауының аражiгiн ажырату табысты аяқталған жағдайда Қазақстан түп секторы ең көбi болады және Азербайжанда - 21 процент, Түрiкменстанда - 20 процент, Ресейде - 17 процент және Иранда - 12 процент болған жағдайда шамамен 30 процент болады.

      3.3. КТҚС-тегi мұнай операциялары
      2002 жылға қарай КТҚС-ды игеруде мынадай нәтижелерге қол жеткiзiлдi:
      - 120-дан астам перспективалық құрылымдар айқындалды;
      - болжамдық ресурстарды бағалау орындалды;
      - мердiгер Қашаған кен орнындағы коммерциялық жаңалық және Қаламқас - теңiз құрылымындағы кен орнының ашылуы туралы хабарлады;
      - жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттарға қол қоюға әзiрлiк басталды;
      - теңiзде операцияларды жүргiзудің ерекше экологиялық шарттары әзiрлендi;
      - инфрақұрылымның бұрыннан бар объектiлерiн бағалау жүргiзiлдi және басым жобалар белгiлендi;
      - Қараған шығанағындағы бұрғылау жұмыстарын қолдаудың жағалаулық базасы құрылды.
      КТҚС-тегi көмiрсутектерiнiң жалпы геологиялық ресурстары 25 миллиард тонна шартты отыннан асып түседi. Бұл ауданның ерекшелiгi жекелеген аймақтарда, iрi кен орындары мен құрылымдарында көмiрсутектерiнiң жоғары дәрежеде шоғырлануы болып табылады.

      3.3.1. Геологиялық-геофизикалық зерттелуі
      KTҚC-тегi жер қойнауы құрылысын жоспарлы өлшеммен геологиялық-геофизикалық зерттеу өткен ғасырдың 30 жылдары басталды.
      Каспий теңiзi акваториясындағы iздестiру сейсмикалық барлау зерттеулерi әр түрлi ұйымдардың күштерiмен жүргiзiлдi. 1952-1962 жылдарда орындалған сынған толқындардың шағылысқан толқындарының әдiсi және корреляциялық әдiс бойынша алғашқы сейсмикалық барлау жұмыстары құрылымдық нысандар және тұздың үстiндегi және тұздың астындағы кеннiң тереңде жатуы туралы мәлiметтер бердi, Трехбратинск, Шубарбалинск және Комсомольск шоқылары бөлiп алынды, Бозашы шоқысының теңiзде жалғасуы байқалды.
      1981 жылы сейсмикалық барлау жұмыстары Ракушечный мүйiсiнде, Тоқмақ мүйiсiнде жүргiзiлдi. 1982 жылдан бастап жалпы тереңдiк нүктесi әдiсi бойынша аймақтық сейсмикалық барлау жұмыстары жүргiзiлдi, олар KTҚC-тiң терең сулы бөлiгi туралы мәлiметтер алуға мүмкiндiктер бердi. Осы жұмыстар арқылы терең сулы бөлiктегi бiрқатар шоқылар: Хазарск, Шығыс Хазарск, Казахская-2 шоқылары айқындалды.
       1975-1993 жылдар аралығындағы кезеңде жүргiзiлген ортақ тереңдiк нүктесiнiң әдiсi (ОТНӘ) бойынша Каспий теңiзiнiң солтүстiк акваториясының сейсмикалық барлау зерттеуi ондаған тұзды күмбездi құрылымдарды белгiлеуге және бiрнеше тұз асты палеозойлық шоқыларды айқындауға мүмкiндiк бердi, олардың ең iрiсi Қашаған, Мұрынжырау, Адай шоқылары болып табылады.
      90-жылдардың басына қарай КТҚС-тiң магниттi және гравиметриялық түсiруi аяқталды, ал акваторияның оңтүстiк аудандарында шағын көлемде теңiздiк бұрғылау жүргiзiлдi. Гравиметриялық түсiру, ең алдымен, Каспий теңiзi акваториясының солтүстiк бөлiгiнде жүргiзiлдi, тұзды тектогенездiң таралу шектерiн нақтылауға және Орал Бороздинасы ауданында тұзды күмбездерi бар бiрнеше тұзды иiндердi бөлiп алуға мүмкiндiк бердi. КТҚС талғамалы түрде де магнитометриялық әдiстермен зерттелдi. Бүкiл солтүстiк бөлiк аэромагниттiк суретке түсiрумен зерттелдi. Акваторияның жекелеген учаскелерінде, көбiне Түпқараған мүйiсiнiң солтүстiк ендiгiнде гидромагниттi зерттеу жүргiзiлдi.
      1993 жылға дейiн Каспий теңiзiнде геофизикалық зерттеу және скважиналарды бұрғылау Ресей және Әзiрбайжан кәсiпорындарының күштерiмен жүргiзiлдi. Қазақстан ұйымдары теңiз мұнай операцияларымен айналысқан жоқ, өйткенi оларды жоспарлау мен орындауда тәжiрибесi болмады, бұл үшiн қажеттi қаржылық қаражаттары, техникалық және кадр әлеуетi болмады.
      1993 жылғы желтоқсанда КТҚС жер қойнауы геологиялық құрылысын зерттеу және көмiрсутектерiн игеру жөнiндегi кешендi бағдарламаны iске асыру үшiн "Қазақстанкаспийшельф" қазақстан компаниясы (Оператор) және Аджип "Италия", Бритиш Газ (Ұлыбритания), Би-Пи/Статойл (Ұлыбритания/Норвегия), Мобил (АҚШ), Шелл (Нидерланды) және Тоталь (Франция) алты мұнай компаниясы құрамында халықаралық Консорциумды құру туралы келiсiмге қол қойылды.
      1995-1998 жылдарда Консорциум КТҚС-ның бүкiл акваториясы бойынша МОГТ-2Д сейсмикалық жұмыстарын, 60.000 шаршы км алаңда гравиметриялық зерттеу, Каспий теңiзiнiң Солтүстiк бөлiгiнде магнитометриялық зерттеу жүргiздi.
      Бұл жұмыстар КТҚС-тегi мұнай-газ кенiнiң жоғары перспективалары туралы болжамды растауға мүмкiндік берді. 1993-1997 жылдардағы "Қазақстанкаспийшельф" Консорциумының аймақтық сейсмикалық барлау жұмыстары деректерi мен бiрқатар орындалған тақырыптық жұмыстар бойынша КТҚС көмiрсутектерiнiң геологиялық ресурстарын мынадай түрде бағалау алынды:
      Барлығы - 12-17 млрд.т., оның iшiнде:
      - КТҚС Каспий маңы ойпатының тұз асты шөгiндiлерi - 7-10 миллиард тонна;
      - КТҚС Каспий маңы ойпатының тұз үстi шөгiндiлерi - 1 миллиард тонна;
      - Бозашы аймағы мезозой кешенiнiң теңiз бөлiгiнде - 3-5 миллиард тонна;
      - Маңғыстау аймағы мезозой кешенiнiң теңiз бөлiгiнде - 1-2 миллиард тонна.
      Солтүстiк-Каспий жобасы блоктарының үлесiне тұзасты шөгiндiлерiндегi 5,9 миллиард тоннаға дейiнгi көмiрсутектерi келеді.

                    3-сурет. Ресурстық әлеует

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Бұрынғы алынған болжамдар барлаушылық бұрғылау нәтижелерi бойынша үнемi нақтылана түсуде. Қазiргi сатыда Д1 және Д2 санаттары бойынша анықталған болжамды шығарылатын қорларды iздестiру мұнай-газ барлау жұмыстары мұнай бойынша - 4 356 млн. тонна, газ конденсаты бойынша - 61 млн. тонна, бос газдар бойынша - 518 млрд. текше метр болып отыр. Көмiрсутегi шикiзатының анықталған қорларының жартысынан астамы КТҚС-тың солтүстiк бөлiгiнде орналасқан.
      Қазақстан Республикасы Қорлар жөнiндегi мемлекеттік комитетiндегi 2002 жылға Қашаған құрылымы бойынша алынатын қордың С1+С2 сипаты бойынша теңгерiмге: мұнай қоры бойынша - 1647,9 млн.т, газ конденсаты - 884 мың т. және газ - 969 млрд 3 текше метр қабылданды. Кен орындарының игерiлу және жаңа деректердiң алыну шамасына қарай қорлар қайта қаралуы мүмкiн.
      Бағалаулар мыналарды растап отыр: игеру процесiне тартылмаған көмiрсутектерi ресурстық базасының бөлiгi көлемi жағынан Қазақстанның құрлығында барланған барлық кен орындарының жиынтық қорларымен шамалас.
      Бұрыннан белгiлi перспективалық аудандармен қатар жаңа палеозой және мезозой құрылымдары анықталды, Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңiз, Ақтоты және басқа да iрi перспективалы құрылымдар бұрғылауға әзiрлендi.
      2000 жылы "Аджип KKO" компаниясы Қашаған құрылымында iздестiру бұрғылауды бастады, 1573 шаршы км. көлемдегi үш өлшемдiк 3D сейсмика бойынша жұмыстар орындалды.
      2002 жылғы аяғында 7 барлау және бағалау скважиналары бұрғыланды. "Аджип KKО" 2000 жылдағы 30 шiлдеде Қашаған кен орнынан коммерциялық жағынан табылу туралы мәлiмдедi. Сондай-ақ Қаламқас-теңiз құрылымында мұнайдың өнеркәсiптiк ағыны алынды.
      2003 жылы Ақтоты және Қайраң құрылымдарында iздестiру-барлау бұрғылау (екi скважина) жұмыстарын жүргiзу жоспарланды.
      Сонымен, КТҚС-те геологиялық-геофизикалық үлкен көлемдегi зерттеу жұмыстары жеткiлiктi түрде жүргiзiлдi және КТҚС-тiң жекелеген учаскелерiн қоспағанда көмiрсутектерiнiң теңiз кен орындары кеңiнен игеру үшiн жеткiлiктi зерттелдi.

                  4-сурет. Блоктар картасы

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      3.3.2. Өндірістік әлеуетін бағалау
      Қазақстан Республикасында теңiз мұнай операциялары жүргiзiлгеннен бастап, геологиялық барлау деректерiн пысықтау мен түсiндiрудi, көмiрсутектерi теңiз кен орындарын әзiрлеу мен игерудi қоса алғанда, жекелеген өндiрiстiк қуаттарды жасау жөнiндегі шаралар қабылданды. Сонымен бiрге бұрыннан бар өндiрiстiк әлеуеттiң КТҚС көмiрсутектерiнiң ресурстарын кең ауқымда игеру үшiн жеткiлiксiз болып отырғанын мойындау қажет.
      Республиканың шегiнен тыс жерлерде қымбатқа түсетiн зерттеулердi (мұнай сынамаларын, керн үлгiлерiн талдау, геологиялық-геофизикалық деректер мен басқа да материалдарды өңдеу) жүргiзудi шектеу мақсатында жер қойнауын пайдаланушылар келiсiм-шартқа оларды Қазақстан Республикасындағы қазiргi заманғы ғылыми-зерттеу орталықтарында құру және теңiзде жүргiзiлетiн мұнай операциялары бойынша зерттеулердiң толық кешенiн жүргiзуге қабылеттi қазiргi бар зертханаларды жаңғыртуға мiндеттейтiн ережелердi енгiзу қажет.
      1995-1996 жылдарда "Қазақстанкаспийшельф" Халықаралық Консорциумы Солтүстiк Каспий қайраңында және ауыспалы аймақтағы аймақтық және iздестiру сейсмикалық бейiндерi желiлерiн пысықтағаннан кейiн Қазақстан тарапына:
      - теңiз геофизикалық жұмыстарын жүргiзуге арналған мамандандырылған кемелерден тұратын флотилияны;
      - тiркейтiн аппаратураны;
      - геофизикалық материалдарды пысықтау мен түсiндiруге арналған кешендердi тапсырды.
      Теңiз геофизикалық жұмыстарын жүргiзуге арналған кемелер флотилиясының құрамында ауыспалы (судың тереңдiгi 1 метрге дейiн) және қайраң (судың тереңдiгi 10 метрге дейiн) аймақтарда жұмыс жүргiзуге арналған қайраңдауы аз болатын мамандандырылған кемелер бар, олар:
      - геофизика және инженерлiк-геологиялық зерттеулер мұқтаждары үшiн ұсақ скважиналарды бұрғылауды;
      - сейсмикалық сигналдардың қозуы мен оларды тiркеудi;
      - сейсмикалық костарды төсеу мен тасымалдауды;
      - топогеодезиялық қамтамасыз етудi;
      - жүктер мен персонажды тасымалдауды жүргізедi.
      Осы негiзде екi және үш өлшемдi сейсмикалық деректердi өңдеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қуатты өңдеушi кешен жасалды. Бiлiктi жергiлiктi персонал осы кешендi пайдалануды және қызмет көрсетудi жүзеге асырады.
      Қазiргi кезде отандық және шетелдiк сервистiк компаниялардың қатысуымен КТҚС-тiң қайраңдағы және ауыспалы аймақтарындағы перспективалы құрылымдарда 2D және 3D сейсмикалық зерттеулерi орындалды. Қазақстан ұйымдарының даярланған персоналдарымен бiрге теңiз сейсмикалық екi теңiз тобы бар және келiсiм-шарт аумақтарына бөлiнген геологиялық құрылымдарға сейсмикалық барлау мен зерттеуге дейiнгi неғұрлым жаңа перспективалы блоктарды қамтамасыз ететiн шектелген көлемдегi 2D және 3D теңiз сейсмикалық зерттеулердi жүргiзуге мүмкiндiгi бар.
      Мұнай операцияларын қолдау үшiн Ақтау, Атырау, Форт-Шевченко және Баутино қалаларында орналасқан инфрақұрылымдарының объектiлерi бар. Бұл орайда мұз жарғыш және көліктiк жүзу құралының саны шектелген, сондай-ақ көмiрсутектерiн тасымалдауға арналған теңiздегi құбырлары жоқ.
      КТҚС-тегi жұмыс үшiн қазiргi заманғы техника мен күрделi техникалық жағдайларда жұмыс iстеуге арналған мынадай озық технологиялар да:
      - "Сұңқар" бұрғылау қондырғысы;
      - "Гуртулус" бұрғылау тұғыры;
      - жасанды аралдардағы бұрғылау қондырғылары тартылуда.

      3.3.3. Салынған инвестициялар
      Қазiргi кезге дейiн Каспий теңiзiнiң көмiрсутегi әлеуетiн игеруге инвестициялар екi жоба: Солтүстiк Каспий жобасы мен "Қазақойл-ЖҰМК" шеңберiнде жүзеге асырылып келдi. Солтүстiк-Каспий жобасы 1993 жылы Халықаралық Консорциум шеңберiнде басталған жұмыстардың қисындық жалғасы болып табылады және Қазақстан теңiз блоктары бойынша қол қойған өнiмдi бөлу туралы алғашқы Келiсімнiң (ӨБК) негiзінде жүзеге асырылады. 1993 - 1997 жылдар аралығында Халықаралық Консорциумның инвестициялары қол қойылған бонус ретiнде төленген 75 миллион АҚШ долларынан басқа, 218 миллион АҚШ доллары болды.
      Мұнай блоктарында теңiз операцияларын жүргiзуге арналған әзiрлiк жұмыстары басталған 1997 жылдан бастап, мұнай операцияларына шығындар 1063 миллион АҚШ долларынан асып түстi. Сонымен бiрге, мердігершi компаниялар 1998 жылы Қазақстан Республикасына ӨБК бойынша 175 миллион АҚШ доллары мөлшерiнде қол қойған бонусты төледi. 2002 жылғы 31 желтоқсанда Солтүстiк Каспий жобасы бойынша инвестициялар 1 714,9 миллион доллары болды.
      ӨБК шарттарына сәйкес Мердiгер Қазақстан Республикасының азаматтарын кәсiби оқытуға, аспаптар мен ғылыми-техникалық ақпарат сатып алуға 1,5 миллион доллар мөлшерiндегi қаражатты алғашқы төрт жыл iшiнде және 1 миллион долларды одан кейiнгi жылдары жұмсауға тиiс.
      "Қазақойл-ЖҰМК" жобасы бойынша жұмыстар 1999 жылғы наурыздан басталды. Шығыстар 50 миллион долларға жуық, олардың iшiнде Каспийдегi жұмыстар бойынша шығыстар 25 миллион долларға жуық болды. "Қазақойл" ҰМК мен "ЖҰМК" арасындағы Негiзгi Келiсiмге сәйкес геологиялық-геофизикалық зерттеулер, оның iшiнде Каспий теңiзi ауыспалы бөлiгiнiң жетуi қиын аймақтарында орналасқан Тереңөзек-Ойығы мен Бозашы күмбезiнiң Солтүстiк баурайында геологиялық-геофизикалық зерттеулер жүргiзiлдi. Осы аудандарға лицензия берiлдi және 2005 жылғы ақпанға дейiнгi мерзiммен барлауға Келiсiм-шартқа қол қойылды.

      3.4. Заңдық базасы және мемлекеттiк бақылау жүйесі
      Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мұнай туралы" 1995 жылғы 28 маусымдағы N 2350 және "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" 1996 жылғы 27 қаңтардағы N 2828 заң күшi бар Жарлықтары, сондай-ақ 1998 жылғы 6 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында жасасылған жер қойнауын пайдалануға егемендi құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңiзi солтүстiк бөлiгi түбiнiң аражiгiн ажырату туралы Келiсiм және 2002 жылғы 13 мамырдағы аталған Келiсiмге Хаттама КТҚС-те қазiргi кездегi мұнай операцияларын жүргiзуге құқықтық негiз болып табылады.
      КТҚС-дағы мұнай операцияларын жүргiзудiң мiндетті шарты 1979 жылғы 13 қарашадағы " Ауаның үлкен қашықтықта трансшекаралық ластануы туралы", 1992 жылғы 17 наурыздағы " Өнеркәсiптiк авариялардың трансшекаралық әсерi туралы" 1992 жылғы 17 наурыздағы " Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдердi қорғау және пайдалану туралы" Халықаралық конвенцияларды, сондай-ақ кеме жүрiсi мен төтенше жағдайлар мәселелерiне қатысты Қазақстан Республикасы қол қойған басқа да халықаралық шарттарды сақтау болып табылады. Сондай-ақ KTҚC-дағы мұнай операцияларын жүргiзудiң мiндеттi шарты жер қойнауын пайдалану, табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар, өнеркәсiптiк және өрт қауiпсiздiгi және қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi операцияларды қауiпсiз жүргiзуге қатысты Қазақстан Республикасының заңдарын сақтау болып табылады.
      Жер қойнауын пайдалану жөнiндегi заңдар мәселелерi бойынша заңдар өзiне Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулылар блогы мен ел Президентiнiң жекелеген жарлықтарын да қамтиды. Теңiз мұнай-газ операцияларына, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану қызметiн мемлекеттiк бақылау тәртiбiн жетiлдiру үшiн қолданылатын заңдардың дамуы жалғаса түсуде.

     3.5. Күштi және әлсіз жақтары
      KTҚС-тi одан әрi игеру үшiн бiрқатар оң факторлар ықпал eтедi:
      - Қазақстан Республикасындағы саяси тұрақтылық, серпіндi және сындарлы iшкi және сыртқы саясат экономикалық дамудың жоғары қарқынын қолдауға ықпал етедi;
      - экономикалық өсiм, әсiресе дамушы елдерде көмiрсутектерi жаңа қорларының өсiмiмен салыстырғанда энергия қуатына сұраныстан озық үрдiс туғызады;
      - көмiрсутектерi ресурстарының дүниежүзiлiк қорларының шектеулілігi;
      - көмiрсутектерi тасымалдың, мұнай-химия өндiрiсінің әр алуан түрлерiнiң басым ресурсы болып қалады;
      - мұнайды аса iрi дүниежүзілік өндiрушілердiң бағалардың экономикалық ақтауға болатын деңгейiн қамтамасыз етуге ұмтылысы;
      - шетел инвестицияларының жобалардың жеткiлiктi рентабельдiгi мен келiсiм-шарттарды қамтамасыз етудiң тұрақтылығы кезінде КТҚС-ке әзiр болуы;
      - Каспий бассейнiнде теңiз мұнай операцияларынан тәжiрибесi және/немесе коммуникациялық инфрақұрылымы бар елдердiң болуы;
      - Каспий маңы аймағының халқы мен ұйымдары КТҚС-гi кешендi және жоспарлы өлшеммен игеруге мүдделi.
      Сонымен бiрге, ұзақ мерзiмдi перспективада КТҚС-тi игеру қарқынына мынадай жекелеген тежеушi факторлардың әсер етуi ескерiледi:
      - көмiрсутектерiнiң бiршама қымбаттауы оларды шикiзаттың басқа түрлерiмен, энергия қуаттарымен мен және энергия көздерiмен ауыстыруға ынталандырады;
      - құрғақтағы жобалармен салыстырғанда теңiз мұнай жобаларын iске асырудың жоғары құны және өте ұзаққа созылуы;
      - өндiрiлетiн шикiзатты игеру және тасымалдау тұрғысынан алғанда басқа мұнай провинцияларынан көмiрсутектерiнiң көптеген жеңiл алуға болатын көздерiнiң уақытша артықшылығы;
      - күрделi таулы-геологиялық, гидрологиялық және климаттық жағдайлар;
      - техногендi ықпалдарға КТҚС табиғат ортасының сезiмталдығы;
      - iлеспе мұнай газы мен өзге де компоненттердi (күкiрттi) кәдеге жарату проблемалары;
      - объектiлердiң трансшекаралық аумақта және халықаралық көлде орналасуы;
      - өнеркәсiптiк және тасымал аварияларының болу ықтималдығы;
      - көмiрсутегi шикiзатында күкiрттi сутегiнiң улы уытты күкiрттi сутегi заттарының болуы;
      - теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу және оларға жауап беру кезiнде төтенше жағдайлардың алдын алу мәселелерiнде құқықтық қатынастарды реттейтiн нормативтiк базаның жетiмсiздiгi;
      - КТҚС-та су бассейнiн бақылау және байқаудың тиiстi жүйесiнiң болмауы;
      - теңiзде төтенше жағдайларды жою үшiн теңiз авариялық-құтқару қызметiнiң болмауы;
      - мұнай төгілуiнiң алдын алу және жою саласында Каспий маңы мемлекеттерiнiң халықаралық шарттарының болмауы.

4. Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері

      4.1. Бағдарламаның мақсаты
      KTҚC-ты игерудi оған елеулi табиғат, техникалық, еңбек және интеллектуалдық ресурстар тартылатын ұзаққа созылатын және күрделi жасампаз процесс ретiнде қарастыра отырып, осы Бағдарлама мемлекеттiк ұйымдар, жер қойнауын пайдаланушылар, инвесторлар, жеке тұлғалар мен КТҚС-ты игеру процесiне қатысушы басқа да адамдар қызметiн келiсудi және тәртiпке келтiрудi көздейдi.
      Теңiз мұнай операцияларын дамытудың саяси және экономикалық шарттарын ескере, Каспий маңы аймағындағы жұмыстардың ауқымын және олардың елдiң экономикалық өсуiне оң ықпалын бағалай келiп, сондай-ақ табиғат факторларының маңызы артып отырғанын сезiне отырып, Бағдарлама КТҚС-ты игерудiң мақсаты мен принциптерiн белгiлейдi.
      КТҚС-ты игерудің мақсаты:
      Елдiң тұрақты, экономикалық дамуын қамтамасыз етуге және Қазақстан халықтарының тұрмыс сапасын КТҚС көмiрсутектерi ресурстарын ұтымды және қауiпсiз игеру арқылы жақсартуға, аймақтың экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз eтугe және ел индустриясының қосалқы салаларын дамытуға қол жеткiзуге жәрдемдесу.
      КТҚС-ты игерудің принциптерi:
      - Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтау;
      - халықаралық ынтымақтастық;
      - жер қойнауын пайдалануға келiсiм-шарттарды жасасу кезiнде республиканың тәуекелiн азайту;
      - көмiрсутектер ресурстарын кешендi және қалдықсыз пайдалану;
      - өнеркәсiп және өрт қауiпсiздiгiнiң өнеркәсiптiк санитариялық, еңбек және қоршаған ортаны қорғаудың қазақстандық және халықаралық ережелерiн, стандарттарын сақтау;
      - Каспий аймағының экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, Каспий теңiзi табиғат ортасына теңiз мұнай операцияларының тұрақсыздандыратын ықпалын болдырмау үшiн озық және қалдықсыз технологияларды қолдану;
      - тауарлар мен қызметтердi қазақстандық берушiлердi теңiз мұнай-газ келiсiм-шарттарын iске асыруға тарту.

      4.2. Негiзгі мiндеттер
      KTҚC-ты игеру теңiз мұнай-газ операцияларын ұзақ мерзiмдi дамыту проблемаларының салааралық сипатын, игерудiң көптеген параметрлерiнiң көмiрсутектерi ресурстарының құрамына және кен орындарының геологиялық-техникалық шарттарының құрамына қатысын көрсететiн бiрқатар мiндеттердi шешудi қажет етедi.
      КТҚС-ты игерудiң негiзгi мiндеттерi мыналарды қамтиды:
      - көмiрсутектерi барланған қорларының өсiмiн қамтамасыз ету және өндiру деңгейiн тұрақты жоғары деңгейге жеткiзу;
      - теңiз құрылыстарын тұрғызу үшiн құрылыс материалдары мен құрастырмалар өндірісін дамыту;
      - көмiрсутектерiн тасымалдаудың мультмоделдiк жүйесiн дамыту;
      - тауарларды, жабдықтарды шығару және қызметтер көрсету жөнiнде отандық өндiрiстi құру;
      - теңiз мұнай операцияларын қамтамасыз eту үшiн машина жасау және металл құрастырмалар отандық кәсiпорындарының бiр бөлiгiн қайта бейiндеу мен жаңғырту;
      - теңiз флоты мен теңiз порттарын дамыту;
      - жеке ғылыми-техникалық базаны қалыптастыру, Қазақстан мамандарын әзiрлеу және оқыту;
      - теңiз мұнай операцияларын басқарудың тиiмділігiн арттыру;
      - адамдар денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғаудың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
      - төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктi қамтамасыз ету;
      - мұнай-химия өндiрiстерiн дамыту;
      - өндiрiлген газды кешендi кәдеге жарату;
      - заңдарды жетілдiру, игеру мiндеттерiн шешуге ықпал ететiн нормативтiк құқықтық базаны дамыту;
      - ел экономикасының басқа да салаларын дамыту үшiн КТҚС-ты игеру ресурсын пайдалану.
      Отандық және шетелдiк инвестицияларды кеңiнен тарту және тиiмдi салу үшiн өзектi шарттар ағызатын игерудiң бастапқы кезеңiнiң игеру барысында мынадай үлкен маңызы болады:
      - 2005 жылы Қашаған кен орнында алғашқы мұнайды алу;
      - көмiрсутектерiн iздестiруге арналған геологиялық-барлау жұмыстарының көлемiн кеңейту, өндiру көлемiн кеңейту үшiн өсiм қорлары базасын ұлғайтуға мүмкiндiк бередi;
      - теңiз жобаларын әзiрлеу жүйесiн және оның маркетингiн қалыптастыру;
      - теңiз мұнай операцияларын кеңейту үшін жағалаулық инфрақұрылымды озық дамыту;
      - теңiз операциялары үшiн импорт алмастыратын өнiмдi өндiрудi ұйымдастыру;
      - Каспий маңы аймағын жер бетiндегi және әуе көлiгi мен телекоммуникациялары қызметiнiң жеткiліктi түрлерiмен қамтамасыз ету;
      - халықаралық стандарттарға сәйкес (ISО) теңiз мұнай-газ кешенi үшiн Қазақстан тауарлары мен қызметтерiн стандарттау.
      КТҚС-ты игерудiң мiндеттерi теңiз мұнай-газ операцияларын тұрақты жоғары деңгейге шығаруды жылдамдатуға бағытталған, ол:
      - шельфтiң ресурстық әлеуетiн;
      - жол берілетiн экологиялық жүктеменi;
      - қолданылатын жабдықтар мен технологиялардың сенiмдiлiгi мен қауiпсiздiгiн;
      - тасымалдың өткiзгiштiк қабылетiн;
      - мамандарды даярлау мүмкiндiгiн;
      - көмiрсутектерiне нарықтық қажеттiлiктi;
      - және басқада факторларды айқындайды.

5. Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетігі

      5.1. Бағдарламаны іске асырудың негiзгi бағыттары мен кезеңдерi
      Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары мыналарды қамтиды:
      - теңiз операцияларын жүргiзудiң бiрiншi кезектегi ұйымдастыру шарттарын жасау;
      - теңiз жобалары маркетингiнiң жүйесiн қалыптастыру;
      - теңiз операцияларын қолдау инфрақұрылымын дамыту;
      - көмiрсутектерi экспорты мен тасымалдау бағыттарын жетiлдiру;
      - әлеуметтiк инфрақұрылымды жетiлдiру;
      - қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз eту жүйесiн дамыту;
      - ғылыми-техникалық жүйенi жетiлдiру және кадрлар даярлау;
      - құқықтық базаны жетiлдiру;
      - отандық тауарлар сапасын арттыру және Қазақстан кәсiпорындары мен ұйымдардың теңiз мұнай-газ операцияларын icкe асыруына тиiмдi және жоспарлы өлшеммен өсiп келе жатқан қатысуына арналған шарттарды жасау;
      - көмiрсутектердiң тауарлық құрылымын қайта өңдеудi дамыту және жақсарту;
      - мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту.
      Игеру кезеңi iс-шаралардың мазмұнымен және жұмыстармен ерекшеленетiн мынадай үш кезеңге бөлiнедi:
      - бiрiншi кезең 2003-2005 жылдар - кешендi игеру шарттарын құру;
      - екiншi кезең 2006-2010 жылдар - игерудi жылдамдату;
      - үшiншi кезең 2011-2015 жылдар - өндiрудi тұрақтандыру.
      Бiрiншi кезеңде мынадай iс-шаралар жүзеге асырылады:
      - КТҚС әлеуетiн кешендi бағалау жүргiзiледi;
      - мұнай-газ деректерiнiң бiрыңғай ұлттық банкiнiң негiздерi қаланады;
      - теңiз-мұнай-газ операцияларын метрологиялық қамтамасыз етудiң ұлттық жүйесi қалыптастырылады;
      - ұлттық мұнай-газ компаниясының қалыптасуы болады;
      - Солтүстiк-Каспий жобасы (Қазақстан теңiз жобасының пилоты ретiндегi) мониторингi қамтамасыз етiледi;
      - теңiз мұнай операциялары мен сервистiк индустрияны қолдау инфрақұрылымының негiздерi қаланады;
      - блоктардың ықтимал пакеттерi қалыптастырылады және келiсiмдердiң өзектi параметрлерi белгiленедi;
      - барлау және өндiруге арналған учаскелер бойынша, сондай-ақ барлауға арналған учаскелер бойынша келiсiм-шарттардың талаптары жөнiнде конкурстар мен келiссөздер өткiзіледi;
      - теңiз мұнай-газ операцияларын метрологиялық қамтамасыз етудiң ұлттық жүйесi қалыптастырылады;
      - ғылыми және жобалау-технологиялық базасын қалыптастыру және теңiз мұнай операцияларын кеңiнен жүргiзу үшiн қазақстандық қызметкерлердi персоналын даярлау басталады;
      - экологиялық мониторингтiң және КТҚС-ты болжамдаудың автоматтандырылған бiрыңғай жүйесi өрiстетiледi;
      - жаңа экспорттық мұнай құбырының бағыты белгiленедi;
      - теңіз жобаларын ескере отырып көмiрсутектерiн тасымалдауды әртараптандыру жөнiнде жұмыстар жалғастырылады.
      Екiншi кезеңде көмірсутектерiн теңiзде өндiрудiң және KTҚC-ты игерудiң алғашқы мұнай-газ жобасы бойынша экономикалық нәтижелердiң өсуi басталады.
      Сонымен бiрге:
      - жаңа теңiз блоктарын тендерге жоспарлы өлшеммен қоюды жүзеге асыру;
      - ұлттық мұнай-газ компаниясының теңiз жобалары бойынша оператордың функцияларын орындауы;
      - халықаралық экологиялық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптарды жетiлдiру жалғастырылады;
      - барлық теңiз жобаларының мониторингi қамтамасыз етiледi;
      - жоғары экологиялық стандарттарға сәйкес келетiн қосымша табиғат қорғау iс-шаралары әзiрленедi және жүзеге асырылады;
      - мұнай-газ кешенi үшiн және аралас салалар үшiн Қазақстан мамандарын даярлау және қайта даярлау жалғастырылады;
      - теңiз операцияларын жағалаулық қолдаудың инфрақұрылымы құрылады;
      - қосымша құбыр қуаттарының құрылысы (экспорттағы мақсатта емес) өрiстетiледi;
      - жаңа экспорттық мұнай құбыры қатарға қосылады;
      - келесi экспорттық мұнай құбыры жүретiн маршрут пысықталады;
      - теңiз мұнай-газ кешенi үшiн негiзгi отандық тауарлар мен қызметтердiң бәсекеге қабiлетiне қол жеткiзiледi (теңiз операцияларын жүргiзу үшiн импорт орналастыру).
      Үшiншi кезеңде теңiзде өндiру тұрақты жоғары деңгейге шығады және теңiз операцияларында пайдалану қызметi басым бола бастайды.
      Бұл орайда:
      - теңiзде өндiру көлемiнiң тұрақты жоғары деңгейiне қол жеткiзiледi;
      - жаңа блоктарға конкурстар жалғастырылады;
      - көмiрсутектерiн экспорттық тасымалдау үшiн қосымша қуаттар енгiзiледi;
      - қосалқы компоненттерді толық кәдеге жаратуды қамтамасыз ететiн мұнай мен газды өндіру индустриясы құрылды;
      - теңiз мұнай операцияларының қажеттiлiгi көбiне Қазақстан тауарларымен және қызметтерiмен жабылады;
      - теңiз кен орындарынан мұнайды пайдалануды өңдеуге негiзгi технологияларды ауыстыру аяқталады;
      - көмiрсутегi шикiзатының негiзiнде химия өндiрiсi өрiстетiледi;
      - жоғары басқару және ғылыми-инженерлiк қызметтердегi шетел мамандарын Қазақстан ғалымдарымен және мамандарымен ауыстыру жылдамдатылады;
      - Каспий жағалауы мен акваториясында табиғатты қалпына келтiру жұмыстары өрiстетiледi;
      - Қазақстандықтардың жоғары тұрмыс стандарттары қамтамасыз етiледi;
      - КТҚС-ты игеру бойынша инвестициялардың өзiн-өзi өтеуiне қол жеткiзiледi;
      - Каспий теңiзi акваториясы бойынша мұнай-газ кешенi операторларының жұмыла алға басуы үшiн авиакөлiк коммуникациясы дамытылады.

