Азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын қарым-қатынас пен жазалаудың түрлерін тергеу мен құжаттау принциптері

БҰҰ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің 2000 жылғы 4 желтоқсандағы 55/89 қарарымен қабылданған

1. Азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын қарым-қатынас пен жазалаудың түрлерін тергеу мен құжаттау (әрі қарай «азаптау немесе басқа да қатыгез қарым-қатынастың түрлері» деп аталатын) тиімділігің мақсаттарына келесілер кіреді:
a) құрбандар мен олардың отбасылары алдындағы жеке және мелекеттік жауапкершілікті танудың фактілерін айқындау;
b) рецидивтерді болдырмау мақсатындағы қажетті шараларды анықтау;
c) тергеу барысында кінәсі және әділ әрі парасатты қаржылық өтемақы мен емдеу, оңалту үшін қаражат беруді қоса, мемлекет тарапынан толық қайтару мен орнын толтыру қажеттілігіне нұсқау анықталған тұлғалардың ізіне түсу және/немесе сәйкес жағдайларда тәртіптік жаза қолдануға жәрдемдесу.
2. Мемлекет азаптау немесе қатыгез қарым-қатынас туралы шағымдар мен хабарламалардың жедел әрі тиімді тергеуін қамтамасыз етеді. Айқын шағымдардың болмағанының өзінде азаптау мен қатыгез қарым-қатынастың барына басқа нұсқаулар болса, тергеу жүргізіледі. Болжамды кінәлілерден және олар жұмыс істейтін мекемелерден тәуелсіз, тергеу жүргізетін тұлғалар құзіретті әрі әділ болу керек. Олардың бейтарап медициналық және басқа сарапшыларға немесе оларды тергеу жұмысына тартуға рұқсаты бар. Бұндай тергеу жүргізу барысында қолданылатын әдістер ең жоғарғы кәсіби стандарттарға сай, ал олардың қорытындылары жариялануға жатады.
3. a) тергеуші орган тергеу жүргізуге қажетті барлық ақпаратты сұратуға құқылы әрі міндетті¹. Тергеу жүргізуші тұлғалардың билігінде тиімді тергеу жүргізу үшін қажетті бюджеттік және техникалық құралдары бар. Олардың сондай-ақ ресми түрде әрекет ететін және болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынасқа қатысты барлық тұлғаларды куәгерлік түсініктеме беруге міндеттеуге өкілеттілігі бар. Бұл барлық куәгерлерге де қатысты. Осы мақсатта тергеуші орган болжамды осындай әрекеттермен байланысты куәгерлерді, соның ішінде кез келген ресми тұлғаларға шақыру қағазын беріп, дәлелдемелер талап етуге уәкілетті.
b) Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынастың әлеуетті құрбандары, куәгерлер, тергеу жүргізуші тұлғалар және олардың отбасылары тергеу қорытындысы болуы мүмкін зорлық, зорлық немесе қорқытудың кез келген басқа түрлеріне қолдану қаупінен қорғалады. Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынаспен байланысты болуы мүмкін тұлғалар талапкер, куәгерлер және олардың отбасы, сондай-ақ тергеу жүргізуші тұлғаларға тікелей немесе жанама түрде бақылау немесе билікті қамтамасыз ететін кез келген лауазымнан шеттетіледі.
4. Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынастың болжамды құрбандары және олардың заңды өкілдері тергеуге қатысты кез келген тыңдай мен кез келген ақпараттан хабардар және басқа дәлеледемелерді беруге құқылы.
5. a) Тергудің орнатылған рәсімдері құзіреттілігінің жеткіліксіздігінен, немесе болжамды әділетсіздіктен, немесе жүйелі асыра пайдалану күшініне, немесе басқа маңызды себептермен талаптарға сай келмесе, мемлекет тергеуді тергеу бойынша немесе ұқсас рәсім шеңберінде тәуелсіз комиссияның көмегімен жүргізілуін қамтамасыз етеді. Бұндай комиссияның мүшелері болып өзінің әділеттілігімен, құзіреттілігімен және жеке тәуелсіздігімен белгілі болған тұлғалар сайланады. Әсіресе, олар кез келген болжамды кінәліден және олар жұмыс істеуі мүмкін ұйым немесе мекемеден тәуелсіз болу керек. Комиссия тергеу жүргізу үшін барлық қажетті ақпаратты сұратып, тергеуді осы Принциптерге сай жүргізуге құқылы¹.
