Азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын қарым-қатынас пен жазалаудың түрлерін тергеу мен құжаттау принциптері

БҰҰ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің 2000 жылғы 4 желтоқсандағы 55/89 қарарымен қабылданған

1. Азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын қарым-қатынас пен жазалаудың түрлерін тергеу мен құжаттау (әрі қарай «азаптау немесе басқа да қатыгез қарым-қатынастың түрлері» деп аталатын) тиімділігің мақсаттарына келесілер кіреді:
a) құрбандар мен олардың отбасылары алдындағы жеке және мелекеттік жауапкершілікті танудың фактілерін айқындау;
b) рецидивтерді болдырмау мақсатындағы қажетті шараларды анықтау;
c) тергеу барысында кінәсі және әділ әрі парасатты қаржылық өтемақы мен емдеу, оңалту үшін қаражат беруді қоса, мемлекет тарапынан толық қайтару мен орнын толтыру қажеттілігіне нұсқау анықталған тұлғалардың ізіне түсу және/немесе сәйкес жағдайларда тәртіптік жаза қолдануға жәрдемдесу.
2. Мемлекет азаптау немесе қатыгез қарым-қатынас туралы шағымдар мен хабарламалардың жедел әрі тиімді тергеуін қамтамасыз етеді. Айқын шағымдардың болмағанының өзінде азаптау мен қатыгез қарым-қатынастың барына басқа нұсқаулар болса, тергеу жүргізіледі. Болжамды кінәлілерден және олар жұмыс істейтін мекемелерден тәуелсіз, тергеу жүргізетін тұлғалар құзіретті әрі әділ болу керек. Олардың бейтарап медициналық және басқа сарапшыларға немесе оларды тергеу жұмысына тартуға рұқсаты бар. Бұндай тергеу жүргізу барысында қолданылатын әдістер ең жоғарғы кәсіби стандарттарға сай, ал олардың қорытындылары жариялануға жатады.
3. a) тергеуші орган тергеу жүргізуге қажетті барлық ақпаратты сұратуға құқылы әрі міндетті¹. Тергеу жүргізуші тұлғалардың билігінде тиімді тергеу жүргізу үшін қажетті бюджеттік және техникалық құралдары бар. Олардың сондай-ақ ресми түрде әрекет ететін және болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынасқа қатысты барлық тұлғаларды куәгерлік түсініктеме беруге міндеттеуге өкілеттілігі бар. Бұл барлық куәгерлерге де қатысты. Осы мақсатта тергеуші орган болжамды осындай әрекеттермен байланысты куәгерлерді, соның ішінде кез келген ресми тұлғаларға шақыру қағазын беріп, дәлелдемелер талап етуге уәкілетті.
b) Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынастың әлеуетті құрбандары, куәгерлер, тергеу жүргізуші тұлғалар және олардың отбасылары тергеу қорытындысы болуы мүмкін зорлық, зорлық немесе қорқытудың кез келген басқа түрлеріне қолдану қаупінен қорғалады. Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынаспен байланысты болуы мүмкін тұлғалар талапкер, куәгерлер және олардың отбасы, сондай-ақ тергеу жүргізуші тұлғаларға тікелей немесе жанама түрде бақылау немесе билікті қамтамасыз ететін кез келген лауазымнан шеттетіледі.
4. Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынастың болжамды құрбандары және олардың заңды өкілдері тергеуге қатысты кез келген тыңдай мен кез келген ақпараттан хабардар және басқа дәлеледемелерді беруге құқылы.
5. a) Тергудің орнатылған рәсімдері құзіреттілігінің жеткіліксіздігінен, немесе болжамды әділетсіздіктен, немесе жүйелі асыра пайдалану күшініне, немесе басқа маңызды себептермен талаптарға сай келмесе, мемлекет тергеуді тергеу бойынша немесе ұқсас рәсім шеңберінде тәуелсіз комиссияның көмегімен жүргізілуін қамтамасыз етеді. Бұндай комиссияның мүшелері болып өзінің әділеттілігімен, құзіреттілігімен және жеке тәуелсіздігімен белгілі болған тұлғалар сайланады. Әсіресе, олар кез келген болжамды кінәліден және олар жұмыс істеуі мүмкін ұйым немесе мекемеден тәуелсіз болу керек. Комиссия тергеу жүргізу үшін барлық қажетті ақпаратты сұратып, тергеуді осы Принциптерге сай жүргізуге құқылы¹.