      5.2. Бағдарламаны іске асыру тетiгi
      5.2.1. Құқықтық қамтамасыз ету
      Теңiз мұнай операцияларын жандандыру Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi бойынша Әзiрбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей, Түрiкменстанның қатысуымен бес жақты негiзде уағдаластыққа қол жеткiзуге жәрдемдесетiн болады.
      Каспий маңының бүкіл бес мемлекетiнiң Каспий теңiзiнiң түбiн межелеу мәселелерiн қамтитын құқықтық мәртебесi бойынша әзiрлiктi өрiстетуi және шектi Конвенцияны қабылдауы КТҚС-ты игерудi халықаралық-құқықтық қамтамасыз етудегi маңызды саяси қадам болып табылады.
      Республикада теңiз мұнай операцияларын жүргiзудi және инвестициялық ахуалды жетiлдiру мақсатында бөлiмдер бойынша құқықтық базаны жетiлдiрудi көздейдi:
      - жер қойнауын пайдалану және теңiз мұнай операцияларын жүргiзу;
      - салық салу және кедендiк реттеу;
      - шетел инвестицияларын тарту;
      - валюталық peттеу және бақылау.
      КТҚС-ты игерудiң заңдық шарттарын қамтамасыз ету үшiн заңдарды мына бөлiктерiнде жетiлдiру қажет:
      - Қазақстан Республикасының шарттарында KTҚC-тағы теңiз мұнай операцияларын жүргiзуден бюджетке едәуiр және тұрақты түсiмдердiң түсуiн қамтамасыз ететiн салық салудың тиiмдi жүйесiн қамтамасыз ету мақсатында салық режимiн;
      - теңiз мұнай операцияларын жүргiзу;
      - отандық тауарларды, жабдықтар мен қызметтердi өндiрудi дамыту;
      - санитариялық-эпидемиологиялық қолайлылықты қамтамасыз ету;
      - қоршаған ортаны қорғау.
      KTҚC-ты кең ауқымда игерудiң басталуымен бiрге жер қойнауын пайдалану, экология, экологиялық тәуекелдердi сақтандыру, теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу кезiндегi ұлттық компаниялардың ролi және басқа да мәселелер бойынша қолданыстағы нормативтiк актiлерге толықтырулар енгiзу қажет етiлуi мүмкiн.

      5.2.2. Жер қойнауын пайдаланатын теңiз учаскелерi маркетингiнiң жүйесi
      КТҚС-тағы ресурстарды игеру тәртiбi оның солтүстiк, орталық және оңтүстiк бөлiктерiндегi жер қойнауын пайдалануға арналған учаскелер мен блоктарды бiрдей дәрежеде беруге негiзделедi. Мемлекеттiк табиғат объектiлерiне, рекреациялық аймақтарға, қорғаныс кешенiнiң объектiлерiне және iрi елдi мекендерге жапсарлас жатқан блоктар оған қосылмайды.
      Жер қойнауын пайдаланудың теңiз учаскелерi маркетингiнiң жүйесi мыналарды қамтиды:
      - блоктардың ресурстық әлеуетiн бағалау және инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылатын жер қойнауы учаскелерiнiң тiзбесi мен құрамын қалыптастыру;
      - жер қойнауын пайдалану учаскелерiндегi конкурс шарттарын белгiлеу;
      - жоба бойынша жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi мердiгердiң ұсынысын қарау;
      - конкурс жеңiмпазымен келiссөз раундтарын жүргiзу;
      - барлау, игеру және өндiру жоспарларын iске асыру.
      Уәкiлеттi органдар Ұлттық компаниямен бiрлесе отырып, теңiз блоктарын зерттеудi жүргiзедi:
      - сейсмикалық барлау нәтижесiнде алынған деректер өңдеуден өткiзiледi және түсiндiрiледi;
      - перспективалық ресурстарға баға берiледi;
      - талдау қауiпi бар резервуарларды геологиялық жағынан моделдеу жүргiзiледi;
      - әр түрлi коммерциялық және келiсiм-шарттарды ескере отырып, жобалардың қаржылық моделi құрылады;
      - ҚР Yкiметi тендерлiк блоктарды бекiтедi, оларды конкурсқа қоюдың тәртiбi мен шарттарын белгiлейдi.
      Зерттеу нәтижелерi теңiз операциялары процесiнде алынған қосымша деректер негiзiнде жер қойнауы учаскелерiн бөлiп алу және кейiннен қайта қарау (қайта бағалау) үшiн пайдаланылады.

      5.2.3. Блоктарды қою тәртiбi
      КТҚС-те блоктарды қою тәртiбi жер қойнауы учаскелерiн қалыптастыру мен конкурстар және инвесторлармен келiссөздер жүргiзудi қамтитын табиғи өндiрiс қуатын кезең-кезеңiмен және ұтымды игеруге бағытталған рәсiмдер кешенi болып табылады.
      Жер қойнауын пайдалану учаскелерiн қалыптастыру мынадай принциптерге негiзделедi:
      - геологиялық-геофизикалық зерттелуi, сейсмикалық салалардың тығыздығы мен сапасы;
      - елеулi мөлшерлер мен болжалдық ресурстарға ие болатын базалық құрылымның болуы;
      - учаскенiң геологиялық ресурстарының 200-500 млн. т. шартты отын тоннасындағы тығыздығы;
      - дәлелденген мұнай-газдылықтың белгiлi бiр аймақтағы тектоникалық орнықтылығы;
      - бiрыңғай экологиялық талаптар;
      - учаскенiң базалық және басқа да құрылымдарын бiрлесiп игеру мүмкiндiгi;
      - теңiз мұнай операцияларын қолдайтын инфрақұрылымның орналасуы.
      Геологиялық зерттелуi жағынан блоктар жақсы зерттелген (ipi және орташа перспективалық құрылымдар анықталған) және нашар зерттелген (қолданылған әдiстермен перспективалық құрылымдар анықталмаған) болып бөлiнедi. Жер қойнауын пайдалану учаскелерi зерттелуi жағынан әртүрлi дәрежедегi блоктардан және блоктардың бөлiктерiнен тұрады:
      - жақсы зерттелген және даяр болған блоктар барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылған учаскелерге кiредi.
      - нашар зерттелген блоктар барлауға арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылу үшiн учаскелерге топтастырылуы мүмкiн.
      Инвестициялық бағдарламалардың конкурсын жүргiзу алдында мыналардан өзгесiн қамтиды:
      - жер қойнауын пайдалану учаскелерiн геологиялық-техникалық бағалау;
      - жер қойнауын пайдалану учаскелерiндегi конкурстың негiзгi шарттарын белгiлеу, жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарынан негiзiн құрайды.
      Жер қойнауын пайдалану учаскесiндегi конкурстың негiзгi шарттарында мыналар ашып көрсетiледi:
      - физикалық және ақшалай бiлдiрудегi ең төменгi жұмыс бағдарламасы;
      - қол қойылатын бонустың мөлшерi;
      - салық схемалары;
      - жобалардағы Ұлттық компания үлесiнiң мөлшерi (кемiнде 50%);
      - газ бен күкiрттi кәдеге жарату жөнiндегi ұсыныстар;
      - жер қойнауын пайдаланушының әлеуметтiк жобаларды орындау жөнiндегi мiндеттемелерi;
      - теңiздегi жұмыстар кезiндегi экологиялық стандарттар;
      - жергiлiктi тауарларды, материалдар мен қызметтердi пайдалану, Қазақстан мамандарын жұмысқа жалдау және оқыту жөнiндегi мiндеттемелерi;
      - ғылыми-iздестiру және жобаларды әзiрлеудi жүргiзу мен технологияларды беру тәртiбi;
      - шешiмдер қабылдау рәсiмi;
      - жер қойнауын пайдалану құқығын беру үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де шарттар.
      КТҚС аумағында жатқан жекелеген перспективалы блоктарға жер қойнауын пайдалану құқығын алуға тендерлiк шарттармен барлауға инвестицияларды қосымша салуды және құрлықтағы перспективасы аз қашықтағы құрылымдарды игеруді көздеуi мүмкін.
      Инвестициялық бағдарламалардың конкурсы мынадай принциптердi қамтамасыз етiлуге тиiс:
      - конкурс шарттарының ашықтығы (транспаренттiгi);
      - мемлекеттi геологиялық барлау жұмыстарының қатерiнен босату;
      - KTҚC-ты игерудiң кешенділігi;
      - негiздi инвестициялық тәуекелдердi жүйелi қабылдау;
      - қол жеткен уағдаластықтарды сақтау.
      Конкурс шарттарының ашықтығы барынша технологиялы және тәжiрибелi жер қойнауын пайдаланушыларды тартуды қамтамасыз етедi. Сонымен бiрге шетел жер қойнауын пайдаланушылардың қолдарында KTҚC ресурстарының шектен тыс шоғырлануына жол бермеу қажет, мұның өзi шетел елдерiнiң қатерлерi пайда болуына байланысты елдiң сыртқы саясаты үшiн жағымсыз салдарларға әкеп соғуы мүмкiн.
      Мемлекет жер қойнауын пайдаланушыларға геологиялық қатерлердi толық жүктеу арқылы геологиялық қатерлерден босатылады. Қазақстан Республикасының атынан түсетiн ұлттық мұнай компаниясының КТҚС-тегi блоктарды әзiрлеу кезiндегi қатерлерiнiң деңгейi оған қатысу үлесiне, мемлекеттiң қатысу үлесiне және кен орындарының зерттелуiне (блогы, құрылымдары) қатысты жобаға қол қоюды әзiрлеу барысында айқындалатын болады.
      Кешенділік бүкiл КТҚС-тегi жұмыстарды жүргiзудi көздейдi, мұның өзi шектеулi учаскедегi жұмыстарды шектен тыс шоғырландырудан болатын қоршаған ортаға жағымсыз әсерлердi барынша азайтумен, жер қойнауын барынша жақсы зерттеуге қол жеткiзумен және көмiрсутегi шикiзатының әр түрлi көздерiн пайдаланумен байланысты.
      Қазiргi кезде шамамен 23 iрi және орташа перспективалық құрылымдары бар бөлiнбеген учаске бар. Жер қойнауын пайдаланушыларды анықтау үшiн барлау-өндiру шартымен (келiсiм-шарттар немесе тiкелей келiссөздер) кемiнде 3 учаскенi жыл сайын қойып отыру көзделедi. Қосымша барлау үшiн учаскелер қатар қойылатын болады. Сонымен бастапқы кезең 7-8 жылды (2010 жылға дейiн) алады, бұл жылдар iшiнде 2015 жылға дейiн тасымалдау және өткiзу проблемасын реттеу үшiн игерудiң қарқынына түзету енгiзуге болады.
      Ұлттық компанияның қалауы бойынша мұнай-газ операцияларын жүргiзу үшiн ұлттық компания алған жер қойнауын пайдалану учаскелерiн әзiрлеуге арналған басқа да мұнай-газ және сервистiк ұйымдарды жеке мердiгер шартында тарту жүргiзіледі.
      Барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалар конкурсының жеңiмпазы қол қойған бонусты төлеу, геофизикалық зерттеулердi орындау, бiр немесе бiрнеше барлау скважиналарын бұрғылау (қажет болған жағдайда бұрғылау қондырғысының құрылысы бойынша), әлеуметтiк бағдарлама жөнiнде, Қазақстан мамандарын оқыту және технологияларды беру жөнiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарын ескере отырып, жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шартта белгiленген басқа да мiндеттi шарттарды орындау жөнiндегi қатаң мiндеттемелердi өзiне алады.
      Барлауға арналған инвестициялық бағдарламалар конкурсының жеңiмпазы, геофизикалық зерттеулердi, бiр немесе бiрнеше параметрлiк барлау скважиналарын бұрғылауды, әлеуметтiк бағдарламаларды орындауды, Қазақстан мамандарын оқыту және учаскенiң 1-2-блоктарында таңдау құқығын алмастыруға технологияларды беру және осы кен орнын барлау мен өндiруге кейiннен келiсiм-шарт жасасу жөнiнде қатаң мiндеттемелердi өз мойнына алады. Сонымен бiрге операторларға теңiз блоктарында сейсмикалық зерттеулер мен гравиабарлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде отандық компаниялардың мiндеттi қатысуын қамтамасыз ету қажет. Сондай-ақ жеңiмпаз осы келiсiм-шартқа қол қою кезiндегi қолданыстағы Қазақстан Республикасы заңдарының нормаларын ескере отырып, келiсiм-шартта белгiленген басқа да мiндеттi шарттарды орындайды. Қалған зерттелген және маркетингке әзiрленген учаскенiң блоктары барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылады.

      5.2.4. Көмiрсутектерiн өндiрудi дамыту
      Республикада құрлықтан мұнай өндiру 5 облыста орналасқан 100-ден астам кен орындарында 33 мұнай өндiретiн компаниялардың қатысуымен жүзеге асырылуда. Өндiрудiң негiзгi өсiмi Теңiз, Қарашығанақ, Өзен және басқа да кен орындарында қамтамасыз етiледi.
      Жүргiзiлген зерттеулер Қазақстанда көмiрсутегi шикiзатының шығарылатын қорлары мен оны өндiрудiң барынша елеулi өсуiн KTҚC ресурстары есебiнен күтуге болатынын көрсетедi. Жоғарыда аталып кеткендей, КТҚС көмiрсутектерiнiң шығарылатын ресурстарының көлемi алдын-ала бағалау бойынша 8,0 млрд. тонна болады. КТҚС жоғары перспективаларын олардың бәрi де өнiмдi болып отырған 6 скважинаны барлау мен бұрғылаудың алғашқы нәтижелерi растайды. Мұның нәтижесi Қашаған және Қаламқас-Теңiз екi кен орнының ашылуы болып табылады. Лукойл компаниясы жүргiзген осыған ұқсас жұмыстар Каспий теңiзiнiң Ресей секторындағы құрылымдардың жоғары перспективасын көрсетедi.
      2005 жылға дейiнгi бiрiншi кезеңде КТҚС-тағы негiзгi жұмыстар бiрiншi кезектегi блоктар бойынша барлау скважиналарын бұрғылаумен байланысты болады. Барлау бұрғылау жұмыстарын мүмкiншiлiгiне қарай аяқтау және игеру мен өндiруге ауысу сатысына қарай бұрғылау жұмыстарының көлемi едәуiр өседi.
      КТҚС-тағы көмірсутектерінің айқындалған болжамдық ресурстары перспективада КТҚС кен орындарынан мұнай өндiрудi 150-200 миллион тоннаға дейiнгi деңгейге жеткiзуге және оны осы деңгейде 25-30 жыл бойы ұстап тұруға мүмкiндiк бередi. Мәселен, Солтүстiк Каспийдегi Қашаған кен орнының бастапқы шығарылатын қорлары 1,7 млрд. тонна шамасында болады. Қашаған кен орнынан күтілiп отырған өсiм шамамен мынадай: 2005 жылы - 0,5 млн. т, 2010 жылы - 22 млн. т және 2015 жылы - 60 млн. т. Басқа блоктарда алғашқы кезеңде өндiру 2009-2010 жылдарда басталады деп күтілуде. Барлау жұмыстарын жүргiзуге және болжанған қорларды растауға байланысты кездесетiн беймәлiм тұстарды ескере отырып, бастапқы шарттар ретiнде стандарттық әдiстеменi және "QUESTOR OFFSHORE" компьютерлiк бағдарламасын пайдалана отырып, табу ықтималдығының:
      - 15% (бірінші, ең аз нұсқа)
      - 25% (екiншi орташа нұсқа)
      - 35% (үшiншi ең көп нұсқа)
әр түрлi деңгейлерi үшiн үш нұсқада орындалған қорлар мен өндiрудi болжамдық бағалау пайдаланылды.
      Алдын ала бағалаулар бойынша Бағдарламаны iске асыру теңiз кен орындарынан мұнайды өндiру деңгейiн 2005 жылы 0,5 млн. тоннаға, 2010 жылға қарай 40 млн. тоннаға дейiн және 2015 жылы - 100 млн. тоннаға дейiн жеткiзуге мүмкіндiк бередi.

                5-сурет. КТҚС-тағы мұнай өндіру

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      KTҚС-тың солтүстiк бөлiгiндегi тұз асты кенiштерiнiң мұнайда еріген газдың - 30% шамасында болуы өзгеше ерекшелiгi болып табылады. Қашаған кен орнының мұнайында ғана Қарашығанақ кен орны сияқты шығарылатын газдың соншалық мөлшерi болады деп күтілуде.
КТҚС-тың орталық құрылымдарында құрлықтағы Қаламқас кен орны сияқты онша көп емес газ факторының табылуы күтiлуде. КТҚС-тың оңтүстiк бөлiгiнде мұнай ғана емес, газ кен орындарын да ашу көзделіп отыр. Сонымен, ұқсас алғанда КТҚС бойынша көмірсутегі баламасындағы газды өндiру өндiрiлетiн мұнай көлемiнiң 60%-i болады деп күтiледi.
      Геологиялық құрылымдардың осы ерекшелiктерiн ескере отырып және КТҚС-тың барлық үш аймағындағы мұнай өндiрудi болжау негiзiнде КТҚС-тағы газ өндiру 2005 жылы - 0,3 млрд. текше метр, 2010 жылға қарай - 24 млрд. текше метрге дейiн және 2015 жылы - 63 млрд. текше метрге дейiн күтiледi.

                6-сурет. Газ өндірудің болжамы

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Сонымен, KTҚC ресурстарын игеру мiндеттерiнiң бiрi газды кәдеге жарату мәселелерiн кешендi шешу болуға тиiс.

      5.2.5. Газды кәдеге жарату
      Қашаған кен орны мен басқа да перспективалық тұз асты құрылымдарындағы iлеспе газдың өзгеше ерекшелiгi шикi газдағы күкiрттi сутегiнiң жоғары (19%-ке жуық) құрамы болып табылады. КТҚС-тегi кен орындарын игеру кезiнде осыны ескере отырып, жабық схема бойынша iлеспе газды толық кәдеге жарату көзделiп, шикi газ 75%-ке дейiн қайтадан қабатқа айдалатын болады. Шикi газды қабатқа айдау көлемi 2005 жылы - 0,3 млрд. текше метрге дейiн, 2010 жылы - 16 млрд. текше метрге дейiн және 2015 жылға қарай - 40 млрд. текше метрге дейiн күтілуде.
      Бұл орайда өңдеу мен тарату үшін қажеттi газдың артылып қалуы 2010 жылы шамамен 8 млрд. текше метр және 2015 жылы 23 млрд.текше метрге дейiн болады. Iлеспе газдың артылып қалуы теңiз кен орындарынан құбырмен газ өңдейтiн кешендерге (ГӨК) берiледi, олар құрлықта орналасатын болады. Тұтас алғанда ГӨК-тегi газды әзiрлеу жүйесiнде iлеспе газды тазарту, сұйытылған фракцияларды бөлiп алу, күкiрттi бөлу мен сақтау, сондай-ақ тауарлық газды Қазақстан Республикасының газ тасымалдау жүйесiне айдау үшiн сығымдау қосылатын болады.

                              7-сурет. Газдың бағыты

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      5.2.6. Көмiрсутектерiнiң тауарлық құрылымын өңдеу және жетiлдiру
      Республиканың iшкi қажеттiлiктерiн мұнай өкiмдерiмен қамтамасыз ету КТҚС даму шеңберiнде ғана емес, тұтас алғанда ел экономикасын тұрақты дамыту тұрғысында да бiрiншi дәрежелi мiндет болып табылады.
      Отандық мұнай өндiру зауыттарындағы (МӨЗ) мұнай өңдеудiң нақты көлемi 2000 жылы 6,4 млн. тонна, 2001 жылы - 7,6 млн. тонна болды және 2002 жылы - 7,8 млн. тонна күтілуде, ол ішкi рыноктың мұнайға қажеттiлiктерiн 70% қана қамтамасыз етедi. Мұнай өнiмдерiнiң iшкi өндiрiсiнiң кемшiлiктерi негiзiнен Ресейден келетiн импорт есебiнен жабылады.
      Iшкi рынокты мұнай өнiмдерiмен қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi Қазақстан МӨЗ-ын шикiзатпен қажеттi және болжамды жүктеу есебiн жүргiздi. Есеп негiзгi мұнай өнiмдерi - бензиндi, авиациялық керосиндi және дизельдiк отынды 2000-2002 жылдар iшiнде iшкi тұтынуды талдау негiзiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнiң республикадағы ЖIӨ-нiң болжамды өсуi туралы деректерi негiзiнде орындалды.
      Республиканың мұнай өнiмдерiн iшкi тұтынуды қамтамасыз етуге арналған болжамның деректерi бойынша мұнайды 2005 жылға қарай - 9,5 млн.т, 2010 жылға қарай - 14,8, млн. т, және 2015 жылға қарай - 18,6 млн. тоннаға дейiн (N 4 кестенi қарау) өндiру қажет етiледi.

        4-кесте. ҚР МӨЗ-да 2015 жылға дейiн мұнай өндiру
                мен мұнайды жеткізудің болжамы

------------------------------------------------------------------
Жылдар! Мұнай  !  ТШО  ! КТҚС  !ТШО    !ҚР МӨЗ !Соның   !Соның
      ! өндіру,!  және !       !және   !жеткізу!ішінде  !ішінде
      ! ҚР     !  КИО  !       !КИО-сыз!       !НДК     !НДК(КТҚС)
      ! бойынша!       !       !құрлық !       !(құрлық)!ресурс.
      ! барлығы!       !       !       !       !ресурс. !тарының
      !        !       !       !       !       !тарының !ішінен
      !        !       !       !       !       !ішінен  !
------------------------------------------------------------------
2001    39,248   15,977    0     23,272   7,611    7,611       0
2002    45,298   17,079    0     28,219   7,850    7,850       0
2003    48,780   18,700    0     30,080   8,500    8,500       0
2004    56,000   22,270    0     33,730   8,900    8,900       0
2005    61,159   21,800   0,500  38,859   9,580    9,080     0,5
2006    80,286   26,400   8,000  45,886  11,400   10,192   1,208
2007    83,469   34,800  11,000  37,669  12,000    9,188   2,812
2008    86,869   35,900  14,000  36,969  12,940    9,017   3,923
2009    92,320   35,600  21,000  35,720  13,880    8,712   5,168
2010   118,600   45,100  40,000  33,500  14,820    8,171   6,649
2011   129,047   44,800  52,000  32,247  15,760    7,865   7,895
2012   139,920   44,900  64,000  31,020  16,700    7,566   9,134
2013   157,780   52,000  76,000  29,780  17,640    7,263  10,377
2014   168,857   52,300  88,000  28,557  18,580    6,965  11,615
2015   179,200   51,900 100,000  27,300  18,600    6,659  11,941
------------------------------------------------------------------

      Қазiргi кезде ҚР МӨЗ құрлықтағы кен орындарында өндiрiлетiн мұнайды 30% шамасында өңдейдi (Теңiз және Қарашығанақ кен орындарындағы өндiрудi есепке алмағанда). Перспективада 2006 жылға дейiн офшорлық кен орындарында мұнай өндiру елеусiз өседi.
      "Теңiзшевройл" ЖШС БК (бұдан әрi - БК) мен Қарашығанақ интеграциялық ұйымын (бұдан әрi - ҚИҰ) есепке алмағанда 2006 жылғы 45 млн. тоннадан 2015 жылға қарай 27 млн. тоннаға дейiн құрлықта мұнай өндiрудiң азаюы және сонымен бiрге ҚР МӨЗ-да мұнай өндiрудiң қажеттіліктерiнiң 2005 жылғы 9,5 млн. тоннадан 2015 жылға қарай 18,6 млн. тоннаға дейін өсуі КТҚС-те өндiрiлетiн ресурстардан мұнайды 2006 жылдан бастап 2015 жылға қарай 12 млн. тоннаға дейiнгi көлемде жеткiзудi қажет етедi.
      Бұдан әрі шығарылатын қорлардың сарқылуына байланысты құрлықтағы кен орындарында өндiрудiң табиғи құлдырауы күтiледi. Осыған байланысты 2007 жылдан бастап мұнай өңдеуге өсiп келе жатқан iшкi қажеттiлiктi КТҚС кен орындарында өндiрілетiн мұнай жеткiзудi тартуды тартпай-ақ құрлықта өндiрiлетiн ресурстар есебiнен ғана қамтамасыз ету мүмкін болмайды (8-сурет).

            8-сурет. КТҚС-тан ҚР МӨЗ-iне мұнай жеткiзу

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      КТҚС кен орындарынан мұнай жеткiзудi бiрiншi кезекте Атырау МӨЗ-да (АМӨЗ) жүзеге асыру қажет, онда жаңғыртуды 2006 жылға қарай, ал кейіннен Шымкент (ШНОС) және Павлодар (ПМӨЗ) қалаларында МӨЗ-да аяқтау көзделеді.
      ҚР МӨЗ-на жыл сайын мұнай жеткiзу iшкi рыноктың мүддесi ескерiліп, көлiк жүйелерi мен транзиттік квоталардың техникалық мүмкiндiктерiне сүйене отырып, Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi жыл сайын бекiтетiн кестелерге сәйкес жүргiзiледi.
      Павлодар мұнай-химия зауытына (ПМХЗ) шикiзат жеткiзу Ресейде Атырау-Самара мұнай құбыры бойынша мұнайлы өзара айырбас/сатып алу сату схемасы бойынша және Ресей Федерациясынан Омбы-Шымкент мұнай құбыры бойынша балама көлемде алу арқылы жүзеге асырылады.
      Шымкент МӨЗ үшiн негiзгi шикiзат жеткiзушi, Құмкөл мұнай кен орнынан шығарылатын қорларды өңдеу 2002 жылы 70% болады. Осыған байланысты КТҚС кен орындарынан мұнайды Шымкент МӨЗ-на екі маршрутпен:
      - Атырау-Самара мұнай құбыры бойынша, одан әрі Омбы-Шымкент мұнай құбыры бойынша Ресей Федерациясы арқылы өзара айырбас/сату/сатып алу;
      - Өзен-Атырау, Атырау-Кеңқияқ (реверсия мүмкiндiктерiн ескере отырып), одан әрi жобаланған Кеңқияқ-Арал-Құмкөл мұнай құбыры бойынша жеткiзу көзделедi.

              9-сурет. КТҚС-тен ҚР МӨЗ-ға жеткізу

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      5.2.7. Мұнай мен газ экспорты маршруттарын жетiлдіру
      КТҚС кен орындарында өндiрiлетiн мұнай тасымалдау үшiн пайдаланылатын қазiргi тасымалдау әлеуетi мыналарды қамтиды:
      - магистралды мұнай құбырлары мен газ құбырлары;
      - көмiрсутектерiн сақтау мен жүк тиеу үшiн теңiз порттары мен порт құрылыстары;
      - көмiрсутектерiн тасымалдауға арналған жалданатын шетел кемелерi (мұнай құятын танкерлер);
      - көмекшi кемелер;
      - темiр жол мұнай құятын және газ толтырғыш терминалдары;
      - арнаулы жылжымалы темiр жол құрамы (цистерналар).
      KTҚC кен орындарынан көмiрсутектерiн тасымалдау мынадай экспорттық маршруттар бойынша көзделедi:
      - одан әрi Еуропа рыноктарына баратын Самара және Новоросийскiге мұнай құбырлары;
      - Александров Гай мен Солтүстiк Кавказға - газ құбыры;
      - Каспий теңiзi порттарына - теңiз жолы;
      - өңдеу немесе жүк тиеу пункттерiне дейiн - темiржол маршруттары.
      Магистралдық мұнай құбырларының бiрыңғай жүйесiне Батыс, Ақтөбе және Шығыс оқшау магистралдық мұнай құбырларын бiрiктiру үшiн Кеңқияқ - Атырау мұнай құбырларын салу 2002 жылы басталды. Осы мұнай құбырын аяқтаумен және перспективада жобаланған Кеңқияқ - Арал - Құмкөл маршрутын iске асырумен бiрге мұнайды Каспий маңынан Қазақстанның солтүстiк, орталық және оңтүстiк аудандарына, ал кейiннен Қытай Халық Республикасының (ҚХР) бағытына да тасымалдау мүмкiндiгi туындайды.
      КТҚС мұнай кен орындарын игеру дәрежесiне орай көмiрсутектерiн әртүрлi бағыттарға жеткiзудi әртараптандыру қажеттiгi пайда болады.

