Қазақстан Республикасының Ғылыми және ғылыми-техникалық саясатының тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылғы 12 шілде N 1059

Республиканың ғылыми-техникалық даму міндеттерін іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының Ғылыми және ғылыми-техникалық саясатының тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті атқарушы органдары салалық және аймақтық әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды әзірлеу кезінде осы Тұжырымдаманы басшылыққа алсын.
3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы

Yкiметiнiң 2000 жылғы

12 шiлдедегi

N 1059 қаулысымен

мақұлданған

Қазақстан Республикасының Ғылыми және
ғылыми-техникалық саясатының
тұжырымдамасы

1. Кiрiспе
Жаңа ғасырға адамзат өмiр салтын түбегейлi өзгерткен аса көрнектi ғылыми және технологиялық жетiстiктермен бара жатыр. Iргелi және қолданбалы ғылымның нәтижелерiн практикада тиiмдi пайдалану адамзатты тұрақты дамытудың аса маңызды факторына айналуда. Осыған байланысты, Қазақстан үшiн отандық ғылымды елдiң әлеуметтiк-экономикалық және рухани дамуының аса маңызды факторына айналдыруға арналған бағытты жасау және оны өмiрге енгiзу республиканың ұзақ мерзiмдi стратегиялық басымдықтарына сәйкес мемлекет экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiгiн және ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн экономикалық әлеуетiн арттыру өзекті мiндет болып табылады.
Қазiргi кезеңдегі саяси және әлеуметтiк-экономикалық мiндеттердi шешу мемлекеттiң нысаналы ғылыми-техникалық саясатын талап етедi, ол әлеуметтiк-экономикалық саясаттың құрамдас бөлiгi болып табылады. Қазақстан Республикасының Үкiметi перспективалық ғылыми бағыттарды және ғылыми кадрларды даярлаудың жүйесін сақтау үшiн қажетті жағдайлар жасау, ғылым мен техника дамуының басым бағыттарын айқындау, қолда бар ресурстарды осы бағыттарда шоғырландыру, бүкiл ғылыми-техникалық кешенді реформалау және өнеркәсiптi дамытудың ел үшiн жаңа технологиялық базасын жасау, ғылыми салада жұмыс iстеудiң нарықтық экономикаға тән жаңа тетiктерiн қалыптастыру жөнiнде бiрқатар шаралар қабылдаған болатын. Сонымен бiрге, объективтiк себептерге орай, ғылыми-техникалық сала осы күнге дейiн қоғамның әлеуметтiк-экономикалық прогресiнiң базалық элементi болмай отыр.
Қазақстан Республикасының Ғылыми және ғылыми-техникалық саясатының осы тұжырымдамасы алдағы 5-10 жыл өтпелi кезеңдегi мiндеттердi шешуге лайықталып әзiрлендi және ғылыми-техникалық саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге, экономиканы инновациялық дамытудың және бәсекеге қабiлетті ұлттық экономиканың құрылуы мен оның тұрақты дамуын қамтамасыз ететiн, оның ресурстық мүмкiндiктерiнiң осы заманғы талаптарына жауап беретiн ғылыми-техникалық әлеуеттi қалыптастыруға бағытталған.

2. Қазақстандағы әлеуметтiк-экономикалық жағдай және оның ғылыми-
техникалық салаға әсерi

Қазақстандағы әлеуметтiк-экономикалық жағдай 90-жылдары өндiрiстiң терең құлдырауымен, халықтың тұрмыс деңгейiнiң төмендеуiмен сипатталды. Реформа барысында экономиканы ауырлататын және сиықсыз күйге түсiретiн қажетсiз өндiрістердi ығыстыру жүрген жоқ, негiзгi өндiрiстiк қорларда осы заманғы талаптарға жауап беретiн жабдықтар мен машиналардың үлес салмағы төмендедi. Экономиканың техникалық-технологиялық iргетасын құрайтын көптеген жетекшi кәсiпорындар төлемге қабiлетсiз болып қалды және толық қуатымен жұмыс iстей алмады. Олардың өндiрiстiк-техникалық әлеуетi уақытылы және тиiмдi амортизациясыз бұзылады, моральдық жағынан ескiредi. Осындай әлеуеттi жоғалту оны қалпына келтiру үшiн бiрнеше ондаған жылдарды талап етедi.
Әсiресе, инвестициялық белсендiлiктiң төмендеуi қолайсыз фактор болды, мұның өзi негiзгi қорларды жаңарту, озық технологияларды, инновациялық қызметтi енгiзу мүмкiндiктерiне терiс әсер еттi. Көптеген салаларда инвестиция ұдайы өндiрiстiң қажеттерiн жаппайды.
Салалық құрылым мен инвестицияның негiзгi капиталдағы серпiнінен экономика құрылымын қалыптастыруда отын-шикiзат салаларының, дамымаған машина жасаудың және тұтыну секторының басымдығы жалғасып отырған процесс көрiнiс бередi, мұның өзi құрылымдық қайта құрудың мiндеттерiне қайшы келедi. Шетелдiк инвесторлар қаржыны iшкi және әлемдiк нарықта төлем қабiлетi сұраныспен пайдаланылатын, сондай-ақ экологиялық жағынан залалды өндiрiске салуға бейiм тұрады (тiкелей шетелдiк инвестициялардың 83,3% 1997 жылы мұнай-газ өнеркәсiбiне, түстi, қара металлургияға бағытталды).
Соңғы екi жылда әлемдiк экономиканың дамуы көптеген елдердi, соның iшiнде Ресейдi, Оңтүстiк-Шығыс Азия мен Латын Америкасы елдерiн қамтыған дағдарыспен атап өтiлдi. Осы елдердегi экономикалық жағдайдың нашарлауы 1998 жылдың бiрiншi жартысында бүкiл әлем бойынша тауарларға баға деңгейi төмендеуiнiң өзектi факторына айналды. Әсiресе, әлемдегi экономикалық дамуға шикiзатқа бағаның төмендеуi (газ, мұнай, металлдар) маңызды ықпал еттi. Бұдан шикiзат экспорты табыстың едәуiр бөлiгін құрайтын елдер, соның ішінде Қазақстан, бәрiнен де көп зардап шектi.
Қазақстанда, басқа да бұрынғы одақтас республикалар сияқты, 90-жылдары технологиялық керi кету тенденциясы басым болды. Өндiрiстiң техникалық деңгейi төмендедi, жаңа технология нашар игерiлдi, прогрессивтi өнiм шығару құлдырады, ғылыми-техникалық әлеует қысқарды.
Өндiрiс құлдырауының нәтижесiнде инновацияға бағытталған ресурстар мейлiнше қысқарды. Инновациялық даму экономиканың ауырлаған құрылымын тежейдi. Негiзгi инновациялық әлеует инновацияға бейiмдiгi төмен және бүкiл әлемде технологиялылығы аз деп есептелетiн отын-шикiзат салаларында шоғырланған. Ғылымға және әсiресе, инновацияға шығын едәуiр қысқарды.
Ғылымның рөлiн дұрыс бағаламау, ғылымның және инженерлiк еңбектiң беделi құлдырау жағдайында технология әзiрлеушiлердiң кәсiби деңгейiнiң төмендеуi, алынған білiм мен дағдының ескеруi жүрiп жатыр.
Осылайша, нарықтық реформаның басталуы жалпы әлеуметтiк-экономикалық жағдайдың едәуiр өзгеруiне алып келдi. Өндiрiстiң құлдырауы, экономиканың индустриясыздануы (шикiзат бағдарының күшеюi), инвестициялық сұранымның күрт қысқаруы ғылыми-техникалық әлеуеттiң өсе түскен сұранымсыздығына жағдай жасады. Жалпы әлеуметтiк-экономикалық жағдай ғылыми-техникалық даму процесi үшiн әзiрше қолайсыз күйiнде қалып отыр.
Осыған байланысты Республика Үкiметi Қазақстанның мемлекеттiк өнеркәсiптiк саясатын түзету, қазақстандық қоғамның тұрақты дамуы үшiн экономикалық негiз жасау жөнiнде шаралар қолдануда. 90-жылдардың екiншi жартысынан және 2000 жылдың бас кезiнен бастап экономикадағы жағдай басқарылуға неғұрлым икемделе бастады, негiзгi нарықтық институттар құрылып, экономикалық дағдарыстан шығудың жолдары белгiлендi, экономиканың нақты секторына айрықша назар аударылады. Экономиканы тұрақтандыру және оның одан әрi өсуiн қамтамасыз ету инновациялық қызметтi жандандыруды және өндiрiстiң осы заманғы ғылыми-технологиялық базасын құруды көздейдi, ол ғылыми және ғылыми-техникалық саланы тиісiнше дамытпайынша мүмкiн емес.
Қазақстанда ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласын реформалау нарықтық экономикаға өтудiң ерекше күрделi кезеңiне тап келдi. Ғылым, нарыққа өтудiң салдары, объективтiк жағдайларға орай, неғұрлым жосықсыз сипатта жүрген салалардың бiрi болды.
Қаржыландыру көлемiнiң едәуiр азаюы ғылымды реформалау мен ғылыми-техникалық әлеуеттiң белсендi бөлiгiнiң тiршiлiк етуi мен сақталуы проблемаларын шешудi үйлестiре жүргiзудi қажет ететiн жағдайды туындатты. Осындай күрделi жағдайда мемлекеттiк органдар қабылдаған шаралар дағдарыстың салдарын белгiлi бiр дәрежеде жұмсартуға, жинақталған ғылыми-техникалық әлеуеттiң елеулi бөлiгiн, сондай-ақ осы заманғы ғылым мен техниканы дамытудың бiрқатар маңызды бағыттары бойынша қол жеткiзген позицияны сақтап қалуға мүмкiндiк туғызды. Ғылыми ұйымдарды шаруашылық жүргiзудiң жаңа жағдайларына бейiмдеудiң табысқа жеткiзген алғашқы мысалдары да көрiне бастады. Қазақстандық ғылым неғұрлым ашық және демократиялы бола түстi, ғалымдардың, сондай-ақ ғылыми ұйымдардың әртүрлi халықаралық бағдарламалар мен жобаларға қатысуы кеңейдi, идеологиялық шектеу мен қатаң әкiмшiлiк бақылау жоғалды.
Елде нарықтық экономикаға тән ғылыми салалардың жұмыс iстеу тетiктерiн дамыту табиғи қадам болды. Оларға, ең алдымен, зерттеулер мен әзiрлемелердi конкурстық негiзде қаржыландыру жатады. Отандық ғылымның тарихи ерекшелiктерiн ескере отырып, жетекшi ғылыми мектептердi сақтау және ғылымның, бiлiм мен өндiрiстiң ыдыраңқылығын еңсеру жөнiнде шаралар қолданылды.
Сонымен бiр мезгілде, түбегейлi жүйелiк қайта құру өткiр бюджеттiк дағдарыс жағдайында жүргiзiлдi, мұның өзi елде ғылыми сектордың қысқару тенденциясын туындатты. Ұлттық ғылыми зерттеу саласындағы жағдайды дағдарысты күй деп сипаттауға болады. Ғылымның қажеттi ресурстармен қазiргi кездегi қамтамасыз етiлуi оның өзiнен уақыт талап етiп отырған үндеулерге жауап беруiне шамасын келтiрмейдi.
Зерттеу жұмыстарын қаржыландыруда әртүрлi елдердің салыстырмалы күш-жiгерiн шамамен бағалау ғылымға арналған әлемдiк шығын сомаларының 95%-ке жуығы дамыған елдердiң үлесiне тиетiнiн көрсетедi. Олар, сондай-ақ ҒЗЖ-ға арналған ұлттық шығын көрсеткiштерi (бiр тұрғынға есептегенде) бойынша да алда - 50-ден 150 АҚШ долларына дейiн, ал дамушы елдерде ол 5 доллардан аспайды. Қазақстанда 1998 жылы бұл көрсеткiш күткендегi 3,2 долларға қарама-қарсы, нақты алғанда, небәрi 1,2 долларды құрады. Сөз жоқ, қаржыландырудың мұндай ауқымы Қазақстанда ғылымның қарыштап дамуын қамтамасыз ету туралы айтуға мүмкiндiк бермейдi.
Басқа көздердiң iс жүзiнде болмауы жағдайында бюджеттiк қаржыландыру көлемiнiң қысқаруы зерттеу ұйымдары санының 1995 жылмен салыстырғанда 54 бiрлiкке қысқарып кетуiне әкеп соқты. Басқа елдерге және экономиканың дамушы секторына ғылыми кадрлардың кетуi нәтижесiнде, осы кезеңдегi ғылыми қызметкерлердiң саны 1190 адамға қысқарды. Жалпы алғанда ғылыми саладан 7237 қызметкер, соның iшiнде жоғары оқу орындарынан 1160 қызметкер кетiп қалды. Сонымен бiрге, ғылым саласында кәсiпкерлiк секторының пайда болғаны байқалып отыр - 1998 жылы мұнда 1500-ге жуық адам жұмыс iстедi, мұның өзi үмiт күттiрерлiк фактi болып табылады.
Дамыған елдердегi және Қазақстандағы ғылыми-техникалық саясатты iске асырудың тенденцияларын салыстыра келiп, кейбiр қағидаттық айырмашылықтарды атап көрсеткен жөн. Егер дамыған елдерге iргелi және қолданбалы зерттеудi қаржыландыруды арттыру ғылымның жеке сектормен өзара байланысын ынталандыру тән болса, Қазақстанда әзiрге керi тенденция әлi де сақталып отыр. Бұл елдерде ғылымға жеке сектордағы шығынды тiкелей және жанама ынталандыру, экономикалық және әлеуметтiк мiндеттердi шешу үшiн ғылыми-техникалық әлеуеттi пайдалану жөнiндегі күш-жігердi тұрақты түрде жандандыру жүзеге асырылады, ал Қазақстанда осы уақытқа дейiн шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң ғылымға және инновациялық қызметке арналған шығыстарын мемлекеттiк ынталандыру жүйесi жоқ, отандық технологияны құрудың және игерудiң маңыздылығын жете бағаламау сақталуда.
Iстiң мұндай жағдайында, Қазақстанның жетекшi елдермен салыстырғандағы даму деңгейiнiң алшақтығы болашақта, мұнан да артатын болады. Мемлекеттiң қоғамның өндiрiстiк күштерiн дамыту саласындағы ұзақ мерзiмдi саясатын түбегейлi қайта қарау талап етiледi, әлеуетi жөнiнен шикiзат экспортымен шамалас, экономиканың шикiзаттық емес секторын құруға бағытталған инновациялық саясат оның өзегi болуға тиiс. Iс жүзiнде, инновациялық саясаттың басты мақсаты - рентабельдiлiгi жоғары, ғылымды қажетсiнетiн экспорттық өнiм шығару жөнiндегi өндiрiс құру жолымен елдiң экспортын құрайтын шикiзаттың үлесiн қауiпсiз деңгейге дейiн азайту болып табылатын Қазақстанның өндiрiстiк инфрақұрылымын қатар жасаудың негiзi болуға тиiс.