b) Парасатты уақыт ішінде тергеу аясы, дәлелдемелерді бағалау үшін қолданылған тәсілдер мен әдістер, сондай-ақ фактілерге негізделіп, заңнаманы қолданумен жасалған қорытындылар мен ұсыныстар жасалған жазбаша есеп беріледі. Аяқтталғаннан кейін есеп жариялылыққа беріледі. Ондай, сондай-ақ анықталғандай орын алған нақты оқиғалар туралы толық ақпарат және осы қорытындылар негізделген дәлелдемелер, қорғаныс мақсатында жарияланбағандардан басқа, түсініктеме берген куәгерлер тегінің тізімі болу керек. Мемлекет парасатты уақыт ішінде тергеу жөнінде жауап қайтарып, сәйкес жағдайларда осы орайда қандай шаралар қолданылатынын хабарлайды.
6. a) Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынас тергеуіне қатысқан медициналық сарапшылар барлық жағдайларда ең жоғарғы этикалық нормаларға сәйкес әрекет етеді және кез келген сарптаманы жүргізу алдында берілген ақпарат негізінде берілген келісім алады. Сараптама медициналық тәжірибенің орнатылған стандарттарына сай болу керек. Әдетте сараптама медициналық сарапшының бақылауымен, қауіпсіздік қызметі агенттері мен басқа мемлекеттік ресми тұлғаларсыз жабық есік артында жүргізіледі.
b) Медициналық сарапшы жедел түрде, кем дегенде келесілер:
i) сұрау мән-жайлары: тексерілуші тегі мен сараптама кезінде болған тұлғалардың тегі; нақты уақыт пен күн; сараптама жүргізіліп жатқан мекеме (мысалы, пенитенциарлы орталық, емхана, үй)) орны, сипаттамасы мен мекенжайы (мүмкіндігінше, бөлме нөмірін қоса); сараптама кезіндегі тексерілушінің жағдайы (мысалы, келу немесе сарапатама кезіндегі кез келген басушы құрылғылардың сипаттамасы, сараптама кезінде қауіпсіздік қызметкерлерінің болуы, қамалушымен бірге жүрген тұлғалардың әрекеттері немесе сараптама жүргізуші тұлғаға қатысты қорқытушы шағымдар); және басқа маңызды аспектілер;
ii) оқиға бастауы: болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынас әдістерін, болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынастың қолданылу уақытын және барлық тән немесе психологиялық ссимптомдарын шағымдарды қоса, сұрау барысында хабарланған тексерілуші тарихы туралы толық есеп;
iii) тән және психологиялық сараптама: сәйкес диагностикалық саралау, мүмкіндігінше барлық дене зақымдарының түсті фотосуреттерін қоса, емханалық тексеру кезінде анықталған барлық тән және психологиялық симптомдары туралы есеп;
iv) қорытынды: анықталған тән және психологиялық симптомдардың мүмкін болған азаптау немесе қатыгез қарым-қатынаспен байланысы туралы пікір. Кез келген қажетті медициналық және психологиялық емдеу және/немесе әрі қарайғы тексерілуга қатысты ұсыныстар жасалады;
v) авторлық: есепте сараптама жүргізуші тұлғалар нақты көрсетіліп, қолдар қойылған нақты жазбаша есеп дайындайды.
c) Есеп құпия түрде жасалап, тексерілуші немесе онымен тағайындалған өкілге хабарланады. Есепке сараптама үдерісіне қатысты тексерілуші және оның өкілінің пікірі сұратылып, кірістіріледі. Сәйкес жағдайларда, есеп жазбаша түрде болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынасты тергеуге жауапты органдға беріледі. Мемлекет оның сол тұлғаларға қауіпсіз жеткізілуін қамтамасыз етуге міндетті. Есеп тексерілуші тұлға немесе осындай берілуді қамтамасыз етуге уәкілетті сот шешімі бойынша ғана басқа тұлғаларға беріледі.