           10-сурет. Тасымал инфрақұрылымының жай-күйі

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Көмiрсутектерiн тасымалдаудың жаңа экспорттық маршруттарын таңдау үшiн алда мыналар тұр:
      - перспективалық нұсқаларды белгiлеу және басым экспорттық маршрутты таңдау;
      - экономикалық тартымды шарттар алу үшiн транзит елдерiмен келiссөздер жүргiзу;
      - Қазақстан мұнай өндiрушi ұйымдарының құбыр салу жобалары бойынша үлестiк қатысуын қамтамасыз ету.
      Шаруашылық қызметi әртүрлi объектiлерiнiң құбыр тасымалы объектiлерiн салуы мемлекеттердiң экономикалық мүдделерiн және қаражатты тиiмдi пайдалануды ескере отырып жүргiзiлуге тиiс, бұл орайда қосалқы маршруттар мен құрылыстарды салуға жол берiлмеуге тиiс.
      Экспорт маршруттарды жетiлдiру көмiрсутектерiн мультимодальды тасымалдауды көздейдi, онда құбыр, темiр жол және теңiз көлiгiнiң қуаты ұтымды ұштастырылады.
      Төменде КТҚС кен орындарынан көмiрсутектерiн тасымалдаудың жұмыс iстеп тұрған және перспективалық экспортты маршруттары аталған.
      Атырау - Самара магистралды мұнай құбыры. Бұл маршрут Ресей Федерациясының аумағы арқылы Қазақстан мұнайы экспортының негiзгi транзиттiк бағыты болып табылады. 2002 жылғы 7 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында қол қойылған Мұнай транзитi туралы ұзақ мерзiмдi келiсiмге сәйкес Ресей тарапы Қазақстан мұнайының "АК Транснефть" ААҚ мұнай құбыры жүйесi арқылы Ресей Федерациясының аумағы арқылы транзитiн жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
      Батыс Қазақстанда мұнай өндiрудiң перспективалық өсуiн есепке ала отырып Атырау - Самара мұнай құбыры бойынша өткiзу қабылетiн мынадай кезең-кезеңiмен ұлғайту көзделедi:
      - 2003 жылы жылына 16,5 млн. тоннаға дейiн;
      - 2004 жылы жылына 19 млн. тоннаға дейiн;
      - 2005 жылы жылына 25 млн. тоннаға дейiн.
      Қазақстан мұнайы осы мұнай құбыры бойынша негiзiнен Қара теңiз порттары арқылы Новороссийск мен Одессаға дәстүрлi жеткiзiлетiн болады, бiрақ мұнымен қатар Қазақстан мұнайын Шығыс Еуропа мен Балтыққа жеткiзудi ұлғайту үшiн перспективалық маршрут Балтық құбыр жүйесi де болып табылады.
      КТК мұнай құбыры. Бiрiншi кезекте бұл мұнай құбырының өткiзу қабiлетi 28 млн. т/жыл, олардың iшiнде Қазақстан Республикасының үлесi 21,6 млн. тонна болады. KTҚC мұнай кен орындарын игеру және осы аймақтағы мұнай өндiрудiң интенсивтiк өсуi КТК-ның қазiргi қуатының өткiзу қабiлетiн 2005 жылға қарай 38 млн. т/жылға дейін (ҚР үлесi - 28 млн. тонна), 2008 жылға қарай 58 млн. т/жылға дейiн (ҚР үлесi - 43 млн. тонна) және 2011 жылға қарай 67 млн.т/жылға дейiн (ҚР үлесi - 50,7 млн.тонна) қосымша кеңейту қажет етiледi.
      Қазақстан мұнайының жоғары сапалы сорттары үшiн Жерорта теңiзi рыногының тартымдылығын ескере отырып, бұл маршрут экспорт үшiн негiзгi маршруттардың бiрi болып табылады.
      Ақтау теңiз порты. 2002 жылы Ақтау порты арқылы 5 млн. тоннадан астам мұнай, олардың iшiнде Махачкала-Тихорец-Новоросийск мұнай құбыры бойынша Ресей аумағы арқылы - 2 млн. тоннаға дейiн тасымалданады. Қазақстан мұнайының қалған бөлiгi Баку (Азербайжан) портынан Қара теңiз порттары Батуми мен Супсаға (Грузия) дейiн темiр жол бойымен тасымалданады.
      Кейбiр мұнай компаниялары үшiн бұл маршруттың тартымдылығы тиiстi порт инфрақұрылымдарын және/немесе Ақтау (Баутино және Құрық) порттарының филиалдарын салумен бiрге жүк тиеу жөнiнде 8 млн. т/жылға дейiн Ақтау портының қазiргi бар қуаттарын ұлғайтуды көздейдi.
      2009 жылға дейiнгi кезеңде қазiргi тасымал жүйелерi Қазақстанда өндiрiлетiн мұнайдың бүкіл көлемiн экспорттау үшiн жеткiлiктi.
      Алайда KTҚC кен орындарындағы мұнай өндiрудiң өсуiн болжау 2009 жылға қарай бұл экспорттық қуаттардың жеткіліксiз болатынын көрсетедi және экспорт жүйелерiнiң жаңа құбырларын салу қажет етiледi (11 сурет).
      Қазақстанда 92 млн. т/жылдан астам, оның iшiнде KTҚC-те 2009 жылдан бастап 21 млн. т/жыл мұнай өндiру кезiнде жаңа 1-экспорт құбырын салу қажет етiледi.
      Мұнай өндiрудi 140 млн. т/жылға дейiн, оның iшiнде 2012 жылға қарай КТҚС-те - 64 млн.т/жылға өcipуге қол жеткiзу жаңа 2-экспорт құбырын салуды қажет етедi.
      Осыған байланысты, перспективада мынадай мұнай тасымалы бағыттары көзделедi.
      Ақтау - Баку (Баку - Тбилиси - Джейхан (БТД) бағыты. 2002 жылғы қыркүйекте БТД мұнай құбырын салу басталды, оны 2005 жылы аяқтау жоспарланған. Мұнай құбырының жобалық қуаты жылына 50 миллион тонна мұнай болады. Бұл мұнай құбыры Азер Чираг - Гюнешли құрылымынан әзербайжан мұнайын тасымалдауға арналған. Алайда, осы жобаға солтүстiк-Каспий жобасы мердiгерлерiнiң - ENI (Аджип), TotalFinaElf және Inpex қатысуын ескере отырып, мұнай компаниялары үшiн оны пайдаланудың экономикалық тиiмдiлiгi болған жағдайда осы бағыт бойынша Қашаған кен орнынан Қазақстан мұнайын тасымалдау мүмкiндiгi болады.
      Қазiргi жағдайда БТД мұнай құбырына Қазақстан мұнайын жеткiзудiң нақты нұсқасы Ақтау портынан (немесе Баутино) Бакуге дейiн танкермен тасымалдау болып табылады, осыған байланысты танкерлiк флотты және порт инфрақұрылымын дамыту қажет.

      11-сурет. Мұнай экспорты тасымал маршруттарының дамуы

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Батыс Қазақстан - Қытай мұнай құбыры жобасы. Қазақстан мұнайының рыногына және одан әрi Азия-Тынық мұхит аймағы елдерiне шығуы да экспорттың перспективалық бағыты болып табылады. Осы бағыттағы елеулi фактор басқа мемлекеттердiң аумағы арқылы транзитке байланысты тәуекелдiң болмауы болып табылады, яғни Батыс Қазақстан-Қытай маршруты Қазақстан көмiрсутектерi экспортына мүдделi елдер - Қазақстан мен Қытай аумағы бойынша өтетiн болады.
      Қазақстан мұнайын Қытайда өңдеу үшiн мұнайдың елеулi көлемiн өңдеу, сондай-ақ Қытайдың шығысына құбыр бойынша мұнай өнiмдерiн жеткiзу үшiн Синьзян-ұйғыр автономиялық ауданында (СУАР) iрi МӨЗ құрылысы жоспарлануда.
      ҚХР-да орталық Қытайдан, Ланчжоу МӨЗ-нан ҚХР шығыс аудандарына мұнай өнiмдерiнiң құбырын салу және Yрiмшi - Ланчжоу құбырын жоспарлау аяқталып келедi. Осы жоспарлар iске асқан кезде ҚXP мұнайдың қосымша көлемдерiнiң Қазақстаннан жеткiзiлуiне қызығушылық тудыратын болады.
      Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi мен Қытай Ұлттық Мұнайгаз Корпорациясы (ҚҰМК) арасындағы 1997 жылғы 24 қыркүйектегi Бас Келiсiмiмен Батыс Қазақстаннан Батыс Қытайға экспортты мұнай құбырын салу көзделген.
      Келiсiмде мұнай құбыры трассасының маршруты мен ұзындығы - 2797 км, айдаудың жоспарланып отырған көлемi - 20 млн.т/жыл, қаржыландыруды ұйымдастыру және құрылыс мерзiмi - 4 жыл деп анық белгiленген. Мұнай құбырының бағасы - 2157,8 млн.долл. АҚШ, толық жүктелiм кезiндегi өзiн-өзi ақтау мерзiмi - 10 жыл.
      Қазақстан - Түркiменстан - Иран мұнай құбырының жобасы. Осы маршрут алдын ала жасалған зерттеулер бойынша Қазақстан мұнайын Парсы шығанағы елдерiнiң рыногына экспорттау үшiн экономикалық тартымды нұсқаларының бiрi болып табылады. Мұнай құбырының маршруты жоба бойынша Батыс Қазақстанда басталып, батыс Түрiкменстан арқылы өтiп, одан әрi Иранның аумағы бойынша оның солтүстiк аймағына дейiн барады.
      Алдын ала бағалау бойынша негiзгi техникалық көрсеткiштерi мынадай:
      - диаметрi - 32-дюйм;
      - өткiзу қабiлетi - жылына 25 млн. тонна;
      - ұзындығы - 2137 км.
      Газқұбырларын сыртқа шығару. Қазақстан мұнайын одан әрi Азия рыногына тасымалдауға Қазақстан - Түрiкменстан - Иран маршруты бойынша Парсы шығанағының терминалдарына шығуы үшiн ерекше техникалық шектеулер жоқ. Қазақстан мұнайының Парсы шығанағы рыногына шығуы үшiн ұсынылып отырған перспективтi маршрут кейбiр технологиялық факторларды есептемегенде бiршама қарапайым.
      Экспортты газ құбырлары бойынша таяудағы жылдары Қазақстан газын iшкi және сыртқы рыноктарға жеткiзу көкейкестi мәселе болып қалады. Осы мәселелердi шешу үшiн Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 11 қаңтардағы N 25 қаулысымен мақұлданған "Қазақстан Республикасының газ саласын 2015 жылға дейiн дамыту Тұжырымдамасы" газ құбыры жүйесiнде, стратегиялық және экономикалық тұрғыдан да өзектi позицияға ие болып, 2005 жылы - жылына 40 млрд.м 3 және 2010 жылы 65 млрд.м 3 дейiн "Орта Азия -Центр" газ құбыры өнiмдiлiгiн арттыруды көздейдi.
      Ресей, Шығыс және Батыс Еуропа, Азия-Тынық мұхит аймағы рыноктары Қазақстан табиғи газын жеткiзудiң неғұрлым болашағы бар және нақты рыноктары болып табылады. Қазiргi уақытта Қазақстан экспорттыне ұйымдастыру жөнiнде, атап айтқанда, мынадай бiрқатар мүмкiншiлiктер бар.
      - "Газпром" AAҚ газ құбыры жүйесi - газдың ТМД, Шығыс және Батыс Еуропаға экспорты;
      - газды Түркияға және Еуропаға экспорттау үшiн Қазақстан - Түрiкменстан - Әзiрбайжан - Грузия - Түркия экспортты Транскаспий газ құбыры құрылысын салу;
      - газдың Қытайға, Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiне экспорты үшiн Түрiкменстан - Қазақстан - Қытай экспорттық (транзиттiк) газ құбырын салу;
      - газдың Пәкiстан мен Yндiстанға экспорты үшiн Қазақстан - Түркiменстан - Ауғанстан - Пәкiстан - Үндiстан экспорттық газ құбырын салу.

        12-сурет. Құрғақ және сұйық газ экспортының бағыты

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Еуропалық газ рыногын ырықтандыруды жүргiзу жағдайында табиғи газды экспорттаушы елдердiң бiрлестiгi неғұрлым көкейкестi бола бастайды. "Газпром" және Орта Азия елдерi осы елдердегi рынокта табиғи газды негiзгi жеткiзушiлерiнiң бiрi болып табылады.
      Тиімдi экспортты саясат жүргiзу жөнiндегi ТМД елдерiнiң табиғи газды негiзгi өндiрушiлерiнiң ортақ күшiн бiрiктiруге "Газ альянсын" құру жәрдемдеседi.
      Осы бағыттағы маңызды қадам Қазақстан Республикасы Үкiметi мен Ресей Федерациясы Үкiметiнiң арасындағы газ саласындағы ынтымақтастық туралы Келiсiмге 2001 жылғы 28 қарашада қол қою болды. Осы келiсiм шеңберiнде 2002 жылғы 7 маусымда тепе-теңдiк негiзiнде "ҚазРосГаз" ЖАҚ Қазақстандық-Ресей бiрлескен кәсiпорны құрылды.
      Бiрлескен кәсiпорын қызметiнiң негiзi мынадай бағыттарды қамтиды:
      - газ саласындағы және оларды iске асыруды қамтамасыз етудегi өзара ынтымақтастық жөнiнде газ альянсына қатысушы республикалар үкiметтерiнiң, газ компанияларының арасында екі жақты және көп жақты тиiстi келiсiм жасасу;
      - газ тасымалдау жүйесiн дамыту мәселелерiндегi саясатты келiсу;
      - газды қатысушы мемлекеттердiң аумағына дейiн және олар арқылы тасымалдаудың бiрлескен жобасын әзiрлеу;
      - жаңа экономикалық бәсекеге қабiлеттi газ тасымалдау қуаттары мен қажеттi инфрақұрылымдар жасау;
      - газ тасымалына бiрыңғай тарифтер әзiрлеу;
      - жеткiзу мен транзиттiң бiрлескен балансын әзiрлеу;
      - газды өзара айырбастау жөнiндегi операцияларды жүзеге асырудың ортақ шарттарын, принциптерi мен тетiктерiн келiсу;
      - өзара тиiмдi және экономикалық негiздi шарттардағы табиғи газдың маркетингі.

      5.2.8. Мұнай-химия өнеркәсiбi
      Мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауында ("Қазақстан-2030" стратегиясы ), сондай-ақ Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспарында және Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi химия және мұнай-химия өнеркәсiбiн дамытудың тұжырымдамасында тұжырымдалған Қазақстан энергетикалық ресурстарын пайдалану стратегиясында белгiленген.
      Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002-2004 жылдарға арналған іс-қимылының бағдарламасына сәйкес Республиканың 2002-2010 жылдарға арналған химия және мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту бағдарламасын іске асыру жөнiнде шаралар белгiленген, олар кейiннен шикiзат ресурстарын импортты орналастыра отырып, бәсекеге қабiлеттi тауар мұнай-химия өнiмдерiн өндiру көлемiн кеңейтудi қамтамасыз етуге тиiс.
      Қазiргi кезде мұнай-химия және олармен түйiндес тұтыну рыногында жұмыс iстейтiн химия өндiрiсiнiң үлесi 15%-ке төмен, ал экономикалық дамыған елдерде бұл көрсеткiш 50-60%-ке жетiп отыр. Мұнай-химия саласында капитал, қор және энергияны көп қажет ететiн өндiрiстiң басым болуы мұнай-химия өнеркәсiбiнде экономикалық процестердiң серпiнiне күштi тұрақсыздандыру әсерiн тигiзiп отыр.
      Республиканы шикiзатпен қамтамасыз етуде елеулi жағдайдың орын алуына қарамастан, мұнай-химия өнеркәсiбiн жаңарту мен тауар өнiмдерiн шығару жөнiнде оңды алға басу бар. Қазiргi кезде мұнай-химия өнеркәсiбiнде жұмыс iстейтiндердiң жалпы саны 4,5 мың адам болып отыр.
      Мұнай-химия өнеркәсiбi кәсiпорындарын қалпына келтiру және дамыту үшiн жағдай жасау мақсатында мынадай бағыттарды дамыту қажет:
      - ғылымды көп қажет ететiн қосымша технологияларды пайдалануға енгiзе отырып, қазiргi ірі өндiрiстi қалпына келтiру арқылы көмiрсутегi шикізатын тереңдеп өңдеу жөнiндегi мұнай-химия өнеркәсiбiнiң толық мәндi инфрақұрылымын жасау;
      - мұнай-химия өнімдерінің импортындағы шикiзат құрамын азайту және мұнай-химиясының жоғары технологиялық және импорт орналастыру үлесiн арттыру;
      - отандық шикiзатты өңдеу үшiн модулдық типтегi мұнай-химия жабдықтарын жасау;
      - мұнай-химия саласындағы ғылыми-техникалық прогресстi жеке ғылыми-техникалық әлеует және лицензияланған технологияларды жылдам игеру есебiнен интенсивтендiру;
      - жалпы өнiмi 50-60%-ке дейiнгi жалпы көлемде тұтыну рыногында жұмыс iстейтiн мұнай-химия өндiрiстерiнiң үлесiн арттыру, мұның өзi экономикасы дамыған елдердiң деңгейiне сәйкес келедi;
      - бәсекеге қабiлеттi экспортқа бағдарланған мұнай-химия өндiрiстерiн жасау және аса маңызды мұнай-химия өнiмдерiнiң iшкi рыногындағы қажеттiлiктi қанағаттандыру;
      - мұнай-химия өнiмдерi өндiрiсi мен оны өткiзудiң жалпы дүниежүзілік жүйесiне интеграция және онда биiк нәтижеге қол жеткiзу;
      - республика аймақтарының өндiрiстiк әлеуеттiгiн өрiстету, жұмыспен қамтылмаған халықты қоғамдық өндiрiске тарту, жаңа жұмыс орындарын құру.
      Заңдық және нормативтiк құқықтық тұрғыдан алғанда мынадай мiндеттердi iске асыруды қамтамасыз ету алда тұр:
      - жеткiзушілер мен жеткiзу көлемдерiн (шикiзат ресурстарын бөлу квоталарын) айқындай отырып, негiзгi шикiзат ресурстары бойынша импорт орналастыруды қамтамасыз ету;
      - бастапқы кезеңдерде құрылатын мұнай-газ кешенiнде өңдеуге арналған iлеспе өнiмдердi (газды фракциялау және мұнайды өндiру кезiнде де) мұнай және газ өндiруші компаниялардың мiндеттi жеткiзу процессiн нормативтi реттеу.
      Қазiргi кезде Қазақстанда мұнай және газ өңдеу отын беру схемасы бойынша жүзеге асырылуда. Осындай технология мұнай-химия өнеркәсiбi үшiн шикiзат өндiрудi көздемейдi. Негiзгi шикiзат компоненттерiнiң болмауына және бiрқатар басқа да себептерге байланысты мұнай-химия өнеркәсiбi кәсiпорындарының бiр бөлiгi 1992-1998 жылдар аралығындағы кезеңде өндiрiстi тоқтатты, қайта салаланды немесе өзiн-өзi таратты.
      Қазiргi кезде республикада 5 мұнай-химия кәсiпорны жұмыс iстейдi немесе өндiрiстi қалпына келтiру сатысында тұр:
      - "Пластикалық массалар" ЖШС, Ақтау қ.;
      - "Сарань резеңке техникасы" ААҚ Сарань қ., Қарағанды облысы;
      - "Қарағанды резеңке техникасы" ЖШС, Сарань қ., Қарағанды облысы;
      - "ИнтерКомШина" AAҚ, Шымкент қ.;
      - "Полипропилен зауыты" ЖШС, Атырау қ.
      Оның iшiнде "Полипропилен зауыты" ЖШС өндiрiсiн қалпына келтiру сатысында, ал қалғандары толық қуатта жұмыс iстей алмай отыр. Республиканың барлық мұнай-химия кәсiпорындары импортталатын шикiзатпен жұмыс iстеуде. Өндiрiс көлемдерi мұнай-химия өнеркәсiбiнiң барлық кәсiпорындарының жобалық қуаттарына сәйкес отандық шикiзат ресурстарымен тұрақты қамтамасыз ету сияқты саланың негiзгi проблемаларының бiрiн шешкен кезде ұлғаюы немесе қалпына келтiрiлуi мүмкiн.
      Сонымен, көмiрсутегi шикiзатының бiрегей ресурстарына ие болып отырған Қазақстан Республикасының оған дүние жүзiлік қоғамдастықта жоғары тауарлық дайындықтағы мұнай-химия өнiмдерiн өндiрудегi өзiнiң бәсекеге қабiлеттi әлеуетiн iске асыруға және ондағы республика экономикасының түрлi салаларына қажеттiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн мұнай-химия өндiрiсiне байланысты қазiргi технологиялары жоқ. Қазақстан кәсiпорындары әзiрге бұрын өндiрiлген негiзгi мұнай-химия өнiмдерiн: полипропилен, полистирол, химия талшықтарын, резеңкетехникалық бұйымдарын (соның iшiнде шиналар), лактар, сырлар, шайырлар, полимерлiк композициялық материалдар мен олардан жасалған бұйымдарды, сондай-ақ халықтық тұтыну тауарларының көптеген түрлерiн шығаруды жүзеге асырмайды.
      Осыған байланысты, аймақпен және тұтас алғанда елде нәзiк органикалық синтез өнімін және осы негізде - ел мен экспорт мұқтажы үшiн жоғары тауарлық дайындықтағы өнiмдi шығаруға бағдарланған өңдеушi өнеркәсiптi дамыту мақсатында ҚР Энергетика және минералды pecуpcтap министрлiгi КТҚС кешендi бағдарламасы шегiнде инвестициялық жоба ретiнде КТҚС игеру жөнiндегi инфрақұрылымның өнеркәсiптiк аймағына таяу жерде табиғи газдың сұйық компоненттерiн терең фракциялау жөнiнде дүние жүзiнде бар неғұрлым жаңа және тиiмдi технологиялар мен экспорттық өнiм және содан соң пластикалық массалар өндiрудi кезең-кезеңiмен құру ретiнде бастапқы мұнай-химия өнiмдерiн (этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол және т.б.) алу жөнiндегi қондырғыларды енгiзе отырып, мұнай-химия кешенiн салуды жоспарлайды.
      Табиғи газдың сұйық компоненттерiн терең фракциялау жөнiндегi мұнай-химия кешенiн, бастапқы мұнай-химия өнiмдерiн алу жөнiндегi қондырғыларды және одан әрi мұнай-химия кәсiпорындарын салу сыртқы және iшкi рынокты мұнай-химия шикiзатымен және бәсекеге қабылеттi мұнай-химия өнiмiмен молықтыруға мүмкiндiк бередi.
      Құрылыстың осы нұсқасы экономикалық жағынан тиiмдi, өйткенi шикiзат базасы тiкелей өндiрiстiң қатарында жатыр, энергияны көп қажет етудiң, шикiзат құнының, көлiк шығындарының азаюы есебiнен өнiмнiң өзiндiк құны азаяды, соның салдарынан өнiмнiң босатылған бағасы ТМД-дағы, алыс шетелдердегi мұнай-химия кешендерiнен едәуiр төмен болады.
      ҚР ЭМРМ-де аталған жобаны iске асыру үшiн инвесторларды тарту жөнiндегi жұмыстар жүргiзуде, ал инвестициялық жобаға қатысу үлесiмен "Торговый Дом "Экстрапласт" ЖШҚ Ресей кәсiпорнымен бiрлесiп, инвестицияға үлестiк қатыса отырып, Қазақстан мен Ресейдiң мұнай-химия өнеркәсiбi саласында жұмыс iстейтiн кәсiпорындар тобын Қазақстан шикiзатымен қамтамасыз етiлетiн бiрыңғай технологиялық схемаға бiрiктiру жоспарланып отыр.
      Мұнай-химия өнеркәсiбi өнiмдерiнiң сапасы мен бәсекеге қабiлетiн арттыру негiзгi мәселелердiң бiрi болып табылады, мұның өзiн көмiрсутегi шикiзатын өндiруден қосылған құны жоғары аяққы мұнай-химия өнiмдерiн шығарудан бастап, iлеспе мұнай газын немесе мұнайды терең өңдеуге дейiн қызметiн жүзеге асыратын вертикалды-интеграциялық құрылымды (мемлекеттiң немесе ұлттық компанияның қатысуы орынды) ұйымдастыру негiзiнде шешкен жөн.
      Интеграция өндiрiстi құрамдастыру, тасқындарды оңтайландыру, инфрақұрылым объектiлерiн пайдалану арқасында оң нәтижелер бередi. Мұнай-химия қондырғылары шикiзаттарды төменгi баға бойынша алады және құрамдастыру, оның ауқымы және арзан шикiзат тиiмдiлiгінің есебiнен өнiм бәсекеге қабiлеттi болады және дүниежүзiлiк рынокта тез өтедi, мұның өзi өз кезегiнде компанияның табысын ұлғайтуға мүмкiндiк бередi.
      Қазiргi уақытта жұмыс iстеп тұрған кәсiпорындарда тiкелей инвестицияларды тарту кезiнде мұнай-химия өндiрiсiн кеңейтуге және бiрқатар ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстi реттеуге нақты мүмкiндiктер бар.
      Күкiрттi кәдеге жарату. Күкiрттi дүниежүзiлiк өндiру соңғы жылдары 62 млн. т/жылға жуық болды, олардың iшiнде 41 млн. тонна мұнай және газ өңдеу кезiнде алынды. Дүние жүзiнде күкiрт өндiру кемiнде 10 жыл бойы оны тұтынудан асып түсетiн болады деген болжам бар.
      Қашаған кен орнының көмiрсутектерi мен KTҚC-тағы басқа да тұз асты құрылымдарының негiзгi ерекшелiктерi күкiрттi сутегiнiң жоғары құрамы (19%-ке дейiн) болып табылады.
      Қашаған кен орындарында күкiрт өндiру "тұңғыш мұнай" және iлеспе газ өндiру кезiнде 2005 жылы басталады. Бұл орайда, Қашаған кен орнынан өндiрiлетiн көмiрсутектерi газынан қарапайым күкiрттi ең аз өндiру 2500 т/күн болады деп күтілуде.
      Қашаған кен орнындағы күкiрттi кәдеге жарату бағдарламасын Теңiз кен орнындағы "Теңiзшевройл" "ТШO" ЖШС БК күкiрттi кәдеге жарату жөнiндегi жобаларды ескере отырып, Солтүстiк-Каспий жобасының операторы - Аджип ККО компаниясы әзiрлейдi. 2002 жылға қарай Теңiз кен орнында күн сайын 4,4 мың тоннаға жуық қарапайым күкiрт өндiрiлуде.
      "ТШО" БК өндiретiн жоғары сапалы газдан тазартылған күкiрт кеңiнен тұтынылатын өнiм болып табылады және iрi капитал қаржысына негiзделген. Алайда тұтыну рыноктары болмауына байланысты Теңiзде шамамен 6,5 млн. тонна күкiрт жинақталған, ол халықаралық практикаға сәйкес қатты күйiнде сақталады.
      Қоршаған ортаға ықпал етуiн азайту үшiн "ТШО" БК 2000 жылдан бастап ұнтақталған күкiрттi өндiрудi және тасымалдауды тоқтатты. Сұйық күкiрттi өндiру 2002 жылға қарай 500 т/ тәулiкке дейiн аз мөлшерде жүзеге асырылуда. Күнделiктi өндiрiлетiн күкiрттi толық кәдеге жаратуға қол жеткiзу және қойма аумақтарында сақтаулы қатты күкiрт көлемiн ұлғайтуға жол бермеу мақсатында "ТШО" БК 2003 жылдың алғашқы тоқсанының аяғында қуаты тәулiгiне 600 тонна қабыршақты күкiрт өндiру жөнiндегi өндiрiс құрылысын аяқтайды.
      Сондай-ақ ТШО БК қуаты 2,2 мың т/тәулiк түйіршiк күкiрт өндiрiсiнiң құрылысы бойынша жобаны 2003 жылдың аяғында аяқтауды iске асырады. Жоспарланбаған жағдайлар кезiнде пайдалану икемдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн күкiрттi компания аумағындағы қоймаларда сақтау көзделген.
      Kүкіртті пайдаланудың белгiлi түрлерiнен басқа, оның жаңа нысандары күкiрттi бетон, күкiрттi цемент, күкiрттi асфальт және күкiрттi битум өндiру болып табылады.
      Күкiрттi бетонды портландцементтегi дәстүрлi бетон толық ауыстыра алады. Күкiрттi бетонның артықшылығы оны кез келген климат жағдайларында пайдалану мүмкiндiгi мен агрессиялық ортаның ықпалына ұшырамауы болып табылады. Күкiрттi бетоннан жол және тротуар плиталары, қашыртқы құбырлар, iргетастар және т.б. түрiндегi аяққы өнiмдер алуға болады.
      Осыған байланысты, күкiрттi кәдеге жаратудың мүмкiн болатын нұсқаларының бiрi күкiрттi бетонды автомобиль жолдарын төсеуге пайдалану болып табылады, мұның өзi өндiрiлетiн күкiрттi таяу жылдары өндiрiске енгiзудi көздейдi.
      Күкiрттiң үлкен массивiнiң ұзақ мерзiмдi экологиялық әсерiн зерттеу жөнiндегi жұмыстар кешенiн жүргiзiп, оларды Қазақстан Республикасында ұзақ мерзiмдi сақтаудың технологиясын әзiрлеу қажет.
      Қашаған кен орнында Солтүстiк-Каспий жобасы бойынша күкiрттi кәдеге жарату бағдарламасы. Қоршаған ортаны күкiрт өндiрiсiнiң әсерiнен қорғау мақсатында "Аджип KKO-сы" оны сатудан түскен табыс алуға негiзделген осы өнiмдi кәдеге жарату жөнiндегi түбегейлi жаңа стратегияны әзiрлейдi. Қашаған кен орындарының көмiрсутектерiнен өндiрiлетiн күкiрттi кәдеге жарату кезiнде компания күкiрттi өндiру мен сатуға қатысты "ТШО" КБ-ның сыналған стратегиясын пайдалануды көздейдi.
      Бұл стратегия:
      - еңбектi және қоршаған ортаны қорғаудың барлық талаптарына жауап беретiн күкiрт әзiрлеу технологиясын пайдалануды;
      - өнiмге және оның адам мен экологияға әсер етуiне қойылатын халықаралық стандарттар талаптарын сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн газдан тазарту технологияларының соңғы жетiстiктерiн енгiзудi;
      - Канада, АҚШ, Франция және басқа да елдерде пайдаланылатын дүние жүзілiк өнеркәсiптiк практикаға сәйкес блоктарда сақтауды қамтамасыз етудi;
      - өткiзу рыногы үшiн жарамды жоғары сапалы өнiмдер қалыптастыруды;
      - қоршаған ортаға әсер ету қатерiн азайту және қауiпсiздiктi арттыру мақсатында қайта балқыту процестерiн пайдалануды;
      - күкiрттi бетонды, синтетикалық асфальттi, күкiрт қышқылын және минералды тыңайтқыштарды өндіру үшін күкірт өнімдерін пайдалануды;
      - қоршаған ортаға зиян келтiрместен күкiрттi сақтауды және болашақта оны пайдалану үшiн ресурстарды сақтауды ұйымдастыруды қамтиды.
      Бiрiншi кезектегi Жерорта теңiзi мен Қытай - өткiзу рыногында Қазақстан күкiртiнiң бәсекелестiкке қол жеткiзуiн көздейтiн стратегиясы:
      - қабыршақты және түйiршiктi күкiрттердi қапқа қаттау жөнiндегi технологияларды пайдалануды;
      - Қытаймен шекараға дейiн темiр жол көлiгi терминалын жаңғыртуды қамтиды.
      "Көмiрсутегi шикiзатын барлау және өндiру кезiндегi күкiрттi кәдеге жарату" жобасына жалпы инвестициялар 3 жыл iшiнде 15 млн. АҚШ доллары болды.

      5.2.9. Инфрақұрылымдарды дамыту
      Теңiз-мұнай операцияларын қолдау үшін инфрақұрылымдар жасау проблемаларының тұңғыш зерттеулерiн Сауда және даму жөнiндегі агенттiк (АҚШ) пен Сауда және индустрия департаментi (Ұлыбритания) тараптарының қаржылық көмегi арқылы бес британ фирмасының қатысуымен 1995-1997 жылдары "МакДермот" (АҚШ) компаниясы жүргізді.
      1998-2000 жылдары мұнай-газ инфрақұрылымдарын дамыту және қоршаған ортаны қорғау перспективтерiн зерделеу, Баутинода теңiз мұнай операцияларын қолдау базасын құруды ТЭО-ның әзiрлеу жөнiндегi кейiнгi жұмыстар орындалды, рынокты зерттеу өткiзiлдi.
      КТҚС-тағы мұнай операцияларын қолдау инфрақұрылымының объектілерi Ақтауда, Атырауда, Форт-Шевченкода және Баутинода орналасқан:
      - Атырауда - өзен порты, "Қазақстанкаспийшельф" АҚ базасы және офистерi, "Атыраумұнайгазгеология" АҚ базасы, өнеркәсiптiк ұйымдар мен цехтар, техникалық университет, әуежай;
      - Ақтауда - теңiз порты, өнеркәсiптiк ұйымдар мен цехтар, техникалық университет, әуежай;
      - Баутинода - мұнай операцияларын 1-кезекте қолдау теңiз базасы;
      - Форт-Шевченкода - су тазарту жөнiндегi қондырғы (тұщытқыш).

               13-сурет. Жағалаулық инфрақұрылым

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Инфрақұрылымның барлық объектілерiнiң қайта құру мен кадрларды қайта даярлауға тиiстi капитал қаражаты болған жағдайда одан әрi пайдалану үшiн iс жүзiнде әлеуетi бар.
      Каспий аймағының инфрақұрылымын дамыту КТҚС-тағы мұнай операциялары үшiн инфрақұрылымдарды дамытудың кешенді жоспарын әзірлеу мен бекiтудi көздейдi, атап айтқанда:
      - мұнай және газ кен орындарын жайғастыру, платформалар мен аралдарды салу және мұнай-газ скважиналарын бұрғылау;
      - жағалаулық қолдау базасын кезең-кезеңiмен жасау;
      - тасымалдау экспортты маршруттарының жаңаларын таңдау және жетiлдiру;
      - жер үстiндегi коммуникацияларды дамыту;
      - техникалық флотты дамыту;
      - iрi тонналық жүктердi тасымалдау үшiн Ақтау, Баутино және Құрық порттарын дамыту;
      - шағын тонналық жүктердi тасымалдау үшiн Атырау қаласындағы өзен портын дамыту;
      - Жайық өзенінiң сағасын тереңдету (cу экскаваторын пайдалана отырып);
      - отандық машина жасау зауыттарында жүзу құралдарын жөндеу және шығару жөнiндегі өндiрiстер құру.
      КТҚС-тiң ерекшелігі теңiз тереңiнiң (солтүстiк бөлiкте 1-2 метрден оңтүстiк бөлiкте 300-400 метрге дейiн) аумақты диапозоны болып табылады, мұның өзi барлау мен игеру жұмыстарын жүргiзу кезiнде әртүрлi әдiстердi қолдануды талап етедi.
      KTҚC мұнай-газ құрылымдарын игеру бағдарламасы платформалар және жасанды аралдар құрылысының 2003-2005 жылдардағы кезеңде - 2 ғимараты, 2006-2010 жылдары - 16 ғимаратын және 2011-2015 жылдары - 38 ғимаратын салуды көздейдi. 2015 жылға дейiн барлығы 56 платформа және жасанды аралдар салу көзделедi.

        14-сурет. Платформалар мен жасанды аралдарды салу

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Теңiз ғимараттарының құрылысын салу кезiнде Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасына аз әсер етудi қамтамасыз ететiн конструкцияларға артықшылық берiледi.
      Мұнайдың 2015 жылға дейiнгi болжанған өнiмiн қамтамасыз eту үшiн платформалардан және жасанды аралдардан 1100-ден астам мұнай-газ скважиналарын бұрғылау көзделедi, оның iшiнде, 2003-2005 жылдары 20 скважина, 2006 жылдан бастап 2010 жылға дейiн - 345 скважина және 2011 жылдан 2015 жылға дейiн - 759 скважина салу көзделiп отыр.