3. Ғылыми және ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi қағидаттары,
мақсаттары мен мiндеттерi

1) Ғылыми және ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi қағидаттары
Республиканың ғылыми және ғылыми-техникалық саясатының аса маңызды қағидаттары:
ғылыми және ғылыми-техникалық дамудың басым бағыттарын ұлттық мүддеге, елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының қажеттерiне сәйкес ынталандыру және мемлекеттiк қолдау;
ресурстарды басым ғылыми бағыттарға шоғырландыру;
ғылым мен техника жөнiндегi мемлекеттiк тапсырыстарды конкурстық негiзде қалыптастыру және орналастыру;
ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыру мен iске асыру кезiнде ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласындағы мемлекеттiк органдардың ғылыми жұртшылықпен өзара iс-қимылын демократияландыру және қамтамасыз ету, ғылыми, ғылыми-техникалық шығармашылықтың еркiндiгiн қамтамасыз ету және ғылыми қызметкерлердiң еңбек жағдайын жақсарту;
ғылымды, өндiрiс пен бiлiмдi ықпалдастыру болуға тиiс;
2) Ғылыми және ғылыми-техникалық саясат саласындағы негiзгi мiндеттер мен мақсаттар
Ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi мақсаты - өмiрдiң сапасын арттыруға бағытталған зерттеулердi дамыту, жоғары технологиялы өнiмдердi экспорттауға бағдарланған, ғылымды қажетсiнетiн, ресурстарды үнемдейтiн және экологиялық жағынан таза өндiрiстер әзiрлеу, шикiзатқа бағытталған экономиканы бiртiндеп технологиялық, ал технологиялықты - интеллектуалдық-ақпараттық экономикаға ауыстыру және осы мақсат үшiн жоғары бiлiктi мамандар даярлау болып табылады.
Оларды iске асыру үшiн:
ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтi ұйымдастырудың жүйесiн, нормативтiк құқықтық және әдiстемелiк базаны, соның iшiнде, ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру саласындағы базаны, оларды конкурстық iрiктеудi және нәтижелердi практикалық игерудi, интеллектуалдық меншiк құқығын қорғауды және басқаларын жетiлдiрудi;
iргелi зерттеулердi оңтайландыруды;
экономиканың базалық салаларының қажеттілiгiн ғылыми-техникалық қамтамасыз етуге арналған қолданбалы зерттеулердiң бiрiншi кезектегi бағыттылығын;
ғылымды қажетсiнетiн жаңа өндiрiстердi ұйымдастыру "зерттеу - әзiрлеу - өнеркәсiптiк игеру" бiрыңғай ғылыми-өндiрiстiк циклға көшуге ықпал ететiн инновациялық қызметтi дамыту үшiн қолайлы жағдай жасауды;
ғылымды қажетсiнетiн өнiмдер шығару жөнiндегі импортты алмастыратын (экспортқа бағдарланған) жаңа технология әзiрлеуді, меншiктi тәжiрибелi-эксперименттiк және өндiрiстiк-техникалық базаны одан әрi нығайтуды (қайта жаңарту, техникалық жағынан қайта жарақтандыру) және дамытуды;
қызмет бейiнiн сақтай отырып, ғылыми-техникалық саланың жекелеген объектiлерiн қайта құрылымдандыруды және жекешелендiрудi;
ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстi ұйымдастыру мен дамыту үшiн инвестиция тартуды, ресурстар үнемдейтiн және экологиялық жағынан таза технологиялар енгiзудi;
ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында шағын және орташа кәсiпкерлiктiң тұрақты дамуын қамтамасыз етудi, нарықтық инфрақұрылым элементтерiн қалыптастыруды және дамытуды;
зерттеу институттарын, салалық ғылыми-техникалық орталықтарды және жоғары оқу орындарын, оқу процесi мен ғылыми қызметтi ықпалдастырудың тиiмді тетiгiн әзiрлеудi;
басым бағыттар бойынша кадрлар, соның iшiнде жоғары бiлiктi кадрлар даярлауды, осы негiзде елдiң интеллектуалдық әлеуетiн сақтауды және дамытуды қамтамасыз етудi;
озық шетелдiк технологияларды отандық жағдайға таңдау мен бейiмдеуге және өнеркәсiпте игеруге елдiң ғылыми күштерiн тартуды;
қазақстандық ғылымды әлемдiк ғылыми-техникалық кеңiстiкке ықпалдастыру процесiн жеделдету мiндеттерiн шешу қажет.

4. Республиканың ғылыми және ғылыми-техникалық дамуының басым
бағыттарын таңдау

Жоғары экономикалық тиiмдiлiкке ие бола отырып, осы заманғы ғылыми зерттеулер барған сайын қымбат бола түсуде, сондықтан ғылыми және ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi түйiнi республиканың ғылыми және ғылыми-техникалық дамуының басым бағыттарын таңдау болып табылады. Басымдықтарды таңдау ең басты ұлттық идеядан - күштi, экономикалық жағынан дамыған, демократиялық, бiлiмдi Қазақстан құрудан бастау алуға тиiс;
1) Iргелi зерттеулер
Ғылыми-техникалық дамудың негізiнде адамзат мәдениетiнiң аса маңызды элементтерi болып табылатын iргелi зерттеулер мен білім жатыр. Олар адамның дүниетанымын, оның адамгершiлігі мен руханиятын едәуiр дәрежеде қалыптастырады.
Iргелi ғылымдардың негiзгі бағыттарын айқындау әлемдiк ғылымның даму тенденцияларына сәйкес республиканың стратегиялық басымдықтарына ғылыми әлеуетті шоғырландыру және жаңа бiлiмдер алу мүмкiндiгi мен елде қойылған мiндеттердi шешуге қабiлеттi ғалымдардың бар-жоғын ескере отырып, елдiң тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамуын айқындайтын фактор ретiнде жаңа технологиялардың ғылыми негiздерiн әзiрлеу қажеттiгi мақсатында жүргізiлуi тиiс.
Iргелi зерттеулердiң негiзгi бағыттарын болжау тұрақты мониторингтi, неғұрлым келешегi бар қарқынды бағыттарды айқындауды, оларлы қаржыландырудың қосымша көздерiн iздестiрудi, таңдап алынған басымдықтарға түзету енгiзудi талап етедi;
2) Қолданбалы зерттеулер
Қазақстанның экономикалық дамуының табысты болуы едәуiр дәрежеде елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтармен тығыз байланыстағы қолданбалы зерттеулердiң басым бағыттарына қолда бар резервтер мен күш-жiгердi шоғырландыруға тәуелдi. Басым бағыттар:
- экономикалық реформалардың негiздерiн әзiрлеу жөнiндегi ғылыми зерттеулерге;
- ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстiң дамуына ықпал ететiн, өзiн-өзi тез ақтайтын әзiрлемелердi жасауға және енгiзуге, экспорттық өнiмдi арттыруға;
ауыл шаруашылығы малдарының, өсiмдiктер сорттарының жоғары өнiмдi тұқымдарын жеделдетiп жасаудың, халықты жоғары сапалы тағам өнiмдерiмен қамтамасыз етудiң әдiстерiн әзiрлеуге;
- энергетиканы дамыту, көмiрсутегi шикiзатын барлау, өндiру, қайта өңдеу және тасымалдау проблемаларын шешуге;
- халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталуға тиiс.
Жаңа материалдар, химиялық өнiмдер, дәрiлiк препараттарын жасау, табиғатты ұтымды пайдалану, ізгiлiк бағдарындағы жұмыстар бойынша жаңа технологиялар әзiрлеу және игеру тәрiздi мiндеттердi шешу жөнiндегi бағыттар басым күйiнде қала бередi.
Республикада салалық және салааралық ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi бағыттарын айқындау болашақ дамудың алдын ала жасалған сценарийi негiзiнде жүргiзiлуге тиiс, онда саланың жай-күйi талданады және нақты ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi немесе стратегиялық және тактикалық мақсаттар белгiленедi. Мақсаттарды маңызына қарай саралау жұмыстың алғашқы кезеңiнiң аяқталуы болып табылады, өйткенi, осы кезеңде салаларды басқарудың жоғары органы ретiнде салалық министрлiктер мен ведомстволар иелiк ететiн (немесе иелене алатын) нақты ресурстар есепке алына бастайды. Негiзінен, салалық саясат белгiлi бiр жетiстiктерге ие салаларды дамытуға бағытталуға тиiс. Алайда, ғылым мен техника дамуының электроника, ақпараттық және коммуникациялық технология, жаңа материалдар, биотехнология, энергетика, ғарыштық технология тәрiздi түйiндi бағыттарында зерттеулер мен әзiрлемелер мiндеттi түрде жүргiзiлуге тиiс.
Басым салаларды дамыту бағдарламаларын ғылыми қамтамасыз ету үшiн iшiнара мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын, саланың дамуына қарай, осы зерттеулердi қаржыландыру бiртiндеп шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаражаты есебiнен қаржыландыруға көшiрiлетiн республикалық мақсатты ғылыми-техникалық, салалық және салааралық ғылыми-техникалық бағдарламалар қалыптастырылады.