b) Парасатты уақыт ішінде тергеу аясы, дәлелдемелерді бағалау үшін қолданылған тәсілдер мен әдістер, сондай-ақ фактілерге негізделіп, заңнаманы қолданумен жасалған қорытындылар мен ұсыныстар жасалған жазбаша есеп беріледі. Аяқтталғаннан кейін есеп жариялылыққа беріледі. Ондай, сондай-ақ анықталғандай орын алған нақты оқиғалар туралы толық ақпарат және осы қорытындылар негізделген дәлелдемелер, қорғаныс мақсатында жарияланбағандардан басқа, түсініктеме берген куәгерлер тегінің тізімі болу керек. Мемлекет парасатты уақыт ішінде тергеу жөнінде жауап қайтарып, сәйкес жағдайларда осы орайда қандай шаралар қолданылатынын хабарлайды.
6. a) Азаптау немесе қатыгез қарым-қатынас тергеуіне қатысқан медициналық сарапшылар барлық жағдайларда ең жоғарғы этикалық нормаларға сәйкес әрекет етеді және кез келген сарптаманы жүргізу алдында берілген ақпарат негізінде берілген келісім алады. Сараптама медициналық тәжірибенің орнатылған стандарттарына сай болу керек. Әдетте сараптама медициналық сарапшының бақылауымен, қауіпсіздік қызметі агенттері мен басқа мемлекеттік ресми тұлғаларсыз жабық есік артында жүргізіледі.
b) Медициналық сарапшы жедел түрде, кем дегенде келесілер:
i) сұрау мән-жайлары: тексерілуші тегі мен сараптама кезінде болған тұлғалардың тегі; нақты уақыт пен күн; сараптама жүргізіліп жатқан мекеме (мысалы, пенитенциарлы орталық, емхана, үй)) орны, сипаттамасы мен мекенжайы (мүмкіндігінше, бөлме нөмірін қоса); сараптама кезіндегі тексерілушінің жағдайы (мысалы, келу немесе сарапатама кезіндегі кез келген басушы құрылғылардың сипаттамасы, сараптама кезінде қауіпсіздік қызметкерлерінің болуы, қамалушымен бірге жүрген тұлғалардың әрекеттері немесе сараптама жүргізуші тұлғаға қатысты қорқытушы шағымдар); және басқа маңызды аспектілер;
ii) оқиға бастауы: болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынас әдістерін, болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынастың қолданылу уақытын және барлық тән немесе психологиялық ссимптомдарын шағымдарды қоса, сұрау барысында хабарланған тексерілуші тарихы туралы толық есеп;
iii) тән және психологиялық сараптама: сәйкес диагностикалық саралау, мүмкіндігінше барлық дене зақымдарының түсті фотосуреттерін қоса, емханалық тексеру кезінде анықталған барлық тән және психологиялық симптомдары туралы есеп;
iv) қорытынды: анықталған тән және психологиялық симптомдардың мүмкін болған азаптау немесе қатыгез қарым-қатынаспен байланысы туралы пікір. Кез келген қажетті медициналық және психологиялық емдеу және/немесе әрі қарайғы тексерілуга қатысты ұсыныстар жасалады;
v) авторлық: есепте сараптама жүргізуші тұлғалар нақты көрсетіліп, қолдар қойылған нақты жазбаша есеп дайындайды.
c) Есеп құпия түрде жасалап, тексерілуші немесе онымен тағайындалған өкілге хабарланады. Есепке сараптама үдерісіне қатысты тексерілуші және оның өкілінің пікірі сұратылып, кірістіріледі. Сәйкес жағдайларда, есеп жазбаша түрде болжамды азаптау немесе қатыгез қарым-қатынасты тергеуге жауапты органдға беріледі. Мемлекет оның сол тұлғаларға қауіпсіз жеткізілуін қамтамасыз етуге міндетті. Есеп тексерілуші тұлға немесе осындай берілуді қамтамасыз етуге уәкілетті сот шешімі бойынша ғана басқа тұлғаларға беріледі.