             15-сурет. Мұнайгаз скважиналарын салу

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Әрбiр платформадан және/немесе жасанды аралдан 16-дан 20-ға дейiн пайдалану және айдау скважиналарын бұрғылау көзделуде.
      Мұнай-газ скважиналарының осыншама мөлшерiн салу халықаралық стандарттарға сай келетiн ең жаңа бұрғылау қондырғыларын пайдалана отырып, бұрғылау мердiгерлерiнiң көп мөлшерiн тартуды қажет етедi.
      Болжанып отырған мұнай-газ кен орындары мен КТҚС-тiн кешендi және жеткiлiктi өткiзу қабiлетi бар жағалау инфрақұрылымын құру құрылымдарын интенсивтi жайғастыруды ескере отырып, КТҚС игеру сыни факторы болып табылады.
      Теңiз мұнай операциялары үшiн инфрақұрылымның ұтымды және қазiргi заманғы дамуын қамтамасыз ету үшiн жұмыстар мен қызметтердiң жекелеген түрлерiне мамандану есебiнен өзара толықтырып тұратын жағалаулық қолдау базасының жүйесiн кезең-кезеңмен құру қажет.
      Жағалаулық қолдау базасы үшiн жағалау учаскелерiне қойылатын негiзгi талаптар мыналарды қамтиды:
      - жер қойнауын пайдалану учаскесiне жақындық;
      - қыста қатпайтын акватория;
      - жақын маңда автомобиль жолының болуы;
      - тұщы ауыз және технологиялық сумен қамтамасыз ету мүмкiндiгi;
      - жағажай суларының тереңдiгi пайдаланатын кемелер түрлерiне сәйкестiгi;
      - жағалау топырақтарының ғимарат құрылысына сәйкестiгi;
      - жақын маңда жұмыс поселкасына орын болуы;
      - қоршаған ортаға түзелмес зиян келтiрудi болдырмау.
      КТҚС солтүстiк және орталық бөлiктерi үшiн - Түпқараған шығанағы ауданы және КТҚС оңтүстiк бөлiгi үшiн - Құрық порты ауданы жағалау қолдауындағы базаларды орналастырудың неғұрлым ыңғайлы пунктары болып табылады. Сонымен бiрге, теңiз труба құбырларын құрлыққа шығару аймақтарының, қалдықтарды және жер қойнауын пайдаланушыға қажеттi басқа да объектiлердi қауiпсiз сақтау аймақтарының өңдеушi кәсiпорындарын жағалау қолдауындағы базалар үшiн ұсынылып отырған пункттердi айқындай отырып, Каспий теңiзiнiң қазақстандық бөлiгiндегi жағалау жолақтарын дамытудың кешендi жоспарын әзiрлеу және жүзеге асыру керек.
      Қажеттiлiгi теңiз мұнай операцияларының жандана өсуiмен айқындалатын инфрақұрылым объектiлерi екi санатқа бөлiнуi мүмкiн:
      - өзiнiң операцияларын (теңiз қолдау базасы, қамтамасыз етудiң өнеркәсiптiк базасы, теңiз танкер терминалы, экспортты құбыр және т.б.) мұнай компаниялары артықшылықпен пайдаланатын объектiлерi мен қызметтерi бар тiкелей инфрақұрылым;
      - мұнайгаз объектiлерiнiң қызметiн қамтамасыз етiп қана қоймай, сондай-ақ өнеркәсiп пен қоғамның (энергиямен қамтамасыз ету жүйесi, жолдар, темiр жол қызметi, сумен қамсыздандыру, тұрғын үй қоры және басқалар) басқа да салаларын қолдау және өмiршеңдiгi үшiн пайдаланылатын iлеспе инфрақұрылым.

            16-сурет. Баутино ауданының даму жоспары

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Инфрақұрылым объектілерi мен қызметтерiнiң даму үрдiсi осы объектiлер мен қызметтегi қажеттiлiктiң тұрақты ауыспалы жағдайын бiлдiредi. Бiр кезеңнен екiншi кезеңге көшу процесiнде қызмет көрсетудiң неғұрлым ауқымды көлемiн бiлдiруге әсер ететiн инфрақұрылымның қосымша қасиеттерi мен объектiлерiне қажеттілiк туындайды.
      Тiкелей инфрақұрылым объектiлерiнiң кешенi жер қойнауын пайдаланушылардың негiзгi қажеттiлiктерiн қамтамасыз етуi тиiс:
      - құрылыс-монтаж жұмыстары;
      - материалдық-техникалық қамтамасыз ету;
      - энергетикалық объектiлер - газды кәдеге жаратушылар;
      - қалдықтарды жинау, өңдеу және сақтау жөнiндегi кәсiпорын желiсi;
      - тұщыту қондырғылары мен технологиялық және ауызсуын өткiзу жүйесi;
      - теңiз жүк тасымалы;
      - авиация тасымалы;
      - телекоммуникациялық қызмет көрсетулер және т.б.
      Жағалау қолдауындағы база жобаларын әзiрлеу табиғи жағдайларды (Каспий теңiзi деңгейiнiң ауытқуы, басым желдер, жағалау және түпкi жер қабатының сапасы) және Қазақстан Республикасындағы құрылыс материалдары мен технологиялары негiзiнде iске асыру мүмкiншілiгiн ескере отырып, Түпқараған шығанағын дамытудың тәжiрибесiне сүйенетiн болады. Жағалау қолдауындағы базалар жүйесi теңiз операциясы инфрақұрылымдарының негiзi ретiнде арнаулы теңiз флотына тиiмдi қызмет көрсету, жүктердi тасымалдауды ұйымдастыру және теңiз конструкцияларын монтаждауға дейiн әзiрлеудi қамтамасыз етедi.
      Басқа елдердегi мұнайгаз инфрақұрылымдарын құру тәжiрибесiн зерттеу, бұрын жүргiзген зерттеулер мен жобалық әзiрлемелер бойынша, құрылыс материалдары мен рудалық емес шикiзаттар, құрылыс ұйымдары, жұмыс iстеп жатқан инфрақұрылымдық объектiлер мен оқу орталықтарының минералды-шикiзаттық базалары бойынша деректердi жинақтау және жүйелендiру инфрақұрылымдардың қызметiнде және даму кезеңдерiнде мынадай негiзгi бағыттарды бөлуге мүмкiндiк бередi:
      - инфрақұрылымдарды қалыптастыру мен дамытудың түрлi техникалық, экономикалық, экологиялық, сейсмологиялық, бiлiм беру және басқа да проблемалары бойынша зерттеулер ұйымдастыру және өткiзу;
      - инфрақұрылым құруға қатысатын тараптардың мүдделерiне келiсiм бiлдiру және iс-әрекеттерiн үйлестiру, жалпы (ұжымдық) пайдаланудың инфрақұрылымдық басымдықтары мен объектiлерiн белгiлеу, оларды құрудың кезектiлiгiн негiздеу;
      - жұмыс iстеп тұрған инфрақұрылым объектiлерiн жетiлдiру, қайта жабдықтау және қайта құру;
      - инфрақұрылымдық объектiлерде жұмыс iстеу үшiн мамандар оқыту (инфрақұрылым бiрiншi кезекте);
      - теңiзде барлау қызметiн одан әрi дамыту мен тұңғыш мұнайды өндiрудi қамтамасыз етуге әсер ететiн өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымдардың жаңа объектiлерiн жобалау және құрылысын салу;
      - қолданыстағы және жаңадан құрылатын құрлықта және теңiзде көмiрсутегiн өндiрудiң ең көп деңгейiне жетудi, олардың тиiмдi өңделуiн және тасымалдануын, соның iшiнде экспортқа тасымалдануын қамтамасыз ететiн өндiрiстiк, әлеуметтiк инфрақұрылымның және экологиялық мониторингтiң инфрақұрылымдық объектiлерiнiң үйлесiмi.
      Инфрақұрылым объектiлерi олардың тиiстi мұнай операцияларын орындау басталарда дайындыққа қажеттi жер қойнауын өңдеудiң сатыларын ескере отырып, анықталған сұрауға сәйкес салынады және дамиды. Бiрiншi кезең инфрақұрылымдарының негiзгi жобалары болашақтағы қажеттiлiктердi қанағаттандыруға арналған база қызметiн атқаратын болады, соның салдарынан осы жобалардың жоспарлары кеңейтудiң әлеуеттiк мүмкiндiгiн қосуы керек.
      Pеспубликалық және жергiлiктi басқару органдарының, сондай-ақ ұлттық компаниялардың назарын инфрақұрылымдарды дамыту проблемаларына шоғырландыру:
      - KTҚC даму кешенi мен жылдам игеру бағытын;
      - олардың талап етілу шаралары бойынша объектiлердi алдын ала тұрғызуды;
      - тiкелей және iлеспе инфрақұрылым объектiлерiн қатар құруды;
      - жұмыстарды, еңбектi және қоршаған ортаны қорғауды қауiпсiз жүргiзудiң қазақстандық және халықаралық стандарттарын сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
      Жалпы пайдаланудың жер бетiндегi коммуникацияларын дамыту үздiксiз жүк тасымалын жағалау қолдауындағы базалар арқылы қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Бұл үшiн магистралдық жолдарды жағалау қолдауындағы базаларды жалғастыратын автомобиль жолдар мен темiр жол арналарының құрылысы көзделуде.
      Ақтау, Баутино және Құрық порттарын мен отандық теңiз сауда, техникалық және флотқа қызмет көрсететiн порттарды дамыту және құру ерекше назар аударатын аймақтар болады. Сауда операцияларының, теңiз мұнай-газ операцияларының және теңiз кемелерiне порттық қызмет көрсету масштабтарына сәйкес флотты кезең-кезеңмен құру көзделуде.
      Техникалық флот барлау жұмыстарын жүргiзу үшiн даяр болуы керек. Кемелердiң бiр бөлiгi жалға алынуы немесе Каспий теңiзiнiң бассейнiнде салынуы мүмкiн. Жетiспейтiн кемелер су жолдарымен, соның iшiнде, жинауға арналған блок түрiнде келуi мүмкiн. Барлауға арналған техникалық флоттың құрамына:
      - баржаларды тасымалдауға арналған жетектер, кессондар мен зәкiр заводкалары;
      - қамтамасыз eту кемелерi;
      - көлiктiк баржалар (свайға, тiреуге, бетон блоктарына арналған тегiс қорапты);
      - құрылыс баржалары (кранмен жарақталған);
      - ұсақ тастар мен құм тасуға арналған баржалар;
      - жердi сүзгiлеу снаряды;
      - челнок-баржалар (қалдықтар мен жабдықтарды тасымалдауға арналған);
      - зерттеу кемелерi (баптиметрикалық);
      - отынға арналған баржа;
      - азаматтық авиация әуе кемелерi талап етiледi.
      Жер қойнауын пайдалануға әзiрлеген кезде құрылыс және монтаж жұмыстары үшiн қосымша кемелер, сондай-ақ:
      - танкерлер;
      - вахталық катерлер;
      - құбыр қалаушы кемелер (c.i. аз қайранды);
      - құбырлар тасымалдауға арналған баржалар;
      - ауа қысымындағы кемелер талап етiледi.
      Мұнай операцияларын қолдау үшiн қажеттi кемелердiң саны тұтас алғанда 2005 жылға 15 бiрлiк, 2010 жылға - 50 бiрлiк және 2015 жылға - 89 бiрлiк талап етiледi.

            17-сурет. Кемелердің талап етілу болжамы

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Теңiз операцияларын жүргiзу кезiнде үнемдеу мақсатында шағын кен орындарын игеру және қызмет көрсету кезiнде жалға алынған және тасымалдауға алынатын кемелердi пайдалану көзделедi. Игерудiң созылмалы циклi бар iрi кен орындары үшiн кеменiң толық құрамын жеткiзуге арналған лизингтік келiсiм болуы мүмкiн.
      Өз қызметiн Қазақстан Республикасында жүзеге асыратын және/немесе жүзеге асырғысы келетiн кеме иеленушiлер ұйымдарының қызметiн нормаға келтiру үшiн кемелердi тiркеу және сыныптандыру мәселелерiнiң, олардың мемлекеттiк ту астында жүзу шарттарын айқындаудың шешiмi көзделедi.
      Порттардың дамуы порт қызметiн басқарудың схемасын жетiлдiрудi, порттық ғимараттардың құрылысын салу мен қайта жаңғыртуды, кемелерге мен қызмет көрсетудiң индустриясын дамытуды және оларды жөндеудi, навигацияларды жетiлдiрудi және флотты қамтамасыз етудi құруды қамтиды. Флотты қамтамасыз ететiн кемелерде бiрiншi кезектегi қажеттiліктер мыналарды қамтиды:
      - порт тұрақтарындағы жұмыстарға арналған жетектер;
      - отын құюға және жаман суларды айдауға арналған бункерлiк кеме;
      - акватория бақылауының катерi;
      - өрт сөндiргiш кемелер;
      - табиғат қорғау шараларын өткiзуге арналған кеме;
      - Каспий теңiзi акваториясындағы өрттердi сөндiруге арналған азаматтық авиация әуе кемелерi.
      Кеме жөндеу базасының құрамына қалқымалы док, шағын кемелердi көтеруге арналған жасанды алаң және кеме жөндеу мен кеме корпусының жұмыстарына арналған шеберханалар кiредi. Доктау және халықаралық стандарттар деңгейiнде түрлi жөндеу жұмыстарын жүргiзу жөнiндегi қызметтер отандық кемелерге ғана емес, сонымен бiрге каспий жағалауы мемлекеттерiнiң кеме жүзу компанияларына, геологиялық барлау және Каспий теңiзiндегi тiркеу портындағы басқа да кемелерге көрсетiледi.

      5.2.10. Жұмыспен қамту және кадрлар даярлау
      Жұмыспен қамту. KTҚC игеру экономика саласы бөлiгiндегi каспий жағалауы аймағында жұмыс орындарын құруға себепкер болады:
      Кезең бойынша жаңа жұмыс орындарын құру болжамы:
      - 1-шi кезең 2003-2005 жылдары - 2620 бiрлiк;
      - 2-шi кезең 2006-2010 жылдары - 16530 бiрлiк;
      - 3-шi кезең 2011-2015 жылдары - 25390 бiрлiк.
      КТҚС игеру, сондай-ақ каспий жағалауы аймағына жұмыс күшiнiң едәуiр ағымын тартуды талап етедi.

       18-сурет. КТҚС игерумен айналысатындар санының болжамы

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Жұмыс күшiмен қамтамасыз ету теңiз мұнай-газ кешенiн дамытудың маңызды құрамдас бөлiгiн білдiредi. КТҚС игерудiң нәтижелiлiгi, еңбек тәртiбi мен өнiмдiлiгi бойынша озат деңгейге жету тартылған адамның iскерлiк, кәсiби сапаларына тiкелей байланысты.
      Кен орнының даму қарқыны қазақстандық жұмыс күшiн негізгi оқытылған контингенттi еңбекпен көп қамтылған аудандардың жаңа жобасына ауыстыру жолымен пайдалану мүмкiндiгiне қарай болады.
      Кадрмен қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi жүзеге асырған кезде бiр жағынан КТҚС дамуына саны барабар еңбек ресурстарының ағымын қамтамасыз ету қажет, екiншi жағынан мұнай-газ кешенiнiң аумағына және саласына еңбек ресурстарын тартудың шектен тыс қарқындарын болдырмау керек. Аймақта тұру қиындықтары, Қазақстанның еңбек рыногы үшiн жаңа мамандықтардың пайда болуы, шетелдiк әзiрлiгi бар мамандарды талап ететiн жалдаушылардың талаптарына қазақстандық жұмысшылардың сәйкес келмеуi, Қазақстанда теңiз мамандықтарының көпшiлiгi бойынша оқу базасының және көптеген тағы басқалары еңбек және жұмыспен қамту мәселелерiн едәуiр ұзақ мерзiмде реттеуді талап етедi.
      Еңбек ресурстарының саны мен сапасының тепе-теңдiгi КТҚС игерудiң кезеңдерi бойынша мәндi өзгеруi керек.
      Мысалы, iздестiру-барлау жұмыстарын жүргiзу үшiн теңiз геологиясы, экологиясы және бұрғылауы мамандары ғана емес, жағалаулық қолдау базаларының белгiлi персоналы, теңiз құрылысшылары, сондай-ақ арнаулы және жүк теңiз кемелерiне экипаж керек. Екiншi кезеңнен бастап игеруiнен кен орындарын пайдалануға арналған персоналдардың саны арта бастайды.
      Теңiз мұнай-газ операцияларында жұмыспен қамтылған жұмысшылардың жалпы санының ерекше жылдам артуы теңiз өнiмiндегi инфрақұрылым кешенiнiң барлығын дамытудың алдына түсетiн 2005-2015 жылдардағы кезеңде болады.
      Алғашқы кезең:
      - шетелдiк жұмыс күшiн тартумен (жоғары бiлiктi қазақстандық мамандарды ауыстыра отырып);
      - негiзгi оқытылған контингенттi басқа аймақтардан ауыстырумен (Батыс Қазақстан облысы, Оңтүстiк Қазақстан облысы және т.б.);
      - еңбекпен қамту мәселелерi бойынша аймақтық уәкілеттi органдарға жүгiнген азаматтарды жұмысқа тұрғызумен;
      - теңiз және мұнай операцияларын жүргiзу жөнiндегi мамандықтар бойынша үш айдан бiр жылға дейiнгi мерзiмде бiлiктiлiгiн арттыру курстарында және жоғары оқу орындарында Қазақстан азаматтарының iшiнен кадрларды жылдам әзiрлеумен сипатталатын болады.
      Жұмыс iстеп жүрген бiр шетел маманына Қазақстан Республикасының он азаматы схемасы бойынша мұнай мамандығы кәсiбiне оқыту өткiзу жоспарланып отыр.
      Екiншi кезең:
      - шетелдiк мамандардың орнын қазақстандық мамандармен ауыстыру (мiндеттi шарт - кадрлар даярлау);
      - ағымдағы қажеттiлiктердi ескере отырып, қазақстандық мамандарды қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру.
      Үшiншi кезеңге кадр қажеттiлiктерiн халықаралық үлгiдегi сертификаттар бере отырып, республиканың жоғары және орта оқу орындарын бiтiрушi қазақстандық мамандармен қамтамасыз ету жоспарланып отыр.
      Аталған мiндеттердi iске асыру орталық және жергiлiктi атқарушы органдары, ұлттық компаниялар және iрi инвесторлар қызметiн үйлестiрудi талап етедi. Мынадай iс-шараларды жүзеге асыру қажет:
      - КТҚС үшiн талап етілетiн мамандықтар қимасында жұмыс күшiне сұраныстар мен ұсыныстардың мониторингiн талдау, болжау және жүзеге асыру және еңбек рыногының бiртұтас ақпаратты базасын құру мақсатында еңбекпен қамту мәселелерi жөнiндегi органдарға тиiстi ақпарат беру;
      - теңiз мұнай-газ операциялары бойынша мамандарды даярлауды және ауыстыруды жоспарлау;
      - аймақтарға еншiлес ұйымдардан кәсiпорындардан жұмыс күшiн тарту;
      - мамандықтар және салалар бойынша қажеттiлiктердi жоспарлау;
      - кадрларды даярлау және қайта даярлау;
      - ұйымдар арасындағы жұмыс күшiн бөлу және қайта бөлу тетiгiн әзiрлеу;
      - әлеуметтiк-тұрмыс және сервис блогын ұйымдастыру;
      - жаңа тұрғын үй құрылысын салу;
      - жұмыс күшiн тиiмдi пайдалану мониторингi;
      - жұмыс күшiнiң сұранысы мен ұсынысын анықтау мақсатында жұмыспен қамту мәселелерi бойынша республикалық дерекқорды пайдалану.
      Мемлекеттiк органдар КТҚС-ын жұмыс күшiмен қамтамасыз ету жөнiндегi мынадай шаралар өткiзетiн болады, атап айтқанда:
      орталық атқарушы органдар деңгейiнде:
      - қазақстандық мамандарды тарту және оқыту жөнiндегi келiсiм-шарттық мiндеттемелерге сәйкес мұнай және сервистiк компаниялардың Қазақстан Республикасының заңдарын орындауын бақылау;
      - халықаралық стандарттар деңгейiнде талап етiлетiн мамандықтарға оқыту бағдарламаларын әзiрлеу және iске асыру;
      - мемлекеттiк тапсырыс пен жұмыс берушiлердiң тапсырыстары негiзiнде ұйымдардың мамандарға бiлiм беруiн әзiрлеудi ұштастыру;
      - мамандарды оқытуға, кадрларға халықаралық стандарттардағы сертификаттарды бере отырып даярлауға, қайта даярлауға арналған теңiз оқу-жаттығу орталықтарын құру;
      - жiберушi және қабылдаушы тараптардың құқықтары, мiндеттерi және жауапкершiлiгi айқындалатын мемлекеттің мүдделi ұйымдарының арасында тiкелей жасасу жолымен балама негiзде оқытушыларды, студенттердi және оқушыларды халықаралық ауыстырып отыру;
      - мұнай-газ кәсiбiндегi колледж бiтiрушiлердi жоғары оқу орындарының жылдамдатылған бағдарламалар бойынша оқытатын аралас мамандарына қабылдау жүйесiн енгiзу жөнiндегi нормативтiк база әзiрлеу;
      - еңбек, еңбектi қорғау туралы және жер қойнауын қорғау және пайдалану жөнiндегi заңдардың сақталуына мемлекеттiк бақылауды күшейту;
      жергiлiктi атқарушы органдар деңгейiнде:
      - халыққа сұраныс (бос жұмыс орны) туралы, ал жұмыс берушiлерге осы аймақтағы жұмыс күші ұсынысы туралы ақпараттар беру;
      - КТҚС үшiн талап етiлетiн мамандықтар қимасындағы еңбек рыногының бiртұтас ақпаратты базасы шегiнде жұмыс күшiне сұраныстар мен ұсыныстарды талдау, болжау және мониторингi;
      - iшкi еңбек көшi-қонын дамыту;
      - теңiз және мұнай-газ операцияларына арналған жұмыстарға қазақстандық мамандарды кәсiби даярлау және қайта даярлау үшiн каспий жағалауы аймағында оқу орталығын құру;
      - бiлiм беру ұйымдарында жылдамдатылған бiлiм беру кәсiптiк бағдарламалар теңiз операцияларына арналған жұмысшы мамандықтарына қайта даярлау жүйесiн дамыту;
      - шетелдiк компаниялардың қазақстандық жұмысшылар мен мамандарға жаңа немесе аралас мамандық алғандығын растайтын құжаттар беру жүйесiн одан әрi дамыту.
      Кадрлар даярлау. Кадрларды кәсiби даярлауды КТҚС игеруге тiкелей қатысушы ұйым (ең бастысы, жер қойнауын пайдаланушылар) және бiлiм беру ұйымдары жүргiзетiн болады. Кәсiби бағдар жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органдар, жеке жұмыспен қамту агенттiктерi арқылы, сондай-ақ мұнай-газ саласындағы және қабысқан сала жұмысшыларының кәсiби және әлеуметтiк болашақтары туралы мәлiметтердi бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау жолымен жүзеге асырылатын болады.
      Мұнай-газ кешенiнiң жаңа ұйымын құру кезiнде кәсiби бағдардың негiзгi құралдары:
      - кадрлардың салалық және аумақтық құрылымын құру;
      - халықтың мақсатты топтарына жұмыс орындарын берудiң басымдық құқығы;
      - неғұрлым қабiлеттi жас жұмысшыларға уақытында жұмыс орнын берумен ынталандыру;
      - кадрлардың көлденең және тiгiнен айналып тұруын қамтамасыз ету;
      - теңiз мамандарының жеткiлiктi маман санын уақытылы әзiрлеу, сондай-ақ тиiстi салалық бағдарлама әзiрлеу және жүзеге асыру жолымен жағалау объектiлерiн кадрмен қамтамасыз ету.
      Экономиканың мұнай-газ секторына арналған мамандарды даярлау, сондай-ақ бiлiм беру ұйымдарында да көзделген.
      2005-2015 жылдары теңiз мұнай-газ операцияларында еңбекпен қамтылатын мамандардың қажеттiлiгiне байланысты:
      - жылдамдатылған кәсiптiк даярлықты;
      - бастауыш кәсiптiк бiлiм берудi;
      - кәсiптiк орта бiлiм берудi;
      - жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiм берудi жетiлдiру талап етіледi.
      Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарының бастаушы кәсiптiк бiлiм беру оқу орындарында мұнай-газ саласындағы бiлiктi қызметкерлердi даярлау 9 мамандық бойынша жүргiзiледi.
      Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарының колледж базасындағы орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде мұнай-газ саласының 10 мамандығы бойынша оқыту жүргiзiледi.
      Жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiмi бар мамандарды даярлау мемлекеттiк және бiрқатар жеке жоғары оқу орындарында жүргiзiледi.
      Атырау мұнай және газ институтында жиырма төрт мамандық бойынша, Қ. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетте бес мамандық бойынша, Батыс Қазақстан мемлекеттiк университетiнде және Тараз мемлекеттiк университетiнде екі мамандық бойынша және Оңтүстiк Қазақстан мемлекеттiк университетiнде бiр мамандық бойынша дайындау жүргiзiлiп жатыр.
      Теңiз көлiгi мамандарын даярлау Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттiк университетiнде, Атырау мұнай және газ институтында, сондай-ақ М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлiк және коммуникациялар академиясында жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы жекелеген мамандарының азаматтығы көзделетiн "Сауда мақсатында теңiзде жүзу туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 17 қаңтардағы Заңын ескере отырып, халықаралық стандарттар бойынша мiндеттi сертификаттай отырып, кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесi құрылатын болады.
      Қаржының жетіспеуі бiлiм беру саласындағы негiзгi проблема болып табылады. Бiлiм беру ұйымдарының қаржылық құралдардағы талаптары тұтас алғанда, тоқсаннан аз бюджет көздерiнен қамтамасыз етiледi.
      Жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiмi бар мамандарды даярлауға мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысы республиканың мұнай-газ саласы үшiн "Мұнай-газ iсi" - 200000 мамандығы бойынша және 2002/2003 оқу жылдарына 2001/2002 оқу жылдарына қарағанда 65 және 20-ға артық 195 грант 305 кредит көздеп отыр.
      Персоналдың бiлiктiлiгiн арттыру Қазақстандағы және шетелдердегi оқу орталықтарында, оқыту-курс комбинаттарында ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi бағдарламалар бойынша оқыту жолымен тұрақты негiзде жүргiзiледi.
      Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң қарамағында мұнай-газ саласы үшiн кадрларды үздiксiз оқыту мен даярлау мақсатында 1996 жылы құрылған "Мұнай-газ өнеркәсiбiнiң оқу орталығы" мемлекеттiк мекемесi (бұдан әрi - Орталық) бар. Орталық мұнай-газ саласы үшiн кадрларды оқыту мен даярлау жөнiндегi жобаларды үйлестiрудi жүзеге асырады, халықаралық ұйымдар мен мұнай компанияларының техникалық көмегiнiң түрлi жобаларын реттейдi, мұнай-газ компанияларына консалтингтiк қызметтер көрсетедi, бiлiм берудiң халықаралық стандарттары шегiнде менеджерлердi оқытудың бағдарламасын iске асырады.
      Мысалы, Орталық 1999 жылдан бастап "Аджип KKO" компаниясының көмегiмен қазақстандық мұнай-газ компанияларының жетекшi менеджерлерiне бағытталған, лауазымның жоғары деңгейлерiне арналған талаптарға жауап беретiн және олардың жақын болашақта мансапты өсуiнiң дамуы үшiн таңдалған бағдарламаны жүзеге асырады.
      Қазақстандық кадрларды даярлауды жер қойнауын пайдалануға жасалған келiсiм-шарттарының талаптарына сәйкес шетел компаниялары жүзеге асырады.
      Қазақстандық мамандарды оқыту туралы шарт жер қойнауын пайдаланудың барлық лицензиялары мен келiсiм-шарттарында қаланған және практикада бұл мақсаттарға кен орны жөнiндегi инвестицияның шамамен бiр процентi бағытталады.
      Қазiргi уақытта, компанияның жеке мамандарын оқыту талаптарынан асып түсетiн оқыту жөнiндегi мiндеттемелерi бар жағдай туындады. Осындай ереженi болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 31 шілдедегі N 1015 қаулысымен Мердiгер оқытуға тартқан персоналдарының нақты талабы қазақстандық кадрларды оқыту мiндеттемесi жөнiндегi қаражат сомасынан артқан жағдайда қалған қаражат сомасын Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi мен Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң өзара iс-әрекетi туралы келiсiмге сәйкес орта бiлiм беру жүйесiнiң басымдық мiндеттерiн қаржыландыруға пайдаланатынына сәйкес Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын пайдалану жөнiндегi операцияларды жүргiзуге арналған үлгi келiсiм-шарт бекiтiлдi.
      Осылайша, Қазақстан Республикасының Үкiметi мұнай-газ саласы үшiн кадрлар даярлау жөнiндегi мақсатты бағытталған саясат жүргiзедi, дегенмен, өкiнiшке орай, базалық бiлiмi бар қазақстандық мамандардың негiзгi көпшiлiгiнiң дайындық деңгейi осы салада жұмыс iстейтiн компанияларды көбiне, мысалы, ресейлiк жоғары оқу орындарының қызмет көрсетуiне жетелейтiн халықаралық стандарттарға жауап бермейдi.
      Мұнай-газ өнеркәсiбiнiң республикадағы жетекшi ережелерiне байланысты даму болашағы осы саладағы кадрларды даярлау мәселелерiне жаңа көзқарас талап етедi.
      Мұнай-газ саласы үшiн және оқытуға бюджет шығындарын жоспарлай отырып оларды оқыту талабы жыл сайын кадр тапшылығын айқындау кадрларды даярлау процессiндегi мiндеттi алдын ала кезең болып табылуы тиiс.
      Осы мақсаттарда жоғары кәсiптiк бiлiмi бар мамандардың еңбек рыногындағы сұранысқа орта және ұзақ мерзiмдi әдістеме әзiрлеу және енгізу және оны енгiзудiң келiсiлген кезеңдi әдiстемесiн пысықтау қажет болады.
      Экономиканың мұнай-газ кәсiбiндегi мамандарын (мағынасы нақтылансын) даярлауды жүзеге асыратын орта кәсiптiк бiлiмi бар беру оқу орындары үшiн мамандарға қажеттiлiгiнен туындай отырып, мұнай-газ саласындағы мамандарды даярлауға арналған мемлекеттiк тапсырысты арттыруды көздеу қажет.
      Iрi компаниялар мақсатты бiлiм беру гранттары мекемелерiнiң практикасын мамандарды даярлауға арналған қаржыландыру көздерi ретiнде кеңейтуi қажет.
      Бiлiм беру ұйымдарының қазiргi елдерiнде батыстың озық бiлiм беру технологияларын тарта отырып, жоғары бiлiктi кадрлар даярлау жөнiндегi компаниялардың тәжiрибесiн енгiзудiң маңызы бар.
      Саланың ең жақсы шетелдiк бiлiм беру оқу орындарындағы оқыту тәжiрибесi елдердiң заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағындағы оқу орындарында пайдаланылуы мүмкiн.
      Осылайша, "Қазақстан-британ техникалық университетiн құру туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 3 тамыздағы N 1027 қаулысына сәйкес Алматы қаласында мұнай iсi жөнiндегi жоғары бiлiмi бар мамандарды британ тарапымен бiрiге отырып даярлау ұйымдастырылған Қазақстан-Британ техникалық университетi (ҚБТУ) құрылды.
      ҚБТУ-дың басты мiндетi батыстың озат бiлiм беру технологияларын тарта отырып, еліміздің экономикасындағы үрдісті дамып келе жатқан мұнай-газ және энергетика секторы үшiн жоғары бiлiктi кадрлар даярлау болып табылады. Осы мiндеттiң шешiмi дамыған елдер алған "зерттеу университетi" үлгiсiн отандық практикада пысықтауға мүмкiндiк бередi.
      2002 жылы Франция Үкiметi мен Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiнiң бастамасымен халықаралық стандарттарға сәйкес мұнайхимия және мұнай өңдеу саласындағы мамандарды оқыту, жаңа технологиялар саласындағы тәжiрибе мен бiлiмдi беру мақсатында Қазақстан-Франция "ҚазФраМұнай" мұнай орталығы құрылды. Халықаралық стандарттарға жауап беретiн оқу бағдарламаларының дамуы үшiн технологиялардың жалпы қорына берілетiн Қазақстанның жетекшi университеттерi ҚазФраМұнайдың серiктестерi болып табылады.
      2003 жылғы қаңтарда Атырау мұнай және газ институты базасында "ҚазФраМұнай" ҚФМО франция және қазақстан оқытушыларымен бiрiгіп жүзеге асырылатын "магистратура" типi бойынша жобалау және мұнай операциялары бойынша оқыту циклiн жiбередi. "ҚазФраМұнай" ҚФМО Қазақ Ұлттық Техникалық Университетiмен бiрiге отырып, геологиялық ғылым саласындағы қолданбалы зерттеу бағдарламасын жүзеге асыра бастады. Ұлттық өнеркәсiп секторын iрi мұнай-газ жобасына, атап айтқанда, технология және салалық ақпарат саласына ақпараттармен қамтамасыз ету жолымен тарту "ҚазФраМұнай" ҚФМО мақсаттарының бiрi болып табылады. Осы мақсатта Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетiнде құжаттамалық және ақпарат орталығы құрылды.
      Мұнай-газ операцияларының тиiмділігiн арттыру мақсатында мемлекеттiң жарғылық капиталға жүз процент қатысуымен "Қазақ мұнай және газ институт" ЖАҚ құрылды.
      Мұнай және газ ресурстарын ұдайы өндiру мен одан әрi кеңейту қарқынын стратегиялық пайдалануды ғылыми қамтамасыз ету, мұнай және газ өнеркәсiбiн кешендi дамыту, технологиялар мен техникалық құралдар саласындағы ғылыми зерттеулер, теңiз ғылыми зерттеулер мен пысықтаулар өткiзу институт қызметiнiң негізгі бағыттары болып табылады.
      Жоғары бiлiктi кадрларды әзiрлеудiң тұрақты жүйесiн құру, мұнайгаз саласына арналған ғылыми зерттеулердi жүзеге асыру ғылыми зерттеу дайындықтарысыз мүмкiн емес. Осы мақсатта аймақта жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiби даярлықты дамыту қажет.
      Еуропада жетекшi позиция ұстап отырған мұнай-газ саласына арналған кадрларды даярлаудың британ жүйесiнiң тәжiрибесi зерттеуге тұрады. Сонымен, көптеген ағылшын колледждерi мен университеттерi күндiзгi бакалавр және магистр бағдарламаларымен қатар бiлiктiлiгiн арттырудың дистанциялық курсын ұсынып отыр.
      Мұнай-газ компанияларының ресурстарын, соның iшiнде Қазақстанда оның жылдам дамуы мамандардың көп санын талап етсе де, газ саласына бағытталған оқыту құрылымы болмағандықтан, Орал қаласындағы немесе Ақсай қаласындағы газ өнеркәсiбiне арналған оқу орталығын тарта отырып, инженерлiк-техникалық персоналдарды және жұмысшыларды даярлауға арналған аймақтық оқу орталықтарын құру және нығайту маңызды мiндет болып табылады.
      Оқытудың құрлықтағы және теңiздегi мұнай-газ операцияларының халықаралық практикада қабылданған түрлi стандарттары бар. Егер Қазақстанда құрлықтағы жұмыстар бойынша әлi де бытыраңқы стандарттары болса, теңiз операциялары халықаралық практикада жаңа, мақұлданған стандарттарды пысықтауды және енгізудi талап етедi. Теңiз операциялары адам өмiрiнiң, қоршаған орта мен теңiз объектiлерi қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету керек екендiгiн ескерсек, кеме экипаждарын қоса алғанда мамандарды оқытуды халықаралық конвенциялар мен стандарттардың талаптарына сәйкес өткiзу қажет.
      Сондай-ақ маңызды мiндеттердiң бiрi мұнайгаз өнеркәсiбi мамандығы бойынша бiлiм беру сапасын дүниежүзілік стандарттар деңгейiне дейiн көтеру болып табылады.
      Бiлiм беру бағдарламалары жетiлдiрiлуi, олардың практикалық бағыты күшейтiлуi керек, жұмыс берушiлердiң талаптарын ескеретiн мұнайгаз кәсiби мамандығы мемлекеттiк бiлiктiлiгiн жетiлдiрудi ескеретiн кәсiби бiлiм берудiң барлық деңгейiн мемлекеттiк жалпы бiлiм беру стандарттарын одан әрi дамыту қажет.
      Осы мiндеттердi iске асыру үшiн оқудан өткендiгi туралы тиiстi куәлiк пен халықаралық үлгiдегi теңiз жұмысшылары дипломдарын бере отырып, кадрларды даярлауға және қайта даярлауға арналған теңiз оқу-жаттығу орталығын құру қажет.
      Мұнай-газ өнеркәсiбi үшiн (ОРIТО) Ұлыбритания Ұлттық оқу ұйымдарындағы оқу стандарттарын пысықтау және енгiзу тәжiрибесiн барынша пайдалану керек. Дүниежүзi бойынша мұнай-газ саласы үшiн осы ұйымның оқыту стандарттары танылды.
      Тренинг-провайдерлердi аккредиттей, ОРIТО тарапынан осы орталықтар кейiн инспекциялана және аудиттеле отырып, ОРIТО стандарттарына сәйкес болуы тиiс тренингтiк орталықтар, оқыту процесстерiн құрудағы осы ұйымның әлемнiң түрлi аймақтарында пысықтаған практикасын пайдалану мүмкiншiлiгi туды. Бұл ретте, қолданылатын стандарттар Қазақстан жағдайына бейiмделуi және олардың өзгешелiгiн көрсетуi керек екендiгiн атап өткен жөн.
      Сонымен, аталған iс-шараларды жүзеге асыру КТҚС барлық мамандарды қоса алғанда, республиканың мұнайгаз саласына арналған мамандарды кәсiптiк даярлауды әлемде танылған стандарттарға сәйкес сапалы деңгейге көтеруге, инженерлiк-техникалық бiлiмнiң беделiн қалпына келтiруге және саланың жетекшi мамандарынан алынған бiлiммен қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.