5. Ғылыми және ғылыми-техникалық саясатты iске асырудың мақсатты-
бағдарламалық әдiсi

Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясатын iске асыру шеңберiнде ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтi ұйымдастырудың мақсатты-бағдарламалық әдiсiне көшу жүзеге асырылды. Жоспарлау, қаржыландыру, сараптама, басқару және бақылау сатыларын қамтитын, бүкiл ғылыми-техникалық процесс жинақталып, қорытылған бұл әдiс, бұдан былайғы перспективаға арналған ғылыми-техникалық саясатты iске асырудың негiзiне алынуы мүмкiн.
Мақсатты-бағдарламалық әдiстiң тиiмдiлігі оның жүйелi, ықпалдастыру сипатынан туындайды. Ол оңтайлы шешiмдердi iздестiру әдiстерiнiң функционалдық басымдықтарын, мақсаттарды икемдi қою және жобалардың экономикалық ортаның қажеттерi мен мүмкiндiктерiне бейiмдеудi бiрiктiредi. Бұл жағдайда зерттеулердi, әзiрлемелер мен олардың орындаушыларын ғана емес, сонымен бiрге ғылыми-техникалық жобаның бүкiл техникалық және ақпараттық инфрақұрылымын қаржыландыру да жүзеге асырылады.
Жобалар мен бағдарламаларды тәуелсiз мемлекеттiк ғылыми-техникалық сараптау мақсатты-бағдарламалық әдiстiң аса маңызды тетiгi болып табылады. Сараптау кезiнде бағдарламаның ғылыми негiздiлiгi, оңтайлы мөлшерi және ғылыми ұжымның құрамы, жобалаушы бас ұйымның зерттеулерiнiң негiзiнде мақсаттарға қол жеткiзудiң нақтылығы, қосымша орындаушы ұйымдарды тартудың қажеттiгi және басқалары тексерiлуге және бағалануға тиiс. Iргелi зерттеулер бағдарламалары бойынша бас ұйымды таңдаған кезде күштi ғылыми мектептiң, танымал жетекшi ғалымның болуы, зерттеудiң осы заманғы әдiстерiн игеруi өлшем ретiнде алынады. Осының бәрi, ғылыми-зерттеу жұмыстарының жалпы деңгейін арттыруға жәрдемдесуге арналған.
Қазiргi кезеңде мақсатты-бағдарламалық әдiс шеңберiнде мынадай ғылыми және ғылыми-техникалық бағдарламаларды қалыптастыру мен іске асыру жүзеге асырылуда:
табиғи және әлеуметтiк жүйелер туралы қағидатты жаңа бiлiм алуды және экономиканы жүйелi қайта құрудың, қоғамды, мәдениеттi және ғылымның өзiн тұрақты дамытудың ғылыми негiздерiн әзiрлеудi өзiнiң алдына мақсат етiп қойған, ғылым мен ғылыми-техникалық прогрестiң басым бағыттарының шектеулi саны бойынша iргелi зерттеулер;
ғылыми-техникалық әлеуеттi өнеркәсіптiк-технологиялық және әлеуметтiк-экономикалық дамудың ең басты басымдықтарына шоғырландыруға қабiлеттi мемлекеттiк ғылыми-технологиялық саясатты iске асырудың аса маңызды құралы ретiндегi республикалық мақсатты ғылыми-техникалық бағдарламалар;
қолданбалы (салалық, салааралық және аймақтық ғылыми-техникалық) бағдарламалар - ғылыми-техникалық қызметтiң нақты және кешендi салааралық бағыттары, қолданбалы және енгiзiлетiн зерттеулер мен әзiрлемелер аймақтар үшiн басымдығы бар ғылыми зерттеулердiң бағдарламалары;
белгiлi бiр басым бағыттар шеңберiндегi "тәуекелдi" және перспективалы iргелi және қолданбалы зерттеулердi ынталандыру және аймақтардағы ғылыми зерттеулердi дамытуға жәрдемдесу мақсатындағы Ғылым қорының жобалары.

6. Ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласындағы инновациялық
қызмет

Жоғарыда айтылғандай, шикiзаттық экономиканың болашағы жоқтығының анықтығы қоғамның өндiрiстiк күштерiн дамыту саласындағы мемлекеттiң ұзақ мерзiмдi саясатын түбегейлi қайта қарауды талап етедi, оның негiзi әлеуетi бойынша шикiзат экспортымен шамалас, экономиканың шикiзаттық емес секторын құруға бағытталған инновациялық саясат болуға тиiс.
Әлемдiк тәжiрибе бұл мақсат үшiн өндiрiстiк инфрақұрылым дамуының арнаулы тәсiлдерi мен тетiктерi жасалуы және iске асырылуы тиiс екенiн көрсетiп отыр. Бұл орайда, жаңа экономика шикiзат экспортымен неғұрлым аз байланыста болса, оның елдiң экономикасында дербес тармақ болу шетелдiк өндiрушiлермен iшкi нарықта ғана емес, сондай-ақ сыртқы нарықта да бәсекелесу қабiлетi соғұрлым мүмкiндiгi арта түседi.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының Yкiметi Қазақстан Республикасындағы Инновациялық қызметтiң тұжырымдамасын қарап, мақұлдады.
Қазақстанның қаржы-экономикалық әлеуетi Тұжырымдамада алға қойылған міндеттерді қысқа мерзiмде iске асыруға мүмкiндiк бермейдi, оның үстiне, олар ғылыми, өндiрiстiк, бiлiм беру құрылымдарының кең аясын қамтуға тиiс, ал оларды даярлау екi-үш жылдың iшiнде қамтамасыз етiлуi мүмкiн емес.
Инновациялық қызмет - аяқталған ғылыми зерттеулер мен әзiрлемелердiң, не өзге ғылыми-техникалық жетiстiктердiң нәтижелерiн рынокта сатылатын жаңа немесе жетiлдiрiлген өнiмде, практикалық қызметте пайдаланылатын жаңа технологиялық процесте, сондай-ақ осыған байланысты қосымша ғылыми зерттеулер мен әзiрлемелердi iске асыруға бағытталған процесс болғандықтан, инновациялық процесс өнеркәсiп, білім және ғылым саласындағы міндеттердiң кең ауқымын қамтуға тиiс.
Осыған байланысты, ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласындағы инновациялық қызметтiң бiрiншi кезектегi шаралары:
аяқталған әзiрлемелердi барынша көп таратуға және оларды рынокта сатуға;
қолда бар ғылыми-технологиялық және өндiрiстiк базаларда, негiзiнен технологияларды жақсарту деңгейiндегi базаларда инновацияны сататын шағын өндiрiстердi үздiксiз құруға және оларды қолдауға;
республикада ғылымды қажетсiнетiн озық технологияны дамыту үшiн қажеттi шетелдiк патенттер мен лицензияларды сатып алуға оларды жергiлiктi жағдайға бейiмдеуге, болашаққа сатып алынған технологияларды жетілдiру жөнiңдегi зерттеулер жүргiзуге, не солардың негiзiнде жаңа, неғұрлым жетiлдiрiлгендерiн жасауға;
кадрлар базасын қалыптастыруға бағдарлануға тиiс.
Сонымен бiр мезгiлде, ғылымды қажетсiнетiн жаңа технологиялар мен өндiрiстер құру жөнiнде болашағы бар зерттеулер жүргiзу мiндетті болып табылады.
Жұмыстың негiзгi бөлiгi технологияларды енгiзу немесе экспортқа әзiрлеудiң базалық ғылыми-технологиялық орталықтары арқылы жүргiзiлуге тиiс.
Нарықтық қатынастардың өндiрiстiк-экономикалық салада орнығуына және ұсынылған шаралардың iске асырылуына қарай, инновациялық қызметтi инвестициялық және басқа жобаларды (жобалық менеджмент) басқарудың осы заманғы технологиялары шеңберiнде iске асыруға көшуге болады. Осының бәрi, ғылыми iзденiстердiң, ғылыми және технологиялық зерттеулердi ұйымдастырудың неғұрлым икемдi нысандарын пайдаланудың аясын кеңейтiп қана қоймайды, сонымен бiрге мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясатты iске асыру үшiн қосымша қаражат тартуға мүмкiндiк бередi.

7. Қайта құрылымдандыру және жекешелендiру

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға көшуi жағдайында қайта құрылымдандыру мен жекешелендiру өзгерiстердiң ажырағысыз элементi болып табылады. Ғылыми-техникалық саладағы қайта құрылымдандыру дегенiмiз, басым iргелi және қолданбалы зерттеулер үшiн жауап беретiн құрылымдық бөлiмшелердi бөлу, ғылыми-техникалық қызметтiң тиiмділiгiн арттыру мақсатында оларды одан әрi қайта ұйымдастыру.
Ғылыми ұйымдарды қайта құрылымдандыруды қолда бар қаржы, кадр мүмкiндiктерiмен және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласының алдында тұрған мiндеттермен тығыз байланыста жүргiзу қажет. Осының алдындағы кезеңде Ұлттық ғылыми орталықтарды қалыптастыру ғылыми ұйымдарды әлеуметтiк және коммуналдық инфрақұрылымдарды ұстау жөнiндегi оған тән емес функциялардан босату жөнiнде жұмыстар жүргiзiлдi. Ғылымды коммерцияландыру мақсатында ғылыми-зерттеу ұйымдары республикалық мемлекеттiк кәсiпорын болып қайта құрылды.
Келесi кезең ғылымның мемлекеттiк секторын қалыптастыру және бiрқатар ғылыми ұйымдарды жекешелендiру, жаңа (республика үшiн дәстүрден тыс) ғылыми ұйымдардың шағын және орташа нысандарын құру болуға тиiс. Осыған байланысты, iргелi және ел үшiн стратегиялық мәнi бар зерттеулер жүргiзетiн ғылыми ұйымдарды қоспағанда, ғылыми-техникалық салалардың объектілерiн коммерцияландыру мен жекешелендiру жөнiндегi шаралар кешенiн әзiрлеп, жүзеге асыру қажет.
Интеллектуалдық меншiктi және басқа материалдық емес активтердi мемлекеттiк ұйымдар объектiлерiнiң құнына енгiзу үшiн, меншiк нысандарын өзгерте отырып, оларды қайта құрған және (немесе) мемлекеттiк меншiктi жекешелендiрген кезде, оларды бағалау мен есепке алудың ережесiн Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтуi қажет.
Әсiресе, агроөнеркәсiп кешенiнiң объектiлерiн жекешелендiруде байыпты көзқарас танытылуы тиiс. Ауыл шаруашылығы өндiрiсi және оны ғылыми қамтамасыз ету географиялық белгiсi бойынша сараланған. Сондықтан, тәжiрибелiк-эксперименттiк шаруашылықтарды қоса алғанда, елдiң барлық негiзгi топырақтық-климаттық аймақтарында ғылыми ұйымдар бар. Олардағы егiстiк алқаптары мен фермаларда институттар эксперименттiк зерттеулер жүргiзедi, ауыл шаруашылығы дақылдары мен мал тұқымдарының жаңа сорттары мен будандарын тексередi, жаңа технологиялар мен машиналарды байқаудан өткiзедi, сондай-ақ элиталық тұқымдар, асыл тұқымды төл өсiредi және аймақтарды солармен қамтамасыз етедi. Аграрлық бағдардағы ғылыми ұйымдар және олардың тәжiрибелiк-эксперименттiк кәсiпорындары, осылайша, өзара байланыстағы ғылыми-технологиялық тiзбек болып шығады және бiртұтас ғылыми-зерттеу кешенiн құрайды. Тәжiрибе көрсеткендей, коммуналдық меншiкке берiлген тәжiрибе шаруашылықтары ғылыми-зерттеу жұмыстарына, республикалық ғылыми-техникалық бағдарламаларға қатысудан қалады. Осы себептен елде тұқымды жаппай көбейту мен асыл тұқымды сұрыптау жұмыстары толық және бiржола күйреуi мүмкiн.

8. Ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласындағы шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау

Шаруашылық жүргiзудiң нарықтық жүйесiнiң аса маңызды және қажеттi құрылымдық элементi шағын және орта кәсiпкерлiктiң, соның iшiнде ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласындағы шағын және орта кәсiпкерлiктiң тұрақты дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Бiздiң еліміздің жағдайында бұл, бiр жағынан, жұмыс орындары санының өсуiне жағдай жасайды, екiншi жағынан, ғылыми-техникалық кадрлардың басқа жаққа кетiп қалуын және қолда бар ғылыми-техникалық базаның күйреуiн болдырмайды. Ғылыми-техникалық саладағы инновациялық шағын және орта бизнестiң қалыптасу кезеңiнде, оған, әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, мемлекеттiк қолдау қажет.
Шағын және орта кәсiпкерлiктiң осы заманғы нысандары ғылыми-техникалық өнімдер мен қызмет көрсетулердiң соларға сай инфрақұрылымдары мен дiлі бар кең рыногын құруға ықпал ететiн болады. Солардың базасында идея, өнертабыс, патенттер болып барып, тауарлар болып қайта шығатын өзiндiк бiр торап құру көзделiп отыр. Шағын және орта инновациялық кәсiпкерлiктiң таратылатын ғылыми ұйымдардың базасында да, сондай-ақ iргелi, стратегиялық маңызды зерттеулер үшiн жауап беретiн ғылыми ұйымдардың және енгiзiлмелi-қолданбалы зерттеулер үшiн жауап беретiн бөлiмшелердiң "өзегiн" бөлiп көрсете отырып, ғылыми-техникалық салалар объектiлерiн қайта құрылымдандыру мен жекешелендiру жолымен де қалыптастырылып, дамытылатынын атап көрсеткен жөн.
Шағын және орта бизнестi дамытумен байланыстырылатын Қазақстандағы кәсiпкерлiктi қайта өркендету неғұрлым жетiлдiрiлген техникалық базада жүзеге асырылуға тиiс. Әңгiме шағын кәсiпкерлiктiң өзiне тән икемдiлiгi, сұраныстың өзгеруiне тез бейiмделетiн қабiлетi толық көлемде көрiнiс беретiн өндiрiстiк базаны және өз инфрақұрылымын жасау қажеттiгi туралы болып отыр. Бизнестiң шағын нысанының ерекшелiгi оған тиiстi қолдау көрсету керек екендiгiн де білдіредi (тiкелей қаржыландыруын, соның iшiнде коммерциялық банктердiң тәуекелдiк, жеңiлдiктi, несиемен қаржыландыруын, шағын бизнеске бағдарланған инвестициялық компаниялар құруды қоса алғанда). ТМД елдерiндегi нарықтық қайта құруға қолдау көрсетудiң көптеген халықаралық бағдарламаларында шағын және орта кәсiпорындарға көмектiң арнаулы қорларын құру көзделген. Қаражаттың бiр бөлiгi техникалық көмек (сарапшылардың, консультанттардың қызмет көрсетулерi) деп аталатын нысанда келiп түсетiн болады.
Шағын және орта бизнестi қолдауда алға қойған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн салық-қаржы саясатының ынталандыру қызметi ерекше мәнге ие болады.

9. Аймақтарда ғылыми зерттеулердi дамыту

Аймақтардың ғылыми-техникалық әлеуетiн нығайтуға жәрдемдесу мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясаттың ажырамас бөлiгi болуға тиiс, жергiлiктi жердегi өндiрiспен тығыз байланысуына орай, ол неғұрлым тиiмдi және өмiршең болуы мүмкiн. Ғылыми-техникалық ұйымдарды жаңадан құрған, жұмыс iстеп тұрғандарын қайта ұйымдастырған және аймақтық, аймақаралық бас ғылыми ұйымдарды айқындаған кезде аймақтық мәнiстердi ескеру керек.
Аймақтардағы ғылым жергiлiктi өнеркәсiп пен агроөнеркәсiп кешендерiн дамытуды талап ету, сондай-ақ ерекшелiгi бар әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық проблемалар негiзiнде құрылуға тиiс. Аймақтық ғылыми ұйымдар, сондай-ақ инновациялық қызметтi дамыту орталықтары болуы керек. Облыстық бюджеттерде ғылымға қаражат бөлудi көздейтiн баптарды қайта қарау қажет.
Аймақтардағы ғылыми зерттеулердi дамытуда және жандандыруда жергiлiктi жоғары оқу орындары маңызды рөл атқара алады және атқаруға тиiс. Аймақтардың экономикалық және әлеуметтiк салаларын қайта құру процесінде олардың ғылыми-техникалық әлеуетiн толық көлемде пайдалану қажет, олар ғылыми-инновациялық дамудың орталықтары болуға тиiс.
Ғылыми-техникалық саланы басқарудың мемлекеттiк органы және аймақтардың басшылығы өзiнiң күш-жiгерiн ғылыми және ғылыми-техникалық саясаттың мынадай бағыттарына:
аймақтарда экономикалық өсудiң белсендi нүктелерiн және оларға ғылыми-техникалық қолдау көрсетудiң нысандарын iздестiруге;
аймақты дамытудың басым ғылыми-технологиялық мәнiстерiн белгiлеуге қатысуға;
аймақтарда ғылыми-техникалық қызметтi ұйымдастырудың және қолдаудың жаңа нысандарын дамытуға жәрдем көрсетуге жұмылдыруға тиiс.
Мемлекет тарапынан:
аймақтық саясаттың жүйелiк қағидаттары мен әдiстерiн әзiрлеудi, аймақтардың стратегиялық дамуын ғылыми болжауды;
аймақтарды кешенді дамытудың жобаларын ғылыми-техникалық жағынан сүйемелдеудi;
аймақаралық, трансаймақтық және шекара маңындағы өзара тиiмді iс-қимылды қалыптастыру кезiнде ғылыми негiздеудi (сараптауды);
аймақтық ғылыми-техникалық бағдарламаларды елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiндегi ғылыми-техникалық дамудың мiндеттерiмен байланыста қарастыруды қамтамасыз ету қажет.

10. Қорғаныс саласындағы ғылыми-техникалық саясат

Қорғаныс саласындағы ғылыми-техникалық саясат мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясаттың ажырамас бөлiгi болып табылады, оның негiзгi мақсаттары:
қорғаныс кәсiпорындарын дамыту, қолдау және қару-жарақ пен әскери техниканың жекелеген түрлерiнiң Қазақстан үшiн неғұрлым басымдарын жөндеудi, жаңғыртуды және өндiрудi қамтамасыз ету;
байланыс, барлау, радиоэлектрондық күрес, әуе шабуылынан қорғаныс, көлiктiк авиация әскерлерiнiң басым дамуы мен техникалық жағынан жарақтануын қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғары технологиялық және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстi басым дамыту елдiң ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң және әскери қатердi болдырмаудың аса маңызды ресурсы ретiнде қарастырылады.
Әскери қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мүддесi өндiрiстiң қорғаныс салалары технологиялық базасының тұрақтылығы мен сенiмдiлiгiнiң қажеттi дамуына қол жеткiзудi талап етедi. Ол үшiн, елдiң, импорттық жеткiзiлiмдердi өзiмiздегi соларға ұқсастармен орнын толтыру қабiлетiн аса қысқа мерзiмде қамтамасыз ету қажет.
Қорғаныс саласындағы ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыру кезiнде Әскери доктринаның негiзгi ережелерiн iске асыруға, әскери-өнеркәсiптiк өндiрiстi дамытуға және конверсиялауға айрықша назар аударылуға тиiс.
Оны ойдағыдай орындау үшiн:
қорғаныс кешенiн дамытудың және конверсия жүргiзудiң, қару-жарақ пен әскери техниканы жаратудың стратегиясы мен методологиясын әзiрлеу;
конверсиялау және жарату нәтижесiнде сатылатын тауарлардың халықаралық рынокқа шығуына жағдай жасау;
конверсиялау және екiұдай қолдану технологиясын әзiрлеу проблемалары

бойынша ғылыми-техникалық өзара iс-қимыл саласында халықаралық

ынтымақтастықты дамыту;

өнеркәсiп орындарының және ғылыми-зерттеу институттарының даму және

конверсия мәселелерi бойынша жұмыстарын үйлестiрудi жүзеге асыру қажет.

Елдiң қорғаныс кәсiпорындарын конверсиялауды:

конверсиялау нәтижелерiнің әлеуметтiк мәнiн;

конверсиялық шаралардың экономикалық және әскери-техникалық

тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудi;

технологияны дамытудың басым бағыттары бойынша ғылыми-техникалық

әлеуеттi сақтауды;

мемлекеттiң әскери қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудi;

бiлiктi ғылыми және инженерлiк кадрларды қолдауды ескере отырып

жүргізген орынды.

11. Ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласындағы ресурстық,

нормативтік құқықтық, ақпараттық және кадрлық қамтамасыз ету

1) Қаржыландыру

Ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтi қаржымен қамтамасыз ету қаржыландыру көздерiнiң көптiгiне негiзделуге тиiс. Iргелi зерттеулердi және басым қолданбалы бағдарламаларды қаржыландырудың басым көзi мемлекеттiк бюджет болып табылады. Республикалық ғылыми-техникалық бағдарламалар да және жекелеген аймақтарға арналған бағдарламалар да тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылуы тиiс, бұл ретте бюджет қаржысы мүдделi кәсiпорындар мен ұйымдардың өз қаражаттарымен ұштастырылады. Егер олар қайтарым негiзiнде берiлсе, бiрiншi кезекте технологиялық бағыттардағы жұмыстар үшiн берiлсе, бюджеттiк қаражатты аталған мақсатқа пайдаланудың тиiмдiлiгi арта түседi. Кредит осы зерттеулердi қаржыландырудың елеулi көзi болуға тиiс.
Бұдан басқа, ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет, сондай-ақ заемдық қаржы қаражаты, өзiнiң қаржылық ресурстарының есебiнен тартылған қаржы қаражатынан және гранттардан жүзеге асырылуы мүмкiн.
2) Заңдық базаны жетiлдiру
Ғылымның елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуындағы рөлiн одан әрi арттыру үшiн экономика салаларының және әлеуметтiк салалардың ғылыми-технологиялық дамуын ынталандырудың пәрмендi тетiгiн жасау, ғылымды басқару жүйесiн, оның заңдық базасын жетiлдiру, ғылым мен жоғары білiмдi ықпалдастыру, ғылыми зерттеулердi бюджеттен тыс қаржыландырудың тұрақты көздерiн iздестiру мейiлiнше өзектi болып табылады.
Осыған байланысты, 2000 жылы "Ғылым туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жаңа редакциясын әзiрлеу қажет.
Заң жобасында өндiрiстiк қатынастардың кез келген субъектiлерiнiң ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет саласына тиесiлiгi мәнiнде өндiрiстiк қатынастардың кез келген субъектiсiн теңестiру жөнiндегi ережелер көрсетiлуi, мемлекеттiң және осы қызмет субъектiлерiнiң арасындағы қатынастар реттелуге тиiс. Мемлекеттiк ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi мақсаттары мен қағидаттары, оны қалыптастыру мен iске асыру жөнiндегi мемлекеттiк өкiмет органдарының өкiлеттiктерi белгiленген, қаржыландыруды регламенттеуге және ресурстарды ғылыми-техникалық дамудың басым бағыттарына шоғырландыруға байланысты мәселелер көрiнiс табуы, сондай-ақ, ғылыми-техникалық салалар объектiлерiн жекешелендiрудiң ерекшелiктерi ескерiлетiн нормалар енгізу қажет.
Инновациялық, ақпараттық қызметке және қызметтiң басқа салаларына қатысты заңдық және өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдер де жетiлдiрiлуге тиiс;
3) Ғылыми-техникалық қызметтi ақпараттық қамтамасыз ету
Аса ауыр қаржылық жағдайға қарамастан, елде ғылыми-техникалық ақпараттың республикалық жүйесiн сақтап қалуға қол жеттi. Ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстар және басқа ғылыми-техникалық өнiмдер бойынша мемлекеттiк дерекқор, ғылым мен техника жетiстiктерi туралы автоматтандырылған ақпараттық ресурстар қалыптастырылуда.
Ғылыми-ақпараттық салалар үшiн нормативтiк және әдістемелік құжаттардың жинағы әзiрлендi, шетелдердiң ақпараттық орталықтарымен байланыс орнатылуда. Ғылыми-техникалық әлеуеттiң, шет мемлекеттердегi ғылыми-техникалық дамуды басқару проблемаларының мониторингi жүзеге асырылуда. Мемлекеттiк органдар ғылыми-техникалық ақпаратпен тұрақты негiзде қамтамасыз етiледi, рефераттық, талдамалық және басқа ақпараттық материалдар шығарылады.
Қазақстанда ғылым мен техника дамуының әлемдiк деңгейiне және жоғары қарқынына жету үшiн ғылыми-техникалық қызметтi ақпараттық қамтамасыз ету жүйесiн одан әрi жетiлдiру және дамыту талап етiледi.
Таяу кезеңде ғылыми-техникалық ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау, iздестiру және беру процестерiн толық автоматтандыру мiндетi алда тұр. Бұл ретте, ақпараттық технологиялар, пайдаланылып жүрген аппараттық және бағдарламалық құралдар Қазақстан Республикасында құрылып жатқан бiрыңғай ақпараттық кеңiстiк талаптарына сәйкес болуға тиiс.
Ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласындағы ақпараттық қамтамасыз етудiң мiндеттерiн iске асыру үшiн ғылыми-техникалық ақпараттың мемлекеттiк жүйесiнiң қазiргi кезде жұмыс iстеп тұрған базасында ғылыми-техникалық ақпараттың ұлттық жүйесiн құру керек, ол орталықтағы, сондай-ақ аймақтардағы өзiнiң барлық тұтынушыларының және өндiрушілерiнiң отандық және шетелдiк ашық ақпарат көздерімен, ал басқа елдердiң ақпаратын пайдаланушыларға - Қазақстанның ғылыми-техникалық ақпаратының ақпараттық ресурстарымен қамтамасыз етiлуiне жол ашады. Ақпараттық қорларды, әсiресе автоматтандырылған ақпараттық ресурстарды, халықаралық стандарттарды ескере отырып құру керек, мұның өзi ұлттық ғылыми-техникалық ақпарат жүйесiнiң әлемдiк ақпараттық қоғамдастыққа кіруiн жеделдетедi.
Ғылыми-техникалық қызметтi ақпараттық қамтамасыз етумен, сондай-ақ ғалымдар мен мамандардың, ғылыми-техникалық ақпаратты басқа да пайдаланушылардың ақпараттық мәдениетiнiң жеткiлiктi деңгейiн қалыптастырумен шұғылданатын мамандар даярлау және олардың бiлiктiлiгiн арттыру жөнiнде үлкен жұмыс жүргізу мiндетi алда тұр. Осы мақсатпен ғылыми-ақпараттық қызмет саласында, әсiресе жаңа ақпараттық технология саласында, соның iшiнде интеллектуалдық ақпарат жүйелерi саласында iргелi және қолданбалы зерттеулер жүргiзiледi.
Ғылыми-техникалық ақпарат органдарының жанынан ақпарат қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгiн арттыру орталықтарын құру, орта және жоғары оқу орындарының бағдарламаларына ғылыми-техникалық ақпарат жөнiнде курстар енгiзу қажет;
4) Ғылыми кадрлар даярлау және әлеуметтiк саясат
Ғылыми-техникалық салаларды кадрлармен қамтамасыз етудiң негiзделген саясатын жүргiзу - ғылыми зерттеулердiң тиiмдiлiгiн арттырудың, оларды таяу және алыс болашақта елеулi жаңа деңгейге шығарудың түйiндi проблемаларының бiрi.
Қазақстан Республикасында ғылым үшiн кадрлар проблемалары айрықша өткiр қойылып отыр. Ғылыми еңбекке ақы төлеу деңгейiнiң бағаның өсуiнен қалыс қалуы нәтижесiнде кадрлардың, соның iшiнде кеп жылдық маманданған даярлықтағы жоғары бiлiктi кадрлардың қартаюы және қызметтiң басқа салалары мен елден тыс жерлерге кетуi жүрiп жатыр. Ғалымның, инженердiң беделi түсiп кеттi, олардың еңбегi бұрынғыдай тартымдылығын жоғалтты.
Қызметтiң технологиялық және экономикалық салалары үшiн жоғары бiлiктi кадрлар даярлау тұрғысынан ғылым мен бiлiмдi ықпалдастыру мүмкiндiктерi толық көлемде пайдаланылмайды.
Мұндай терiс тенденциялар ғылым мен техника саласындағы еңбектiң нәтижелерiне әсерiн тигiзетiн көптеген басқа проблемаларды да шиеленiстiрiп жiбердi. Ғылыми және инженерлiк кадрлардың өнертапқыштық белсенділiгi төмендедi, талантты жастар кетiп жатыр.
Ғылыми кадрларды даярлаудың жүйесi қажеттiлiкпен және ғылыми-техникалық саланы басым дамытумен тығыз байланыстырылуға тиiс және аспирантура мен докторантура жүйелерi арқылы жоғары бiлiктi ғылыми кадрлар даярлауды осы бағытқа бағдарлау керек. Ғылым мен инновациялық қызмет салалары үшiн менеджерлер даярлауды жүзеге асыру қажет.
Республикада ғылыми кадрларды мақсатты және құрылымдық-теңдестiре даярлау, қайта даярлау, аттестаттау және тиiмдi пайдалану ғылыми-техникалық прогрестiң баса көрсетiлген бағыттары бойынша тұрақты түрде алға жылжудың бiрiншi дәрежелi шарты болып табылады. Бұл мiндеттердi шешуге басым сипат беру керек.
Бұл жұмыс:
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен ғылыми және инженерлiк-техникалық кадрларды, магистрларды, аспиранттарды, ғылыми дәреже iзденушiлерi мен докторанттарды даярлауға жұмсалатын қажеттi қаржы қаражатын бөлудi;
кадр проблемаларын шешуге және талантты жастарды iздеу мен iрiктеуден бастап, даярланған мамандарға аттестаттау жүргiзуге және еңбекке орналастыруға дейiнгi даярлаудың барлық буындарын басқару үшiн қажет тиiстi тетiгiн жасауды, оларды рейтингтiк бағалаудың рәсiмдерiн пайдалана отырып және өзге шараларды кешендi көзқарасты жүзеге асыруды;
ғылыми-техникалық дамудың бiрiншi кезектегi басым бағыттарына, жүйелi кәсiбилiк пен бiлiктi iскерлiк талаптарына сәйкес ғылыми және инженерлiк кадрларды құрылымдық-теңдестiрiлген даярлауға және қайта даярлауға көшiрудi қамтамасыз етудi;
Қазақстанның ғылыми-инженерлiк кадрлар деректерiнiң жүйелендiрiлген банкiн қалыптастыруды;
ғылыми қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеудi арттыруды;
акционерлендiрiлген және шетелдiк фирмалардың басқаруына берiлген мемлекеттiк кәсiпорындардың кадрларды даярлауға және қайта даярлауға, студенттердiң, магистрлердің және тағлымдамашылардың практикасын ұйымдастыруға қатысуын;
ғалымдарды және жоғары бiлiктi педагогтарды аттестаттаудың деңгейiн көтерудi, мамандықтардың, ұғымдық терминологиялық аппараттың номенклатурасын жетiлдiрудi;
бiлiмдi халықаралық бiлiм беру жүйесiне ықпалдастыруды, студенттердi және ғылыми қызметкерлердi шетелдiк ғылыми орталықтарда оқыту мен тағылымдамадан өткiзу үшiн заңнамада белгiленген тәртiппен қажеттi қаржы қаражатын бөлудi талап етедi.
Ғалымдарға, ғылыми-техникалық қызметкерлерге әлеуметтiк қолдау көрсету және олардың еңбегiн, мәртебесiн және жағдайын қорғау, интеллектуалдық меншiктi, авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау, ғылым мен жоғары мектеп қызметкерлерiн зейнетақымен қамтамасыз ету нысандарын дамыту, сондай-ақ ғылыми және инновациялық қызметтi сақтандыру кадр саясатының аса маңызды мәнiсi болып табылады.

12. Халықаралық ынтымақтастық

Халықаралық ғылыми және ғылыми-техникалық ынтымақтастық саласындағы мемлекеттiк саясат елдiң ұлттық мүддесiне, қазiргi геосаяси және экономикалық жағдайға сәйкес жүзеге асырылуға және қазақстандық өнiмдердi халықаралық рынокқа жылжыту, Қазақстанды әлемдiк ғылыми қоғамдастыққа ықпалдастыру және оның осы заманғы өркениет проблемаларын шешудегi рөлiн белгiлеу мақсатында бәсекеге қабiлеттi бiрлескен зерттеулер мен әзiрлемелердi iске асыруға бағытталуға тиіс.
ТМД шеңберiнде ғылымды қажетсiнетiн технология, кадрлар даярлау, ғылыми және ғылыми-техникалық саясатты жақындастыру мәселелерi бойынша бiрлескен семинарлар, кеңестер ұйымдастыру және бiрыңғай ғылыми және экономикалық кеңiстiктi қалыптастыру саласындағы ынтымақтастық жөнiнде екiжақты және көпжақты халықаралық шарттар жасасу практикасын дамыту керек.
Халықаралық ғылыми және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты реттеу жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жүргізуге ғылыми қоғамдастықтың мүддесiн ескере отырып, әрiптестердi, бағыттарды, шетелдiк әрiптестермен ынтымақтастық және араласу нысандарын еркiн таңдау енуге тиiс. Қазақстан Республикасының ғылыми ұйымдарына, қазiргi кезде, едәуір дәрежеде қазақстандық ғылымға көмек көрсетуде iзгiлiктi сипатқа ие және көбiне қаржыландырушы тараптың мүддесін көздейтiн Халықаралық ғылыми-техникалық орталық (ХҒТО), Еуропалық одақ, Американдық қорлар, НАТО-ның ғылыми комитетi және басқа бағдарламаларға қатысумен қатар, қатысушы тараптардың үлес қосуымен қаржыландырылатын өзара тиiмді жобаларға, қазақстандық институттар базасында халықаралық ғылыми-зерттеу орталықтарын құруға, қазақстандық ғалымдардың жұмыс iстеп тұрған әлемдiк ғылыми орталықтардың жұмысына қатысуына ықпал етуге, институт сайттарын құру арқылы қазақстандық ғылымның жетiстiктерi мен мүмкiндiктерiн насихаттау үшiн Интернет мүмкiндiктерiн кеңiнен пайдалануға, республикада халықаралық конференциялар мен форумдар өткiзуге, лекция оқу үшiн басқа елдердiң iрi ғалымдарын шақыруға көшу қажет.
Қазiргi уақытта ғылыми және ғылыми-техникалық жобалар ғаламдық сипатқа ие және әртүрлі елдер ғалымдарының күш-жiгерiн талап етедi. Осыған байланысты, интеллектуалдық меншiк құқығын бөлудi ескере отырып, ғылыми-техникалық ақпарат алмасу және пайдалану айрықша мәнге ие болады.

13. Қорытынды

Тұжырымдамада алға тартылған ережелердi жүзеге асыру үшiн, Қазақстан

Республикасының "Ғылым туралы" жаңа Заңын және "Ғылым" мемлекеттiк

бағдарламасын қабылдау қажет. Заңды қолдану және "Ғылым" мемлекеттiк

бағдарламасын iске асыру нәтижесiнде Тұжырымдамада бекiтiлген мемлекеттiк

ғылыми-техникалық саясаттың мақсаттары мен қағидаттары өмiрге енгізiлетiн;

отандық ғылымды елдiң экономикалық әлеуетiн арттыруға ықпал ететiн, оның

әлеуметтiк-экономикалық және рухани дамуының аса маңызды факторына

айналдыру үшiн жағдай жасалатын болады.

Оқығандар:

Қобдалиева Н.М.

Орынбекова Д.К.

О Концепции научной и научно-технической политики Республики Казахстан

Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 июля 2000 года N 1059.

В целях реализации задач научно-технического развития республики Правительство Республики Казахстан постановляет:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию научной и научно-технической политики Республики Казахстан.

2. Центральным и местным исполнительным органам Республики Казахстан руководствоваться настоящей Концепцией при разработке отраслевых и региональных социально-экономических программ.

3. Настоящее постановление вступает в силу со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

	Одобрена постановлением Правительства Республики Казахстан от 12 июля 2000 года N 1059

Концепция
научной и научно-технической политики
Республики Казахстан
1.Введение

В новый век человечество входит с выдающимися научными и технологическими достижениями, коренным образом изменившими уклад жизни. Эффективное использование на практике результатов фундаментальной и прикладной науки становится важнейшим фактором устойчивого развития человечества. В связи с этим актуальной задачей для Казахстана является выработка и воплощение в жизнь курса на превращение отечественной науки в важнейший фактор социально-экономического и духовного развития страны, наращивания ее экономического потенциала, обеспечивающего конкурентоспособность экономики и национальную безопасность государства в соответствии с долгосрочными стратегическими приоритетами республики.

Решение политических и социально-экономических задач на современном этапе требует целенаправленной научно-технической политики государства, которая является составной частью социально-экономической политики. Правительством Республики Казахстан был принят ряд мер по созданию необходимых условий для сохранения перспективных научных направлений и системы подготовки научных кадров, определению приоритетных направлений развития науки и техники, концентрации на этих направлениях имеющихся ресурсов, реформированию всего научно-технического комплекса и созданию новой для страны технологической базы развития промышленности, формированию новых механизмов функционирования научной сферы, характерных для рыночной экономики. Вместе с тем, в силу объективных причин научно-техническая сфера до сих пор не стала базовым элементом социально-экономического прогресса общества.