_________________________
¹ Кей жағдайларда кәсіби этиканы сақтау ойлары ақпараттың құпиялығын сақтауды талап етуі мүмкін. Бұндай ойлар құрметтеуге жатады.

Принципы эффективного расследования и документирования пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания

Приняты резолюцией Экономического и Социального Совета ООН 55/89 от 4 декабря 2000 года

1. Цели эффективного расследования и документирования пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания (именуемых далее «пытками иди другими видами жестокого обращения») включают следующее:
a) выяснение фактов и установление и признание индивидуальной и государственной ответственности перед жертвами и их семьями;
b) определение необходимых мер во избежание рецидивов;
c) содействие преследованию и/или в соответствующих случаях дисциплинарному наказанию лиц, вина которых установлена в ходе расследования, и указание на необходимость полного возмещения и компенсации со стороны государства, включая справедливую и адекватную финансовую компенсацию и предоставление средств для лечения и реабилитации.
2. Государства обеспечивают оперативное и эффективное расследование жалоб и сообщений о пытках или жестоком обращении. Даже при отсутствии явно выраженной жалобы проводится расследование, если имеются другие указания на возможное применение пыток или жестокого обращения. Лица, проводящие расследование, которые должны быть независимыми от предполагаемых виновных и учреждений, в которых они работают, должны быть компетентными и беспристрастными. Они имеют доступ к беспристрастным медицинским и другим экспертам или право привлекать их для проведения расследований. Методы, используемые при проведении таких расследований, должны удовлетворять самым высоким профессиональным стандартам, а их выводы предаются гласности.
3. a) Орган расследования имеет право и обязанность затребовать всю необходимую для проведения расследования информацию¹. Лица, проводящие расследование, имеют в своем распоряжении все необходимые бюджетные и технические средства для проведения эффективного расследования. Они также имеют полномочия обязывать всех лиц, действующих в официальном порядке и предположительно причастных к пыткам иди жестокому обращению, явиться для дачи свидетельских показаний. Это же относится к любым свидетелям. С этой целью орган расследования уполномочен выдавать повестки для вызова свидетелей, включая любых официальных лиц, предположительно связанных с такими деяниями, и требовать представления доказательств.
b) Предполагаемые жертвы пыток или жестокого обращения, свидетели, лица, проводящие расследование, и их семьи охраняются от насилия, угроз применения насилия или любых других форм запугивания, которые могут являться результатом расследования. Лица, которые могут быть связаны с пытками или жестоким обращением, отстраняются от любой должности, обеспечивающей контроль или власть, прямую или косвенную, в отношении истцов, свидетелей и их семей, а также лиц, проводящих расследование.
4. Предполагаемые жертвы пыток или жестокого обращения и их законные представители уведомляются о любом слушании и любой информации, относящейся к расследованию, и имеют доступ к ним, а также имеют право представлять другие доказательства.
5. a) В случаях, когда установленные процедуры расследования не удовлетворяют требованиям в силу недостаточной компетенции или предполагаемой пристрастности или же в силу явного наличия систематических злоупотреблений или по другим существенным причинам, государства обеспечивают проведение расследований с помощью независимой комиссии по расследованию или в рамках аналогичной процедуры. Членами такой комиссии избираются лица, известные своей беспристрастностью, компетентностью и личной независимостью. В частности, они должны быть независимыми от любого предполагаемого виновного и организации или учреждения, в которых они могут работать. Комиссия имеет право затребовать всю необходимую для проведения расследования информацию и проводит расследование в соответствии с настоящими Принципами¹.
b) В течение разумного срока составляется письменный отчет, в котором указываются рамки расследования, процедуры и методы, применявшиеся для оценки доказательств, а также выводы и рекомендации, основанные на фактах и применимом законодательстве. По завершении составления отчет предается гласности. В нем должна также содержаться подробная информация о конкретных событиях, которые, как было установлено, имели место, а также доказательства, на которых основаны эти выводы, и список фамилий свидетелей, давших показания, за исключением тех из них, личность которых не была предана гласности в целях их защиты. Государство в течение разумного срока дает ответ на этот счет о расследовании и сообщает, в соответствующих случаях, какие меры будут приняты в связи с ним.
6. a) Медицинские эксперты, участвующие в расследовании пыток или жестокого обращения, во всех случаях действуют в соответствии с самыми высокими этическими нормами и, в частности, получают данное на основе представленной информации согласие до проведения любой экспертизы. Экспертиза должна соответствовать установленным стандартам медицинской практики. В частности, экспертиза проводится при закрытых дверях под контролем медицинского эксперта и без агентов служб безопасности и других государственных официальных лиц.
b) Медицинский эксперт оперативно составляет точный письменный отчет, в котором указывается по крайней мере следующее:
i) обстоятельства опроса: фамилии обследуемого и фамилии лиц, присутствующих при экспертизе; точное время и число; место, характер и адрес учреждения (включая, по возможности, номер комнаты), где проводится экспертиза (например, пенитенциарный центр, клиника, дом); состояние обследуемого на момент экспертизы (например, характер любых смирительных приспособлений при прибытии или во время экспертизы, присутствие сотрудников служб безопасности во время экспертизы, поведение лиц, сопровождающих заключенного, или угрожающие заявления в адрес лица, проводящего экспертизу); и любые другие важные аспекты;
ii) предыстория: подробный отчет об истории обследуемого, сообщенной в ходе опроса, включая предполагаемые методы пыток или жестокого обращения, время применения предполагаемых пыток или жестокого обращения и все жалобы на физические или психологические симптомы;
iii) физическая и психологическая экспертиза: отчет о всех физических и психологических симптомах, обнаруженных при клиническом обследовании, включая соответствующие диагностические анализы и, по возможности, цветные фотографии всех телесных повреждений;
iv) заключение: мнение в отношении возможной связи обнаруженных физических и психологических симптомов с возможными пытками или жестоким обращением. Выносится рекомендация в отношении любого необходимого медицинского и психологического лечения и/или дальнейшего обследования;
v) авторство: в отчете четко указываются лица, проводящие экспертизу, и проставляются подписи.
c) Отчет носит конфиденциальный характер и доводится до сведения обследуемого или назначенного им или ею представителя. Запрашиваются и заносятся в отчет мнения обследуемого и его или ее представителя в отношении процесса экспертизы. Отчет также представляется в письменной форме, в соответствующих случаях, органу, ответственному за расследование предполагаемых пыток или жестокого обращения. Государство обязано обеспечить его безопасное представление этим лицам. Отчет не передается любым другим лицам, кроме как на основании согласия обследуемого лица или по постановлению суда, полномочного обеспечивать такую передачу.

_____________________
¹ В некоторых обстоятельствах соображения профессиональной этики могут требовать сохранения конфиденциальности информации. Такие соображения надлежит уважать.