      5.2.11. Әлеуметтік және қосалқы инфрақұрылым
      Теңiз операцияларын кеңейту мен еңбек ресурстарын талап ету шегi бойынша каспий жағалауы аймағы еңбекке қабiлеттi халықтың мәндi көшi-қонын бiлдiретiн және оның iшiнде:
      - келушiлердi уақытша орналастыруға үйлердiң жетiспеушілігi;
      - ауыз су және азық-түлiкпен қамтамасыз етудiң тұрақсыздығы (қол жеткiзетiн баға бойынша);
      - жоғары бiліктi мамандардың тұрақты жетiспеушілігi;
      - келушiлердiң жұмыс және жүрiп-тұру шарттарымен жеткiлiксiз хабарлануы;
      - отбасы мүшелерiн жұмыспен қамту проблемалары әлеуметтiк даму проблемаларын, жұмыс ресурстарының ағымын шақыратын қиындықтар туғызатын болады.
      Жалпы алғанда, әлеуметтiк инфрақұрылымның дамуы үш негiзгi бөлiмдi қамтиды:
      - KTҚC-дегі мұнай операциялары мен көмекшi жұмыстарды жүзеге асыратын жұмысшыларға әлеуметтiк жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында қажеттi инфрақұрылым құруды;
      - аймақтардың темiр жол, автомобиль, авиация және басқа да инфрақұрылымдарын дамытуды (автомобиль жолдарының темiр жолдың, әуе жолының белгiлi маршруттарын күшейту);
      - аймақтардың құрылыс саласын дамытуды (әкiмшiлiк ғимараттар, тұрғын үйлер, мектептер, бала бақшалар және т.б.), медициналық объектiлер (емханалар, ауруханалар және т.б.).
      Барлық қоныс аударушылар едәуiр тұрғын үй және тұрмыстық проблемалармен бетпе-бет келуде.
      Әлеуметтiк инфрақұрылымның дамуы үшiн әлеуеттігі бар Ақтау қаласында орналаспау дәрежесi аз көрiнедi. Форт-Шевченко, Баутино және Құрық елдi мекендерiн дамыту орналастыруды және әлеуметтiк инфрақұрылымды қайта құруды жоспарлауда едәуiр инвестициялар талап етедi.
      Әлеуметтiк инфрақұрылым аймақта өмiр сүрiп жатқан халықтың өмiр сүру сапасын, бiрiншi кезекте:
      - тұрғын үй беру;
      - медициналық көмек көрсетудiң және санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығының жоғары деңгейiмен қамтамасыз ету;
      - сауықтыру, медициналық, мәдениет және қоғамдық объектiлер құрылысы есебiнен арттыру мiндеттерiн шешуге шақырылды.
      Қызмет көрсету саласының дамуы әрбiр елдi мекенде халықаралық стандарттарға жауап беретiн iскерлiк орталығын құру жолымен айқындалатын болады. Кеңейтiлген коммуникациялық мүмкiншілiктiң қолайлылығын және қауiпсiздігiн қолдау ілеспе қызмет көрсетулердiң дамуына әкеледi. Медициналық, бiлiм беру, ағарту және дiни объектілер отбасылық және көпшiлiк баруды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн қол жетерлiк және қауiпсiз жерлерде орналасуы керек.
      Объектілердi қайта құру мен кеңейту және энергиямен қамту, сумен қамту, құбыр қызмет көрсетулері және қалдықтарды өңдеу жөнiндегі жұмыстар коммуналды шаруашылықты дамытудың негiзгi мiндеттерi болады. Климаттық ерекшелiктердi ескеру, сондай-ақ сауда және шаруашылық тұрғын-үй ұйымдарына санитариялық бақылау қызметiн нығайту керек.
      Отбасыларының өмiр сүруiне арналған жағдайларды жақсарту өндiрiстiк емес қызмет көрсету салалары үшiн еңбек ресурстарының негiзiн құрайтын отбасы мүшелерiн жұмыспен қамту мәселесiн қояды.
      Теңiздегi басымды сипаттағы жұмыстарға, сондай-ақ қысқы кезеңде теңiз операцияларының маусымдық қысқаруына байланысты аймақта қалпына келтiру демалысын мен уақытша айналысу үшiн жағдай жасау талап етіледi.
      Каспий жағалауындағы халықтың өмiр сүру сапасын жақсарту, әлеуметтiк дамудың жан-жақты және үйлесімдi жағдайын қамтамасыз ету үшiн:
      - тұрақты өмiр сүрiп жатқан халықтың еңбекпен өніммен қамтылуын қамтамасыз етiлуiн және жаңа жұмыс орындарын құру жолымен жеке кiрiстерiнiң өсуiн;
      - еңбектiң әртүрлi дәлелдемелерiн қалыптастыру негiзiнде каспий жағалауы аймағындағы жұмысшылардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуді (дұрыс еңбекақы мен персоналдың өзін-өзі дамыту мүмкіншілігі);
      - қауiпсiздiк және гигиенаға жауап беретiн еңбек шарттарының сақталуын қамтамасыз етуді;
      - қамтамасыз ету нормасына сай қажеттi мөлшерде тұрғын үй құрылысын;
      - Каспий жағалауы аймақтарын өз ресурстары есебiнен газдандыруды;
      - халықты тұрақты су және энергиямен қамтамасыз етудi;
      - санитарлық-курорттық, спорттық-жаттығу және туристiк мекемелер құрылысын салу мен қайта жаңғыртуды;
      - жер қойнауын пайдаланушылардың қызметiн денсаулық сақтау, бiлiм беру, қызмет көрсету, көлiк, байланыс және коммуникация саласындағы мекемелердi дамыту жөнiндегi билiктiң жергiлiктi органдарымен үйлестiрудi;
      - тұтыну тауарларын өндiру мен қызмет көрсетудi дамытуды;
      - автомобиль жолдарының желiсi мен елдi мекендерде қоғамдық көлiк жұмыстарын жақсартуды;
      - автомобиль жолдарын оңалту мен темiр жол көлiгiн дамыту жобаларында қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды қосатын шаралар кешенiн жүзеге асыру қажет.

      Автомобиль жолдары
      Батыс Қазақстан автомобиль жолдары желiсiн оңалту
      1995 жылғы наурызда Жапон халықаралық ынтымақтастық агенттiгi (JICA) мен Қазақстан Үкiметi арасында Батыс Қазақстан жол желiсiн зерттеу жөнiндегi жұмыс көлемi келiсiлген болатын. Зерттелетiн аймақтардың құрамына төрт облыс қосылды: Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары. Жүргiзiлген зерттеулер туралы соңғы есеп 1997 жылғы ақпанда әзiр болды.
      Зерттеу нәтижелерi бойынша Көлiк және коммуникация министрлiгiнiң Автомобиль жолдары департаментi Атырау-Орал - 492 км, Ақтөбе-Қарабұтақ - 213 км және Қарабұтақ - Қостанай облысының шекарасы - 249 км учаскелерiндегi оңалту жұмыстары үшiн басым учаскелер белгiленген салалық қорытынды бердi. Кейiн осы зерттеулерге Мемлекеттiк сараптама комиссиясының оң баға берген қорытындысы берiлдi.
      JIСА-мен заем туралы Келiсiмге 2000 жылғы 21 желтоқсанда қол қойылды және ҚР 52,02 млн. AҚШ дол. қоса қаржыландыруы үлесi кезiнде Қазақстан Үкiметiне 16539 млн. йен (156,07 млн. АҚШ дол.) бөлу көзделдi.
      2001 жылы басталған жоба, жоба мен тендер құжаттамаларын егжей-тегжейлi пысықтау, пайдалану қуаттары құрылысын және дамуын қадағалау бойынша консультациялық қызмет көрсетудi көздейдi. Жергiлiктi "Консалт Лтд." ЖШС және "Қазжолжоба" ААҚ (Алматы) консультациялық қызмет көрсету тендерiнде келiсiм-шартын Niрроn Коеi Со., Ltd. (Жапония), PADECO Со., Ltd. (Жапония) компаниясының қауымдастығына бердi. Келiсiм-шарт 2001 жылғы 24 қазанда жасалды, консультациялық қызмет көрсету жұмыстың сапасыз орындалғаны үшiн жауаптылық кезеңiндегi 12 айды қоса алғанда 5 жыл iшiнде берiледi.

      Атырау-Ақтау автомобиль жолдарын оңалту жобасы
      2002 жылы Еуразия қайта құру және Даму Банкiнiң, "Кампсакс" консультативтiк компаниясының тапсырмасы бойынша Атырау-Ақтау автомобиль жолдарын оңалтудың техникалық-экономикалық негiздемесi жүргiзiлуде.
      Атырау-Ақтау автомобиль жолының жалпы ұзындығы 894 км құрайды. Жер төсемiнiң енi шамамен 12 метр, жүру бөлiгiнiң енi 7-8 метр III техникалық категориядағы автомобиль жолына сәйкес келедi. Жобалау кезiнде Нөкiс-Бейнеу автомобиль жолының құрылысын Өзбекстан Республикасының шекарасына дейiн Ресей Федерациясының шекарасындағы Қиғаш өзенi арқылы көпiрмен Каспий теңiзi бойынша асу базасы және жүктердi тасымалдау ретiнде Ақтаудың қатпайтын портын пайдалану болашақта қозғалыстың интенсивтiгiн арттыратын болғандықтан енi 7 метрлiк асфальт-бетон төселiмiнiң қолданыстағы параметрлерiн сақтау қажет. Атырау-Ақтау жолы Теңiзшевройл кен орнын қамтамасыз етедi, сондықтан, аймаққа түсетiн инвестицияларды одан әрi қамтамасыз ететiн өмiрлiк қажеттi жол ретiнде қаралады. Жол төсемiн оңалту өзiне функционалдық және құрылымдық сипатты, қолайлылық пен қауiпсiздiктi және қызметiнiң мерзiмiне сәйкес келуiн ескере отырып, жүру бөлiгiн пайдаланудың деңгейiн қалпына келтiрудi қосады. Аталған автомобиль жолы Еуропадан Индияға қатынайтын транзиттiк маршруттың бөлiгi болып табылады.

      "Бейнеу-Ақжігiт-Қоңырат-Нөкiс" учаскесiн оңалту жобасы
      Қазақстан және Өзбекстан делегацияларының бұрын өткiзілген кездесулерiндегi және "Қоңырат-Бейнеу-Атырау-Астрахань" және "Қоңырат-Бейнеу-Ақтау" бағыттарындағы автомобиль жолдары құрылысы мен қалпына келтiру мәселелерi бойынша мемлекет басшыларының соңғы кездесуiндегi қол жеткiзген келiсiмдерге сәйкес Қазақстанда "Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" учаскесiнiң "Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" автомобиль жолының құрылысы бойынша жұмыстар басталып кеттi.
      "Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" автомобиль жолының Қазақстан аумағындағы ұзындығы 86 км, соның iшiнде табиғи тас жол 26 км құрайды. Жолды қайта жаңғырту екi кезеңде жүргiзiледi. Бiрiншi кезең өзiне жамылғының көшпелi типi құрылымымен "Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы" учаскесiнiң құрылысын және екiншi кезең жамылғының күрделi типтi құрылымымен толық қайта құруды қосады. Құрылыстың бiрiншi кезеңiн аяқтау 2004 жылы және екiншi кезеңiн аяқтау 2005 жылы жоспарланып отыр.

      Темiр жол көлiгiн дамыту
      Ақтөбе (1049,3 км), Атырау (749,7 км), Батыс Қазақстан (319,7 км), Маңғыстау (698,5 км) облыстары темiр жолдарының ұзындығы Қазақстан Республикасы темiр жол ұзындығының жалпы 20%-iн құрайтын, 2817,2 км құрайды.
      Каспий жағалауы аймағындағы (Ақтөбе, Орал және Атырау) тасымалдау бөлiмшелерi бойынша нетто пайдалану жүк айналымы 2002 жылғы 12 ай iшiнде жүк вагондарын пайдаланудың жалпы көрсеткiшiнiң 17,9% құрайды. Тасымалдау бөлiмшелерiнiң деректерi бойынша жүктердi тиеу "Қазақстан темiр жолы ҰК" ЖАҚ бойынша тиеудiң жалпы көрсеткiштерiнiң 9,9% құрайтын 161980 абс. мың тонна құрайды.
      Қазiргi уақытта Қазақстанның орталық және солтүстiк аймақтарынан Ақтау портының бағытына тiкелей шығуды қамтамасыз ету, осы бағыттағы жүктердi тасымалдаудың уақыты мен ара қашықтығын Ресей Федерациясының темiр жолына кiрместен және Қазақстан Республикасы темiр жолдарының жабық желiсiн құру мақсатында Алтынсарин-Хромтау жаңа темiр жол желiсiнiң құрылысы жүргiзiлiп жатыр.
      Желiнiң ұзындығы - 402 км, құрылыс құны - 196 млн. АҚШ доллары, пайдалануға енгiзу 2004 жылы жоспарланды. Құрылысты қаржыландыру "Қазақстан темiр жолы ҰК" ЖАҚ қоса қаржыландыру кезiнде республикалық бюджет есебiнен жүргiзiледi.

       19-сурет. Қазақстан Республикасының темір жол желісі

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Жүк тасымалдарының көлемi артылған жағдайда олар үшiн мынадай iс-шаралар жүргiзу талап етiлетiн қолданыстағы учаскелiк поездар қозғалыстарының жылдамдықтарын арттыру қажет:
      - 50 км учаскедегi жолды күрделi жөндеу;
      - 150 км учаскедегi жолды орташа жөндеу;
      - ескi жарамды шпалдарды жаңамен ауыстыру (40 км);
      - Маңғыстау-Бейнеу учаскесiндегi 230 және 283 км көпiрлерге күрделi жөндеу;
      - 2003-2005 жылдары "Теңiзшевройл" БК қаражаттарының есебiнен ауыр салмақты жүктердi өткiзу үшiн Маңғыстау-Құлсары учаскесiн қайта жаңғырту жоспарланып отыр, ол үшiн перегондарда өту бағдаршамысыз тоналды рельс шынжырларымен автоблокировка жүйесiн енгiзу, әуеден өтетiн электр беру желiсiн қайта құру, Сай-Өтес пен Шетпе станцияларындағы айналма жолдарды қалау, Маңғыстау-Бейнеу учаскесiндегi 339 км көпiрдегi айналма жолды қалпына келтiру қажет.
      Қазiргi уақытта "Қазақстан темiр жолы ҰК" ЖАҚ вагондар-цистерналар паркi ұсынылып отырған мұнай көлемiн 35%-ке тасымалдауды жүзеге асыруға қабiлеттi, осыған байланысты цистерна паркiн 5-7 мың бiрлiкке арттыру қажет. 2002 жылға жеке кәсiпорындардың мұнай өнiмдерiн тасымалдауға арналған цистерна паркiнiң үлесi 70%-тен астамын құрайды, iрi жүк жiберушiлердiң жеке немесе шектес елдерден жалға алынған цистерна парктерi болады. Бұл ретте, парктегi цистерналар мұнай тасымалының өсiп жатқан көлемiн қамтамасыз ету үшiн жеткiлiксiз. Цистерналардың қызмет ету мерзiмiн ұзартуға және жаңа цистерналар сатып алуға капитал салу шамамен 44,5 млн. АҚШ долларын құрайды.
      Перспективада әлеуметтiк сала мәселелерiн шешу мақсатында Ақтау станциясында темiр жол вокзалының жаңа ғимараты құрылысын салу, Мақат, Шұбарқұдық, Ембi, Алға, Ақтөбе, Сағыз, Қазақстан станцияларының вокзалдарын жөндеу жоспарланып отыр.
      Жүктердi төккеннен кейiн цистерналардағы қатты қалдықтардың құрылуын болдырмау мақсатында терминалдар мен станциялардағы (Шағыр, Қызылорда, Белкөл, Жусалы, Терең-Өзек, Бестамақ, Мақат) цистерналарды әзiрлеу пункттерiнiң (ЦӘП) құрылысын, құяр алдында мұнайды қоспалардан алдын ала тазалау құрылымын қоса алғанда, жiберушілер мен алушылардың (атап айтқанда, Ақтау портының терминалына кiрер ауызда жүйелi түрде 3000 вагонға дейiн тұрады) қолданыстағы мұнай құю терминалдарының құрылысын салу және дамыту.
      Баутино портының жүк аймағын дамытуға және жүктердi тасымалдау көлемiн арттыруға байланысты Маңғышлақ станциясынан баутино портына дейiн темiр жол сағасы құрылысын салу қажет.

      Су көлігі
      Мұнай тасымалдау жөнiндегi жобалардың көпшiлiгi негiзiнен Каспий жағалауы аймағында шоғырланған шикiзат ресурстарына базаланады.
      Теңiз мұнай операцияларын қолдауға арналған Каспий жағалауы аймағы инфрақұрылымдарының қолданыстағы объектiлерiне шолу жасау оны қайта құру және әзiрлеу жөнiнде үлкен жұмыстар өткiзу қажеттiгiн көрсеттi. КТҚС-ғы мұнай ресурстарын игеру бәрiнен бұрын аймақта су көлiгiн дамытумен сүйемелденедi. "Казмортрансфлот" ҰTBK" ЖАҚ 12000 тонна дедвейтiмен үш мұнай құю кемесiн жоспарлау және/немесе жасау жөнiндегi жұмыстарды жүргiзуде. Кеме жасау жөнiндегi мердiгер AHSEL (AHSEL HOLDING Go. Inc.) компаниясы кемелердi жасауды және жеткiзудi 2004 жылдың соңына аяқтауға ниет етедi. Жоба заем қаражаты есебiнен жүзеге асырылады.
      2004-2006 жылдары жүк көтерiмдiлiгi 5000-5500 тоннадан кем емес 2 құрғақ жүк кемесiн жасау жоспарланып отыр. Кемелер көпшiлiк, бас жүктердi және халықаралық стандарттардағы 20 және 40 фунттық контейнерлердi тасымалдауға жарамды, әмбебап болады. Жаңа кемелер Каспий теңiзiнде пайдаланылатын болады және жүгiмен Ресейдiң iшкi су жолдарына шығу мүмкiндiктерi де бар.
      Теңiз тасымалы қарқындылығын ескере отырып, Қазақстанда өрт сөндiрушi кемелердiң функцияларын орындаушы, сондай-ақ қоршаған ортаны ластаудың алдын алуға арналған "құтқарушы", экологиялық мамандандырылған кемелер талап етiледi.

      Инвестициялық жобалар
      Портты қайта жаңғырту Ақтау портын дамытудың бас жоспарына сәйкес үш кезеңде жүргiзiлетiн болады. Қайта жаңғыртудың екiншi кезеңi волнолом мен келу дамбасын қайта жаңғыртуды қосады. Жобаның бағдарлы құны - 20 млн. АҚШ долл. Жобаны ЕБРР және Қазақстан Республикасының кредитi есебiнен iске асыру болжанып отыр. Қайта жаңғыртудың үшiншi кезеңi қазiргi акваториядан және тиеу, құю және бас жүктердi өңдеуге арналған 10-нан астам мамандандырылған айлақ құрылысынан солтүстiк шығысқа болашақта жаңа айлақ салуды көздейдi.
      2002 жылы Ақтау порты аймағының алаңы 40 гa құрады. Өндiрiстiк алаңдардың жетiспеушілігi одан әрi дамуға кедергi жасап отыр. Осыған байланысты, "Морпорт Ақтау" арнайы экономикалық аймағы (АЭА) құрған шекте жапсарлас жатқан аумақты 45-50 гектарға арттыру жоспарланып отыр.
      Осы АЭА аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуы үшiн инвестициялар тарту, жаңа жұмыс орындарын құру, кәсiпкерлiк қызметтi ынталандыру мақсатында құрылды. "Морпорт Ақтау" АЭА құрудың негiзгi бағыты жоғары технологиялық өндiрiстердi, көлiктiк және басқа да инфрақұрылымдарды салу болады.
      Жоғары толқынды трансмиссия мен дамба бойындағы труба құбырының астындағы кейбiр бетон негiздерiнiң шөгуiнен туындаған N 4 және 5 мұнай причалдарын қайта құру көзделiп отыр. Мұнай құю причалдарын ұзақ мерзiмін жалға беру шарттарына сәйкес қайта құру мен жаңғырту "Қазтеңiзтрансфлот" ҰТБК" ЖАҚ күшiмен жүзеге асыру болжанып отыр.
      Осы инвестициялық жобаның мақсаты мұнай құю айлақтарының өткiзу қабiлетiн жылына 8 млн. тонна мұнайға дейiн арттыру болып табылады. Қайта құру және жаңғырту құны шамамен 5 млн. АҚШ долларын құрайды, аяқталуы 2003 жылы жоспарланып отыр.

      20-сурет. Ақтау портын дамытудың бас жоспары

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

            Түпқараған шығанағын игеру
      Каспий теңiзiндегi қазақстан секторының әлеуеттiгiн оңтайлы пайдалану мүмкiндiктерiн iске асыру мақсатында Түпқараған шығанағында 2003-2005 жылдары бiрқатар жұмыстар жүргiзу жоспарланып отыр.
      Шығанақтың шығыс жағына 25000 тонна сыйымдылықты ЖЖМ сақтау базасының құрылысы жоспарланып отыр. Кемелердi бункерлеу үшiн арнайы құбыры бар ұзындығы 120 метрден астам пирс құрылысы жоспарланып отыр. Құбыр MARPOL (теңiздiң мұнаймен ластануын болдырмау) конвенциясының талаптарына сәйкес жабдықталатын болады.
Түпқараған шығанағын игерудiң инвестициялық жобасының жалпы құны 74 млн. АҚШ долларын құрайды.
      "Ақтау теңiз сауда порты" РМК филиалы болып табылатын және гидротехникалық ғимарат құрылысын салуды едәуiр оңайлататын және арзандататын, теңiздiң толқуынан жан-жақты қорғалған Баутин қойнауындағы Түпқараған шығанағында орналасқан Баутино портының жүк ауданы дамытуды талап етедi.
      Баутино портының айлағы мен аумағы кемелердiң тұрағы, қысқы кезеңде техникалық қызмет көрсету жүргiзу және навигация кезеңінде кемемен қамтамасыз ету жүктерiн өңдеу үшiн пайдаланылады. Қазақстан Республикасының Көлiк және коммуникация министрлiгi Баутино портының ыңғайлы орналасқанын ескере отырып, қазiргi уақытта портты дамытудың инвестициялық бағдарламасын әзiрлеуде.
      Бұл бағдарлама порттың коммерциялық, ұйымдастырушылық және қаржылық дамуын қамтамасыз етуге, қатаң бәсекелес жағдайда жүктi түрлi бағыттарға тасымалдауға тиiмдi қабiлетпен қатысуға бағытталған.
      Сонымен, оны түрлi жүктердi тиеу, сондай-ақ сервистiк және жөндеу қызметiн көрсету жөнiндегi барлық мүмкiндiктегi қызметтер көрсететiн порт есебiнде пайдалану үшiн бүкiл алғы шарттары бар Қазақстандағы екiншi теңiз портын құру жоспарланып отыр.

      Кеме жөндеу базасының құрылысын салу
      Қазақстан порттарында кеме жөндеу базалары жоқ. Теңiз тiркелiмiне сәйкес кемелерге мiндеттi техникалық қадағалау талап етiледi. Кеме жөндеу базалары моральды ескiрген технологиялары бар Астрахань, Махачкала, Баку порттарында орналасқан. Жүк көтерiмдiлiгi 4,5-5,5 тонна болатын "Волгонефть" типтi кеменi жөндеу құны 100 мыңнан 500 мыңға дейiнгi AҚШ долларына бағаланады.
      Кеме жөндеу базасының құрылысын салу қажеттiгi Түпқараған шығанағына түрлi типтегi 75 кеменiң тiрек етуiмен, сондай-ақ КТҚС игеру кезiнде мұнай операцияларын жүргiзу үшiн қызмет көрсететiн флот кемелерi санының артуы жөнiндегi болжамдармен келiсiлдi.
      Кеме жөндеу базасының құрамына қалқымалы док, шағын кемелер мен кеме жөндеу және кеме корпусының жұмыстары үшiн шеберханаларды көтеруге арналған көлбеу алаң кiретiн болады. Доктау және жөндеу жұмыстарын жүргiзу жөнiндегi қызмет көрсетулер отандық және Каспий теңiзiне тiркелген басқа да порттардың кемелерiне көрсетiледi.
      Кеме жөндейтiн база орналасатын орын Түпқараған және А.Бекович-Черкасск шығанақтарындағы жобалау-iздестiру жұмыстарынан кейiн айқындалатын болады.
      Кеме жөндеу базасы құрылысының жалпы құны 30 млн. АҚШ долларын құрайды, құрылыс кезеңi - 2003-2005 жылдар.

      Құрық портына экспорттық терминалдар құрылысын салу
      Ақтау теңiз сауда портының мұнай құю айлақтарының қуаты орта мерзiмдi болашақта 8 млн. тоннаға жеттi. Қазақстанда көмiрсутегi шикiзатын өндiрудiң көлемiн жыл сайын өсiру кезiнде порттың ұзақ мерзiмдi болашақтағы экспорттық қуаты жеткiлiксiз болады.
      Қазақстанның экспорттық мүмкiншiлiгiн теңiз жолымен шектеудi болдырмау мақсатында Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторына экспорттық терминалдар құрылысын салу жоспарланып отыр. А.Бекович-Черкасск шығанағы табиғи қатпайтын теңiз айлағын бiлдiредi. Рейдте де, айлақ қабырғасында да кемелердiң қауiпсiз тұрағы толқын және жел әсерiнен үш жақтан қоршалған қойнаудың ыңғайлы орналасқан орны есебiнен қамтамасыз етiледi.
      "Өзен-Ақтау порты" магистралдық мұнай құбырына дейiнгi азғантай ара қашықтықты (25-30 км.) ескере отырып, Қазақстанның кен орындарында өндiрiлетiн мұнай тасымалы үшiн ауыстыру бекетi ретiнде Құрық портын пайдалану көзделiп отыр.
      Құрық порты Қазақстандағы мұнай және мұнай өнiмдерiн тиеу порты мен жеткiзу орны арасындағы ара қашықтықты Каспий теңiзi бойынша - Әзiрбайжан және Иран порттарын шамамен 50-60 милге қысқартуға мүмкiндiк бередi.
      Мұнай құю терминалдары құрылысының жалпы құны шамамен 25 млн. АҚШ долларына бағаланады, құрылыстың басталуы - 5 млн. доллар игерумен 2005 жыл.
      Кеме қозғалыстарын басқару жүйесi. Қазiргi уақытта KTҚC-да теңiз көлiгiнiң қозғалысын реттеу жоқ. Солтүстiк Каспийде "тұңғыш мұнайды" барлау бұрғылау кезiнде пайдаланылатын 90-нан астам кеме орналасқан. Мұнай өндiрушi компаниялардың бағалауы бойынша кемелердiң саны 2005 жылы 2-2,5 есеге өседi. Кемелердiң қозғалысына бақылаудың, қадағалаудың және басқарудың жоқтығы кемелердiң соқтығысу қаупiне әсер етедi және тұтас алғанда теңiзде жүзу мен кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiгiне терiс әсерiн тигiзедi.
      Қорықты жерлердегi, сондай-ақ КТҚС-дағы тұңғыш мұнайды барлау бұрғылау жөнiндегi жұмыстар қоршаған ортаның ластануын болдырмау жөнiндегi халықаралық конвенциялардың талаптарын орындауға ерекше көзқарас болуын болжайды. Осыған байланысты, кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiгiне жетудi және кемелердi қауiпсiз пайдалануды басқару және ластануды болдырмау жөнiндегi Халықаралық кодекстiң (ҚБХК) орындауды қамтамасыз ететiн Халықаралық теңiз ұйымдарының (IМО) талаптарына сәйкес кеме қозғалысын басқару жүйесін құру қажет.
      Қазақстандағы Каспий жағалауы аймағын дамытуға байланысты және Атырау портына кемелердiң кедергiсiз өтуi үшiн Орал-Каспий арнасын қайта құру жөнiнде жұмыстар өткiзу қажет.
      Қазiргi уақытта Жайық-Каспий арнасы кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiк талаптарына кеме жүрiсi габариттерiнiң сәйкес келмеуiнен кемелер қабылдауға дайын емес. Арнаны кеме жүрiсiнiң жағдайында ұстап отыру үшiн көлемi 800 мың м 3 кем емес жыл сайынға түбiн тереңдету және жердi сүзу жұмыстарын өткiзiп отыру қажет.
      Жоғарыда аталған жұмыстарды өткiзу үшiн тиiстi түбiн тереңдету техникасын (жер караваны) сатып алу қажет.