Настоящая Концепция научной и научно-технической политики Республики Казахстан разработана применительно к решению задач предстоящих 5-10 лет переходного периода и направлена на обеспечение стабильного развития научно-технической сферы, формирование научно-технического потенциала, отвечающего современным требованиям инновационного развития экономики и ее ресурсным возможностям, обеспечивающего создание конкурентоспособной национальной экономики и ее устойчивого развития.

2. Социально-экономическая ситуация в Казахстане и ее влияние на научно- техническую сферу

Социально-экономическая ситуация в Казахстане в 90-е годы характеризовалась глубоким спадом производства, снижением жизненного уровня населения. В ходе реформы не произошло вымывания ненужных производств, утяжеляющих и деформирующих экономику, в основных производственных фондах снизился удельный вес оборудования и машин, отвечающих современным требованиям. Многие ведущие предприятия, составляющие технико-технологический фундамент экономики, оказались неплатежеспособными и не полностью загруженными. Их производственно- технический потенциал разрушается, морально устаревает без своевременной и эффективной амортизации. Потеря такого потенциала потребует для восстановления не одно десятилетие.

Особенно неблагоприятным фактором явилось снижение инвестиционной активности, что негативно отразилось на возможностях обновления основных фондов, внедрения передовых технологий, инновационной деятельности. Во многих отраслях инвестиции не покрывают потребностей воспроизводства.

Отраслевая структура и динамика инвестиций в основной капитал отражает продолжающийся процесс формирования структуры экономики с преобладанием топливно-сырьевых отраслей, неразвитым машиностроением и потребительским сектором, что противоречит задачам структурной перестройки. Зарубежные инвесторы отдают предпочтение вложениям в отрасли, пользующиеся платежеспособным спросом на внутреннем и мировом рынке, а также в экологически вредные производства. (83.3% прямых иностранных инвестиций в 1997 году было направлено в нефтегазовую промышленность, цветную, черную металлургию).

Последние два года развития мировой экономики отмечены кризисом, охватившим многие страны, в том числе Россию, страны Юго-Восточной Азии и Латинской Америки. Ухудшение экономического положения в этих странах стало ключевым фактором снижения в первой половине 1998 года уровня цен на товары по всему миру. Особенно важное влияние на мировое экономическое развитие оказало снижение цен на сырье (газ, нефть, металлы). Больше всего от этого пострадали страны, где экспорт сырья составлял значительную статью доходов, в том числе и Казахстан.

В Казахстане, как и других бывших союзных республиках, в 90-е годы преобладали тенденции технологической деградации. Снижался технический уровень производства, слабо осваивались новые технологии, падал выпуск прогрессивной продукции, сокращался научно-технический потенциал.

В результате спада производства до минимума сократились ресурсы, направляемые на инновации. Инновационное развитие тормозит утяжеленная структура экономики. Основной инновационный потенциал сконцентрирован в топливно-сырьевых отраслях, имеющих пониженную склонность к инновациям и во всем мире считающихся мало технологичными. Значительно уменьшились расходы на науку и особенно на инновации.

В условиях недооценки роли науки, падения престижа научного и инженерного труда происходит снижение профессионального уровня разработчиков технологий, устаревание полученных знаний и навыков.

Таким образом, начало рыночных реформ привело к значительному изменению общих социально-экономических условий. Спад производства деиндустриализация экономики (усиление сырьевой ориентации), резкое сокращение инвестиционного спроса обусловили растущую невостребованность научно-технического потенциала. Общая социально-экономическая ситуация остается пока неблагоприятной для процессов научно-технического развития.

В связи с этим Правительством Республики предпринимаются меры по корректировке государственной промышленной политики Казахстана, созданию экономического базиса для устойчивого развития казахстанского общества. Со второй половины 90-х годов и к началу 2000 года ситуация в экономике стала более управляемой, созданы основные рыночные институты и определены пути выхода из экономического кризиса, особое внимание уделяется реальному сектору экономики. Стабилизация экономики и обеспечение ее дальнейшего роста предполагают активизацию инновационной деятельности и создание современной научно-технологической базы производства, которые невозможны без надлежащего развития научной и научно-технической сферы.

В Казахстане реформирование в области науки и научно-технической деятельности пришлось на исключительно сложный период перехода к рыночной экономике. Наука оказалась одной из тех областей деятельности, для которых последствия перехода к рынку носили в силу объективных обстоятельств наиболее деструктивный характер.

Значительное уменьшение объемов финансирования создало ситуацию, при которой реформирование науки сочеталось с решением проблем выживания и сохранения активной части научно-технического потенциала страны. В этой сложной ситуации предпринятые государственными органами меры позволили в определенной степени смягчить последствия кризиса, сохранить существенную часть накопленного научно-технического потенциала, а также укрепить позиции по ряду важных направлений развития современной науки и техники. Налицо и первые успешные примеры адаптации научных организаций к новым условиям хозяйствования. Казахстанская наука стала более открытой и демократичной, расширилось участие ученых, а также научных организаций в различных международных программах и проектах, исчезли идеологические ограничения и жесткий административный контроль.

Естественным шагом явилось развитие в стране механизмов функционирования научной сферы, характерных для рыночной экономики. К ним относятся, прежде всего, финансирование исследований и разработок на конкурсной основе. С учетом исторической специфики отечественной науки были предприняты меры по сохранению ведущих научных школ и преодолению разобщенности науки, образования и производства.

В то же время, радикальные системные преобразования проводились в условиях острейшего бюджетного кризиса, что обусловило тенденцию сокращения научного сектора страны. Ситуацию в сфере национальных научных исследований можно охарактеризовать как критическую. Современное обеспечение науки необходимыми ресурсами не позволяет ей ответить на вызов, который предъявляет к ней время.

Приблизительная оценка сравнительных усилий различных стран в финансировании исследовательских работ показывает, что около 95% сумм мировых расходов на науку приходится на развитые страны. Они также лидируют по показателю национальных расходов на НИР (в расчете на одного жителя) - от 50 до 150 долларов США, тогда как в развивающихся странах они не превышают 5 долларов. В Казахстане в 1998 году этот показатель реально составил всего 1,2 доллара против ожидавшегося 3,2 доллара. Безусловно, такие масштабы финансирования не позволяют говорить об обеспечении поступательного развития науки в Казахстане.

Сокращение объемов бюджетного финансирования при фактическом отсутствии других источников привело к уменьшению числа исследовательских организаций на 54 единицы в сравнении с 1995 годом. В результате оттока научных кадров в другие страны и в развивающиеся сектора экономики число научных работников за этот период сократилось на 1190 человек. В общей сложности научную сферу покинули 7237 работников, в том числе из высших учебных заведений - 1660. Вместе с тем, было отмечено появление в сфере науки предпринимательского сектора - в 1998 году здесь уже работало около 1500 человек, что является обнадеживающим фактом.

Сопоставляя тенденции реализации научно-технической политики в развитых странах и в Казахстане, следует отметить некоторые принципиальные отличия. Если для развитых стран характерно увеличение финансирования фундаментальных и прикладных исследований, стимулирование взаимосвязи науки с частным сектором, то для Казахстана пока еще сохраняется обратная тенденция. В этих странах осуществляется прямое и косвенное стимулирование расходов на науку в частном секторе, постоянная активизации усилий по использованию научно-технического потенциала для решения экономических и социальных задач, а в Казахстане до настоящего времени отсутствует система государственного стимулирования расходов хозяйствующих субъектов на науку и инновационную деятельность, сохраняется недооценка важности создания и освоения отечественных технологий.

При таком положении дел разрыв в уровне развития Казахстана, по сравнению с ведущими странами, в перспективе будет еще больше увеличиваться. Требуется коренной пересмотр долгосрочной политики государства в области развития производительных сил общества, ядром которой должна стать инновационная политика, направленная на создание не сырьевого сектора экономики, по потенциалу соизмеримого с сырьевым экспортом. Фактически, инновационная политика должна явиться основой создания параллельной производственной инфраструктуры Казахстана с главной целью - снижение до безопасного уровня доли сырьевой составляющей в экспорте страны путем создания производств по выпуску высокорентабельной наукоемкой экспортной продукции.

3. Основные принципы, цели и задачи научной и научно-технической политики

1) Основные принципы научной и научно-технической политики

Важнейшими принципами научной и научно-технической политики республики должны быть:

стимулирование и государственная поддержка приоритетных направлений научного и научно-технического развития в соответствии с национальными интересами, с потребностями социально-экономического развития страны;

концентрация ресурсов на приоритетных научных направлениях;

формирование и размещение государственного заказа по науке и технике на конкурсной основе;

демократизация и обеспечение взаимодействия государственных органов в области науки и научно-технической деятельности с научной общественностью при формировании и реализации научно-технической политики, обеспечение свободы научного, научно-технического творчества и улучшения условий труда научного работника;

интеграция науки, производства и образования;

2) Основные цели и задачи в области научной и научно-технической политики

Основными целями научно-технической политики являются развитие исследований, направленных на повышение качества жизни, разработка наукоемких, ресурсосберегающих и экологически чистых производств, ориентированных на экспорт продукции высоких технологий, поэтапную замену сырьевой направленности экономики на технологическую, а технологической - на интеллектуально-информационную и подготовка для этих целей высококвалифицированных специалистов.

Для их реализации необходимо решение следующих задач:

совершенствование системы организации науки и научно-технической деятельности, нормативной правовой и методической базы, в том числе в области финансирования научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, их конкурсного отбора и практического освоения результатов, защиты прав интеллектуальной собственности и др.;

оптимизация фундаментальных исследований;

первоочередная направленность прикладных исследований на научно-технологическое обеспечение потребностей базовых отраслей экономики;

создание благоприятных условий для организации новых наукоемких производств, развития инновационной деятельности, способствующих переходу к единому научно-производственному циклу "исследования - разработка - промышленное освоение";

разработка новых импортозамещающих (экспортоориентированных) технологий по выпуску наукоемкой продукции, дальнейшее укрепление (реконструкция, техническое перевооружение) и развитие собственной опытно-экспериментальной и производственно-технической базы;

реструктуризация и приватизация отдельных объектов научно-технической сферы с сохранением профиля деятельности;

привлечение инвестиций для организации и развития наукоемких производств, внедрение ресурсосберегающих и экологически чистых технологий;

обеспечение устойчивого развития малого и среднего предпринимательства, формирование и развитие элементов рыночной инфраструктуры в области науки и научно-технической деятельности;

выработка эффективного механизма интеграции исследовательских институтов, отраслевых научно-технических центров и высших учебных заведений, процесса обучения и научной деятельности;

подготовка кадров, в том числе высшей квалификации, по приоритетным направлениям, обеспечение на этой основе сохранения и развития интеллектуального потенциала страны;

привлечение научных сил страны к выбору и адаптации к отечественным условиям и промышленному освоению передовых зарубежных технологий;

ускорение процесса интеграции казахстанской науки в мировое научно-техническое пространство.

4. Выбор приоритетных направлений научного и научно-технического развития республики

Обладая высокой экономической эффективностью, современные научные исследования становятся все более дорогими, поэтому основным моментом научной и научно-технической политики является выбор приоритетных направлений научного и научно-технического развития республики. Выбор приоритетов должен исходить из главной национальной идеи - построения сильного, экономически развитого, демократического, просвещенного Казахстана:

1) Фундаментальные исследования

В основе научно-технического развития лежат фундаментальные исследования и знания, являющиеся важнейшими элементами человеческой культуры. Они в значительной степени формируют мировоззрение человека, его нравственность и духовность.

Определение основных направлений фундаментальной науки должно проводиться с целью концентрации научного потенциала на стратегических приоритетах республики, в соответствии с тенденциями развития мировой науки и необходимостью разработки научных основ новейших технологий, как определяющего фактора устойчивого социально-экономического развития страны, исходя из оценки возможности получения новых знаний и наличия в стране ученых, способных решать поставленные задачи.