_________________________
¹ Кей жағдайларда кәсіби этиканы сақтау ойлары ақпараттың құпиялығын сақтауды талап етуі мүмкін. Бұндай ойлар құрметтеуге жатады.

Principles on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment

Recommended by General Assembly resolution 55/89 of 4 December 2000

1. The purposes of effective investigation and documentation of torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment (hereinafter "torture or other ill-treatment") include the following:
(a) Clarification of the facts and establishment and acknowledgement of individual and State responsibility for victims and their families;
(b) Identification of measures needed to prevent recurrence;
(c) Facilitation of prosecution and/or, as appropriate, disciplinary sanctions for those indicated by the investigation as being responsible and demonstration of the need for full reparation and redress from the State, including fair and adequate financial compensation and provision of the means for medical care and rehabilitation.
2. States shall ensure that complaints and reports of torture or ill-treatment are promptly and effectively investigated. Even in the absence of an express complaint, an investigation shall be undertaken if there are other indications that torture or ill-treatment might have occurred. The investigators, who shall be independent of the suspected perpetrators and the agency they serve, shall be competent and impartial. They shall have access to, or be empowered to commission investigations by, impartial medical or other experts. The methods used to carry out such investigations shall meet the highest professional standards and the findings shall be made public.
3. (a) The investigative authority shall have the power and obligation to obtain all the information necessary to the inquiry. 1 The persons conducting the investigation shall have at their disposal all the necessary budgetary and technical resources for effective investigation. They shall also have the authority to oblige all those acting in an official capacity allegedly involved in torture or ill-treatment to appear and testify. The same shall apply to any witness. To this end, the investigative authority shall be entitled to issue summonses to witnesses, including any officials allegedly involved, and to demand the production of evidence.
(b) Alleged victims of torture or ill-treatment, witnesses, those conducting the investigation and their families shall be protected from violence, threats of violence or any other form of intimidation that may arise pursuant to the investigation. Those potentially implicated in torture or ill-treatment shall be removed from any position of control or power, whether direct or indirect, over complainants, witnesses and their families, as well as those conducting the investigation.
4. Alleged victims of torture or ill-treatment and their legal representatives shall be informed of, and have access to, any hearing, as well as to all information relevant to the investigation, and shall be entitled to present other evidence.
5. (a) In cases in which the established investigative procedures are inadequate because of insufficient expertise or suspected bias, or because of the apparent existence of a pattern of abuse or for other substantial reasons, States shall ensure that investigations are undertaken through an independent commission of inquiry or similar procedure. Members of such a commission shall be chosen for their recognized impartiality, competence and independence as individuals. In particular, they shall be independent of any suspected perpetrators and the institutions or agencies they may serve. The commission shall have the authority to obtain all information necessary to the inquiry and shall conduct the inquiry as provided for under these Principles.
(b) A written report, made within a reasonable time, shall include the scope of the inquiry, procedures and methods used to evaluate evidence as well as conclusions and recommendations based on findings of fact and on applicable law. Upon completion, the report shall be made public. It shall also describe in detail specific events that were found to have occurred and the evidence upon which such findings were based and list the names of witnesses who testified, with the exception of those whose identities have been withheld for their own protection. The State shall, within a reasonable period of time, reply to the report of the investigation and, as appropriate, indicate steps to be taken in response.
6. (a) Medical experts involved in the investigation of torture or ill-treatment shall behave at all times in conformity with the highest ethical standards and, in particular, shall obtain informed consent before any examination is undertaken. The examination must conform to established standards of medical practice. In particular, examinations shall be conducted in private under the control of the medical expert and outside the presence of security agents and other government officials.
(b) The medical expert shall promptly prepare an accurate written report, which shall include at least the following:
(i) Circumstances of the interview: name of the subject and name and affiliation of those present at the examination; exact time and date; location, nature and address of the institution (including, where appropriate, the room) where the examination is being conducted (e.g., detention centre, clinic or house); circumstances of the subject at the time of the examination (e.g., nature of any restraints on arrival or during the examination, presence of security forces during the examination, demeanour of those accompanying the prisoner or threatening statements to the examiner); and any other relevant factors;
(ii) History: detailed record of the subject's story as given during the interview, including alleged methods of torture or ill-treatment, times when torture or ill-treatment is alleged to have occurred and all complaints of physical and psychological symptoms;
(iii) Physical and psychological examination: record of all physical and psychological findings on clinical examination, including appropriate diagnostic tests and, where possible, colour photographs of all injuries;
(iv) Opinion: interpretation as to the probable relationship of the physical and psychological findings to possible torture or ill-treatment. A recommendation for any necessary medical and psychological treatment and/or further examination shall be given;
(v) Authorship: the report shall clearly identify those carrying out the examination and shall be signed.
(c) The report shall be confidential and communicated to the subject or his or her nominated representative. The views of the subject and his or her representative about the examination process shall be solicited and recorded in the report. It shall also be provided in writing, where appropriate, to the authority responsible for investigating the allegation of torture or ill-treatment. It is the responsibility of the State to ensure that it is delivered securely to these persons. The report shall not be made available to any other person, except with the consent of the subject or on the authorization of a court empowered to enforce such a transfer.