      Әуе көлiгi
      Адамдардың жылдам қозғалып-тұруы мен жүктердi жылдам жеткiзуге талаптар өскен кезде, темiр жол желiсi дамуының жеткiлiксiздiгiнен және автомобиль жолдарының төмен техникалық жай-күйiнен азаматтық авиацияның жүктер мен жолаушыларды тасымалдаумен қамтамасыз ету мүмкiндiгi бар. Азаматтық авиация комитетi осы бағдарламаны iске асыруды қамтамасыз ету үшiн әуе көлiгi ұсынатын қызмет көрсету көлемiнiң мониторингiн өткiзедi.
      Қазақстанның әуе кеңiстiгi арқылы өтетiн транзиттi тасқындардың негiзгi бағыттарынан туындай отырып, бүгiнгi күнi Еуропа мен Азия арасындағы халықаралық трасса жолында орналасқан Ақтау және Атырау қалаларындағы әуежайларды қайта құру және жаңғырту қажет. Аталған әуежайлардың негiзгi өндiрiстiк қорларын қайта құру және жаңалау авиакомпанияларға Еуропадан Азияға және керi қарай ұшуға, ұшақтарға жанар май құю үшiн техникалық қону жүргiзуге және республиканың әуе кеңiстiгi арқылы өтетiн транзиттi тасқында едәуір арттыратын оларды қосалқы алаң ретiнде пайдалануға мүмкiндiк бередi. 2003-2005 жылдарға арналған азаматтық авиация саласын дамыту бағдарламасының жобасымен Ақтау және Атырау қалалары әуежайларының ұшу-қону жолақтарын қайта құру 2004 жылы көзделiп отыр.
      Қазiргi уақытта "Атырау қаласы әуежайының ұшу-қону жолақтарын қайта құру" жобасын iске асыру үшiн инвестициялар тарту жөнiнде жүргiзiлген жұмыстар нәтижесiнде "Мемлекеттiк кепiлдiң кейбiр мәселелерi туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 11 желтоқсандағы N 1614 қаулысына қол қойылды. Осы қаулы оның негiзiнде 2001 жылғы 15 желтоқсанда 25 млн. АҚШ доллары сомасына "Қарыз туралы" ЕБРР арасында және "Атырау халықаралық әуежайы" ААҚ арасында кредиттiк келiсiмге қол қойылған жоғарыда аталған жобаны iске асыру үшiн "Атырау халықаралық әуежайы" ААҚ мiндеттемелерiн қамтамасыз ету ретiнде мемлекеттiк кепiлдiк беру көзделiп отыр.
      Ағымдағы жылы қажеттi сметалық құжаттарды әзiрлеу, құрылыс жұмыстарының мердiгерлерiн iздестiру бойынша тендер өткiзу және қажеттi құрылыс материалдарын сатып алу жөнiнде жоспарлар белгiленiп отыр.

      5.2.12. Импорт алмастыру
      Теңiз мұнай операцияларын тауарлар мен және қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету жөнiндегi отандық өндiрушілердiң мүмкiндiктерi мынадай негiзгi факторлармен шектелген:
      - тиiстi өндiрiстерiнiң болмауы;
      - тауар позицияның қатары бойынша баға бәсекелестiгiне қабiлетсiздiгi;
      - тауар позицияның қатары бойынша тасымалдаудың үлкен ара қашықтығы мен ұзақтығы;
      - жалпы танылған стандарттарға (ISO, АРI және басқасы) сәйкес келмеуі;
      - сертификаттау жүйесiнiң жетiлмеуi;
      - отандық тауар өндiрушiлердiң әлсiз қаржылық жағдайы;
      - негiзгi қорларының ескiруi;
      - технологиялық қалыс қалуы.
      Солтүстiк Каспий жобасы жөнiндегi қол қойылған мәндi келiсiм-шарттардың (келiсiм-шарт құны 3 млн. доллардан астам) жалпы сомасынан жалпы сомасы 159 млн. АҚШ долларына жергiлiктi тауарлар мен қызмет көрсетулер сатып алынды. Қазақстандық компаниялар мердiгер ретiнде де қосалқы мердiгер ретiнде де болады, сондай-ақ шетелдiк компаниялармен консорциум құра отырып жобаға қатысады. Сонымен бiрге, көмекшi жұмыстарды (құрылыс-монтаж, көлiк, шаруашылық-тұрмыстық және т.б.) орындау мен өмiршеңдiкке арналған жабдықтар мен тауарларды - барлығы 5,2% жеткiзу келiсiм-шарттарындағы қазақстандық компаниялардың үлесi төмен болып қалады.
      Осыған байланысты, мұнай операцияларын жүргiзуге арналған қазақстандық тауарларды жеткiзу бөлiгiнде келiсiм-шарт стратегиясын әзiрлеу, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарында табиғи монополисттерден басқа қазақстандық тауар өндiрушiлердiң тауарларын, жұмыстарын, қызмет көрсетулерiн қорғау қажет.
      Теңiз мұнай операцияларының қажеттiлiгiне арналған жабдықтар мен қызмет көрсетулер материалдарының отандық өндiрiсiн дамыту одан әрi отандық өндiрушiлер өндiретiн өнiмдердiң сапасын халықаралық стандарттар деңгейiне дейiн көтеру, ассортименттi отандық жеткiзушiлердiң жоба операторларымен өзара әрекетi негiзiнде кеңейту теңiз мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға қазақстандық жеткiзушiлердiң тауарлар мен қызмет көрсетулерiн тарту, тауарлардың, жабдықтардың және қызмет көрсетулердiң жоғары технологиялық дамуына арналған салық режимдерi жөнiндегi артықшылықтарды қоса алғанда, қажеттi экономикалық жағдай құру, сондай-ақ импортерлерге және отандық өндiрушiлерге арналған тауарларды, жабдықтарды және қызмет көрсетулердi өндiру және жеткiзу жөнiндегi салық салудың тең жағдайын ұсыну қамтамасыз етiлуi керек.
      Құрлықтағы мұнай жобалары бойынша импорт орналастыруды дамытудың қазақстандық тәжiрибесi отандық өндiрушілердiң үлесi пайдалану шығындарында 80-90%-ке дейiн, капиталдық шығындарда 50-60%-ке дейiн жеткiзiлуi керек. Машина жасау және сервистiң көптеген отандық ұйымдары бәсекелестiк тауарлар мен қызмет көрсетулер шығаруға кiрiсiп кеттi.
      Теңiз мұнай-газ операцияларын iске асыруда қазақстандық кәсiпорындар мен ұйымдардың тиiмдi және жоспарлы өсiп отыратын қатысуы жағдайын құру үшiн мынадай iс-әрекеттер қабылданды:
      - тендерлiк ресiмдерде адал бәсекелестiктi қамтамасыз ететiн әлеуметтiк мердiгерлердiң барлығына тең жағдай жасалды;
      - қазақстандық өндiрушілердi, ҚР заңдарына сәйкес әкелiнетiн тауарларын мiндеттi сертификаттауды енгiзе отырып, олардың өнiмдерi мен қызмет көрсетулерiнiң бәсекелестiгiн арттыруды қорғау қамтамасыз етiлдi;
      - тендерлiк ресiмдердiң тегiс қамтитын мониторингi ұйымдастырылды;
      - жабдықтар мен қызмет көрсетулердi жеткiзудiң жасанды монополиясын болдырмау жағдайлары қамтамасыз етiлдi;
      - теңіз мұнай операцияларына қазақстандықтардың қатысуын дамытуды перспективалық бағыттары бойынша зерттеу жүйелерi ұйымдастырылды;
      - мұнай өнеркәсiбiнiң қажеттілігiне арналған өндiрiстi құруға қатысу үшiн жоғары техникалы және жоғары санаткерлi шетелдiк мердiгерлердi тарту шарттары құрылды;
      - қазақстандық өнiмдер мен қызмет көрсетулерге тендерлiк ресiмдер ұйымдастырушылардың кемсiтушiлiк режимдерiне барабар мән беру көзделдi;
      - тендерлiк ресiмдердi реттейтiн тұрақты және ашық нормативтiк-құқықтық база дамытылды және қалыптастырылды;
      - тұтынатын өнiмдердiң халықаралық стандарттар сапасы мен экологиялық қауiпсiздiгiн реттейтiн функциялар құқықтық жоспарда бекiтiлдi;
      - ISO халықаралық стандарттардың сапасы мен талаптарына сәйкестiгiн қамтамасыз ету саласындағы әлеуеттiк мердiгерлерге көмек көрсетiлдi.
      Жер қойнауын пайдаланушылар барлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде материалдық-техникалық қамтамасыз етудiң тексерiлген көздерiнiң артықшылықтарын сақтайтынын ескере отырып, жер қойнауын пайдаланушылардың логистикалық құрылымдарымен бiрiге отырып, қазақстандық өндiрушілердiң тауарлары мен қызмет көрсетулерiн жеткiзудiң неғұрлым оңтайлы варианттарын тұрақты пысықтау керек. Сонымен қатар, тауарлар мен қызмет көрсетулердiң бiр қатары:
      - теңiз және жердегi өнеркәсiп құбырларына арналған тегiстелген құбырлар шығару;
      - құрылысқа, коммуналдық шаруашылыққа және халыққа арналған пластмассалық құбырлар мен бұйымдар шығару (соның iшiнде жоғары қысымдағы полистирол мен полиэтиленнен);
      - құбырларға қорғаныш жамылғыларын жағу және бетондау;
      - түрлi бағыттағы свай өндiру;
      - төменгі кластардағы және шөгуi төмен жүк және көмекшi кемелер өндiру;
      - кессондар шығару;
      - метал конструкцияларын жинау және жөндеу;
      - тасымалдау ыдыстары мен жылжымалы құрамды жөндеу;
      - бетон конструкциялары мен детальдарын өндiру;
      - сусымалы құрылыс материалдарын өндiру және өңдеу;
      - сәндiк кiрпiштер, ұлутастар, iшкi өңдеу материалдарын өндiру;
      - лак, сыр өнiмдерiнiң кең ассортиментiн шығару;
      - теңiз жағалауы мен алшақ инфрақұрылымдар объектiлерi бойынша инженерлiк және жобалық қызмет көрсетулер;
      - қаржылық қызмет көрсетулер (банктiк және сақтандырушылық);
      - жергiлiктi авиациялық қызмет көрсетулер (тасымалдаудың аз жүк көтерiмдiлiгi мен радиусы);
      - қонақ үй шаруашылығы өндірiсiн ұйымдастыруға арналған аздаған шығындарға қатысына байланысты жақын болашақта ұсынылуы мүмкiн.
      Уақыт өте келе Қазақстанда бұрғылау ерiтiндiлерiне арналған реагенттер өндiрiсi, катализаторлар, ерiткiштер, присадоктар және теңiз операцияларына арналған азық-түліктер кейiн жер қойнауын пайдаланушылардың шығыстарын едәуiр қысқартатын, республика мен институционалдық инвесторлардың кiрiстерiн арттыруға әкелетiн өндiрiс ұйымдастырылады.
      КТҚС-ғы барлау, құрылыс және пайдалану операцияларын өндiру үшiн түрлi жер қойнауын пайдаланушылар қолданып жүрген технологиялардың әртүрлi болуы, инфрақұрылымды қолдаушы ұйымдардың тарапынан сұраныс және сервис каспий жағалауы аймағында бәсекелестiгi ең алдымен алыстатылған аудандарда өнiмдермен және қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету қиындықтарымен келiсiлген шағын және орта кәсiпорындардың пайда болу алғышартын құрады.
      Теңiз мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға қазақстандық жеткiзушiлердiң тауарлары мен қызмет көрсетулерiн тарту үшiн:
      - теңiз операцияларына арналған тауарлар мен қызмет көрсетулерге қажеттiлiгi туралы ақпараттандыру жүйесiн жақсарту;
      - отандық жеткiзушілердiң жоба операторларымен өзара әрекетi негiзiнде өнiмдер мен қызмет көрсетудiң түр-түрiн кеңейту;
      - тауарлар мен қызмет көрсетулердiң жергілiктi жеткiзушілерiн қолдау саясатын жүйелi өткізу;
      - отандық және импорттық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң сапасына салыстырмалы бақылау орнату;
      - әлемдiк үлгiлер деңгейiндегi теңiз операцияларына арналған отандық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң барлығының сертификатталуына қол жеткiзу талап етiледi.
      Өнеркәсiптiк ұйымдарды қайта бағдарлау кезiнде жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететiн, соның iшiнде - қорғаныс және конверсиялық әлеует ескерiледi.
      Теңiз мұнай операцияларын технологиялық қолдаудың негiзгi мiндеттерi:
      - машина жасау және металл өңдеудiң жекелеген ұйымдарын мамандандыру үшiн инвестициялар тарту (негiзгi қорды жаңа технологияларды пайдалана отырып жаңғырту, айналым капиталын толықтыра түсу);
      - қызмет көрсету саласында бiрiккен өндiрiс құруды ынталандыру (бұрғылау және скважиналарды жөндеу жөнiндегi операциялар, сейсмобарлау және геофизикалық ақпараттарды пысықтау, инфрақұрылым және т.б. объектiлердiң қызмет көрсетулерi);
      - инвесторлардың қазiргi технологияларды, лицензияларды, "ноу-хауларды" беруiн қамтамасыз ету;
      - тауарлар мен қызмет көрсетулердi стандарттау мен сертификаттау жүйелерiн жетiлдiру;
      - рыноктық бәсекелестiк ролiн арттыру есебiнен ұсынылып отырған тауарлар мен қызмет көрсетулердiң сапасын арттыру;
      - мұнай-газ теңiз операцияларын жүргiзу аудандарында жаңа бәсекелестiк қабiлетi бар өндiрiстер орналастыру;
      - мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға жергiлiктi мердiгерлiк компаниялардың барынша қатысуын қамтамасыз ету.
      Теңiз операцияларына арналған импорт тауарларына сұраныс, сондай-ақ үш жақты және көп жақты келiсiм жасасу жолымен қазақстандық өндiрiстiң шикiзаттары мен шала фабрикаттарын экспорттауды арттыруға пайдаланылуы мүмкiн. Жеткiзудiң осы тәртiбi Қазақстан Республикасында белгiлi өндiрiс болмаған жағдайда ұсынылады. Атап айтқанда бұрғылау жабдықтарын, құбырлар, теңiз кемелерiн және КТҚС-ғы теңiз операцияларына арналған платформалар әзiрленген кезде Қазақстаннан шығатын метал өнiмдерi жақын шетелдерде кең көлемде пайдаланылуы мүмкiн.
      Отандық мұнай-газ жабдықтары мен материалдары өндiрiсiн ұйымдастыру, теңiз мұнай операцияларына арналған сервистiк қызмет көрсетулердi көрсету мен мұнай операцияларын өткiзу кезiнде импорт орналастыру саясатын iске асыруды үйлестiру мақсатында "Қазақстандық келiсiм-шарт агенттiгi" ЖАҚ құратын акциялардың 50%-iн Ұлттық компанияның жарғылық капиталына беру қажет.
      Қазiргi уақытта машина жасау саласында мұнай-газ кешенi үшiн өнiмдер шығаруға бағытталған және КТҚС игеруге белсендi қатыса алатын 20-дан астам кәсiпорын бар. "Алматы ауыр машина жасау зауыты" АҚ және "ЗИКСТО" АҚ тербелме-станоктар, насостар, цемент араластырғыш, құбыр тасушылар, автоцистерналар және т.б.; "Белкамит" БК АҚ - буферлiк сыйымдылықтар, сұйытылған газдарға арналған танктер, газ сепараторларын, тұндырғыштар; "Павлодар машина жасау зауыты" AAҚ - түрлi үлгiдегi крандар шығарады.
      Машина жасау кешенi кәсiпорындары "С.М.Киров атындағы машина жасау зауыты" ААҚ (Алматы қ.) бұрғылау сайманын, "Белкамит" БК AAҚ (Алматы қ.) су бөлушi колонналарын, "Омега" ААҚ, "Зенит" Орал зауыты" AAҚ, "Гидроприбор" ҒЗИ" ААҚ арнайы кемелерiн, баржаларын өндiрудi игере алады. Қазақстанның машина жасау кәсiпорындары тұтас алғанда, мұнай-газ кешенi үшiн жылына 10 млрд. теңге көлемiндегi өнiмдер шығаруға мүмкiндiгi бар.
      Қазақстанда осы жобада пайдаланылуы мүмкiн барлық типтегi кемелердi жасау үшiн қуаттылық жеткiлiктi. Дегенмен, үлкен су ауқымын қажет ететiн кемелердi өндiру кезiнде оларды шығару орнынан Каспий теңiзi айдынына дейiн тасымалдауда проблемалар туындайды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда министрлiгi бiр уақытта кеме жасау верфiн шешуге мүмкiндiк беретiн, Ақтау қаласында жаңа кеме жасау зауытының құрылысын бастау мақсатты деп есептейдi. Қазiргi уақытта, арал құрылысын салу кезiнде тастарды тасымалдау үшiн "Зенит" АҚ және "Металист" ААҚ (Орал қ.) өндiрiстерiнiң жайпақ палубалы баржалары пайдаланылуы мүмкiн.
      Республикада диаметрi 530-1420 мм болатын мұнай сортаментiнiң электрмен дәнекерлеушi құбырлар өндiру жөнiндегi зауыт құрылысы жүзеге асырылатын "Морпорт Ақтау" ЕЭА (Маңғыстау облысы, Ақтау қ.) аумағында түрлi диаметрлi құбырлардың өндiрiсi жоспарланып отыр. Осы зауыттың құрылысын "Испат Кармет" ААҚ жүзеге асыратын болады. Ақтау қаласының әкiмияты құбыр зауытының құрылысына еркiн экономикалық аймақтан аумақ бөлiп бердi және бөлiнген алаңның топографиялық суретiн қоса алғанда, жер бөлу туралы құжаттар пакетiн "Испат Кармет" AAҚ бердi. Сондай-ақ "Казгипронефтетранс" Инжиниргтiк компаниясы" ЖАҚ "АВВ" норвегтiк компаниясымен бiрiге отырып, "Морпорт Ақтау" ЕЭА аумағынан жер учаскесiн бөлу шарты кезiнде тұрақты құрғақ докты қоса алғанда, металл конструкторлары (платформалар, баржалар) зауытын салуға ниет бiлдiрiп отыр.
      Отандық барит және цемент жеткiзу мүмкiндіктерi бар. Қазақстанда шамамен 152 млн. тонна барланған немесе дүниежүзiнде расталған барит қорының 40% болатын iрi барит қоры бар. Барит концентратын және ұнтақ үлгiдегi барит ауырлатқыштарымен барит шикiзатын өндiрумен және өңдеумен мұнай өндiрушi зауыттарды барит ауырлатқыштарымен толық қамтамасыз ететiн "Южполиметалл" ЖАҚ, "Жайрам ТБК" ААҚ, "Қарағайлы РУ" АҚ және "КАТЭП" ААҚ айналысады.
      Цемент өндiру жөнiндегi барлық отандық зауыттар Каспий теңiзiнен едәуiр алшақ орналасқанын және аумақтың тұтынуы Ресей жеткiзiлiмдерi есебiнен қамтамасыз етiлетiндiгiн назарға ала отырып, жаңа цемент зауытының құрылысын тұтынушыға тiкелей жақын салу мәселесiн қарастыру мақсатты. Қазiргi уақытта, "Восток-цемент" ААҚ-да жоба бойынша айқындалған көлемде "G" маркалы цементтi өндiру және жеткiзу бойынша қуаты бар.
      Теңiз мұнай операцияларын қамтамасыз ету үшiн мына жобаларды iске асыру белгiленiп отыр:
      - "Аташ" және "Форт Шевченко" карьерлерi - жасанды аралдар құрылысын салуға арналған тастарды жеткiзу мақсатында. Бұл орайда, тас блоктарын породаларды тiлу жолымен өндiру технологиясын қолдану қажет. Қопару әдiсiн пайдаланған кезде тастың денесiнде материалдың көтеру қабылетiн және коррозиялық төзiмділігiн төмендететiн сызат пайда болады;
      - "Испат Кармет" ААҚ және "Имстальком" ААҚ - бұрғылау қондырғыларында пайдалануға арналған, түрлi материалдарды жағалауға тасымалдауға арналған металл конструкцияларын әзiрлеу және монтаждау. Бұл орайда, Каспий теңiзiнiң жағалауында металл конструкцияларын жинақтау жөнiндегі зауыт орналастыру үшiн жер бөлу мәселесiн шешу қажет. Аталған кәсiпорындардың өндiрiстiк қуаттылығы тапсырыстарды орындау жөнiндегi жұмыстардың жоспарлы және қалыпты кезiнде КТҚС арналған металл конструкцияларының талаптарын толық көлемде қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi;
      - "Модуль" АҚ ПО" ЖАҚ - тұрмыстық-өмiр сүру және әкiмшiлiк мақсаттағы жедел жиналатын үй-жайларды толық кешенiн жеткiзу жолымен вахталық поселкаларды орналастыру үшiн. Бұдан басқа, қойма мақсатындағы жиналмалы модулдарды жеткiзуге болады. Осы кәсiпорын қалыпты жұмыс iстеуi кезiнде тұрғын-үй, әкiмшіліктiк және қойма алаңдарын толық жабатын, тәулігіне 60 текше метрден астам алаң шығыры алады;
      - Маңғыстау облысының қиыршық тас карьерлерiн тарту және шельфтiк инфрақұрылымдарды қамтамасыз ететiн автомобиль жолдарының құрылысы үшiн АМӨЗ арналған жол битумын өндiрудi қолға алу.
      Скважиналарды бұрғылауға арналған саймандар мен материалдардың шығысын шамамен есептеуге сәйкес каустикалық және кальциленген содаға мұқтаждық қуаттылығы жылына 200 мың тонна кальциленген сода өндiретiн "Сарытас" ААҚ (Қаратау қ.) және қуаттылығы жылына 15 мың тонна каустикалық сода өндiретiн Павлодар химиялық зауытының қолдағы жобаларын қаржыландыру шарты кезiнде толық қанағаттандырылуы мүмкiн.

      5.2.13. Экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық қауiпсіздіктi қамтамасыз ету
      Экологиялық ахуалды талдау
      Басқа iшкi теңiздермен және көлдермен салыстырғанда Каспий теңiзi тұйық және ағынсыз су қойнауы болып табылады. Каспийдiң экологиялық жүйесi жоғары эндемикалық флора мен фаунаны қамтиды. Каспий - планетамыздағы бекiре балығының дүниежүзiлiк тектiк қорының концентрациясы солтүстiк бөлiгi мен оған құятын өзендердiң экологиялық жүйесiнiң бiрегей қасиеттерiмен айқындалатын неғұрлым өнiмдi балық шаруашылығы су қойнауларының бiрi болып табылады. Каспий теңiзiнiң бiрегейлiгi оның географиялық және биохимиялық параметрлерiмен айқындалады.
      Каспийдiң солтүстiк және солтүстiк-шығысындағы суы таяз шельф аймағы бентостық организмдердiң жүздеген түрiн және планктондар мен түптегi балдырлардың ондаған түрлерiн қамтитын азықтық қорының негiзiн, балықтар мен құстардың табиғи өсiп-өнуiнiң бай ареалын бiлдiредi. Сондықтан Каспий теңiзi балықтарының барлық түрлерi, соның iшiнде бекiрелер Каспийдiң қазақстандық суларында және Едiл мен Жайық өзендерiнiң атырауларында мекендейдi.
      Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiндегi аралдарда каспий тюленiнiң мекендейтiн орындары бар. Сулы-сазды алқабында көшi-қоны кезiнде миллиондаған суда жүзетiн құстар уақытша мекендейдi, олардың үштен бiрi қыстауға қалады.
      Алайда, қазiргi уақытта аймақ теңiз деңгейi тасуының, өткен жылдардағы қоршаған ортаны ластаудың шешiлмеген проблемаларын және экожүйе азуының және биологиялық алуан түрлiлiктiң қысқаруынан жалғасып келе жатқан ағымдағы ластанудың салдарын қоса алғанда, экологиялық проблемаларға терiс әсер етуге байланысты бiрқатар қиындықтарды бастан кешiрiп отыр.
      Солтүстiк Каспий бiрегей экожүйесiнiң биоресурстарын, әсiресе, бекiре балықтарының түрлерiн сақтау мақсатында Едiл және Жайық өзендерi атырауларын қоса алғанда, Солтүстiк Каспийдiң шығыс бөлiгiнiң акваториясы ҚР Yкiметінiң қаулысымен 1974 жылы ерекше мәртебесi мен қорғау режимi бар қорық аймағы болып жарияланды. Ресей тарапымен қиылысатын қорық аймақтарын ескере отырып, Солтүстiк Каспийдiң барлық акваториясы қорық аймағы болып табылады.
      Қазiргi уақытта шетелдiк сарапшылардың бағалауы бойынша Каспий теңiзi биологиялық өнiмдiлiктi айқындайтын параметрлердiң бiрқатары бойынша сыни жағдайда тұр. Қалыптасқан экологиялық проблемалардың бiрқатары трансшекаралық сипатта болып отыр.
      Экологиялық проблемаларды шешу мақсатында бүкiл каспий жағалауы елдерi және Қазақстан Республикасы халықаралық ұйымдарының бiрлескен күштерiмен соңғы бiрнеше жылдар iшiнде аймақтық Каспий Экологиялық Бағдарламасын (КЭБ) iске асыруға қатысып отыр. КЭБ мақсаты экологиялық ахуалды тұрақтандыру және Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын, сондай-ақ халықтың тұрақты өмiр сүруi және теңіз экожүйесiн сақтау үшiн жағалаудағы аймақты сауықтыру болып табылады.
      КЭБ бiрiншi фазасын iске асыру шеңберiнде Каспий теңiзi мен оның жағалауындағы аймақтың проблемасын трансшекаралық диагностикалық талдау жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. КЭБ халықаралық және ұлттық сарапшыларының қатысуымен трансшекаралық диагностикалық талдауға әзiрлiк процесiнде өңiрдiң мынадай экологиялық проблемалары анықталды:
      - жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы, қоршаған орта жай-күйiнiң жалпы нашарлауы;
      - жағалау ландшафтарының шөлейттенуi және азып-тозуы, жағалау ареалдары мен инфрақұрылымдарының қирауы;
      - биоресурс, соның iшiнде бекiрелердi қоса алғанда, балықтардың кәсiптiк түрлерi қорларының төмендеуi;
      - халық денсаулығының нашарлауы;
      - техногендiк апаттар, мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп қызметiнiң нәтижесiнде жағалау аймағы мен теңiз суы ластануы ықпалының артуы.
      Каспий теңiзi экологиялық жүйесiнiң жай-күйi көбiне құрлық пен жағалау сулары акваториясын қамтитын жағалау аймағындағы экологиялық жағдайға, сондай-ақ теңiзге құятын өзен ағыстарының экологиялық жағдайына байланысты.
      КТҚС жағалау аймағында, қазiргi уақытта болған экологиялық жағдай тұрақсыздандыру факторларының, соның iшiнде табиғи және антропогендiк бiрiгуден туындаған табиғи ортаның прогрестi азып-тозуымен сипатталады.
      Каспий жағалауы өңiрiнiң табиғи жағдайлары жаздағы құрғақ ыстық, суық қысы мен күштi желдерiне негiзделген шұғыл континенттiк климатымен сипатталады. 75%-ға дейiнгi белсендi жел қызметiнiң әсерiнен Каспий теңiзi жағалауының аумағы дауыл эрозиясына және бос қалуға ұшырады. Бос қалу процесiнiң дамуы теңiз деңгейiнiң 2,5 м көтерiлу нәтижесiнде шамамен 1,3 млн. га алаңы бар жағалаудың орасан аумағын су басуына мәндi әсер етедi.
      Су басу және су астында қалу салдарынан, әртүрлi тасымал және желілік құрылыстарды, өнеркәсiп объектiлерiн, мұнай кәсiпшіліктерiн, елдi мекендерді, геологиялық ресурстар мекендеу ортасын, рекреациялық және басқа да объектiлердi қоса алғанда, жағалаулық инфрақұрылым бүлiндi немесе пайдаланудан шықты.
      Сондай-ақ жағалау аймағының экожүйесiнiң бұзылуы, грунт сулары деңгейiнiң көтерiлуi, жағалаулық аймақ топырағының сортаңдануы, жануарлар мен балықтардың мекендеу ортасының нашарлауы, ортаның өзгеруi, азықтық қордың қысқаруы байқалды. Арналар мен өзендер түбiнiң лайлануы кәсiпшiлiк балықтарының табиғи өсу мекенiне өтуiне кедергi туғызды.
      Каспийдiң солтүстiк шығыс бөлiгiне тән болып отырған апатты алай-түлей құбылыстарының салдарынан орасан зор жағалаулық аумақтардың оқтын-оқтын су астында қалуы болады, олар құрлықтың тереңiне ондаған километрдi алып жатыр. Бұл құбылыстармен балықтардың, бинтос және су өсiмдiктерiнiң құрлыққа шығып қалуы, биоресурстардың қырылуы қоса жүруде, ал су қайтқанда (шегінген) кезде теңiзге мұнай өнiмдерiнiң қалдықтарын және басқа да ластаушы қалдықтарды алып кетедi.
      Каспий маңы облыстарының аумағы кеуiп жатқан Арал теңiзi тарапынан шаңдатқан желдің әсерiне де ұшырап жатыр.