Прогнозирование основных направлений фундаментальных исследований требует постоянного мониторинга, определения наиболее перспективных прорывных направлений, поиска дополнительных источников их финансирования, проведения корректировки выбранных приоритетов;

2) Прикладные исследования

Успех экономического развития Казахстана в значительной степени зависит от концентрации имеющихся резервов и усилий на приоритетных направлениях прикладных исследований, неразрывно связанных с приоритетами социально-экономического развития страны. Приоритетные направления должны быть направлены на:

научные исследования по разработке основ экономической реформы;

создание и внедрение быстроокупаемых разработок, способствующих развитию наукоемких производств, увеличению экспортной продукции;

разработку методов ускоренного создания высокопродуктивных пород сельскохозяйственных животных, сортов растений, обеспечение населения высококачественными продуктами питания;

решение проблем развития энергетики, разведки, добычи, переработки и транспортировки углеводородного сырья;

улучшение здоровья народа.

Приоритетными остаются направления по решению таких задач, как разработка и освоение новых технологий по созданию новых материалов, химических продуктов и лекарственных препаратов, рациональное природопользование, работы гуманитарного профиля.

Определение основных направлений отраслевой и межотраслевой научно-технической политики в республике должно проводиться на основе предварительно разработанных сценариев будущего развития, в которых анализируется состояние отрасли и определяются реалистичные долгосрочные и краткосрочные или стратегические и тактические цели. Завершением первого этапа работы является ранжирование целей по важности, поскольку на данном этапе начинается учет реальных ресурсов, которыми располагают (или могут располагать) отраслевые министерства и ведомства, как высшие органы управления отраслями. В основном отраслевая политика должна быть направлена на развитие тех отраслей, где имеются определенные достижения. Однако по таким ключевым направлениям развития науки и техники, как электроника, информационные и коммуникационные технологии, новые материалы, биотехнология, энергетика, космические технологии - исследования и разработки должны проводиться в обязательном порядке.

Для научного обеспечения программ развития приоритетных отраслей формируются республиканские целевые научно-технические, отраслевые и межотраслевые научно-технические программы, частично финансируемые за счет государственного бюджета с постепенным переходом, по мере развития отрасли, на финансирование этих исследований за счет средств хозяйствующих субъектов.

5. Программно-целевой метод реализации научной и научно-технической политики

В рамках реализации научно-технической политики Республики Казахстан был осуществлен переход на программно-целевой метод организации научной и научно-технической деятельности. Этот метод, обобщенный на весь научно-технический процесс, включающий стадии планирования, финансирования, экспертизы, управления и контроля, обоснованно может быть положен в основу реализации научно-технической политики на дальнейшую перспективу.

Эффективность программно-целевого метода обусловлена его системным, интегрирующим характером. Он объединяет функциональные преимущества методов поиска оптимальных решений, гибкой постановки целей и приспособления проектов к потребностям и возможностям экономической среды. В этом случае осуществляется не только финансирование исследований, разработок и их исполнителей, но и всей технической и информационной инфраструктуры научно-технического проекта.

Важнейшим механизмом программно-целевого метода является независимая государственная научно-техническая экспертиза проектов и программ. При экспертизе подвергаются проверке и оценке научная обоснованность программы, оптимальные размеры и состав научного коллектива, реальность достижения целей на основе проектируемых головной организацией исследований, необходимость привлечения организаций-соисполнителей и др. При выборе головной организации по программам фундаментальных исследований критерием выступает наличие сильной научной школы, признанного ученого-лидера, владение современной методологией исследований. Все это призвано способствовать общему повышению уровня научно-исследовательских работ.

В рамках программно-целевого метода на современном этапе осуществляется формирование и реализация следующих научных и научно-технических программ:

фундаментальные исследования по тому ограниченному числу приоритетных направлений науки и научно-технического прогресса, которое имеет своей целью получение принципиально новых знаний о природных и социальных системах и разработку научных основ системных преобразований экономики, устойчивого развития общества, культуры и самой науки;

республиканские целевые научно-технические программы как важнейшее средство реализации государственной научно-технологической политики, способные сконцентрировать научно-технический потенциал на генеральных приоритетах промышленно-технологического и социально-экономического развития;

прикладные (отраслевые, межотраслевые и региональные научно- технические) программы, которые представляют собой конкретные и комплексно-межотраслевые направления научно-технической деятельности, прикладные и внедренческие исследования и разработки, приоритетные для региона программы научных исследований;

проекты Фонда науки, имеющие цель стимулировать "рисковые" и перспективные фундаментальные и прикладные исследования в рамках определенных приоритетных направлений и способствовать развитию научных исследований в регионах.

6. Инновационная деятельность в области науки и научно-технической деятельности

Как говорилось выше, очевидная бесперспективность сырьевой экономики требует коренного пересмотра долгосрочной политики государства в области развития производительных сил общества, основой которой должна стать инновационная политика, направленная на создание не сырьевого сектора экономики по потенциалу соизмеримого с сырьевым экспортом.

Мировой опыт показывает, что для этих целей должны быть выработаны и реализованы специальные способы и механизмы развития производительной инфраструктуры. При этом, чем менее связанной является новая экономика с сырьевым экспортом, тем больше у нее шансов стать самостоятельной ветвью в экономике страны со способностью конкурировать с зарубежными производителями не только на внутреннем, но и на внешнем рынках.

В связи с этим, Правительством Республики Казахстан рассмотрена и одобрена Концепция инновационной деятельности в Республике Казахстан.

Финансово-экономический потенциал Казахстана не оставляет возможности реализовать задачи, поставленные в Концепции в кратчайшие сроки, тем более, что они должны охватывать широкие сферы научных, производственных, образовательных структур, подготовка которых не может быть обеспечена в течение двух-трех лет.

Поскольку инновационная деятельность - это процесс, направленный на реализацию результатов законченных научных исследований и разработок либо иных научно-технических достижений в новый или усовершенствованный продукт, реализуемый на рынке, в новый технологический процесс, используемый в практической деятельности, а также связанные с этим дополнительные научные исследования и разработки, то инновационный процесс должен охватывать широкий круг задач в области промышленности, образования и науки.

В этой связи, первоочередные меры в инновационной деятельности в области науки и научно-технической деятельности должны быть ориентированы на:

максимальное тиражирование завершенных разработок и реализацию их на рынке;

непрерывное создание и поддержку малых производств, реализующих инновации на имеющихся научно-технологических и производственных базах, в основном на уровне улучшающих технологий;

закуп зарубежных патентов и лицензий, необходимых для развития в республике передовых наукоемких технологий; адаптацию их к местным условиям, проведению исследований по совершенствованию приобретенных технологий на перспективу либо созданию на их основе новых, более совершенных;

формирование кадровой базы.

В то же время, обязательным является проведение перспективных исследований по созданию новых наукоемких технологий и производств.

Основная часть работ должна проводиться через базовые научно- технологические центры подготовки технологий к внедрению или экспорту.

По мере утверждения рыночных отношений в производственно- экономической сфере и реализации предложенных мер можно будет перейти к реализации инновационной деятельности в рамках современной технологии управления инвестиционными и другими проектами (проектного менеджмента). Все это позволит не только расширить сферу научного поиска, использовать более гибкие формы организации научных и технологических исследований, но и даст возможность привлечь дополнительные средства для реализации государственной научно-технической политики.

7. Реструктуризация и приватизация

В условиях перехода экономики Казахстана на рыночные отношения неотъемлемым элементом преобразований является реструктуризация и приватизация. Реструктуризация в научно-технической области это выделение структурных подразделений, отвечающих за приоритетные фундаментальные и прикладные исследования, дальнейшая их реорганизация с целью повышения эффективности научно-технической деятельности.

Реструктуризацию научных организаций необходимо проводить в тесной увязке с имеющимися финансовыми, кадровыми возможностями и задачами, стоящими в области науки и научно-технической деятельности. В предыдущий период была проведена работа по формированию Национальных научных центров, освобождению научных организаций от несвойственной функции по содержанию социальной и коммунальной инфраструктур. С целью коммерциализации науки научно-исследовательские организации были преобразованы в республиканские государственные предприятия.

Следующим этапом должно стать формирование государственного сектора науки и приватизация ряда научных организаций, создание новых (нетрадиционных для республики), малых и средних форм научных организаций. В этой связи необходимо разработать и осуществить комплекс мер по коммерциализации и приватизации объектов научно-технической сферы, за исключением научных организаций, проводящих фундаментальные и стратегически значимые для страны исследования.

Для включения интеллектуальной собственности и других нематериальных активов в стоимость объектов государственных организаций при преобразовании их с изменением формы собственности и (или) приватизации государственной собственности необходимо утвердить Правительством Республики Казахстан правила их оценки и учета.

Особенно взвешенным должен быть подход к приватизации объектов агропромышленного комплекса. Сельскохозяйственное производство и его научное обеспечение дифференцировано по географическому признаку. Поэтому во всех основных почвенно-климатических регионах страны имеются научные организации с опытно-экспериментальными хозяйствами. На их полях и фермах институты проводят экспериментальные исследования, проверку новых сортов и гибридов сельскохозяйственных культур и пород животных, апробирование новых технологий и машин, а также выращивают элитные семена, племенной молодняк и обеспечивают ими регионы. Научные организации аграрного профиля и их опытно-экспериментальные предприятия представляют собой таким образом взаимосвязанную научно-технологическую цепь и образуют единый научно-исследовательский комплекс. Как показывает опыт, переданные в коммунальную собственность опытные хозяйства перестают участвовать в научно-исследовательских работах, республиканских научно-технических программах. По этой причине система массового размножения семян и селекционно-племенной работы в стране может быть полностью и безвозвратно разрушена.

8. Развитие и поддержка малого и среднего предпринимательства в области науки и научно-технической деятельности

Важнейшим и необходимым структурным элементом рыночной системы хозяйствования является обеспечение устойчивого развития малого и среднего предпринимательства, в том числе и в области науки и научно-технической деятельности. В условиях нашей страны это обусловит, с одной стороны, рост числа рабочих мест, а с другой, предотвратит утечку научно-технических кадров и разрушение имеющейся научно-технической базы. На период становления инновационного малого и среднего бизнеса в научно-технической сфере ему, как показывает мировой опыт, необходима государственная поддержка.

Современные формы малого и среднего предпринимательства будут способствовать созданию широкого рынка научно-технической продукции и услуг с соответствующими ему инфраструктурой и менталитетом. На их базе предполагается создание своего рода узла, на входе которого - идеи, изобретения, патенты, а на выходе - товары. Следует отметить, что малое и среднее инновационное предпринимательство может формироваться и развиваться как на базе ликвидируемых научных организаций, так и путем реструктуризации и приватизации объектов научно-технической сферы с выделением "ядра" научной организации, отвечающего за фундаментальные, стратегически важные исследования, и подразделений, отвечающих за внедренческо-прикладные исследования.

Связываемое с развитием малого и среднего бизнеса возрождение предпринимательства в Казахстане должно осуществляться на более совершенной технической базе. Речь идет о необходимости обновления производственной базы и создания собственной инфраструктуры, чтобы малое предпринимательство в полной мере проявило присущие ему гибкость, способность быстро реагировать на изменения спроса. Специфика малых форм бизнеса подразумевает соответствующую поддержку (включая прямое финансирование, в том числе рисковое, льготное, кредитование коммерческими банками, создание инвестиционных компаний, ориентированных на малый бизнес). Многие международные программы поддержки рыночных преобразований в странах СНГ предусматривают создание специальных фондов помощи малым и средним предприятиям. Часть средств будет поступать в форме так называемой технической помощи (услуги экспертов, консультантов).

Чтобы поддержка малого и среднего бизнеса достигала поставленных целей, особое значение приобретает стимулирующая функция налогово-финансовой политики.

9. Развитие научных исследований в регионах

Неотъемлемой частью государственной научно-технической политики должно стать содействие укреплению научно-технического потенциала регионов, который в силу тесного соприкосновения с производством на местах может быть более эффективным и жизнеспособным. Региональные аспекты следует учитывать при создании новых и реорганизации существующих научно-технических организаций и определении головных региональных и межрегиональных научных организаций.

Наука в регионах должна строиться на базе требований развития местного промышленного и агропромышленного комплексов, а также специфических социально-экономических и экологических проблем. Региональные научные организации должны также стать центрами развития инновационной деятельности. В областных бюджетах следует возродить статью, предусматривающую ассигнования на науку.

Важную роль в развитии и активизации научных исследований в регионах могут и должны сыграть местные вузы. Необходимо в полной мере использовать их научно-технический потенциал в процессах преобразований в экономической и социальной сфере регионов, они должны стать центрами научно- инновационного развития

Государственный орган управления научно-технической сферой и руководство регионов должны сосредоточить свои усилия на следующих направлениях научной и научно-технической политики:

поиске активных точек экономического роста в регионах и форм их научно-технической поддержки;

участии в определении приоритетных научно-технологических аспектов развития региона;

содействии развитию новых форм организации и поддержки научно- технической деятельности в регионах. Со стороны государства необходимо обеспечивать:

разработку системных принципов и методов региональной политики, научное прогнозирование стратегического развития регионов;

научно-техническое сопровождение проектов комплексного развития регионов;

научное обоснование (экспертизу) при формировании эффективных межрегиональных, трансрегиональных и приграничных взаимодействий;

увязку региональных научно-технических программ с задачами научно-технического развития как составной части социально-экономического развития страны.

10. Научно-техническая политика в оборонной области

Неотъемлемой частью государственной научно-технической политики является научно-техническая политика в оборонной области, основными целями которой определены:

развитие, поддержка оборонных предприятий и обеспечение ремонта, модернизации и производства наиболее приоритетных для Казахстана отдельных видов вооружения и военной техники;

обеспечение приоритетного развития и технического оснащения войск связи, разведки, радиоэлектронной борьбы, противовоздушной обороны, транспортной авиации.

Приоритетное развитие высокотехнологичных и наукоемких производств рассматривается в качестве важнейшего ресурса обеспечения национальной безопасности и предотвращения военной угрозы для страны.

Интересы обеспечения военной безопасности требуют достижения необходимого развития устойчивости и надежности технологической базы оборонных отраслей производства. Для этого необходимо обеспечить способность страны в кратчайшие сроки компенсировать импортные поставки собственными аналогами.

При осуществлении научно-технической политики в оборонной области особое внимание должно быть уделено реализации основных положений Военной доктрины, развитию и конверсии военно-промышленного производства.

Для ее успешного выполнения необходимо:

разработать стратегию и методологию развития и конверсии оборонного комплекса, утилизации вооружения и военной техники;

создать условия для выхода товаров, реализуемых в результате конверсии и утилизации, на международный рынок;

развивать международное сотрудничество в сфере научно-технического взаимодействия по проблемам конверсии и разработки технологий двойного применения;

осуществлять координацию работ предприятий промышленности и научно- исследовательских институтов по вопросам развития и конверсии.

Конверсию оборонных предприятий страны целесообразно проводить с учетом:

социальной значимости результатов конверсии;

обеспечения экономической и военно-технической эффективности конверсионных мероприятий;

сохранения научно-технического потенциала по приоритетным направлениям развития технологий;

обеспечения военной безопасности государства;

поддержки квалифицированных научных и инженерных кадров.

11. Ресурсное, нормативное правовое, информационное и кадровое обеспечение в области науки и научно-технической деятельности

1) Финансирование

Финансовое обеспечение научной и научно-технической деятельности должно основываться на множественности источников финансирования. Преобладающим источником финансирования фундаментальных исследований и приоритетных прикладных программ является государственный бюджет. Из республиканского и местных бюджетов должны финансироваться республиканские научно-технические программы и программы для отдельных регионов соответственно, но здесь бюджетные средства уже могут сочетаться с собственными средствами заинтересованных предприятий и организаций. Эффективность использования бюджетных средств на указанные цели возрастет, если их предоставлять на возвратной основе, в первую очередь, для работ технологической направленности. Кредит должен стать существенным источником финансирования этих исследований.

Кроме того, научная и научно-техническая деятельность может осуществляться за счет заемных финансовых средств, собственных финансовых ресурсов, привлеченных финансовых средств и грантов;

2) Совершенствование законодательной базы

Для дальнейшего повышения роли науки в социально-экономическом развитии страны чрезвычайно актуальными являются разработка действенного механизма стимулирования научно-технологического развития отраслей экономики и социальной сферы, совершенствование системы управления наукой, ее законодательной базы, интеграция науки и высшего образования, изыскание устойчивых источников внебюджетного финансирования научных исследований.

В этой связи в 2000 году необходимо разработать новую редакцию Закона Республики Казахстан "О науке".

В проекте закона должны быть отражены положения по идентификации любого субъекта производственных отношений на предмет его принадлежности к области научной и научно-технической деятельности, урегулированы отношения между государством и субъектами этой деятельности. Определены основные цели и принципы государственной научно-технической политики, полномочия органов государственной власти по ее формированию и реализации, отражены вопросы, связанные с регламентацией финансирования и концентрации ресурсов на приоритетных направлениях научно-технического развития. Необходимо также ввести нормы, учитывающие особенности приватизации объектов научно-технической сферы.

Должны также совершенствоваться законодательные и иные нормативные правовые акты, касающиеся инновационной, информационной и других сфер деятельности;

3) Информационное обеспечение научно-технической деятельности

Несмотря на крайне тяжелое финансовое положение, в стране удалось сохранить республиканскую систему научно-технической информации. Формируются государственные базы данных по научно-исследовательским и опытно-конструкторским работам и другой научно-технической продукции, автоматизированные информационные ресурсы о достижениях науки и техники. Подготовлен комплект нормативных и методических документов для научно-информационной сферы, налаживаются связи с информационными центрами зарубежных стран. Осуществляется мониторинг научно-технического потенциала, проблем управления научно-техническим развитием в зарубежных государствах. На регулярной основе обеспечиваются научно-технической информацией государственные органы, выпускаются реферативные, аналитические и другие информационные материалы.

Достижение мирового уровня и высоких темпов развития науки и техники в Казахстане требует дальнейшего совершенствования и развития системы информационного обеспечения научно-технической деятельности.

В ближайший период предстоит полностью автоматизировать процессы сбора, обработки, хранения, поиска и передачи научно-технической информации. При этом информационные технологии, используемые аппаратные и программные средства должны соответствовать требованиям создаваемого в Республике Казахстан единого информационного пространства.

Для реализации задач информационного обеспечения в области науки и научно-технической деятельности на базе функционирующей в настоящее время государственной системы научно-технической информации надо создать национальную систему научно-технической информации, которая обеспечит всем ее потребителям и производителям как в центре, так и в регионах, доступ к открытым отечественным и зарубежным информационным источникам, а пользователям информации других стран - к информационным ресурсам научно-технической информации Казахстана. Информационные фонды, особенно автоматизированные информационные ресурсы, следует создавать с учетом международных стандартов, что ускорит вхождение национальной системы научно-технической информации в мировое информационное сообщество.

Предстоит провести большую работу по подготовке и повышению квалификации специалистов, занимающихся информационным обеспечением научно-технической деятельности, а также формированию достаточного уровня информационной культуры ученых и специалистов и других пользователей научно-технической информацией. С этой целью проводятся фундаментальные и прикладные исследования в области научно-информационной деятельности, особенно в области новых информационных технологий, в том числе интелектуальных информационных систем.

Необходимо создать при органах научно-технической информации центры повышения квалификации информационных работников, ввести в программы средних и высших учебных заведений курсы по научно-технической информации;

4) Подготовка научных кадров и социальная политика

Проведение обоснованной политики кадрового обеспечения научно-технической сферы - одна из ключевых проблем повышения эффективности научных исследований, выхода их на существенно новый уровень в ближайшей и отдаленной перспективе.

В Республике Казахстан особую остроту приобрели проблемы кадров для науки. В результате отставания уровня оплаты научного труда от роста цен происходит старение и интенсивный отток кадров, в том числе высококвалифицированных, с многолетней специализированной подготовкой, в другие сферы деятельности и за пределы страны. Упал престиж ученого, инженера, их труд потерял прежнюю привлекательность.

Не в полной мере используются возможности интеграции науки и образования в плане подготовки высококвалифицированных кадров для технологической и экономической сфер деятельности.

Эти негативные тенденции обострили множество других проблем, которые также сказываются на результативности труда в сфере науки и техники. Падает изобретательская активность научных и инженерных кадров, происходит отток талантливой молодежи.

Система подготовки научных кадров должна быть тесно увязана с потребностями и приоритетами развития научно-технической сферы и в этом направлении следует сориентировать подготовку научных кадров высшей квалификации через сеть аспирантур и докторантур. Необходимо осуществлять подготовку менеджеров для сферы науки и инновационной деятельности.

Целенаправленная и структурно-сбалансированная подготовка, переподготовка, аттестация и эффективное использование научных кадров в республике являются первостепенным условием для устойчивого продвижения по выделенным направлениям научно-технического прогресса. Решению этой задачи необходимо придать приоритетный характер.

Эта работа требует:

выделения необходимых финансовых средств в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан, идущих на подготовку научных и инженерно-технических кадров, магистров, аспирантов, соискателей ученых степеней и докторантов;

осуществления комплексного подхода к решению проблемы кадров и создания соответствующего механизма, необходимого для управления всеми звеньями их подготовки, начиная от поиска и подбора талантливых молодых людей вплоть до проведения аттестации и трудоустройства подготовленных специалистов и иных мер с использованием процедур их рейтинговой оценки;

обеспечения перехода к структурно-сбалансированной подготовке и переподготовке научных и инженерных кадров в соответствии с первоочередными приоритетными направлениями научно-технического развития, требованиями системного профессионализма и деловой компетентности;

формирования систематизированного банка данных научно-инженерных кадров Казахстана;

повышение оплаты труда научных сотрудников;

участия акционированных и переданных в управление иностранным фирмам государственных предприятий в подготовке и переподготовке кадров, организации практики студентов, магистров и стажеров;

повышения уровня аттестации ученых и педагогов высшей квалификации, совершенствования номенклатуры специальностей, понятийного терминологического аппарата;

интеграции образования в международную образовательную систему, выделения необходимых финансовых средств в установленном законодательством порядке для проведения обучения и стажировки студентов и научных работников в зарубежных научных центрах.

Важнейшим аспектом кадровой политики является социальная поддержка и защита труда, статуса и положения ученых, научно-технических работников, охрана интеллектуальной собственности, авторских и смежных прав, развитие форм пенсионного обеспечения работников науки и высшей школы, а также страхования научной и инновационной деятельности.

12. Международное сотрудничество

Государственная политика в области международного научного и научно-технического сотрудничества должна осуществляться в соответствии с национальными интересами страны, существующей геополитической и экономической ситуацией и направляться на реализацию совместных конкурентоспособных исследований и разработок с целью продвижения казахстанской продукции на международный рынок, интеграции Казахстана в мировое научное сообщество и определения его роли в решении проблем современной цивилизации.

В рамках СНГ следует развивать практику заключения двусторонних и многосторонних международных договоров по кооперации в области наукоемких технологий, подготовки кадров, совместной организации семинаров, совещаний по вопросам сближения научной и научно-технической политики и формирования единого научного и экономического пространства.

Проведение государственной политики по регулированию международного научного и научно-технического сотрудничества должно включать с учетом интересов научного сообщества свободу выбора партнеров, направлений, форм кооперации и коммуникации с зарубежными коллегами. Научным организациям Республики Казахстан наряду с участием в программах Международного научно-технического центра (МНТЦ), Европейского Союза, Американских фондов, Научного комитета НАТО и других, которые сейчас в значительной мере носят гуманитарный характер помощи казахстанской науке, но часто преследуют интересы финансирующей стороны, необходимо переходить к взаимовыгодным проектам с долевым финансированием участвующих сторон, созданию на базе казахстанских институтов международных научно- исследовательских центров, способствовать участию казахстанских ученых в работе существующих мировых научных центров, шире использовать возможности Интернета для пропаганды достижений и возможностей казахстанской науки через создание институтских сайтов, проводить в республике международные конференции и форумы, приглашать крупных ученых других стран для чтения лекций.

В настоящее время многие научные и научно-технические проекты носят глобальный характер и требуют усилий ученых разных стран. В этой связи особое значение приобретает обмен и использование научно-технической информации с учетом распределения прав на интеллектуальную собственность.

13. Заключение

Для претворения положений, выдвинутых в Концепции, необходимо принятие нового Закона Республики Казахстан "О науке" и государственной программы "Наука". В результате применения закона и реализации государственной программы "Наука" будут воплощены в жизнь закрепленные в Концепции цели и принципы государственной научно-технической политики; созданы условия для превращения отечественной науки в важнейший фактор социально-экономического и духовного развития страны, способствующий наращиванию ее экономического потенциала.

(Специалисты: Мартина Н.А.,

Петрова Г.В.)