      Экологиялық ахуал нашарлауының антропогендiк факторлары
      Жағалау аумақтарының шөлейттену процесi топырақтың, оның iшiнде мұнай өнiмдерiнен химиялық ластануға байланысты әсерлерге, бұрғылау, әртүрлi желілік құрылыстарды салу, карьерлердi ұйымдастыру, сондай-ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде жүйесiз жолдарды салу және жолсыз жерлерде ауыр бұрғылау техникасын тасымалдау кезiндегi техногендiк әсерлерге байланысты едәуiр шапшаңдап отыр.
      Табиғат қорғау заңдарының талаптарын бұзу, өндiрiстiң артта қалған технологиясын қолдану нәтижесiнде және көмiрсутегi шикiзатын өндiру мен тасымалдаудың ұзаққа созылған кезiндегi өнеркәсiптiк авариялар салдарынан Батыс Қазақстандағы мазутталған жердiң жалпы ауданы 194 мың га, құйылған мұнайдың көлемi, - 5 млн. тоннаға жуық болып отыр, оның негiзгi бөлiгi Каспий маңындағы облыстарда жатыр. Мұнай өндiру жөнiндегi операциямен қоршаған ортаның радиоактивтiк және өзге де ластануы қоса жүруде.
      Мұнай-газ кешенi кәсiпорындары қызметi кезiнде факелдерде жүздеген миллиард текше метр газ жанып кеттi. Бұл орайда канцерогендiк көмiрсутектерi мен iлеспе газдар жануының басқа да қауiптi өнiмдерi атмосфералық ауаны ластай отырып, теңiз суларының беткейiне шөгiп, алыс қашықтықтарға кетедi, судың тұздануына әкеледi, сонымен бiрге, топыраққа, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiне, сондай-ақ халықтың денсаулығына терiс әсерiн тигiзедi.
      Кейбiр мұнай өңдеу кәсiпорындары iлеспе газдың артығын факелдерге жағады және оны толық кәдеге жарату үшiн қажеттi шаралар қолданылмайды. Iлеспе газды, оны ұтымсыз пайдалану тұрғысынан да, атмосфералық ауаны ластау тұрғысынан да кәдеге жаратудың өткiр проблемасы тұр.
      Каспий теңiзiнiң ластануы
      Теңiз деңгейiнiң көтерiлуi нәтижесiнде су басу аймағында 40 мұнай ұңғымалары қалды, келiсiм-шарт аумағынан шығып жатқан олардың бiр бөлігі иесiз қалып отыр. Олардың iшiнде 35 ұңғыма оларды тарату немесе тоқтатып қою жөнiнде шұғыл шаралар қабылдауды қажет етедi. Олар теңiз флорасы мен фаунасына қауiп төндiрiп отыр. Ұңғымалардың маңайындағы түп шөгiндiлерiнiң топырағында көмiрсутектерiнiң шоғырлануы өте жоғары.
      Су айдынының тұйықтығының және ағынсыздығының салдарынан теңiздiң өзін-өзi тазартуға табиғи қабiлетi шектеулi.
      Каспий теңiзi биологиялық әралуандылығының жай-күйi
      Каспий теңiзiнiң және оның жағалау аймағының бiрегей биологиялық әралуандығы экологиялық жүйенiң ажырамайтын байланысын құрайтын су бiрлестiгi мен жағалау бiрлестiгiн бiрiктiрiп тұр. Каспийдiң ихтиофаунасының кәсiпшілік орасан зор маңызы бар және әртүрлi бағалаулар бойынша балықтар мен дөңгелек ауыздылардың 76-дан 126-ғa дейiн түрлерi және кiшi түрлерi бар.
      Өткен жүзжылдықтың 20-40 жылдарында әдеттегi кәсiпшілік түрлерi Каспий миногасы, Едiл ұсақ майшабағы, Каспий алабұғасы, ақбалық, оларды аулаудың жалпы көлемi 80 мың тоннаға жуық болды. Алайда өткен жүзжылдықтың екiншi жартысында олар Қазақстан Республикасының және басқа да Каспий маңы мемлекеттерiнiң Қызыл кiтабына енгiзiлдi.
      Қазiргi кезде кәсiпшілiктiң түрлерiне дәстүрлi түрде бекiре, частик және теңiз балықтары жатады. Дүниежүзiлiк рыноктарда бекiре балықтары барынша тұтыну құндылығына ие.
      Соңғы жылдары балық аулау, оның iшiнде бекiре балықтарын аулау көлемi бiрнеше есе қысқарды. Бекiре балықтарының шұғыл қысқаруы табиғи өрiс аудандарының қысқаруына, қоршаған ортаның ластануына, жеткiлiксiз қорғау мен браконьерлiкке байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына Орал сүйрiгi популяциясын да енгiзу ұсынылып отыр.
      Өзендердiң гидрологиялық режимiнiң өзгеруiне және су деңгейлерінің ауысуына байланысты балықтың частик түрiн аулау өткен жүзжылдықтың 30-50 жылдарымен салыстырғанда 3-4 есе төмендеп кеттi.
      Килька биомассасы жағынан балықтың қалған түрлерiнен 2 есе асып түседi. Алайда, кильканың азық базасы - планктонның нашарлауына және шұғыл қысқаруына байланысты өткен жүзжылдықтың орта шенiндегi аулау көлемiмен салыстырғанда (40-45 мың т.) 1995 жылдан бастап Қазақстанда килька аулау 10 мың тоннаға дейiн төмендедi. 2001 жылдың маусым-шiлдесiнде Каспийде кильканың жаппай қырылуы барлық жерде байқалды.
      Мекендеу ортасының нашарлауы салдарынан балықтардың организмiнде патологиялық өзгерiстер болып жатады, мұның өзi бекiре тұқымдастардың ұрпақ өсiру мүмкiндiктерiнiң бұзылуына әкеп соғады. Организмге су, жер бетiндегi жануарлармен трофикалық байланыстар жүйесi арқылы уытты қосылыстар түседi. Бұл зиянды заттар балықтардың бұлшық ет ағзасында, бауыры мен уылдырығында, сондай-ақ тюлендер мен құстардың организмiнде өте шоғырланған күйiнде табылып отыр. Әртүрлi симптомдар мен жануарлар организмiндегi бұзылыстар байқалуда.
      Орал - Каспий өңiрiнде табиғи ұрық шашатын жерлер балықтың әралуан түрлерiнiң қорларын табиғи толықтырудың негiзгi көздерiнiң бiрi болып табылады. 1970 жылдардың ортасында (16 мың га дейiн) Жайық өзенi жайылмасындағы бекiре тұқымдастардың табиғи ұрық шашу қоры 1500 километрден астам жердi алып жатты. Жайық өзенi атырауларының лайлануына байланысты ұрық шашатын жерлердiң ауданы 922,5 га дейiн қысқарды.
      Қазiргi кезде табиғи көздермен қатар, бекiре тұқымдастардың қорларын толықтырулардың негiзгi көзi 1998 жылы пайдалануға енгiзiлген Орал-Атырау және бекiре балық өсiру зауыттары болып табылады. 1998-2001 жылдары iшiнде Жайық өзенiне 22,22 млн. бас жас бекiре жiберiлдi.
      Каспий теңiзiнде мекендейтiн бiрден-бiр сүт қоректi Каспий тюленi болып табылады. Өткен ғасырдың басында тюленнiң популяциясы 1 млн. жуық болды. Қазiргi кезде әртүрлi бағалаулар бойынша 300 мың басқа жуық болып есептеледi. 2000 жылы Каспий теңiзiнде он бес мыңнан астам тюлень қырылды, олардың 10 мыңнан астамы Қазақстан суларында қырылды. "Ит обасы" вирусының жайылуына олардың организміне мекендеу ортасы ластануының көпжылдық әсерi қосымша себеп болып отыр. Зерттеушiлердiң бағалауы бойынша зиянды заттар мен ластанудың жоғары деңгейi тюлендердiң жаппай қырылуына әкелiп соққан. Тюлендердiң организмiнде физиологиялық функциясы мен олардың өнiмдiлiгiне әсер ететiн хлорлы органикалық пестицидтердің, көмiрсутектерi мен ауыр металдардың жоғары шоғырлануы анықталған.
      Каспий теңiзiнiң ауданында құстар көшi-қонының аса маңызды жолдары өтiп жатады. Солтүстiк Каспийдің су батпақты жерлерi суда жүзетiн құстардың резерваты, ұя салатын, түлейтiн және жаппай көшi-қон орны болып табылады. Қазiргi кезде құстардың 278 түрi кездеседi, олардың iшiнде 110 түрi ұя салады, 76 түрi қыстайды және 92 түрi ұшып кететiн құстардың қатарына жатады.
      Мұнай мен газ өндiру биологиялық түрлерге жағымсыз әсер етедi. Каспийдiң солтүстiк шығысындағы мұнай кен орындарының шекарасына жақын жерлерде құстар табиғат ландшафтарына қарағанда 10 есе дерлiк аз кездеседi, ал жер бетiндегi мұнайдың мұнай сақталатын қоймаларда жыл сайын жүздеген құстар қырылып жатады.
      Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына Каспий теңiзiнде және оның жағалауында мекендейтін жануарлар мен өсiмдiктердiң 75 түрi енгiзiлген. Тұтастай алғанда, Каспий аймағының саунасы мен флорасы әлсiз зерттелген. Көптеген топтар (фитопланктон, зоопланктон және бентос фаунасы мен флорасы), сондай-ақ организмдердiң аз кездесетiн және құрып бара жатқан түрлерi туралы жеткiлiктi мәлiметтер жоқ.
      Жағалау фаунасы. Каспий маңы өңiрiнiң фаунасы экожүйенiң азып тозған бұзылу жағдайында тұр, ол сүтқоректілер, құстар мен тозаңдатқыш жәндiктер санының елеулi түрде азаюынан байқалады. Шаруашылықтың пайдалы түрлерiнiң ауыл шаруашылығы зиянкестерiне айналу фактісі байқалуда. Ветеринариялық және медициналық тұрғыдан жағымсыз мәнi бар түрлер, оның iшiнде жәндiктер мен кемiргiштер арасында өсiп келедi.
      Жыртқыш аңдар санының ұлғаю аясында тұяқты жануарлар санының азаюы байқалуда. Аймақтағы сүтқоректiлердiң маңызды кәсiпшілік түрi киiк болып табылады. Yстiрт және Едiл-Жайық популяциясы киiктер санының соңғы жиырма жылда 2 миллионнан 200 мың басқа дейiн қысқарды.
      Өңiр халқының денсаулығы. Соңғы он жыл iшiнде халық денсаулығы нашарлай түсуде, медициналық-демографиялық ахуалдың шектен тыс қолайсыз өсуi байқалады ауру мен халықтың өлiм-жiтiмiнiң көрсеткiшi өсе түсуде. Рак аурулары мен қан, тыныс органдарының аурулары әртүрлi инфекциялық аурулар республикалық көрсеткіштен 24 есе асып түседi.
      Өңiр елдегi және Каспий маңы елдерiнiң туберкулезбен ауруының жоғары деңгейiмен, нәрестелер шетiнеуiнiң жоғары көрсеткiштерiмен сипатталады. Ауытқу құбылыстары бар балалардың тууы кездеседi. Аналар өлiмi өңiрде республика мен ел бойынша алғанда едәуiр жоғары.

      Жаңа экологиялық қауiп-қатерлер
      Қазiргi кезге дейiн теңiз мұнай операцияларынан келген зиян ошақтық сипат алып, су массаларының араласуы салдарынан акватория бойынша да таралып отыр.
      Тау-кен-геологиялық жағдайлардың ерекшелiктерiн ескере отырып, көмiрсутегi шикiзатының құрлықтағы көлемiнiң өсуi, КТҚС-тағы көмiрсутектерi ресурстарын өндiру мен оларды тасымалдау жөнiндегi жұмыстар өндiрісi күкiрттi сутегi қалдықтары мен мұнай құйылулары пайда болуының ықтималдығын, сондай-ақ аймақтағы өнеркәсiптiк авариялар мен төтенше жағдайларды жоғарылата түседi.
      Экстремальдық қабаттар жағдайлары бар (1100 атмосфераға дейін, температура 125-150 градус) шельфтiң палеозой мұнайы (карбон, девон) аса iрi тұз асты мұнай кен орындарын пайдалану және агрессиялық қасиеттер (күкiртті сутегi 20-25 процент) өнеркәсiптiк авариялар мен төтенше жағдайлардың пайда болу қаупiмен қоса жүредi.
      Мұнай өндiру объектілерiндегi өнеркәсiптiк авариялар мен төтенше жағдайлардың ықтималдық жағдайы теңiз экожүйесi мен оның жағалау аймағында қиратушы факторлар туындауының үлкен қатерiмен байланысты.
      Алдын ала болжамдар бойынша Каспий маңы аймағындағы мұнай өндiрудiң көлемi 2015 жылға қарай 100 млн. тоннадан асып түседi. Бұл орайда өндiрудiң мүмкiн болатын шектi деңгейi белгiленбеген, ол теңiз экожүйесiне зиян келтiрмейдi.
      Каспий теңiзi бассейнiндегi көмiрсутектерi ресурстарын кең ауқымда игеру, сондай-ақ мұнай мен газды өңдеу жұмыс істеп тұрған өндiрiстiң инфрақұрылымын дамытумен және жаңаларын құрумен тығыз байланысты. Бұл қоршаған ортаға техногендiк жүктемелер деңгейiн әлденеше рет өсудi туғызады.
      Бұл орайда экологиялық жүйеге жағымсыз әсер едәуiр ұлғаяды, соның нәтижесiнде бiрқатар бүлдiрушiлiк факторлар, оның ішінде: балық миграциясы жолдарының бұзылуын, теңiздiң қайраң аймағындағы түбiнiң лайлануын және ластануын, теңiз суында зиянды заттар шоғырлануының артуын, акваторияның иесiзденуiн, сулы-сазды жерлердегi экожүйенiң бұзылуын, балықтар мен құстардың азықтық базасының қысқаруын және соның салдарынан - мекендеу ортасының нашарлауын, теңiз биоресурстарының қысқаруын күтуге болады.
      Сонымен бiрге, құрлықтың жағалау аумақтарында жүктеменiң ұлғаюы жүредi. Бұл орайда ландшафтардың ластану мен нашарлау ықтималдығы әлденеше рет өседi, соның салдарынан аумақтың одан әрi шөлейттенуi, жердiң иесiзденуi, жер бетiндегi жануарлар санының шұғыл қысқаруы болып өтедi, сондай-ақ ауыл шаруашылығына елеулi зиян келтiрiлуi мүмкiн.
      Қоршаған орта сапасының нашарлауы халықтың күнкөріс жағдайларына, сондай-ақ аймақтағы медициналық-демографиялық ахуалға да терiс әсерiн тигізеді.
      Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қорықтық аймақтағы шаруашылық қызметiне қойылатын ерекше экологиялық талаптар бекiтiлген. Алайда, Каспий теңiзiнiң қорықтық аймағында кез келген шаруашылық қызметi биологиялық алуан түрлiлiкке түзеуге болмайтын зиян келтiруi мүмкiн учаскелер бар. Зоналау жөнiндегi картаның болмауы қорықтық аймақтың сезiмтал және осал учаскелерiндегi жұмыс режимiн анықтауға мүмкiндiк бермейді.
      Өз-өзiнен құйылатын мұнай және гидрогеологиялық ұңғымаларды тарату немесе тоқтатып қою проблемасын шешу мақсатында Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi салалық бағдарламаны әзiрледi және оны iске асыру жөнiнде жұмыстар ұйымдастырылған. Каспий маңы облыстарындағы мұнай компаниялары мұнай кәсiпшілігінiң аумағын мазутталған топырақтан тазарту жөнiндегi жұмыстарды жүргiзуде.
      Алайда, өңiрде экологиялық ахуалды жақсарту үшiн қабылданып отырған шаралар тым жеткiлiксiз.
      Аймақтағы экологиялық ахуал күрделене түссе де, алайда, дегенмен де оны басқаруға болады. Сондықтан Каспий теңiзiнiң экологиялық жүйесiнiң сыни жағдайын тұрақтандыру және оны сауықтыру үшiн түбегейлi шараларды жүзеге асыру қажет.
      Шельфтi игеру жөнiндегi жоспарланып отырған кең ауқымдағы операциялардың қоршаған ортаға техногендік әсерлерiнiң мүмкiн болатын апатты салдарларының алдын алу үшiн белгiленiп отырған қызметке техногендiк жүктемелердiң шектi деңгейi анықталатын және қоршаған ортаға әсердi бағалау (ҚОӘБ) жүргiзiлетiн болады.
      Экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында мұнай операцияларының бастапқы кезеңiнде қоршаған ортаға қазiргi техногендік жүктемелерді елеулi түрде азайту жөнiнде стратегиялық мiндеттердi шешiп алу қажет.
      Бұл шаралар биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiктi сақтау және теңгермелi пайдалану, сондай-ақ трансшекаралық жағалау аймағын кешендi және орнықты пайдалану үшiн негiздер туғызады. Осы арқылы экологиялық ахуалды едәуір тұрақтандыруға, Каспий теңізінің қоршаған ортасын сауықтыру үшiн негiздер жасауға және халықтың қауiпсiз өмiр сүруін қамтамасыз етуге қол жеткiзiлетiн болады.
      Қойылған мiндеттердi шешу үшiн 2003-2015 жылдар iшiнде басым шараларды кезең-кезеңмен жүзеге асыру үшiн іс-қимылдардың мынадай бағыттары белгiленедi:
      - Каспий теңiзi экожүйесiнiң ластану қатерiн азайту және сапасын жақсартуға негiздер қалау үшiн өнеркәсiп көздерiнен қоршаған ортаға келетін ластануды барынша азайту; өнеркәсiптiк авариялар және қоршаған ортаның ластануы мониторингi кезiнде төтенше жағдайлардың алдын алуды және оған жауап беру жүйесiн құру; зертханалық қызметтердi дамыту қамтамасыз етiлетiн болады;
      - Каспий теңiзiнiң және оның жағалау аймағының биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiгiн сақтау және теңгермелі пайдалану үшiн негіздер қалау мақсатында азып-тозған сулар мен жағалау экожүйесi, балықтардың жайылуы мен ұрық шашатын жерi, сондай-ақ кәсiпшілік жануарлардың мекендеу ортасы қалпына келтiрiлетiн; Каспий теңiзiне және оның жағалау аймағының биологиялық ресурстарын сақтау және теңгермелі пайдалану үшiн тиiмдi тетiктер жасалатын болады;
      - жағалау аймағы халқының Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын басқаруға қатысуын қамтамасыз ету үшiн халықтың экологиялық ахуалдан хабардар болуы арттырылатын; жұртшылықтың шешiмдер қабылдауға қол жеткiзуi қамтамасыз етiлетiн (ҚОӘБ-ттi, қоғамдық тыңдауларды даярлауға қатысуы және т.б.) қамтамасыз етiлетiн болады.
      Қойылған мiндеттердi шешу және мақсаттарға қол жеткiзу үшiн алдағы жылдар iшiнде басым шаралар кешенiн кезең-кезеңімен жүзеге асыру көзделедi. I кезеңде - таяудағы үш жылда бiрқатар басым шараларды жүзеге асыру көзделедi, қалған басымдық iс-қимылдарды келесi кезеңдерде (II кезең - 2006-2010 жылдары және IІІ кезең 2011-2015 жылдары) орындау үшiн жоспарлау көзделедi. Жекелеген кезеңдер бойынша шараларды орындау қорытындылары жөнiнде жыл сайын түзету енгiзiлетiн болады.
      Iс-қимылдардың басым бағыттары аймақтағы негiзгi экологиялық проблемаларды жою үшiн әзiрленген және трансшекаралық жағалау аймағын кешендi (интеграциялық) және тұрақты пайдалануды, ластану деңгейiн азайтуды, биологиялық алуан түрлілiктi сақтауды қамтамасыз етудi көздейдi.
      Шараларды қаржыландыру мүмкiн болатын барлық көздерден, оның iшiнде табиғат пайдаланушылардан табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшiн төлемдер және қоршаған ортаны ластағаны үшiн айыппұл санкциялары түрiнде қалыптасатын қаражат көбiне республикалық және жергіліктi бюджеттерден көзделедi.
      Бағдарламаның экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық шаралар кешенiн iске асырудан күтілетiн нәтижелер көп жағдайда белгiленген шараларды дер кезiнде және сапалы жүзеге асыруға байланысты.
      Тарихи ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-шараларды дер кезiнде жүзеге асыру табиғи ортаға қазiргi техногендiк жүктемелердi елеулi түрде азайтуға, соған сәйкес, аймақтағы экологиялық ахуалды тұрақтандыруға әкеп соғады.
      Едiл мен Жайық өзендерi атырауларының арналарындағы гидромелиорациялық тұрғыдан түптi тереңдету жөнiндегi жұмыстарды жүргiзу бекiре балықтарының уылдырық шашатын жерге өтуiне мүмкiндiк бередi, осы арқылы табиғи уылдырық шашатын жерлер қалпына келтiрiлетiн болады.
      Өнеркәсiпте қазiргi заманғы бәсекеге қабiлеттi технологияны қолдану, сондай-ақ қоршаған орта сапасының халықаралық экологиялық және гигиеналық стандарттарына ауысу ағымдағы ластану деңгейiн едәуiр азайтуға мүмкiндiк бередi.
      Осы шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру және су және жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру үшiн негiздер жасалатын болады. Осы арқылы аймақтағы биологиялық алуан түрлiлiктi сақтау үшiн алғы-шарттар жасалады.
      Нормативтiк құқықтық актiлердi және табиғат қорғау органдарын басқарудың құрылымын жетiлдiру аймақтағы трансшекаралық жағалау аймағын интеграциялық (кешендi) және орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшiн негiз туғызады.
      Осының нәтижесiнде, экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық шаралар кешенiн iске асыру нәтижесiнде қоршаған ортаның жай-күйiне бақылау қою, Каспий теңiзi маңындағы экологиялық ахуалды басқару және ең бастысы халықтың қауiпсiз өмiр сүруiн қамтамасыз ету күтіледi.
      КТҚС-тағы мұнай операцияларының зиянды әсерiн барынша азайту мақсатында қосымша шектеу шараларын қабылдау қажет:
      - ОПЭ технологиясы, ұңғымаларды сынау мен авариялық жағдайлар себепшi болатын қысқа мерзiмдi және қатаң шектелген кезеңдердi қоспағанда, газды жандыруды жүргiзуге тыйым салу;
      - теңiз акваториясының шегi мен шегiнен тыс жерлерде жер қойнауында сұйық қалдықтарды көмудi қойнау учаскесiне мемлекеттiк сараптаманы және мемлекеттiк экологиялық сараптаманы жүргiзгеннен кейiн ғана жүзеге асыру;
      - оны барынша өнеркәсiптiк тұрғыдан пайдалану үшiн күкiрттi кәдеге жаратудың басқа әдiстерiн қарау. Өнеркәсiптiк пайдаланудың көлемiнен тыс артылып қалған күкiрт үшiн арнаулы полигондар - мысалы, өңделген кенiштердiң карьерлерiнде қойма жасау.
      Оң нәтижелерге қол жеткiзу үшiн Каспий аймағы елдерi үкiметтерiнiң аймақтық ынтымақтастық жөнiндегi құжаттарды - Мұнайдың ғаламдық құйылымының алдын алу және оған қарсы күресті қамтамасыз ету үшiн iс-қимылдардың аймақтық жоспарын, iс-қимылдардың аймақтық Стратегиялық жоспарын, халықаралық конвенциялар мен келiсiмдердiң принциптерi мен талаптарын, сондай-ақ Каспий теңiзiнiң теңiздiк қоршаған ортасын қорғау және жұртшылықты тарту жөнiндегi шектi конвенциясының жобасын iске асырудың маңызды мәнi бар.

      5.2.14. Төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктi қамтамасыз ету
      Мұнай операцияларының көлемiн арттыру және 2005 жылы Каспий шельфiнде мұнай өндiрудiң алда тұрған басталуы, Мемлекеттiк қор мұнай ұңғымаларының Каспий сулары басуының қанағаттанғысыз жай-күйi, жағалау аймағында трансшекаралық әсерлердiң қауiптi өндiрiстiк объектiлерiнiң жоспарланып отырған шоғырлануы, теңiзде көмiрсутегi шикiзатын тасымалдау көлемiнiң ұлғаюы қоршаған ортаға техногендiк жүктеменi және төтенше жағдайлар туындау қатерiн арттырады.
      Континенттi құрлықтың ұқсас кен орындарында (Теңiз, Қарашығанақ) орын алып отырған апатты авариялар мен олардың экологиялық, геологиялық-техникалық, экономикалық және басқа да терiс салдарлары Қазақстан Республикасының теңiзi мен iшкi суларында мұнай операцияларын жүргiзудiң ерекшелiктерiн ecкepe отырып, арнаулы шараларды қабылдау қажет екенiн көрсеттi.
      Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк кезеңiнiң iшiнде мұнайдың оны тасымалдау кезiндегi құйылулары байқалды. 2001-2002 жылдарда ғана мұнайдың танкерлерден құйылуының үш оқиғасы болды. Тасымалдау көлемiнiң ұлғаюымен бiрге мұнайдың құйылу ықтималдығы артып келедi.
      Келесi проблема Каспий мұнай ұңғымаларын су басуының қанағаттанғысыз технологиялық жай-күйi, мұның өзi 2001 жылғы қаңтар-ақпанда "Оңтүстiк-Батыс Тәжiғали" кен орнынан мұнайдың теңiзге құйылуына себепшi болды.
      Континенттiк құрлықтағы кен орындарын игеру мен пайдалану тәжiрибесi компаниялардың алыс шетелдерден өнеркәсiп қауiпсiздiгінiң техникалық және технологиялық нормаларына, кен орындарының тау-кен-геологиялық жағдайларына толық дәрежеде сай келмейтiн, сондай-ақ моральдық және физикалық жағынан ескiрген жабдықтарды алып келетiнiн көрсеттi.
      "Сұңқар" - жасанды аралының бұрғылау қондырғысының базасында 2002 жылғы маусымда өткен республикалық-командалық штаб жаттығуының қорытындылары, тұтастан алғанда, мемлекеттiк органдар мен мұнай компанияларының мұнай құйылуына әзiрлiгiнiң жеткiлiктi деңгейiн көрсеттi. Сонымен бiрге мұнай құйылуының алдын алу және оны жою жөнiндегi шараларды жоспарлау мен орындау мүдделi мемлекеттiк органдар мен мұнай компанияларының өзара iс-қимылын жетiлдiрудi де қажет етедi.
      Нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеуге қатысты, республикада "Техникалық және техникалық нормалар мен стандарттарда бар нормативтiк актiлердi әзiрлеу, беру, қабылдау, қолданысқа енгiзу, қолдану, жариялау, өзгерту, толықтыру және қолданысын тоқтату тәртiбiнiң" бiрыңғай ережесi жоқ екенiн атап өту қажет, өйткенi "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Қазақстан Республикасының Заңында жоғарыда аталған тәртiп айқындалмаған.
      Төтенше жағдайлардың алдын алу және азаматтардың өмiрiн қорғау мақсатында "Қазақстан Республикасының теңiзi мен iшкi су айдындарындағы мұнай құйылуының алдын алу және оларға жауап беру жөнiндегi ұлттық жоспарды" қайта қарап, толықтыру және теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу және оларға қарсы әсер eту кезiндегі төтенше жағдайлардың алдын алу мәселелерiн реттейтiн нормативтік құқықтық актілерді әзiрлеу қажет.
      Каспий теңiзiнiң Қазақстан секторындағы мұнай құйылуын, мүмкiн болатын өрттердi, мұнай-газ және мұнай тасымалы объектiлерiндегi техногендiк аварияларды жоюға, сондай-ақ күкiрттi сутегiнiң оқыс шығарылуы мен басқа да шұғыл жұмыстар кезiнде халықтың және зардап шеккендер лагерiн ұйымдастыруды жүзеге асыратын Қазақстанның бiрде-бiр теңiз кемесi, бiрде-бiр авариялық құтқару бөлiмшесi жоқ. Осыған байланысты су айдындарындағы зiлзалаларды, авариялар мен апаттарды жою үшiн арнаулы жүзу құралдарымен және авариялық-құтқару техникалық жабдықтарымен жабдықталған "Арнаулы теңiз авариялық-құтқару жасағын" құру, сондай-ақ республиканың Батыс өңiрiнде азаматтық қорғаныс полкiн жасақтау қажет.
      "Қазақстан Республикасының теңiзi мен iшкi суларында мұнай операцияларын жүргiзудiң қауiпсiздiгiн қадағалау жөнiндегi мемлекеттiк инспекция" мемлекеттiк мекемесi инспекторларының штат санын теңiзде өндiру, тасымалдау технологиясы мен техникасы, мұнай мен газ геологиясы, минералдық шикiзатты өңдеу және ұңғымаларды бұрғылау жөнiндегi мамандармен ұлғайту жөнiнде ұсыныстар енгiзу.
      Осы шаралардың нәтижесiнде мемлекеттiк деңгейде мұнай операцияларын теңiзде және iшкi суларда жүргiзудi бақылау күшейтiлiп, "Мұнай және өз-өзiнен құйылатын гидрогеологиялық ұңғымаларды тарату және тоқтатып қою" бағдарламасын iске асыру жөнiндегi жұмыс шапшаңдатылатын болады.
      Қазақстан Республикасына әкелiнетiн өнiмдердi бақылауды күшейту және осыған сәйкес "Мiндеттi сертификатталуға жататын өнiмдер мен қызметтер тiзбесiн" бұрғылау, мұнай-газ кәсiпшілігi, химиялық, геологиялық барлау жабдықтарымен толықтыру қажет.
      Қазақстан Республикасының теңiзiнде мұнай операцияларының ерекше сезiмтал экологиялық ауданда тұңғыш жүргiзілетiнiн және трансшекаралық әлеуетті қауiп туғызатынын назарға ала отырып, өнеркәсiп қауiпсiздiгi салаларындағы, тиiстi халықаралық орталықтар мен ұйымдардағы инспекторларды қоса алғанда, мемлекеттiк органдардың мамандарын жүйелi түрде оқытып отыру қажет.
      Географиялық тұрғыдан алғанда Каспий теңiзi халықаралық көл болып табылады және өнеркәсiптiк авариялардың салдарлары Каспий маңы мемлекеттерiнiң аумағына жағымсыз ықпал етуi мүмкiн.
      Сондықтан өнеркәсiптiк, көлiктiк авариялардың алдын алу мен олардың салдарларын жою саласындағы ғылыми зерттеулер, ғылыми-техникалық ақпарат және технологиялар алмасу мәселелерiндегi халықаралық ынтымақтастық ерекше маңызды болады.
      Қазақстан Республикасы тиiстi заңдармен Өнеркәсiптiк авариялардың трансшекаралық ықпалы туралы конвенцияға, Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдердi қорғау және пайдалану жөнiндегi конвенцияға, Ауаны үлкен қашықтықтан трансшекаралық ластау туралы конвенцияға қосылды, онда мемлекеттiң аварияларға жол бермеуi жөнiндегi жауапкершiлiгi көзделген.
      Теңiзде трансшекаралық ықпал ететiн өнеркәсіптiк, көлiктiк авариялар бола қалған жағдайда басқа адамдардың өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне және қоршаған ортаға зиян келтiргенi үшiн азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандырудың нормативтiк базасын жасау жөнiнде шаралар қабылдау қажет.
      Жоғарыда аталған шаралар кешенiн iске асыру нәтижесiнде Каспий теңiзi шельфiнiң Қазақстан бөлiгiн игеру кезiнде өнеркәсiптiк, тасымал авариялары мен өрттердiң пайда болу қатерiнiң азаюы күтiледi және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктiң қажеттi деңгейi қамтамасыз етiлетiн болады.

      5.2.15. Ғылыми-техникалық жағынан сүйемелдеу
      Серпiндi дамушы мұнай-газ кешенi республикада соған сәйкес мұнай-газ саласындағы ғылыми зерттеулер, әзiрлеумелер мен технологиялар жүргiзуге мамандандырылған барлық шет елдiк және отандық ғылыми және жобалау-технологиялық ұйымдарын бiртұтас кешенге үйлестiру және шоғырландыруды құру қажеттiгiн бiлдiредi, бұл барлық мұнай-газ секторындағы келiсiлген ғылыми-технологиялық саясаттың жүргiзiлуiн қамтамасыз етедi.
      Мұнай-газ саласының алдында тұрған мiндеттер деңгейiне сәйкес, ғылыми-техникалық мектептiң озық құрылымы, мұнай-газ операцияларының жалпы кешендерiн бiртұтас ғылыми және жобалау - терең зерделеу жүйесiмен қамтамасыз ету қажет. Аймақтың геологиялық құрылымы туралы базалық ақпараттың негiзгi көлемi, мұнай-газ бассейндерiнiң құрылысы мен орналастырылуы жөнiндегi бiлiм, мұнай-газдылық өлшемдерiнiң құны мен пайдаланылатын әдiстер кешенi және мұнай-газ операцияларының технологиясы қазақстандық ғылыми және жобалау-iздестiру ұйымдарында жинақталуға және өңделуге тиiс.
      КТҚС-да жоспарланып отырған сейсмикалық зерттеулердiң көлемiн ұлғайту кезiнде теңiз жобаларын табысты орындау үшiн техникалық жаңарту қажет: қазiргi заманғы телеметрикалық сейсмостанция, гидрофондары мен геофондары бар сейсмикалық костың жинағын, сондай-ақ мамандандырылған аз қайраңдайтын кемелер сатып алу қажет. Ауыспалы аймақта жұмыс жүргiзу үшiн сейсмикалық дабылды тiркейтiн радиотелеметрикалық жүйе, қайраңдайтын немесе ауа толтырылған төсенiш үстiндегi кемеге қондырылған жарылысты ұңғымаларды бұрғылайтын арнаулы бұрғылау қондырғыларын сатып алу қажет. Оңтүстiк Каспийдiң терең аймақтарында жұмыс жүргiзу кезiнде сейсмикалық косқа (стример) тiркелген кемелер қажет болады.
      Қазақстан геофизикалық компанияларды техникалық қайта жарақтандыру жобасын жүзеге асыру нәтижесiнде Каспий теңiзi шельфiнiң болашақ құрылымдарына 3D аудандық сейсмобарлауды сейсмикалық зерттеудi орындау көзделедi. Техникалық қайта жарақтандыру KTҚC-ның геологиялық құрылымын неғұрлым егжей-тегжейлi үйренуге мүмкiндiк беретiн сапалы қызмет көрсететiн отандық сервистiк қызмет көрсету ұйымдарының бәсекелестiк қабiлетiн жақсартады және перспективалы мұнай-газ құрылымы қорларын толықтырады.
      Технологияларды беру мен "ноу-хауды" бiлiктiлiктi көтеруден бөлiп қарауға болмайды, себебi қазақстандық персоналдар жобадан ең жоғарғы пайда табу үшiн жаңа технологияларды тиiмдi пайдалану мақсатында оқытылуға тиiс.
      Бұл бағыттағы мүмкiн болатын ынтымақтастық нысандарының бiрi мұнай компаниялары құрған "технологиялар клубы" болып табылады, оның мүшелерi ортақ мүдденi көздейтiн өзара зерттеу және әзiрлеу бағдарламалары бойынша ынтымақтасу мүмкiндiгiне ие болады (мысалы, ауыр мұнайдың дебитiн жоғарылату мәселесi жөнiндегi ынтымақтастық).
      КТҚС-тың көмiрсутектi ресурстарын игеру кезiндегi ғылыми-техникалық бiртұтас саясатын жүргiзу үшiн мыналар көзделедi:
      - республикада елiмiздiң мұнай-газ кешенiнiң озық дамуын қамтамасыз ететiн, әлемдiк деңгейдегi ғылыми-технологиялық мұнай-газ мектебiн құру;
      - Қазақстан Республикасының мұнай-газ ресурстарын кешендi игеру жөнiндегi бiртұтас ұлттық жүйесiнiң бас сараптамалық және ғылыми-технологиялық элементi ретiнде ұлттық ғылыми-технологиялық орталықтың қалыптасуын қамтамасыз ету (Қазақ мұнай-газ институты);
      - республика мұнай-газ кешенiне қазiргi заманғы ғылыми-технологиялық схемалар мен мұнай-газ саласының қалыпты дамуы жөнiндегi кешендi бағдарламалар, мұнай-газ өңдеушi өндiрiстер, көлiктер мен республика мұнай-газ кешенiнiң сервистiк инфрақұрылымын әзiрлеу мен енгiзу;
      - Қазақстан Республикасының ұлттық мүддесiн қорғаумен қамтамасыз ету мақсатында кен орындарын кешендi игерудiң барлық сатысында ғылыми-технологиялық сүйемелдеу мен инвестициялық жобаларды сараптауды жүзеге асыру, бiрiншi кезекте - жоғары экологиялық және технологиялық стандарттарды сақтау.
      Қазақстан Республикасының мүддесiн қорғау үшiн императивтiк тәртiппен көзделуге тиiс сараптамалық және iздестiру жұмыстарын жүргiзу кезiнде барлық жаңа жобаларда Қазақ мұнай-газ институты Қазақстанның мұнай-газ байлықтарын кешендi игеру жөнiндегi жұмыстарды сүйемелдеудiң бiртұтас жүйесiнiң маңызды сараптамалық және ғылыми-технологиялық буыны рөлiнде болуға тиiс.
      КТҚС-на көмiрсутегiн барлау және өндiру үшiн учаскелер беру кезiнде жаңа технологияларды берудегi жер қойнауын пайдалану жөнiндегi келiсiм-шартты бекiту қажет.
      ҚР Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi мұнай-газ деректерiнiң банкiн құру жөнiндегi жұмыстарды бастады (PetroBank). Осы мақсатта қуатты компьютерлiк кешен сатып алынды. Норвегия, АҚШ т.б. мемлекеттердiң мұнай-газ деректерi ұлттық банктерiнiң тәжiрибесi ескерiле отырып, бағдарламамен қамтамасыз ету және жұмысты ұйымдастыру бойынша халықаралық неғұрлым танымал компанияларды тарту жұмыстары жүргiзiлiп жатыр.
      Мұнай-газ деректерi банкiнiң жоспарлаған мiндеттерi мыналар:
      - басқару еңбегiнiң өнiмділігiн, объективтілiгiн көтеру арқылы ақпараттар көлемiн ұлғайту жолымен жер қойнауын басқарудың сапасын арттыру;
      - ақпаратты сақтау деңгейiнiң артуы есебiнен жер қойнауын пайдаланудың мемлекеттiк мүддесiн сақтау. Ақпаратты пайдалануға бақылау жасау;
      - геофизикалық деректерге шұғыл қол жеткiзе алу есебiнен интерпретацияның мүмкiндiгiн молайту;
      - мұнай-газ деректерiнiң мониторингi үшiн база құру;
      - мұнай-газ секторына инвестицияларды тарту үшiн негiз қалау;
      - геологобарлау жұмыстарындағы шығынды азайту, рыноктық тауар ретiндегi ақпарат құндылығын көтеру, ақпарат өткiзу рыногын кеңейту.

      5.2.16. Валюта мониторингiн ұйымдастыру
      Бағдарлама шегiнде КТҚС мұнай-газ кен орындарын игеру 2003-2015 жылдары инвестицияның үлкен көлемiн талап етедi. Олардың көп бөлiгi, бәрiнен бұрын атап айтқанда, KTҚC жылдам игеру кезiнде шетелдiк инвестициялар түрiнде тартылады.
      Бүгiнде Қазақстан Республикасы төлем теңгерiмiнiң күйi солтүстiк Каспий шегiндегi Аджип KKO жүзеге асыратын жұмыстарға едәуiр дәрежеде байланысты болып отыр. Республикадағы көмiрсутегiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналатын KTҚC болашағын ескере отырып, елiмiздiң төлем теңгерiмiнiң күйi КТҚС мұнай-газ жобаларымен едәуiр дәрежеде айқындалатын болады. Бұдан басқа, ipi ауқымды шетел инвестицияларын тарту ең бастысы, қарыз нысанында болады, бұл Қазақстан Республикасының сыртқы берешектерiнiң одан әрi өсуiне әкеледi.
      Төлем теңгерiмiнiң тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық қол жетiмділігiн, валюталық-қаржылық қатердi, сондай-ақ экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау төлем теңгерiмiн және сыртқы борыш статистикасын қалыптастыру үшiн пайдаланылатын ақпараттардың сапасын арттыруды талап етедi және бұл ақпараттың көлемi елiмiздiң экономикасына арналған KTҚC игеру жөнiндегi инвестициялық жобалардың мәндiлiгiне тура тепе-тең болуы керек. Бұл үшiн Бағдарлама шегiнде Ұлттық Банк валюта мониторингін ұйымдастыру мүмкiндiгiн қарастыруы керек.
      Валюта мониторингi КТҚС мұнай келiсiм-шарттарын iске асыру шегiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпарат жинауды бiлдiредi. Валюта мониторингiнiң мақсаты - төлем теңгерiмiнiң тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық қол жетiмдiлiгiн, валюталық-қаржылық қатердi, сондай-ақ экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау.
      Валюта мониторингiнiң негiзгi мiндеттерi болып табылатындар:
      - КТҚС кен орындарын игеру жөнiндегi келiсiм-шарттарды iске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпараттық база құру;
      - төлем теңгерiмiн, Қазақстан Республикасы сыртқы борышы статистикасы мен халықаралық инвестициялық позициялар үшiн Ұлттық Банк пайдаланатын ақпараттардың сапасы мен көлемiн арттыру;
      - Қазақстан Республикасы төлем теңгерiмi мен сыртқы борышын талдауды және болжауды жетiлдiру.

6. Қаржыландыру көздері және салық салу

      Қазақстан мұнай-газ кешенiнiң өсу қарқыны инвестициялардағы қажеттiлiктiң өлшемi мен құрылымын бередi, қаржыландырудың қандай да бiр көздерiнiң артықшылығын анықтайды, соның iшiнде отандық капиталды тарту мүмкiндiгiн қарайды:
      - КТҚС-ын жеделдетiп игеру кезiнде мұнай экспортына назар aудapa отырып шет елдiк инвестициялар ағынын ынталандыру қажет болады;
      - Каспийдi бiртiндеп игеру кезiнде ұлттық еңбек және қаржы көздерiнiң қатысуы, сатып алу мен шетел технологиясының лизингi үлкен маңызға ие болады.

      6.1. Инвестицияларға қажеттiлiк және қаржылық стратегия
      Бағдарлама бойынша инвестицияларға қажеттiлiк жер қойнауын пайдаланушылардың iздестiру-барлау жұмыстарының нәтижелілiгiне тiкелей тәуелдi. Кен орындарындағы көмiрсутегi қоры мен сапасы олардың әрқайсысының дамып келе жатқан энерготасушылар рыногы жағдайындағы табылған игеру тәртiбiн анықтайды. Негiзгi инвестициялар мыналар үшiн қажет:
      - iздестiру және геофизикалық жұмыстар жүргiзу;
      - табылған кен орындарын игеру мен өндiрудi ұйымдастыру;
      - өндiрiстi, тасымалдауды және өткiзудi кеңейту;
      - теңiз және жағалау инфрақұрылымын құру;
      - еңбек ресурстарын және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту.
      КТҚС-та мұнай операцияларын жүргiзу болжамы Қашаған кен орнынан 2005 жылы "алғашқы" мұнай алу, сондай-ақ мұнай өндiру деңгейiн 2010 жылы - жылына 40 млн. тоннаға және 2015 жылы - 100 млн. тоннаға жеткiзу жеткiлiктi күрделi қаржы мен инвестиция салуды талап етедi. КТҚС көмiрсутектерi ресурстарын игеру кезiндегi мұнай-газ секторының дамуына талап етiлетiн инвестицияларды талдау осындай шығын жобалары нормативтерiне және практикасына сәйкес жүргiзiледi. 2015 жылға дейiнгi күрделi және операциялық ең төменгi шығындарды бағалау көмiрсутектерiнiң 15% табу ықтималдығын негiзге ала отырып орындалды, шығындардың ең жоғарғы деңгейi Солтүстiк Каспий жобасы даму бюджетiнiң алдын ала деректерi бойынша және Дүниежүзілік Банктiң 2015 жылға дейiнгi кезеңдегi болжамдарының негiзiнде анықталды.
      Каспий теңiзiндегi мұнай-газ ресурстарын игеру үшiн кең ауқымдағы күрделi құрылыстар салу, өңiрi қажеттi ғимараттар, жабдықтар мен материалдарды жеткiзу қиын болатын еуразиялық континенттiң ортасында тұрғанын ескерсек, КТҚС-ты игерудегi инвестициялар болжамының базалық деңгейi үшiн күрделi және операциялық шығындардың ең төменгi және ең жоғарғы деңгейлерiнiң орташа өлшемдi көрсеткiшi қабылданды.
      Сонымен, КТҚС-ты игерудегi инвестициялар болжамы 2003-2005 жылдарда 966 млрд.теңге немесе - 6 млрд. АҚШ доллары шамасында, 2006-2010 жылдары 1658 млрд.теңге немесе - 10,3 млрд. АҚШ долларына жуық және 2011-2015 жылдарға шамамен 2511 млрд. теңге немесе - 15,6 млрд. АҚШ долларына жуық күтілуде (1 АҚШ долларының бағамы 161 теңгеге тең).

         19-сурет. КТҚС-ты игерудегі инвестициялар болжамы
                     (млрд. АҚШ долларымен)

      (қағаз мәтіннен қараңыз)

      Бағдарламаның қаржылық стратегиясы инвестициялық процеске қатысушылар арасында оңтайлы бөлу тәуекелi кезiнде көмiрсутектерi теңiз кен орындарын әзiрлеудiң тиiмдiлiгiн қолдауға бағытталған.
      Қаржы стратегиясының негiзiне жер қойнауын пайдаланушылар мен инвесторлардың алғашқы игеру жоспарын бекiткенге дейiнгi барлық барлау тәуекелiн толық қабылдау шарты алынған. Коммерциялық қор табылған жағдайда жер қойнауын пайдалануға келiсiм-шарт ережелерiн және Қазақстан Республикасы заңдарының нормаларына сәйкес ескере отырып инвестицияларды пайдаланғаны үшiн есептелген проценттердi қоса алғанда, кен орындарын барлау мен бағалау барысында келтiрiлген жер қойнауын пайдаланушылар шығындарының тиiстi бөлiгiне өтем жүргiзiледi.
      Инфрақұрылым объектiлерiн инвестор құрылысты қаржыландыратын келiсiм-шарттарында белгiленедi, жұмсалған инвестиция қайтару мен рентабельдiктiң әдiл нормасын алу үшiн жеткiлiктi уақыт кезеңi iшiнде өндiрiстiк объектiлерге техникалық қызмет көрсетудi пайдалануға беруге енгiзедi және қамтамасыз етедi. Содан кейiн өндiрiстiк объектiлер мемлекет меншiгiне өтедi.
      Мұнай мен газ өндiрудi арттыруды қамтамасыз ету үшiн болашақта мұнай-газ операцияларынан түсетiн түсiмдермен қамтамасыз етiлетiн жер қойнауын пайдаланушылардың бағалы қағаздары шығарылуы және сату жолымен қазақстандық көздерден қосымша қаржы ресурстары тартылуы мүмкiн. Отандық жинақтаушы зейнетақы қорлары, екiншi деңгейдегi банктер, басқа қаржы ұйымдары, жеке тұлғалар бағалы қағаздардың сатып алушысы болады.
      Өндiрiстiк инфрақұрылымның iрi және iшiнара орташа объектiлерiне мүдделi бiрнеше жер қойнауын пайдаланушылар мен Ұлттық компанияның үлестiк қатысуы негiзiнде қаржыландыру көзделедi.
      Iлеспе инфрақұрылымдардың (автомобиль және темiр жол, әлеуметтiк инфрақұрылым объектiлерi және т.б) объектiлерi және қызметтерi халықтың да өнеркәсiптiң де қажеттілiктерiне қызмет ететініне қарамастан жеке инвесторларды тарту үшiн жеткіліксіз пайда генерациялауы мүмкiн. Мұндай объектiлер әдеттегi практикада проблеманың осындай түрiмен айналысатын қаржы мекемелерiнiң қарыздары және кредиттерi арқылы қаржыландырылуы керек.
      Бағдарламаны iске асыруға арналған iшкi инвестициялық ресурстарды (Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры, зейнетақы және сақтандыру қорлары, даму және басқа да қаржы институттарының банкi) барынша тарту қаржы стратегиясының басымды компоненттерiнiң бiрi болуы керек.

      6.2. Жер қойнауын пайдаланудың салықтық режимi
      Салық заңдарының дамыту және КТҚС мұнай операцияларын жүргiзуден бюджетке түсетiн түсiм деңгейiнiң арттыру үшiн қолданыстағы салық режимiн жетiлдiру және жаңа үлгiсiн енгiзу мүмкiндiгiн зерттеу жөнiнде шаралар қабылдау керек.
      Ағымдағы заңдарға сәйкес жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екi үлгiсi қолданылады. Бiрiншiсi, жер қойнауын пайдаланушының қол қою бонусы мен коммерциялық табу бонусынан басқа, өндiрiлген көлемге байланысты жылжымалы шкала бойынша келiсiм-шарт және роялти жасалған күнi қолданыстағы барлық салықтарды төлеуiн көздейдi.
      Екiншi үлгi, өнiмдердi бөлу туралы келiсiмге негiзделген. Республика мен мердiгерлiк компания арасындағы өнiмдердi бөлу тетiгiн жетiлдiру мақсатында үш триггерлiк СРП:
      - көлемдiк коэффициентi бойынша (өнiмдердi жинау);
      - R-факторы бойынша (кiрiстiң шығыстарға қатысы);
      - рентабельділiктiң iшкi нормасы бойынша пайдалануды заңды түрде бекiту қажет.
      Болжамды бағалау жағдайында инвестордың барлау және өндiру, тапқан пайдасының парасатты нормасын және бөлiнетiн кiрiстегi Республиканың ең көп үлесiнiң бағасын айқындау үшiн әрбiр триггерге арналған босағалық мән жер қойнауын пайдалануға арналған әрбiр нақты келiсiм-шарт бойынша келiссөз барысында айқындалатын болады.
      Сонымен бiрге, KTҚC мұнай операцияларын жүргiзу кезiнде жер қойнауын пайдаланушылар үшiн қолданыстағыға қоса салық режимiнiң жаңа үлгiсiн (Үшiншi) енгiзу көзделiп отыр. Бұл үлгi шельфтегi мұнай өндiру жөнiндегi қызметтi жүзеге асырып жүрген басқа мемлекеттердiң (мысалы, Норвегия) тәжiрибесiн ескеретiн болады.
      Салық режимiнiң осы үлгiсi жер қойнауын пайдаланушының:
      - қол қою бонусын;
      - мұнай өндiруге салынатын салықты;
      - үстеме пайдаға салынатын салықты төлеуiмен негiзделедi,
      сондай-ақ:
      - коммерциялық табу бонусынан;
      - роялтиден;
      - өнiмдi бөлу бойынша мемлекет үлесiнен басқа, Салық кодексiмен белгiленген салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрiн төлеумен негiзделедi.
      Жер қойнауын пайдаланушы өндiрiп алған мұнай көлемi мұнай өндiруге салынатын салық объектiсi, Халықаралық (Лондондық) мұнай биржасындағы есеп беру салық кезеңiндегi мұнай сорттары эталондарының котировкасы ("Смесь КТК", "Брент", "Юралс" және мұнайдың басқа да сорттары) бағасы бойынша есептелген оның құны салықты есептеу базасы болып табылады.
      Инвестицияның едәуiр көлемiн ескере отырып, алғашқы уақытта мұнай жобаларын, сондай-ақ мұнай өндiруге салынатын салық ставкасының рентабельдiлiктiң жеткiлiктi нормасын инвесторға бере отырып, iске асыру мұнайға биржа бағасының котировкасына байланысты сараланып белгiленедi.
      Үстеме пайда туындаған кезде жер қойнауын пайдаланушының салық кезеңi iшiнде корпоративтiк табыс салығын төлегеннен кейiн алатын таза кiрiс сомасы үстеме пайдаға салынатын салық объектiсi болып табылады.
      Салық төлеушiнiң инвестициялық қызметiн ынталандыру үшiн үстеме пайдаға салынатын салық тiркелген активтердiң өсуiн толық өтеген жағдайда келiсiм-шарт бойынша өтелмеген шығындардың жинақталған сомасының 10%-ынан асатын жер қойнауын пайдаланушының таза кiрiсi бөлiгiнен ғана алынады. Бұл ретте, жеңiлдетiлген соманы жер қойнауын пайдаланушы инвестициялық бағдарламаларды дамытуды толық өтеген жағдайда, өтелмей жинақталған күрделi қаржылық шығындарды азайтуға бағыттауы тиiс.
      Үстеме пайдаға салынатын салық ставкасы салық кодексiнде белгiленедi.
      ҚР Салық кодексiмен көзделген салық және басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша мiндеттi салықтарды есептеу, оларды төлеу жөнiнде мiндеттеме туындаған сәтте ҚР салық заңдарына сәйкес жүргiзiледi. Ұсынылып отырған жаңа үлгi салық режимiнiң тұрақтылығын көздемейдi.
      КТҚС көмiрсутегi ресурстарын игеру кезiнде қолданыстағы заңдардағы салық салудың үшінші үлгiсiне қатысты тиiстi өзгерiстер енгiзу кезiнде салық салу режимiнiң барлық үш үлгiсiн де пайдалану қарастырылады. Бұл орайда, Келiсiм-шарт пен әрбiр жекелеген келiсiм-шартқа арналған тиiстi салық режимiнiң неғұрлым тиiмдi үлгiсiн таңдау құқығын Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеуi тиiс.

7. Бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелері

      7.1. Өндiрiстiк индикаторлар
      КТҚС игеру бағдарламасын iске асыру мұнай өндiрудiң көлемiн 2015 ж. 100 млн.т. дейiн, КТҚС-да 2003-2004 жылдардың алғашқы кезеңдерiнде мұнай өндiру көзделмеген. Ал, 2005 жылы шамамен 0,5 млн.т болмақ. Сонан кейiнгi жылдарда өндiрiлетiн мұнайдың болжамы мынадай болмақ: 2006 ж. - 8 млн.т, 2007 ж. - 11 млн.т., 2008 ж. - 14 млн.т., 2009 ж. - 21 млн.т., 2010 ж. - 40 млн. т., 2011 ж. - 52 млн.т., 2012 ж. - 64 млн.т., 2013 ж. - 76 млн., 2014 ж. - 88 млн т., дейiн және 2015 ж. 100 млн. тн. дейiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
      Газ өндiрудiң болжамды көлемi 2005 ж. - 0,3 млрд. м 3 . Кейiнгi жылдардың болжамы мынадай болмақ, 2006 ж. - 5 млрд.м 3 , 2007 ж. - 7 млрд.м 3 , 2008 ж. - 10 млрд.м 3 , 2009 ж. - 13 млрд.м 3 , 2010 ж. - 24 млрд.м 3 , 2011 ж. - 31 млрд.м 3 , 2012 ж. - 38 млрд.м 3 , 2013 ж. - 45 млрд.м 3 , 2014 ж. - 52 млрд.м 3 және 2015 ж. - 63 млрд.м 3 -ге дейiн жеткiзу көзделіп отыр.
      Бұл орайда мұнай өнiмдерiне республиканың iшкi қажеттіліктерiн қамтамасыз ету үшiн ҚР МӨЗ 2005 ж., жылына 9,5 млн. т. дейiн, 2006 ж. - 11,4 млн.т., 2007 ж. - 12 млн.т., 2008 ж. - 13 млн.т., 2009 ж. - 13,8 млн.т., 2010 ж. - 14,8 млн.т., 2011 ж. - 15,7 млн.т., 2012 ж. - 16,7 млн.т., 2013 ж. - 17,6 млн.т., 2014 ж. - 18,5 млн.т. және 2015 ж. - 18,6 млн.т. мұнай өңдеу талап етiледi.
      Батыс Қазақстанда өндiрудiң перспективтi өсуiн ескере отырып, Атырау-Самара мұнай құбырында Қазақстан мұнайы экспортын негiзгi транзиттi бағытының өткiзу қабiлетiн 2003 жылы 16,5 млн. т., 2004-2005 жылдары 19 млн. т., 2005-2006 жылдары 25 млн.т. дейiн арттыру болжанып отыр.
      КТҚС игеру одан әрi 2005 жылы 2620 адам құраған және 2015 жылы шамамен 25390 адам құрайтын жоба iске асыруда жұмыспен қамтуды арттыруды талап етедi.

      7.2. Қаржылық нәтижелер
      КТҚС мұнай операцияларын жүргізу iздестiру және геофизикалық жұмыстарды өндiру, анықталған кен орындарын игеру және өндiрiп алуды ұйымдастыру, өндiрiстi, тасымалдауды және өткiзудi кеңейттi, теңiз және жағалау инфрақұрылымын қалыптастыру, 2003-2005 жылдары шамамен 900 млрд.теңге (6 млрд. долларын), 2006-2010 жылдары шамамен - 1545 млрд.теңге (10,3 млрд. АҚШ долларын) және 2011-2015 жылдары - 2340 млрд.теңге (15,6 млрд. АҚШ долларын) талап ететiн еңбек ресурстары мен әлеуметтiк инфрақұрылымдарды дамыту үшiн өз атынан үлкен инвестициялар көлемiн тартады.
      Оң қаржылық нәтижелерге қол жеткiзудi жылдамдату мынадай болжамдар кезiнде күтіледi:
      - мұнай пайдаланудың ең бiр перспективалы учаскелерi КТҚС-ты игерудiң бiрiншi кезеңiнде iске асырылатын болады;
      - мұнайдың орташа бағасы азаймайды, ал тасымал және өткiзу тарифтерi - жоғарыламайтын болады;
      - қол қою бонусының мөлшерi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес және Каспий маңында жүзеге асырылған мұнай жобаларына ұқсас айқындалатын болады.
      КТҚС игерудiң бiрiншi кезеңiнде теңiз мұнай-газ операцияларынан мемлекеттiк бюджетке тiкелей түсiмдер қол қою бонустарының төлемдерi, Қашаған кен орындарындағы коммерциялық табылу бонусы, кен орындарын барлау және инфрақұрылым объектiлерiн әзiрлеу жөнiндегi күрделi қаржыны игеру нәтижесiнде алынатын болады.
      КТҚС игерудiң екiншi кезеңiнде теңiз операцияларынан мемлекеттiк бюджетке тiкелей түсiмдер бiржолғы төлемдердiң қысқару салдарынан азаяды. Сонымен бiрге, жүргiзiлген инвестициялар, импорт орналастыратын тауарлар мен қызметтердi өндiру теңiз операциясы инфрақұрылым қызметi салдарынан түсiмдер өсе бастайды.
      Көмiрсутектерiн өткiзуден кiрiстердiң негiзгi бөлiгiнiң түсуi игерудiң бiрiншi және екiншi кезеңiн аяқтағаннан кейiн басталады. Үшiншi кезеңде мемлекеттiк бюджет теңiз операцияларынан барған сайын өсiп отыратын түсiмдер тасқынын алатын болады.

      7.3. Теңiз операцияларын мемлекеттік реттеу жүйесiн жақсарту
      КТҚС көмiртегi ресурстарын игерудi мемлекеттiк реттеу жүйесiн жақсарту Қазақстан Республикасын дамытудың заңды процесi болып табылады. Бұл орайда, қазiргi проблемаларды шешетiн мәселелер кешенi:
      - жер қойнауын пайдалану;
      - экология;
      - әлеуметтiк даму;
      - халықаралық қатынастар;
      - тұрақты экономикалық өсу;
      - экономикалық құрылымның кем-кетiктерiн түзеу және т.б қамтиды.
      Отандық заңдар, мемлекеттiк басқарудың құрылымы әлеуметтiк-экономикалық дамудың мiндеттерiне сәйкес неғұрлым жоғары деңгейге шығады.
      Бағдарлама теңiз операцияларын көлiктiк қамтамасыз етуге бағытталған, ол мұнай-газ кешенi ұйымдарының қызметiне бақылау жасау жөнiндегi мемлекеттiк мiндеттердi орындаудың қажеттi толық шарты ретiнде қызмет етедi.

      7.4. Мұнай-газ кешенiн дамытудың тұрақтылығын қамтамасыз ету
      Бағдарлама елдiң мұнай-газ кешенiнде салааралық және құрылымдық тепе-теңдiктi:
      - технологиялық жалғасымда - iздеудi, барлауды, өндiрудi, тасымалдауды, ұқсатуды, өткiзудi;
      - мұнай және газ технологиялары арасында;
      - өндiрiстiк ұйымдардың iрi, орташа және шағын түрлерi арасында;
      - игерудiң әр түрлi сатысындағы кен орындарының арасында;
      - табиғат пайдалану қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды молайтуды қамтамасыз етедi.
      Өзiмiздiң ғылыми-техникалық және өндiрiстiк инфрақұрылымды әлемдiк деңгейде қалыптастыру Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешенiнiң бәсеке қабiлетiн, iшкi рыноктың қажеттiлiгiн кепiлдi түрде қанағаттандыруды және сыртқы рыноктың көптеген және түрлi жоспардағы талаптарына барабар жауап берудi қамтамасыз етедi.

      7.5. Инвестициялық тартымдылығын арттыру
      КТҚС теңiз операциялары, сондай-ақ оларды қамтамасыз ету және қызмет көрсету жөнiндегi қызмет қысқа мерзiмдi кезеңде де, сондай-ақ ұзақ мерзiмдi кезеңде де қосылған жоғары құны әкелетiн болады. Басқа да оңды шарттармен жиынтығында ол Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын көтерудi айқындайтын болады.
      KTҚC мұнай-газ кен орындары учаскелерiнде де жобалар игеру жөнiндегi табысты жұмыс инвесторлардың рыноктық капиталының өсуiне әсер ететiн болады. Iрi мұнай-газ компаниялары үшiн Каспийдегi жобаларға қатысу инвестициялық тәуекелдерiн нормаға түсiру жөнiндегi стратегияларының бiр бөлiгiне айналады.
      Жоғары қосылған құн жасаудың басты бiр элементi инфрақұрылымды қолдануды тиiмдi пайдалану, операторлық функцияларды шоғырландыру, уәкiлеттi органдардың жобалау алдындағы және маркетинг алдындағы жер қойнауын пайдалану учаскелерiн дайындау есебiнен трансакциондық шығындардан алатын үнемдеу болады.
      Мультипликаторлық тиiмдiлiк мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң көбеюiне және мемлекет меншiгiндегi материалдық активтер құндылығының тоқтаусыз артуына әкеледi. Бұдан басқа iздестiру-барлау қызметiндегi инвестициялар Қазақстанның жер қойнауының құндылығын арттырады.

      7.6. Халықтың тұрмыс сапасын арттыру
      Жаңа жұмыс орындарын құру және Қазақстан азаматтарының жеке табыстарын арттыру, табиғат жағдайлары мен ресурстардың әлеуметтiк маңызды түрлерi бойынша күрделi Каспий маңындағы аймақтар халқының өмiр сүру жағдайларын жақсарту жөнiндегi шаралармен бiрге жүргiзiлетiн болады.
      Кiрiстердiң өcуi өздерiнiң өмiр сүру жағдайларын өздерi жақсартуға, бастамашылықтарды және шығармашылық әлеуетiн көтеруге мүмкiндiк бередi. Әлеуметтiк мәселелердiң бiр бөлiгiнiң мемлекеттiң жер пайдаланушылармен жасасқан келiсiм-шарттар арқылы шешiлуi, жергiлiктi басқару органдарының маңызды проблемаларға назар аударуы үшiн, сондай-ақ қазiргi заманғы технологияны пайдалана отырып жалпы кәсiптiк және мәдени даму мәселелерiнде Каспий маңы аймағындағы адам ресурстарының үнемi дамуы үшiн жағдай жасайды.
      Кәсiби бiлiктiлiк деңгейiнiң өсуi, жаңа еңбек ұжымдарын және корпоративтiк дәстүрлер құру өндiрiс қызметiн байытады және еңбекке деген моральдық ынтаны арттырады. Жұмыскерлердiң әлеуметтiк беделiн арттыру және барлық тұрғындарды әлеуметтiк қамсыздандыру халықтың құрылымын жақсартуға, отбасы және бала тәрбиесi мәселелерiн шешуге мүмкiндiк бередi.

8. Бағдарламаны орындауды ұйымдастыру

      Бағдарламаны орындауды ұйымдастыру республикалық және жергiлiктi басқару органдары үшiн жауапкершілiк аймақтарын айқындауды және бекiтудi көздейдi. Каспий маңы аймағындағы жұмыстар ауқымы КТҚС көмiрсутектерi ресурстарын игерудегi ғылыми-негiздi мiндеттердi жүйелi шешуге бағытталып, теңiз операцияларын, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуды үйлестiретiн орта мерзiмдi аймақтық және салалық бағдарламалар әзiрлеудi талап етедi.
      Өңiрлiк даму бағдарламаларын әзiрлеу үшiн ғалымдар мен мамандарды кеңiнен тарту, теңiз мұнай-газ операцияларын дамытудың әлеуметтiк және экологиялық аспектiлерiн ашық түрде қоғамдық талқылау талап етiледi.
      Мына мәселелердi шешу кезiнде республикалық және жергiлiктi өкiмет органдарының, министрлiктердiң және мұнай компаниялары мен ұлттық компаниялардың күштерiн бiрiктiретiн теңiз операциялары инфрақұрылымын құру жөнiндегi iс-әрекеттер тетігі құрылуы тиіс:
      - бастапқы ақпаратты жинау, жүйелеу және талдау, мұнай-газ инфрақұрылымын қалыптастырудың техникалық, экономикалық, экологиялық, сейсмикалық және оқу проблемалары бойынша зерттеудi ұйымдастыру және жүргiзу;
      - мемлекеттiң, өңiрлердiң, мұнай компанияларының мүдделерiн келiсу және инфрақұрылымдық объектiлердi құрудың басымдылығын, кезектілігiн, мерзiмiн, көлемiн және оларды жобалау мен салудың бағдарланған құнын белгiлеу;
      - КТҚС игеруге қажеттіліктер үшін мұнай-газ өнеркәсiбiнің инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi ұсыныстарды әзiрлеу.
      Теңiз операцияларын ұйымдастыру теңiз блоктарын зерделеу дәрежесiне қарай ерекшеленедi. Барлау жүргiзудi талап ететiн блоктар бойынша табиғат пайдаланушылармен ("ҚазМұнайГаз" ҰК" ЖАҚ үлестiк қатысуымен) зерттеу нәтижелерiне қарай теңiз блоктарын зерделеуге қатысты тараптардың бұдан былайғы құқықтары мен мiндеттерiн айқындайтын жұмыстардың тиiстi кешенiн жүргiзуге келiсiм жасалады.
      Барлау мен өндiрудi жүргiзу көзделiп отырған блоктар бойынша мiндеттi түрде ұлттық компанияның қатысуымен тиiстi ұйымдар құру көзделедi. Жер қойнауын пайдалануға арналған шарт жасасу кезiнде келiсiм-шарттардың алуан түрлерi қолданылатын болады.
      Игеру процесiн ұйымдастыру министрлiктер, ведомстволар және ұлттық компаниялар арасындағы функцияларды бөлудi жетiлдiрудi де көздейдi. Ұлттық компания ұлттық компанияның жұмыс iстеп тұрған еншiлес және тәуелдi ұйымдарының активтерiн де, пайдаланып отырған жер қойнауының ресурстарын да қамтитын мемлекеттiк мүлiк кешенiн елеулi басқаруды ұйымдастыруы қажет.
      Мұнай-газ жобаларында мемлекеттiк мүдденi қорғауды қамтамасыз ететiн мұнай-газ кешенiнiң ықпалдасу процесiне белсендi қатысушы ретiнде ұлттық компания:
      - қосылған құнды жасау кезеңдерiн үйлестiруді;
      - техникалық бiлiм және басқару тәжiрибесiн тереңдетудi;
      - ұлттық мұнай секторы мен онда жұмыс жасайтын мердiгерлердiң мақсаттарын ұштастыруды;
      - инфрақұрылымды тиiмдi пайдалануды;
      - мемлекеттiк басқару органдары үшiн ұйымдар қызметiнiң ашықтығын арттыруды;
      - ұлттық мұнай секторының iшiндегi келеңсiз бәсекенi жоюды қамтамасыз етуi тиiс.
      Ұлттық компания:
      - теңiз және жағалау объектiлерiн салу және жөндеуге тендерлерге қатысу;
      - арнайы көлiк және телекоммуникациялық қызметтер көрсетудi қамтамасыз ету;
      - көмiрсутектерi маркетингiн қолдау үшiн теңiз операцияларының жекелеген түрлерiн орындауға маманданған еншiлес ұйымдарды айқындауы тиіс.
      Теңiз операцияларының жағалау инфрақұрылымдарын жедел дамытуды, сондай-ақ теңiз жобаларының сервистiк қамтамасыз ету үшін ұлттық компания неғұрлым тәжiрибелi, техникалық және қаржылық жағынан қамтамасыз етілген шетелдік әріптестерді, сондай-ақ отандық ұйымдарды тарта отырып, бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырады.