Қазақстан Республикасы Президентінің "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы" Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылғы 1 желтоқсан N 1793

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:

Қазақстан Республикасы Президентінің "Тілдерді қолдану мен дамытудың

2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы" Жарлығының

жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

Қазақстан республикасы Президентінің Жарлығы

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы

Қазақстан Республикасының

K951000_

Конституциясы 44-бабының 8)

тармақшасына сәйкес ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі Бағдарламаны іске асыру жөніндегі Іс-шаралар жоспарын бір айлық мерзімді әзірлесін және бекітсін.
3. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім

министрлігі Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан

Республикасының Үкіметіне Бағдарламаны іске асырудың барысы туралы жыл

сайын 30 маусымға және 30 желтоқсанға жиынтық талдау баяндама ұсынсын.

4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы

Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

5. Осы Жарлық жарияланған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының

Президенті

Астана, 2000 жылғы "___"_______

N _____

Жоба

Қазақстан Республикасы

Президентінің

2000 жылғы "____"__________

N ___ Жарлығымен

бекітілген

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға

арналған

мемлекеттік бағдарламасы

1. Бағдарламаның паспорты

Атауы Тілдерді қолдану мен дамытудың

2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасы

Әзірлеуге негіз Қазақстан Республикасы Президентінің

1998 жылғы 5 қазандағы N 4106

U984106_

Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен

дамытудың мемлекеттік бағдарламасының

3-тармағына, сондай-ақ Үкіметтің 2000 жылғы

7 наурыздағы N 367

P000367_

қаулысымен

бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2000-2002 жылдарға арналған іс-қимыл

бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі

іс-шаралар жоспарының 4.7.1.18-тармағына

және Қазақстан Республикасы

Премьер-Министрінің "Тілдерді қолдану

мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу туралы"

2000 жылғы 23 маусымдағы N 92-ө

R000092_

өкіміне сәйкес әзірленген.

Негізгі әзірлеушілер Қазақстан Республикасының Мәдениет,

ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі

Мақсаттары Қазақстан халықтары тілдерін дамытудың

ортақ міндеті үш негізгі мақсатты

анықтайды:

1) мемлекеттік тілдің әлеуметтік-

қарым-қатынастық қызметін кеңейту

мен нығайту;

2) орыс тілінің жалпы мәдениеттік

қызметін сақтап қалу;

3) этникалық топтардың тілдерін

дамыту.

Міндеттері Мақсаттарды іске асыру үшін мынадай

міндеттерді шешу көзделеді:

Мемлекеттік тілдің мемлекеттік

басқару тілі ретінде қолданылуын

қамтамасыз ету;

нормативтік құқықтық базасын

жетілдіру;

іс жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру

кестесін (нақты мерзімдер мен шараларды

көрсете отырып) белгілеу арқылы

барлық мемлекеттік органдарда, ұйымдарда

және жергілікті өзін-өзі басқару

органдарында іс жүргізудің негізгі

тілі ретінде мемлекеттік тілдің

қолданылуын қамтамасыз ету;

Қазақстан Республикасы Конституциясының

7 және 93-баптарын жүзеге асыру мақсатында

республика көлемінде республикалық

және жергілікті бюджеттің, ұйымдардың

қаржылары есебінен, сондай-ақ,

қаржыландырудың басқа да көздері

есебінен азаматтарға мемлекеттік тілді

тегін үйрету курстарының бірыңғай

жүйесін құру;

орыс тілінің мемлекеттік ұйымдар мен

жергілікті өзін-өзі басқару органдарында

ресми қолданылатын тіл ретінде

қызмет етуін қамтамасыз ету;

орыс тілінің мемлекеттік ұйымдар мен

жергілікті өзін-өзі басқару

органдарында ресми қолданылатын

тіл ретінде қызмет етуін қамтамасыз

ету;

орыс тілінің қолданылуын ғылыми-

лингвистикалық тұрғыдан қамтамасыз

ету;

этникалық қауымдастықтар (диаспоралар)

өкілдерінің ана тілін үйренулері үшін

мемлекеттік қолдау жасауды қамтамасыз ету.

Қаржыландыру Бағдарламаны жүзеге асыруға қажетті

көздері қаражат жыл сайын республикалық бюджетте

көзделеді. Аймақтық және салалық

бағдарламалар жергілікті бюджеттердің

есебінен және тиісті министрліктер мен

ведомстволар үшін бюджетте көзделген

қаржылар шегінде, сондай-ақ, басқа да

көздерден қаржыландырылады. Бағдарламаны

іске асыруға арналған бюджеттік

қаражатқа ең аз есептік қажеттілік 3087,7

миллион теңгені құрайды. Оның жыл сайынғы

көлемі тиісті жылға арналған мемлекеттік

бюджет туралы Қазақстан Республикасының Заңына

сәйкес нақтыланатын болады.

Күтілетін Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік

нәтижелер бағдарламасын жүзеге асыру Қазақстан аумағында

пайдаланылатын тілдердің қажетті қызметтік ара

қатынасының жетістіктерімен айқындалатын

оңтайлы әлеуметтік-тілдік кеңістік құруды

көздейді.

2. Кіріспе

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама) жүзеге асыру мерзімі жағынан 10 жылға арналған ұзақ мерзімді бағдарлама болып табылады. Бағдарламада Қазақстандағы тілдік құрылымның ұзақ мерзімді келешегінің түбегейлі мақсаттары мен міндеттері айқындалып, оларды жүзеге асырудың басты бағыттары мен жолдары белгіленген.
Белгіленген мақсаттарды, міндеттерді және басымдықтарды жүзеге асырудың нақты іс-әрекеттері бағдарламаны іске асыру жөніндегі шаралардың екі жылдық қысқа мерзімді жоспарлары түрінде жасалынады. Бағдарламаны жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспарын әрбір келесі екі жылға уәкілетті орган жасап, оны Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Бағдарлама Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 7, 93-баптарына, "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" 1997 жылғы 11 шілдедегі Z970151_ Қазақстан Республикасы Заңына (бұдан әрі - "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заң), Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 4 қарашадағы N 3186 N963186_ өкімімен мақұлданған Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 5 қазандағы N 4106 U984106_ Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасына, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 7 наурыздағы N 367 P000367_ қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000-2002 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының 4.7.1.18-тармағына және Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу туралы" 2000 жылғы 23 маусымдағы N 92-ө R000092_ өкіміне сәйкес әзірленген.
Тілдік құрылым процестерінің оңтайлы жүруі этнолингвистикалық және мәдени сұраныстарды толыққанды іске асыруды қамтамасыз ете отырып, қоғамда азаматтық келісімді нығайтуға және оны одан әрі жұмылдыруға жағдай жасайтындықтан, мемлекет өмірінің аса маңызды әлеуметтік қырларының бірі болып табылады. Осыдан барып елімізде тілдерді дамыту мәселелерін мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туындайды. Бұл мемлекеттік сәйкестік белгілерінің бірі болып табылатын мемлекеттік тілге қатыстылығы жағынан ерекше өзекті жағдай. Мемлекеттік тілдің қоғамдағы рөлі оның жоғары біріктірушілік әлеуетімен белгіленген, бұл оның дамуының басымдығын нықтайды. Бұл мемлекеттік тілдің дамуы басымдығын және іс қағаздарын жүргізуді қазақ тіліне кезең-кезеңмен көшіруді көздейтін Мемлекеттік бағдарламамен қамтамасыз етілетіндігі көрсетілген "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Z970151_ Заңның 23-бабында көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 5 қазандағы N 4106 Жарлығымен Тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Бағдарламада "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңды іске асырудың бастапқы кезеңінде қысқа мерзімді негізгі міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған шараларды орындау жоспарланған болатын.
Бұл Бағдарламада тілдерді дамытудың ұзақ мерзімді келешекке бағытталған стратегиялық басымдықтарын жүзеге асыру көзделінген. Онда қоғамда оңтайлы әлеуметтік-коммуникативтік жүйені қалыптастырудың ағымды міндеттерінің жүзеге асырылуына қарай нақтыланатын қысқа мерзімді екі жылдық жоспарлар жасау үшін басты бағыттар айқындалған. Бағдарламаны даярлау Қазақстанда оңтайлы қызмет ететін тілдік кеңістік құру үшін мемлекеттік биліктің барлық тармағы мен тұтас алғанда қоғамның мақсатты, жүйелі қызметін жүзеге асырудың бірыңғай стратегиясын жасау қажеттілігінен туындайды.

3. Проблеманың қазіргі жағдайын талдау

1997 жылы "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заң қабылданған уақыттан бері және Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын 1998-2000 жылдар аралығындағы кезеңде іске асыру барысында қоғамдық өмірдің негізгі саласында тілдік құрылым үрдістерін одан әрі кеңейту мен тереңдету үшін алғышарттар жасалып, негіз қаланды. Бұл - мемлекеттік органдар, ұйымдар мен жалпы қоғамның үйлесімді, мақсатты күш-жігерінің нәтижесі.
Қазіргі уақытта жалпы елде тілдер қолданысының дамуын табыспен жүзеге асырудың құқықтық негіздері қалыптасты. Тілдік құрылыс үрдістері қоғамда түсіністік пен қолдау тауып отыр.
Мемлекеттік органдар жүйесінде мемлекеттік тілге қажеттіліктің арту ағымы байқалды. Бұл орайда қазақ тұрғындары басым аймақтарда өте жоғары нәтижелерге қол жетті. Бұл әсіресе, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарына тән. Қазақстанның Солтүстік, Орталық және Шығыс облыстарында да мемлекеттік тілді дамыту бағытында белгілі бір деңгейде жұмыстар жүргізілуде. Орталық атқарушы органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуге бағытталған бірқатар қадамдардың арқасында оның қажеттілігінің ұлғаю үрдісі байқалады. Көптеген мемлекеттік органдар мен ұйымдарда іс қағаздары екі тілде - қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі.
Алайда, қол жеткен нәтижелерге қарамастан, мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің әлеуетін жүзеге асыру деңгейі әлі де төмен. Мемлекеттік қызметкерлер арасында мемлекеттік тілді еркін меңгергендер аз. Мемлекеттік тілде іс жүргізе алатын қызметкерлер бұрынғысынша жетіспейді. Сол себепті де бұл бағыттағы басты міндет білікті кадрлар даярлау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштер жүйесіне мемлекеттік тілді енгізу басталды. Қазіргі заман әскери терминологиясының қалыптасуы көріне бастады. Алайда республикалық әскери құрамаларда күнделікті қызметтік міндеттерді орындау барысында мемлекеттік тілді қолдану шектеулі күйінде қалып отыр. Бұл жерде негізгі назарды арнайы әскери лексика құру мен мемлекеттік тілді үйрену мәселелеріне аудару қажет.
Білім беру жүйесінде мемлекеттік тілдің рөлі біртіндеп артып келеді. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің мәліметі бойынша 1999-2000 оқу жылында республика мектептеріндегі 3,5 миллион оқушының бір жарым миллионнан астамы (50,6 пайызы) - қазақ тілінде, бір жарым миллионға жуығы (45 пайызы) - орыс тілінде, 80 мыңы - өзбек тілінде, 23 мыңы - ұйғыр тілінде, 2,5 мыңы - тәжік және мыңнан астамы басқа тілдерде оқыды. Қазақ тілінде оқытатын мектептердің жалпы саны біртіндеп өсіп, 2000 жылы республикадағы мектептердің жалпы санының 43 пайызына дейін жеткенмен, олар аймақтар бойынша, сондай-ақ, "қала-ауыл" схемасы бойынша біркелкі емес. Мұнымен қоса, қазақ тіліндегі сыныптардың тепе-теңдігі сақталмауына байланысты олар тиісті тілдік ортадан бөлініп қалған "аралас мектептер" деп аталатын мәселе тағы бар. Бұдан басқа, қазақ тілінде оқытатын мектептердің көбінде оқытудың орта деңгейі оншалықты жоғары еместігін көрсетуде. Басқа тілдерде оқытатын мектептер туралы да осыны айтуға болады. Жеткілікті түрде бай оқу-әдістемелік қуаты тарихи қалыптасқан орыс тілінде оқытатын мектептерде бұл мәселелер соншалықты өзекті болып отырған жоқ.
Егер мемлекеттік тілде білім беретін мектептер саны өсіп келе жатса, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің саны азайып келеді. Мәселен, 2000 жылы олардың саны бар болғаны 1158. Әсіресе, мемлекеттік тілдегі мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің мәселесі өткір болып отыр, 2000 жылы мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің жалпы санының 25 пайызынан аспайды. Осылайша, лингвистикалық тұрғыдан аса зерек ұрпақ тілдік қатынастарды мемлекеттік реттеу саласының назарынан тыс қалуда.
Республиканың жоғары оқу орындарында 75 мамандықтан астамында сабақ мемлекеттік тілде жүргізіледі. Қазақ тілінде оқыту бөлімдерінде оқитын студенттердің саны 2000 жылы барлығы 32 пайыз құраса, орыс тіліндегі бөлімдердегі студенттердің саны 68 пайызды құрайды. Қазақ тілінде оқыту бөлімдерінің жалпы алғанда өсуіне қарамастан, осы тілде оқытылатын мамандықтар санын көбейтуге назар аудару керек. Бұл орайда 1998-1999 оқу жылдарында жоғары және орта арнаулы оқу орындарында "Мемлекеттік тілде іс жүргізу" мамандығы ашылуы үлгі бола алады.
Мемлекеттік тілді үйретуде оқытудың тиімді әдістемесін әзірлеу, дыбыс-бейне құралдарын, компьютерлік технологияны пайдалану нәтижесінде үлкен мүмкіндіктер тууда. Мысалы, бүгінгі күні орталық атқару органдарында мемлекеттік тілде электронды құжат айналымын, сканер арқылы қазақ қаріптерін тану, қазақ тілі орфографиясын тексеру, мәтіндерді қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне автоматты аударуды қамтамасыз ету жөнінде компьютерлік бағдарламалар әзірленіп, орнатылды.
Мемлекеттік тіл алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі, оның жаңа әлеуметтік-мәдени кейіпті көрсетудегі мүмкіндігін кеңейту болып табылады. Бұл бағытта мақсатты түрде ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Басты назар қазақ тілінің терминологиялық базасын құру мен жетілдіруге аударылып отыр. Мемлекеттік терминологиялық комиссия 600-ден астам жаңа терминді бекітті, бірінші рет үлкен 31-томдық салалық терминологиялық сөздіктер шығару жүзеге асырылуда.
Қолданылып жүрген заңнамалармен анықталынған фонетикалық, таңбалау және лексикалық қағидаттарға сәйкес тарихи атауларды қалпына келтіру және республика аумағындағы топонимдік және басқа да атауларды реттеу қызметі белсенді жүргізілуде. Бүгінде 60-қа жуық аудан, 8 қала, 400-ге жуық ауыл мен кент, 600-ге тарта білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау мен басқа да нысандар жаңа атаулар алды.
Мемлекеттік тілде қорғалған кандидаттық және докторлық диссертациялардың жалпы саны өскені байқалады. Алайда, олардың жалпы саны әлі де мардымсыз - 1999 жылы ол республикада қорғалған барлық диссертацияның 15 пайызынан асқан жоқ.
Мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары салаларында мемлекеттік тілді дамытуда біраз ілгерілеуге қол жетті. Қазақ тіліндегі телехабарлардың көлемін ұлғайту бағытында айтарлықтай оңды қадамдар жасалды. Бұл орайда қазақ тілінде хабар тарататын арнайы телеарнаның ашылғанын атап айтуға болады. 2000 жылы телеарналардың басым көпшілігі, 192 арнаның 144-і екі тілде хабар таратты. Әйтсе де, заңмен белгіленген мемлекеттік тілде және басқа тілдерде хабар тарату уақытының сандық арақатынасы көп жағдайда сақталып отырған жоқ.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдар жүйесінде, еліміздің Қарулы Күштерінде, халыққа қызмет көрсету, мәдениет пен өнер салаларында ресми қолданылатын тіл жағдайы әлі де күшті. Орыс тілінің білім мен ғылымдағы басымдығы сақталуда, ол бұқаралық ақпарат құралдары саласында жетекші тіл. Мысалы, 2000 жылы елімізде 2365 орыс тілінде оқытатын мектеп, орыс тілінде оқытатын сыныптар айқын көп 2055 аралас мектеп бар, орыс тілінде 393 атаулы газет, 78 журнал шықса, 20 телеарна жұмыс істейді.
Мемлекет диаспоралар тіліне қолдау көрсетеді. Ана тілі мен мәдениетін үйрену мақсатында елімізде ана тілін оқыту бойынша жексенбілік мектептер жүйесі құрылған. 1999-2000 оқу жылында осындай 14 мектеп жұмыс істеді. Олардың бәріне де мемлекет тарапынан көмек жасалынады. Жексенбілік мектептердің бірыңғай ережесі дайындалды. Оқытудың мұндай түрі өзін жақсы жағынан көрсетіп үлгерді және болашағынан үміт күттіреді. Елімізде диаспоралар тілінде 11 газет шығып, 12 тілде телехабарлар жүргізіледі.

4. Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының мақсаттары мен міндеттері

Республикадағы Қазақстан Республикасының Конституциясымен бекітілген және "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңда өз көрінісін тапқан лингвистикалық кеңістікті қалыптастырудың қызметтік қағидаттарына сәйкес тілдік құрылысты сараланған көзқарастар негізінде: 1) мемлекеттік тілді дамыту, 2) орыс тілін дамыту, 3) Қазақстан халықтарының басқа тілдерін дамыту бағыттары бойынша жүзеге асыру орынды болып табылады.
Сараланған көзқарастар қызмет ететін тілдік топтардың әрқайсысының алдында тұрған міндеттердің айырмашылықтарымен анықталған. Мәселен, қазақ тілін дамыту бағыты оның мемлекеттік мәртебесін жүзеге асыру қажеттілігімен айқындалады; орыс тілін қолдануды қамтамасыз ету қызметінің басты бағыты білім беруде, ғылымда, мәдениет пен өнерде жалпы пайдаланылатын тілдік қызметті сақтап қалу болып табылады; этникалық топтардың лингвистикалық сұраныстарын қанағаттандыру ана тілдерін табысты үйрену мүмкіндігін жүзеге асыруды, оны қарым-қатынас, тәрбие және шығармашылық тілі ретінде пайдалануды талап етеді.
Осылайша, Қазақстан халықтары тілдерін дамытудың ортақ міндеті үш негізгі мақсатты анықтайды:
1) мемлекеттік тілдің әлеуметтік-қарым-қатынастық қызметін кеңейту мен нығайту;
2) орыс тілінің жалпы мәдениеттік қызметін сақтап қалу;
3) этникалық топтардың тілдерін дамыту.
Бірінші мақсатқа қол жеткізу өз кезегінде мына міндеттерді шешуді талап етеді:
1.1. Мемлекеттік тілдің мемлекеттік басқару тілі ретінде қолданылуын қамтамасыз ету:
1.1.1 - нормативтік құқықтық базасын жетілдіру;
1.1.2 - мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік тілді қызметтік міндеттерін орындау үшін қажетті деңгейде меңгеруі үшін шаралар қолдану;
1.1.3 - мемлекеттік органдар жүйесінде мемлекеттік тілдің қызметтік қарым-қатынастың негізгі тілі ретінде қолданылуын қамтамасыз ету;
1.1.4 - мемлекеттік органдарда кесімдерді әзірлеу мен қабылдауда мемлекеттік тілдің негізгі тіл ретінде қолданылуын қамтамасыз ету;
1.1.5 - сот ісі, сондай-ақ, әкімшілік құқық бұзушылық ісі бойынша іс жүргізудің негізгі тілі ретінде мемлекеттік тілдің қолданылуын қамтамасыз ету;
1.1.6 - Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінде, сондай-ақ әскери және әскерилендірілген құрамалардың барлық түрінде, мемлекеттік бақылау және қадағалау ұйымдарында, азаматтарды құқықтық қорғау және құқық қорғау органдарында мемлекеттік тілдің қолданылуы үшін шараларды қамтамасыз ету;
1.1.7 - іс жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру кестесін (нақты мерзімдер мен шараларды көрсете отырып) белгілеу арқылы барлық мемлекеттік органдарда, ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында іс жүргізудің негізгі тілі ретінде мемлекеттік тілдің қолданылуын қамтамасыз ету;
1.1.8 - мемлекеттік тілдің халықаралық қызметте қолданылуын қамтамасыз ету.
1.2. Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруі үшін жағдай жасау:
1.2.1 - Қазақстан Республикасы Конституциясының 7 және 93-баптарын жүзеге асыру мақсатында республика көлемінде республикалық және жергілікті бюджеттің, ұйымдардың қаржылары есебінен, сондай-ақ, қаржыландырудың басқа да көздері есебінен азаматтарға мемлекеттік тілді тегін үйрету курстарының бірыңғай жүйесін құру;
1.2.2 - ғылым, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау және халыққа қызмет көрсету салалары қызметкерлерінің мемлекеттік тілді тиісті мөлшерде меңгеруі үшін құқықтық, ұйымдастыру шараларын және материалдық-техникалық жағдай жасалуын қамтамасыз ету;
1.2.3 - меншік нысанына қарамастан барлық түрдегі мектеп жасына дейінгі тәрбие мекемелерінің, жалпы білім беретін мектептердің, орта арнаулы және жоғары оқу орындарының тәрбиеленушілері мен оқушыларының мемлекеттік тілді меңгеру саласындағы білімі мен біліктерінің жоғары деңгейге жетуін қамтамасыз ету.
1.3. Ғылыми-лингвистикалық зерттеулерді және олардың нәтижелерін іске асыруды жеделдетуді іске асыру жолымен қазіргі заманғы әдеби тілдің қалыптарын бірыңғайлауды қамтамасыз ету:
1.3.1 - қазіргі заманғы әдеби тіл сөзжасау үрдістерінің, оның ішінде термин жасау қағидаттарын ғылыми негізде тәртіпке келтіру, қазақ тілінің толыққанды терминологиялық жүйесін енгізу;
1.3.2 - қазіргі заманғы қазақ тілінің жалпытілдік әдеби қалыптарын тәртіпке келтіру;
1.3.3 - қазақ тілінің фонологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ әліпбиі мен орфографиясын жетілдіру шараларын қабылдау;
1.3.4 - ономастика мәселелерін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету.
1.4. Мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары саласында мемлекеттік тілдің қолданылуын қамтамасыз ету:
1.4.1 - кино және бейне өнімдерді, оның ішінде мультипликациялық фильмдерді (аударма өнімдерді қоса алғанда) қазақ тілінде шығару мен тарату (телеарналарда көрсету) шараларының жүйесін ұйымдастыру;
1.4.2 - мәдениет, ғылым, көркем әдебиет пен өнердің әртүрлі саласында

мемлекеттік тілдегі баспа өнімдерін шығаруды қамтамасыз ету;

1.4.3 - мемлекеттік тілде мәдени-көпшілік шаралар ұйымдастыру;

1.4.4 - мемлекеттік тілді дамытуға бағытталған жұмысты

ақпараттық-насихаттық қолдау;

1.4.5 - бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдің қолданылуын

қамтамасыз ету;

1.4.6 - мемлекеттік тілді компьютерлендірудің мәселелерін шешу.

Орыс тілінің жалпы мәдениеттік қызметін сақтап қалу мақсатына жету

үшін мынадай міндеттерді шешуге ұмтылу қажет:

2.1. - орыс тілінің мемлекеттік ұйымдарда ресми қарым-қатынас тілі

ретінде қолданылуын қамтамасыз ету;

2.2. - орыс тілінің ғылым мен білім беру салаларында қолданылуын

қамтамасыз ету;

2.3. - орыс тілінің мәдениет пен бұқаралық ақпарат құралдары

салаларында қолданылуын қамтамасыз ету;

2.4. - орыс тілінің қолданылуын ғылыми-лингвистикалық тұрғыдан

қамтамасыз ету.

Этникалық топтардың тілдерін дамыту мақсатына қол жеткізу үшін

мынадай міндеттерді шешу талап етіледі:

3.1. - этникалық қауымдастықтар (диаспоралар) өкілдерінің ана тілін үйренулері үшін мемлекеттік қолдау жасауды қамтамасыз ету;
3.2. - этникалық қауымдастықтар тілдерінің мәдениет саласында қолданылуын қамтамасыз ету;
3.3. - этникалық қауымдастықтар тілдерінің бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылуын қамтамасыз ету.

5. Тілдерді дамытудың басым бағыттары мен Бағдарламаны іске асыру жолдары

Жоғарыда аталған қызмет ететін тілдік үш топ үшін дамудың басым

бағыттары алға қойылған мақсаттар мен міндеттерден туындай отырып,

қалыптасады. Осылайша, басымдықтарды таңдау олардың әрқайсысы үшін заңмен

анықталған әлеуметтік қызметтермен тікелей байланыста болады. Басымдықтар

сатылық тәртіппен тізбектеледі:

1-басымдық

Нормативтік құқықтық қамтамасыз ету.

2-басымдық

Мемлекеттік тілді мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісі және іс

қағаздарын жүргізу салаларында, Қазақстан Республикасының Қарулы Күштер

мен құқық қорғау органдарында, халықаралық қызметте дамыту.

3-басымдық

Білім беру және тілдерді үйрену салаларында тілдің дамуы.

4-басымдық

Ғылыми қамтамасыз ету.

5-басымдық

Мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары, сондай-ақ денсаулық сақтау және халыққа қызмет көрсету салаларында тілдің дамуы.
Тілдік дамудың осы басым бағыттарының әрқайсысы олардың алдарындағы міндеттеріне сәйкес Бағдарламаны іске асыру жөніндегі шаралардың қысқа мерзімді жоспарының негізіне жатады.

5.1. Нормативтік құқықтық қамтамасыз ету

Тілдерді дамытуды құқықтық қамтамасыз етудегі маңызды міндеттердің бірі - іс-қызметтері әлеуметтік қарым-қатынас жасаумен тікелей жүзеге асатын қоғамдық өмірдің бірқатар салалары қызметкерлерінің мемлекеттік тілді меңгеруіне қатысты құқықтық бекітілген талаптарды даярлау. Бұл ең алдымен, мемлекеттік қызмет, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым, мәдениет, тұрғындарға қызмет көрсету, көлік, байланыс салалары. Осыған байланысты, мемлекеттік тілді меңгеруі біліктілік талаптарына сай және белгілі бір деңгейде білуі қажетті кәсіптер, мамандықтар мен лауазымдар тізбесі (бұдан әрі - Тізбе) заңмен анықталынуы тиіс. Тізбе "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Қазақстан Республикасының Заңы 23-бабының үшінші бөлігіне сай Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленеді. Жекелеген кәсіптер, мамандықтар мен лауазымдарға қатысты нормативтік талаптардың күшіне енуі саралануы тиіс. Осылайша, жекелеген лауазымдардың мемлекеттік тілді меңгеруіне қатысты нормативтік талаптардың күшіне ену барысы үйренуге қажетті кеңістікті құруға мүмкіндік беретіндей кезең-кезеңімен жүргізіледі. Оның үстіне, Тізбені қалыптастыру барысы жаңа кәсіптердің, мамандықтардың және лауазымдардың біртіндеп қосылуын көздеуі қажет.
Тілдерді дамытуда қосымша ынталандыру шараларымен нығайтылмаған әкімшілік әдістер жеткілікті түрде тиімді бола бермейтінін тәжірибе көрсетті. Сондықтан да, ықпалдау шараларымен бірге ынталандыру әдістерін де кеңінен енгізу қажет. Мемлекеттік тілді өз қызметтерінде қолданатын мемлекеттік органдар, ұйымдар мен мекемелер қызметкерлерін материалдық ынталандырудың тиімді жүйелерін құрудың құқықтық негіздерін даярлау қажет. Аталған мәселені шешу мемлекеттік тілді өз еріктерімен меңгеруде тиімді әдістердің бірі болуы тиіс.
Сонымен қатар, тіл заңдылықтарының бұзылуына кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту мәселесі іс жүзінде шешілуді талап етеді. Оның негізгі ережелерін бұзғаны үшін жауапқа тартудың пәрменді жүйесін жасау қажет.
Тіл саласындағы қатынастарды реттеуші заңнамаларды ары қарай жетілдіру тіл құрылысының өзекті талаптарынан шығуы шарт. Мысалы, мемлекеттік органдардағы аудармашылық қызметті реттеудің құқықтық жолдарын даярлау талап етіледі. Республикадағы географиялық атауларды қолдануды реттеуші заң жобасын жасау да қажет. Мемлекеттік және орыс тіліндегі нормативтік құқықтық кесімдердің дәлме-дәлдігі мен олардың ресми істе қолданылу тәртібі мәселелері де нормативтік реттеуді қажет етеді. Қолданылып жүрген нормативтік құқықтық кесімдердің тіл туралы заңдылықтарға сәйкес келуіне назар аудару қажет.

5.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарындағы тіл

Мемлекеттік тілдің мемлекеттік органдар жүйесінде қолданылуы саласын ары қарай кеңейту, мемлекеттік тілді меңгеруі уақыт өте келе мемлекеттік қызметкерлердің барлық санаты үшін біліктілік талаптары мен қызметтік міндеттеріне қарамастан міндетті қалып болып табылуға тиіс кадрлардың тілдік даярлығын талап етеді. Осы мақсатта мемлекеттік қызметкерлер үшін бірыңғай оқу-әдістемелік бағдарламаға негізделінген тіл үйретудің орталықтандырылған жүйесін құру қажет. Мұндай курстарды құруда Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің Мемлекеттік тілді жеделдетіп үйрету жөніндегі республикалық орталығы базалық ұйым бола алады. Осымен бір уақытта арнайы кестеге сәйкес мемлекеттік қызметкерлердің әрбір санаты үшін мемлекеттік тілді белгілі бір деңгейде меңгеруіне қатысты міндетті талаптар әзірлеу қажет. Мұндай кесте аталған талаптар қызметкерлердің ағымдағы лингвистикалық даярлығымен сай болуы үшін мемлекеттік тілді үйрету курстарының жұмыс бағдарламаларымен сәйкестендірілуі керек.
Құжаттар мәтіндерін қазақ тілінде даярлауды ресми қолданылатын тілден аударумен ауыстырудың кең тараған тәжірибесі оны мемлекеттік органдар жұмысында қолданған сайын одан әрі беки түскен сипат алып отыр. Әйтсе де, бұл уақытша шара ретінде ғана қарастырылуы тиіс. Сондықтан да, мемлекеттік органдарда құжаттарды тікелей қазақ тілінде даярлауды кезең-кезеңімен жүзеге асыру бірыңғай орталықтандырылған ұзақ мерзімдік жоспарға сай жүргізілуі керек. Осы ретте мемлекеттік тілдің іс қағаздарын жүргізу саласында ғана емес, мемлекеттік органдардың кесімдерді әзірлеу және қабылдауына қатысты да қолданылу мәселесіне назар аудару қажет.
Мемлекеттік тілдің республиканың Қарулы Күштері саласында қолданылуы мәселесін ерекше атап айту қажет. Қалыптасқан жағдайға орай бұл салада мемлекеттік тілдің қолданылуы "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңның 12-бабының талаптарына толық сай емес. Ал, оның еліміздің Қарулы Күштерінде толыққанды қолданылуы, сонымен бірге, ұлттық қауіпсіздікті нығайту мәселесі де болып табылады. Сол себепті де, ең алдымен офицер және сержант-солдат құрамының мемлекеттік тілді білуі міндетті талаптарды бекіту қажет. Бұл талаптардың нәтижелі болуы үшін ерекше бағдарлама бойынша жасалған арнайы жоспармен әскери қызметтерін өтеу жерлерінде тұрақты түрде мемлекеттік тілді үйренуді ұйымдастыру қажет.
Мемлекеттік егемендіктің аса маңызды белгілерінің бірі ретінде мемлекеттік тіл елдің халықаралық қызметінде лайықты көрінуі керек. Ресми мемлекеттік кездесулер мемлекеттік тілде жүргізілуі тиіс.

5.3. Білім беру және тіл үйрету салаларындағы тілдік даму

Тілдік дамудың нәтижелі болуы үшін аса қажетті жағдайлардың бірі - қоғам мәдениетінің құрамдас бөлігі болып табылатын тіл үйретудің толыққанды жүйесін ұйымдастыру мен оның тұрақты қолданылуын қамтамасыз ету. Бұл жүйе түрлі деңгейлер мен әртүрлі қалыпта жүзеге асатын өзара байланысты сабақтас және мүмкіндігінше үздіксіз жүргізілуі тиіс. Қазіргі күні бұл салада басты назар жеткілікті деңгейдегі лингвистикалық даярлықты қолайлы әрі табиғи жолмен жүзеге асыратын әртүрлі оқу және тәрбие мекемелеріне аударылып отыр. Талап етілетін білім мен біліктілікті толық және терең меңгеру үшін қажетті үздіксіздік ұстанымы: мектепке дейінгі мекеме - мектеп - жоғары (орта арнаулы) оқу орны классикалық үлгісін құру жағдайында ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Алайда, мұндай үлгі, оның жоғары сандық көрсеткіштері бола тұра, талап етілетін сапалық қырларын қамтамасыз ете алмайды, яғни, тұрғындардың барлық тобын қамтымайды. Осыдан барып, республика азаматтарын тілдік даярлаудың басқа да жолдары мен тәсілдерін жүзеге асыру қажеттігі туындайды.
Алғашқы әлеуметтік қарым-қатынас білігін балалардың өз құрдастарымен араласу барысында алатынын ескере отырып, олардың бірінші тілдік даярлығында мектепке дейінгі мекемелер зор роль атқаруы тиіс. Сол себепті де, олардың санын көбейту жөніндегі барлық мүмкін шараларды қолға алу керек. Оның ішінде, қазақ тіліндегі мектепке дейінгі мекемелер жүйесін кеңейтуге назар аударылуы қажет.
Тілдік даярлықты ұйымдастыруды қамтамасыз етуде жалпы білім беретін мектептер үлкен мүмкіндіктерге ие. Бұл жерде оқушыларды отандық оқулықтардың жаңа буынымен қамтамасыз ету маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Ең алдымен бұл қазақ тілінде білім беретін мектептерге қатысты. Қазіргі заманғы оқулықтар өзбек, ұйғыр және басқа тілдердегі ұлттық мектептерге де қажет. Қазақстанның әлеуметтік-мәдени жағдайына лайықталған орыс тіліндегі оқулықтар шығаруды ұйымдастыру керек.
Оқу орындарын бітірушілердің мемлекеттің әлеуметтік кеңістігіне еркін енуі мақсатында меншік түріне қарамастан барлық оқу орындарындағы жетекші пән болуы тиіс мемлекеттік тілді оқытудың саны мен сапасына көңіл бөлу қажет. Және бұған қажетті сағат саны басқа тілдерді оқытудың есебінен емес, оқу процесін ортақ ыңғайластыру нәтижесінде бөлінуі тиіс.
Мемлекеттік тілдің жоғары оқу орындарындағы жағдайы әлі де жақсартуды қажет етеді. Бұл жекелеген пәндерді оқыту сапасымен қатар, олардың санына да қатысты. Жоғары оқу орындары ұсынатын қазақ тілінде оқытылатын мамандықтар шеңбері мүмкіндігінше шаруашылық, мәдени, қоғамдық және басқа да қызметтер саласын қамти отырып, кеңеюі керек.
Тілдерді тиімді үйрену саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу орындарындағыдан басқа да жолдар мен әдістер керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Атап айтқанда, бұл халықтың түрлі оқу орындарында үйрену мүмкіндігі жоқ ересек тобына қатысты. Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдық, материалдық-техникалық жағдай жасау жөніндегі Конституцияның 93-бабының талабы аталған топтың да қамтылуын көздейді. Өз бетімен үйренуге арналған теле-радио бағдарламалар, газеттердегі арнайы жарияланымдар сияқты қазақ тілі сабақтарын өткізудің түрлі әдістерін кең енгізу қажет.
Алайда, бұл жерде басты бағыт мемлекеттік тілді жедел үйретуге арналған тегін тілдік курстар жүйесін ұйымдастыру мен қолдануға аударылуы тиіс. Мұндай курстар жұмыс орындарында арнайы нормативтік кесімге сай құрылуы қажет. Курстарда оқудың нәтижелілігіне мүдделілікті көтерудің тиімді жолдарын әзірлеуге мән беру керек. Курстарда оқудың нәтижесі қызметкердің негізгі кәсіби қызметі нәтижесімен бір деңгейде қарастырылуы қажет. Аталған тәртіп тіл заңнамалары талаптары таралатын қоғамдық қызмет салалары үшін міндетті болуы керек. Курстарды ұйымдастыру мен материалдық-техникалық қамтамасыз етуді қосымша қаржылай қолдау Қазақстан халықтары тілдерін қолдау қорын құру арқылы жүргізілуі мүмкін.
Қолданылып жүрген заңнамаларға сай ресми түрде пайдаланылатын тілдің қызметі қоғамдық өмірдің барлық саласында іс жүзінде тұрақты болып отыр, бұл жерде мемлекет әрекеті осы қалыпты сақтауға бағытталады.
Қазақстан халықтарының тілдерін қолдау мақсатында ана тілдері мен мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдау туралы конституциялық құқықты жүзеге асыру жөніндегі шараларды қамтамасыз ету қажет. Ана тілдерін үйрететін үлгілі жексенбілік мектептер тәжірибесін жинақтау мен тарату орынды. Жексенбілік мектептерге мүмкіндігінше қолдау, оның ішінде кітап және оқу-әдістемелік қорларын құруға көмек көрсету керек. Орта арнаулы және жоғары оқу орындарында ұлт тілдерін оқытушы мамандарды даярлауды жалғастыру қажет.

5.4. Ғылыми қамтамасыз ету

Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін жүзеге асыру әлемдік тіл дамыту тәжірибелеріне сәйкес жаңа әлеуметтік-мәдени және ғылыми болмыстардың аясында, оның лексикалық және семантикалық диапазоны мүмкіндіктерін кеңейтуді талап етеді. Бұл саладағы негізгі міндет терминологиялық шығармашылықты қоса айтқанда жаңа лексикалық бірліктерді енгізуді бірыңғайлау болып табылады. Терминологиялық жұмыстардың негізгі қағидаттарын әзірлеу қажет. Терминологиялық шығармашылық еліміздің Үкіметі бекіткен арнайы бағдарлама негізінде жоспарлы түрде жүзеге асырылатын қызмет жүйесінің бірыңғай қағидаттарына сүйенген орталықтандырылған, ғылыми негізделген жұмыс болуы міндет.
Қазіргі әдеби қазақ тілінің грамматикалық қалыптарының бірізділігін қамтамасыз ету мақсатында орфографиялық кеңес құру мүмкіндігін қарастыру керек. Оның қатысуымен қазақ әліпбиі мен орфографиясын жетілдіру жұмыстарын жалғастырған жөн.
Қазақ тіліндегі ғылыми шығармашылықты ары қарай дамыту да өзекті жай. Бұл мақсатта диссертация қорғау жөніндегі ғылыми кеңестер қызметін кезең-кезеңімен мемлекеттік тілге көшіру жұмыстарын жалғастырған жөн.
Мемлекеттік тілді дамыту мәселелерін ғылыми қамтамасыз етуде А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты үлкен міндет атқаруы тиіс. Осыған орай оның материалдық-техникалық базасын нығайту, кадр құрамын ұлғайту, іргелі лингвистикалық зерттеулер мен түрлі ғылыми өнімдерді даярлауға мемлекеттік тапсырысты көбейту қажет. Лингвистиканың теориялық және қолданбалы міндеттерін сараптық бағалау мен қорытындылауда институт ғалымдарының жетекші орында болуы тиіс.

5.5. Мәдениет және ақпарат, денсаулық сақтау мен тұрғындарға қызмет көрсету салаларындағы тілдік даму

Мәдениет саласында басты назарды көпшілік және көріністі түрлеріне, яғни кино, мультипликация, телешоу, сазды бағдарламалар, жастар басылымдарына аударған абзал. Өйткені, мемлекеттік тілде шығарылатын теле-радио бағдарламалар, басылымдар, көркем және мультипликациялық фильмдердің жалпы саны мен сапасы егемен Қазақстанның қажеттілігін қанағаттандырмайтыны анық. Қоғамдық қызметтің аталған саласында мемлекеттік ынталандырудың тиімді амалдарын әзірлеп енгізу қажет. Мемлекет бұл орайда белсенді ұстаным танытуы тиіс. Бұл сонымен қатар уақыт өте келе ауқымды компьютер жүйесіне енуді көздей отырып, мемлекеттік тілді компьютерлендіру мәселесіне де қатысты.
Мемлекеттік тіл қолданысын қамтамасыз етудің тағы бір күрделі тұсы - тұрғындарға қызмет көрсету саласы болып отыр. Бұл аталған салада тілдік қызметті мемлекеттік реттеу қиыншылығымен байланысты. Алайда, денсаулық сақтау, сауда, көлік және байланыс сияқты салалардағы мемлекет ықпалы жүретін жерлерде мемлекеттік тілді енгізу жүзеге асуы тиіс. Бұл үшін ең алдымен жоғары, орта арнаулы және кәсіптік оқу орындарында тиісті кадрлар даярлауды кеңейту керек. Оның үстіне, кәсіби міндеттерін лайықты атқаруы үшін мемлекеттік тілді білуі тиісті салаларда тіл меңгеруі жөніндегі міндетті талаптарды бекіту аса қажет. Оларға денсаулық сақтау, байланыс, көлік ұйымдары, банктердің есеп-кассалық бөлімдері жатады.

5.6. Бағдарламаны іске асыру жолдары

Бағдарламаны іске асырудың негізгі жолы Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі шаралар жоспарында (бұдан әрі - Бағдарламаны іске асыру жөніндегі шаралар жоспары) қарастырылған шаралар жүйесін жыл сайын кезең-кезеңімен орындау болып табылады. Бағдарламаны іске асыру жөніндегі шаралар жоспарын Уәкілетті орган Бағдарламада қойылған міндеттерді іске асыру нәтижесінде өткен кезеңде болған өзгерістерді ескере отырып, әрбір екі жыл сайын жасайды. Бұлайша жоспарлау Бағдарлама ережелерінде айқындалған ұзақ мерзімді стратегиялық келешекті міндетті түрде ескеру арқылы іске асырылуы тиіс. Бұдан бұрынғы Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру іс-тәжірибесі - орындалуы қысқа мерзімге есептелген шаралар жүйесін жүзеге асыру шешімі ағымдағы болашаққа белгіленген әлеуметтік-лингвистикалық ахуалдағы өзгерістерді неғұрлым оңтайлы ескеруге мүмкіндік беретінін көрсетеді. Ұзақ мерзімді келешекті ескере отырып жасалған осындай ағымдық жоспарлау аса нақтылығымен және нәтижелі болудағы дәйектілігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, бұл тікелей орындаушылардың жауапкершілігін, Бағдарламада қарастырылған шараларды іске асыруға бақылауды қамтамасыз ету мүмкіндіктерін көтеруге ықпал етеді.
Бағдарлама мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруда оның аймақтық және әлеуметтік ауқымын кеңейтетін аймақтық және салалық бағдарламалар зор міндет атқарулары тиіс.
Бағдарлама шараларын жүзеге асыруда олардың іс жүзінде орындалатын тиімді және дәйекті мүмкіндіктері қамтамасыз етілуі қажет.
Бағдарламаны іске асыру шараларының тиімділікпен жүзеге асырылуы мынандай негізгі қағидаттарды орындағанда ғана мүмкін:
1) сандық және сапалық деңгейін тұрақты өсіруді (жинақтауды) қамтамасыз етуді көздейтін кезеңдік және ұдайылық;
2) орындалуын қатаң бақылаумен ұштастыратын жан-жақты мемлекеттік қолдау;
3) тілді меңгеру саласындағы талаптарды мемлекеттік тілді еркін және тегін үйренуге мүмкіндіктер жасалумен ұштастыру;
4) моральдық және материалдық мүдделілік жағдай жасау;
5) қоғамдық пікірді белсенді түрде қалыптастыру;
6) тілдік құрылысты жүзеге асыру барысында қызмет ететін тілдік тепе-теңдікті сақтау;
7) тілдердің дамуын қаржылық жағынан қамтамасыз ету.

6. Бағдарламаны қаржыландыру

Бағдарламаны жүзеге асыруға қажетті қаражат жыл сайын республикалық бюджетте көзделеді. Аймақтық және салалық бағдарламалар жергілікті бюджеттердің есебінен және тиісті министрліктер мен ведомстволар үшін бюджетте көзделген қаржылар шегінде, сондай-ақ басқа да көздерден қаржыландырылады.

7. Бағдарламаны жүзеге асырудан күтілетін нәтиже

Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру Қазақстан аумағында пайдаланылатын тілдердің қажетті қызметтік ара қатынасының жетістіктерімен айқындалатын оңтайлы әлеуметтік-тілдік кеңістік құруды көздейді. Бұл мыналар:
1) қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін іс жүзінде жүзеге асыру. Оның заң жүзінде бекітілген әлеуметтік қызметтерін республика аумағында қоғамдық қарым-қатынастардың барлық саласында жүзеге асыру;
2) орыс тілінің конституциялық кепілдік берілген негізгі қызметтерін

толық көлемінде сақтау. Ол мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі

басқару органдарында ресми пайдаланылатын тіл болып қалады, оның білім

беру, ғылым, мәдениет және басқа да қоғамдық мәні бар салаларда қолданылуы

қамтамасыз етіледі;

3) әркімнің ана тілі мен мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас,

тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алу жөніндегі

конституциялық құқығын іске асыруға жағдай жасау үшін Қазақстан халықтары

тілдерінің одан әрі дамуы қамтамасыз етіледі.

2001-2010 жылдарға арналған Бағдарламаны

қаржыландыру көлемі (млн. теңге)

(2000 жылдың көрсеткіші бойынша)

---------------------------------------------------------------------------

Іс-шаралардың ! Аяқтау нысаны ! Орындау ! Орындауға

атауы ! ! мерзімі ! жауаптылар

---------------------------------------------------------------------------

1. Нормативтік құқықтық Нормативтік 2001-2010 МАҚМ, ЕХҚМ,

қамтамасыз ету құқықтық кесімдердің жылдар ҚарМ, ӘдМ, ЖРА,

жобалары, Қазақстан МҚА

Республикасы заңдарының

жобалары, Қазақстан

Республикасының Үкіметі

қаулыларының жобалары

2. Тілдердің мемлекеттік Қазақстан 2001-2010 МАҚМ, БҒМ,

басқару және іс Республикасының жылдар ЭИСМ, МКА,

қағаздарын жүргізу Үкіметіне есеп ҚорМ, ІІМ, Бас

саласында, заң, сот прокуратура

ісінде қолданылуы (келісім

бойынша),

Жоғары Сот

(келісім

бойынша),

облыстардың,

Астана және

Алматы

қалаларының

әкімдері

3. Тіл - білім беру Қазақстан 2001-2010 БҒМ, МАКМ,

саласында және тілдерді Республикасының жылдар облыстардың,

үйрету Үкіметіне есеп Астана және

Алматы

қалаларының

әкімдері

4. Ғылыми-лингвистикалық Қазақстан 2001-2010 МАКМ, БҒМ, ЖРА

қамтамасыз ету Республикасының жылдар

Үкіметіне есеп

5. Тіл-мәдениет, Қазақстан 2001-2010 МАКМ, БҒМ, ЖАҚ

бұқаралық ақпарат Республикасының жылдар "ҚР ТРК"

құралдары және халыққа Үкіметіне есеп (келісім

қызмет көрсету бойынша),

салаларында "Хабар

агенттігі" ЖАҚ

(келісім

бойынша), ККМ,

ЭИСМ, ДСА

---------------------------------------------------------------------------

таблицаның жалғасы:

---------------------------------------------------------------------------

Қаржыландыру көздері, көлемі

Республикалық бюджет Жергілікті бюджет Басқа да көздер

2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005 ! 2006 ! 2007 ! 2008 ! 2009 ! 2010

---------------------------------------------------------------------------

Республикалық бюджет

8,8 6,2 7,5 9,0 8,1 9,2 9,0 10,2 11,1 12,4

Жергілікті бюджет

7,3 6,8 6,5 7,7 7,3 7,5 7,8 8,1 9,4 9,3

Республикалық бюджет

25,0 28,1 28,4 31,2 32,4 33,8 35,2 37,1 38,2 38,1

Жергілікті бюджет

38,6 40,2 40,6 42,4 44,1 46,1 47,0 49,2 50,8 51,8

Республикалық бюджет

20,8 24,5 25,9 26,8 27,9 28,1 30,3 31,3 32,0 34,2

Жергілікті бюджет

41,3 44,1 44,3 46,1 48,9 49,2 51,4 52,1 52,9 54,2

Басқа да көздер

2,2 2,5 2,3 2,8 2,7 2,5 2,4 2,1 3,1 3,3

Республикалық бюджет

15,5 18,1 21,3 20,9 25,1 23,1 25,1 26,2 26,8 28,3

Жергілікті бюджет

14,6 16,2 17,1 16,8 15,9 16,1 18,4 18,1 18,4 19,0

Республикалық бюджет

29,4 28,6 26,5 27,9 25,9 29,0 28,8 29,3 31,6 32,1

Жергілікті бюджет

58,4 56,9 60,8 59,8 63,2 64,3 63,8 65,0 67,2 68,1

Басқа да көздер

2,5 2,3 2,6 3,1 3,2 3,4 3,0 3,4 3,4 3,5

Барлығы

265,4 274,5 283,8 294,5 304,7 312,3 322,2 332,1 344,9 354,3

Жиыны:

3087,7 млн. теңге

---------------------------------------------------------------------------

2001-2010 жылдарға арналған Бағдарламаны іске асыруға арналған

бюджеттік қаражатқа ең аз есептік қажеттілік 3087,7 миллион теңгені

құрайды.

Оның жыл сайынғы көлемі тиісті жылға арналған мемлекеттік бюджет

туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес нақтыланатын болады.

Мамандар:

Багарова Ж.А.,

Қасымбеков Б.А.

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О государственной программе функционирования и развития языков на 2001-2010 годы"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 1 декабря 2000 года N 1793

Правительство Республики Казахстан постановляет:

Внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа

Президента Республики Казахстан "О Государственной программе

функционирования и развития языков на 2001-2010 годы".

Премьер-Министр

Республики Казахстан

Указ

Президента Республики Казахстан

О Государственной программе функционирования и развития

языков на 2001-2010 годы

В соответствии с подпунктом 8) статьи 44

K951000_

Конституции

Республики Казахстан постановляю:

1. Утвердить прилагаемую Государственную программу функционирования и развития языков на 2001-2010 годы (далее - Программа).
2. Правительству Республики Казахстан в месячный срок разработать и утвердить План мероприятии по реализации Программы.
3. Министерству культуры, информации и общественного согласия

Республики Казахстан представлять Президенту Республики Казахстан и

Правительству Республики Казахстан сводный аналитический доклад о ходе

реализации Программы к 30 июня и к 30 декабря, ежегодно.

4. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на

Администрацию Президента Республики Казахстан.

5. Настоящий Указ вступает в силу со дня опубликования.

Президент

Республики Казахстан

Проект

Утверждена Указом

Президента Республики Казахстан

от "___"_______2000 года N__

Государственная программа функционирования и

развития языков на 2001-2010 годы

1. Паспорт Программы

Наименование Государственная программа функционирования

и развития языков на 2001-2010 годы

Основания для Разработана в соответствии с пунктом 3

разработки Государственной программы функционирования и

развития языков, утвержденной Указом Президента

Республики Казахстан от 5 октября 1998 года

N 4106

U984106_

, а также пунктом 4.7.1.18. Плана

мероприятий по реализации Программы действий

Правительства Республики Казахстан на 2000-2002

годы, утвержденного постановлением Правительства

от 7 марта 2000 года N 367

P000367_

и

распоряжением Премьер-Министра Республики

Казахстан

R000092_

"О разработке Государственной

программы функционирования и развития языков на

2001-2010 годы" от 23 июня 2000 года N 92-р.

Основные Министерство культуры, информации и

разработчики общественного согласия Республики Казахстан

Цели Общая задача развития языков народа Казахстана

определяет три основные цели:

1) расширение и укрепление социально-

коммуникативных функций государственного языка;

2) сохранение общекультурных функций русского

языка;

3) развитие языков этнических групп.

Задачи Для реализации целей предусматривается решить

следующие задачи:

обеспечение функционирования государственного

языка в качестве языка государственного

управления;

совершенствование нормативно-правовой базы;

обеспечение функционирования государственного

языка в качестве основного языка

делопроизводства во всех государственных органах,

организациях и органах местного самоуправления с

определением графика перехода делопроизводства

на государственный язык (с указанием конкретных

сроков и мероприятий);

в целях реализации статей 7 и 93 Конституции

Республики Казахстан организация в масштабах

Республики единой системы курсов по бесплатному

обучению граждан государственному языку за счет

средств республиканского и местных бюджетов,

организаций, а также других источников

финансирования;

обеспечение функционирования русского языка в

качестве языка, официально употребляющегося в

государственных организациях и органах

местного самоуправления;

научно-лингвистическое обеспечение

функционирования русского языка;

оказание государственной поддержки в обучении

представителей этнических общностей (диаспор)

родным языкам.

Источники Средства, необходимые для реализации

финансирования Программы, предусматриваются ежегодно в

республиканском бюджете. Региональные и

отраслевые программы финансируются за счет

местных бюджетов и в пределах средств,

предусматриваемых в бюджете для соответствующих

министерств и ведомств, а также прочих

источников. Минимальная расчетная потребность в

бюджетных средствах на реализацию Программы

составляет 3087,7 миллиона тенге. Ежегодные

объемы ее будут уточняться в соответствии с

Законом Республики Казахстан о государственном

бюджете на соответствующий год.

Ожидаемые Реализация Государственной программы

результаты функционирования и развития языков предполагает

создание оптимального социолингвистического

пространства в стране, определяемого

достижением необходимого функционального

соотношения языков, использующихся на территории

Казахстана.

2. Введение

Государственная программа функционирования и развития языков на 2001-2010 годы (далее - Программа) по срокам реализации является долгосрочной программой, расчитанной на 10 лет. В программе определены стратегические цели и задачи языкового строительства в Казахстане на долгосрочную перспективу, а также намечены генеральные направления и механизмы их реализации.
Конкретные действия по осуществлению намеченных целей, задач и приоритетов разрабатываются в форме двухгодичных краткосрочных планов мероприятий по реализации программы. Планы мероприятий по реализации программы разрабатываются Уполномоченным органом на каждые последующие два года и утверждаются Правительством Республики Казахстан.
Программа разработана в соответствии со статьями 7, 93 K951000_ Конституции Республики Казахстан, Законом Республики Казахстан Z970151_ "О языках в Республике Казахстан" от 11 июля 1997 года (далее - Закон "О языках в Республике Казахстан"), N963186_ Концепцией языковой политики Республики Казахстан, одобренной распоряжением Президента Республики Казахстан от 4 ноября 1996 года N 3186, U984106_ Государственной программой функционирования и развития языков, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 5 октября 1998 года N 4106, а также пунктом 4.7.1.18 Плана мероприятий по реализации Программы действий Правительства Республики Казахстан на 2000-2002 годы, утвержденного постановлением Правительства Республики Казахстан от 7 марта 2000 года N 367 P000367_ , и распоряжением Премьер-Министра Республики Казахстан R000092_ "О разработке Государственной программы функционирования и развития языков на 2001-2010 годы" от 23 июня 2000 года N 92-р.
Оптимальное протекание процессов языкового строительства является одним из наиболее социально значимых аспектов в жизни государства, поскольку способствует упрочению гражданского согласия в обществе и его дальнейшей консолидации, обеспечивая полноценную реализацию этнолингвистических и культурных потребностей. Этим обусловлена необходимость государственного регулирования вопросов языкового развития в стране. Данное положение особенно актуально по отношению к государственному языку, являющемуся одним из атрибутов государственной идентичности. Роль государственного языка в обществе обусловлена высоким консолидирующим потенциалом, что обусловливает приоритетность его развития. Это нашло отражение в статье 23 Закона Z970151_ "О языках в Республике Казахстан", согласно которой развитие языков обеспечивается Государственной программой, предусматривающей приоритетность государственного языка и поэтапный переход делопроизводства на казахский язык.
Указом Президента Республики Казахстан от 5 октября 1998 года N 4106 была утверждена Государственная программа функционирования и развития языков, реализация которой была рассчитана на период с 1998 по 2000 год. Программой планировалось выполнение мероприятий, направленных на осуществление основных краткосрочных задач начального этапа реализации Закона "О языках в Республике Казахстан".
В настоящей Программе предусмотрено осуществление стратегических приоритетов развития языков на долгосрочную перспективу. В ней определены генеральные направления для разработки краткосрочных двухгодичных планов, представляющих собой конкретные механизмы по ее реализации, конкретизируемых по мере осуществления текущих задач по формированию оптимальной социально-коммуникативной системы в обществе. Разработка Программы обусловлена необходимостью выработки единой стратегии по осуществлению целенаправленной последовательной деятельности всех ветвей государственной власти и общества в целом для создания оптимального функционально-лингвистического пространства в Казахстане.

3. Анализ современного состояния проблемы

Со времени принятия в 1997 году Закона "О языках в Республике Казахстан" и в ходе реализации Государственной программы функционирования и развития языков в период с 1998 по 2000 год были созданы предпосылки и заложены основы для дальнейшего расширения и углубления процессов языкового строительства во всех основных сферах общественной жизни. Это стало результатом координированных целенаправленных усилий государственных органов, организаций и общества в целом.
В стране в настоящее время в целом сформированы правовые основы для успешной реализации функционального развития языков. Процессы языкового строительства находят понимание и поддержку в обществе.
Наметилась тенденция к увеличению востребованности государственного языка в системе государственных органов. Наиболее высокие результаты здесь достигнуты в регионах с преобладанием казахского населения. Это относится прежде всего к Атырауской, Кызылординской, Мангистауской, Западно- Казахстанской, Южно-Казахстанской областям. В областях Северного, Центрального и Восточного Казахстана также проводится определенная работа по развитию государственного языка. В центральных исполнительных органах, благодаря целому ряду шагов, направленных на расширение сферы функционирования государственного языка, наблюдается процесс роста его востребованности. В большинстве государственных органов и организаций делопроизводство ведется на двух языках - государственном и русском.
Однако, несмотря на достигнутые результаты, следует отметить, что уровень реализации потенциала государственного языка в работе государственных органов все еще недостаточен. Мало еще среди государственных служащих специалистов, владеющих государственным языком в совершенстве. По-прежнему не хватает работников, ведущих делопроизводство на государственном языке. Поэтому главной задачей в этом направлении является подготовка квалифицированных кадров.
Начался процесс внедрения государственного языка в системе Вооруженных Сил Республики Казахстан. Зарождается формирование современной казахской военной терминологии. Однако в ходе повседневного исполнения служебных обязанностей функционирование государственного языка в республиканских воинских формированиях остается ограниченным. Основные усилия здесь следует приложить в области создания специальной военной лексики и обучения государственному языку.
Постепенно увеличивается роль государственного языка в системе образования. В 1999-2000 учебном году по данным Министерства образования и науки из 3,5 миллионов учащихся школ республики более полутора миллионов обучались на казахском языке (50,6%), около полутора миллионов - на русском (45%), 80 тысяч - на узбекском, 23 тысячи - на уйгурском, 2,5 тысяч - на таджикском и более тысячи - на других языках. Несмотря на то, что общее количество школ с казахским языком обучения постепенно растет и к 2000 году достигло почти 43% от общего количества школ в республике, их распределение по регионам, а также по схеме "город-село" остается неравномерным. Кроме того, существует вопрос так называемых "смешанных школ", в которых классы с казахским языком обучения в силу их непропорционального представительства оказываются оторванными от соответствующей языковой среды. Кроме того, в своей массе школы с казахским языком обучения демонстрируют недостаточно высокий уровень преподавания. То же можно отметить и в отношении школ с другими языками обучения. Эти проблемы менее остро стоят в школах с русским языком обучения, в которых исторически наработан достаточно богатый учебно- методический потенциал.
Если количество школ с государственным языком обучения постепенно растет, то количество детских дошкольных организаций сокращается. Так, в 2000 году их насчитывалось всего 1158. Особенно остро стоит вопрос с детскими дошкольными организациями на государственном языке, общее количество которых к 2000 году не превышало 25%. Таким образом, из сферы государственного регулирования языковых отношений выпадает наиболее лингвистически восприимчивое поколение.
В высших учебных заведениях республики ведется обучение на государственном языке по более чем 75 специальностям. Количество студентов, обучающихся на отделениях с казахским языком обучения, составило к 2000 году около 32 %, количество студентов на русских отделениях - около 68%. Несмотря на общее увеличение отделений с казахским языком обучения, следует уделить внимание расширению круга специальностей, преподаваемых на данном языке. Примером может служить открытие с 1998-1999 учебного года специальности "Делопроизводство на государственном языке" в высших и средних специальных учебных заведениях.
Большие перспективы в обучении государственному языку открываются в результате разработки новых интенсивных методик преподавания, применения аудио- и видеоматериалов, компьютерных технологий. Так, на сегодняшний день разработана и установлена в центральных исполнительных органах компьютерная программа по обеспечению электронного документооборота на государственном языке, разработаны программы распознавания компьютерных шрифтов через сканер, проверки орфографии казахского языка, автоматического перевода текстов с казахского языка на русский и с русского языка на казахский.
Одной из существенных проблем, стоящих перед государственным языком, является необходимость расширения возможностей казахского языка в отображении новых социокультурных реалий. В этом направлении ведется целенаправленная научно-исследовательская работа. Особое внимание уделяется созданию и совершенствованию терминологической базы казахского языка. Государственной терминологической комиссией утверждено более 600 новых терминов, впервые осуществлено издание большой 31-томной серии отраслевых терминологических словарей.
Активно осуществляется деятельность по упорядочению и восстановлению исторических названий и приведению топонимических и других наименований на территории республики в соответствие с фонетическими, графическими и лексическими принципами, определенными действующим законодательством. К настоящему времени получили новые названия около 60 районов, 8 городов, около 400 аулов и поселков, около 600 организаций образования, культуры, здравоохранения и других объектов.
Наблюдается общее увеличение защищенных на государственном языке кандидатских и докторских диссертаций. Однако их количество все еще незначительно - в 1999 году оно достигало всего 15% от всех защищенных в республике диссертаций.
Определенные положительные сдвиги в развитии государственного языка достигнуты в сфере культуры и средств массовой информации. Сделаны позитивные шаги в направлении увеличения объема телевизионных передач на казахском языке. В частности, можно отметить появление специализированного телевизионного канала, вещающего на государственном языке. Подавляющее большинство телевизионных каналов - 144 из 192 - к 2000 году вещали на двух языках. Но количественные пропорции времени вещания на государственном и других языках, определенные законодательством, в большинстве случаев все еще не соблюдаются.
Позиции официально употребляющегося языка в системе государственных органов и организаций, Вооруженных Силах страны, сфере обслуживания населения, культуре и искусстве традиционно сильны. Русский язык продолжает оставаться преобладающим языком науки и образования, он лидирует в области средств массовой информации. Так, например, к 2000 году в стране насчитывалось 2365 школ с русским языком обучения, 2055 школ - смешанных, с преобладанием классов с русским языком обучения, на русском языке издается 393 наименования газет, 78 журналов, работают 20 телевизионных каналов.
Государством оказывается помощь языкам диаспор. В целях изучения родного языка и культуры в стране создана система воскресных школ по обучению родному языку. В 1999-2000 учебном году действовало 14 таких школ. Все они получают государственную поддержку. Разработано типовое положение о воскресных школах. Данная форма обучения успела хорошо зарекомендовать себя и имеет дальнейшую перспективу. В стране на языках диаспор выпускается 11 газет, ведутся телевизионные передачи на 12 языках.

4. Цели и задачи Государственной программы функционирования и
развития языков

В соответствии с функциональным принципом формирования лингвистического поля в республике, закрепленным Конституцией Республики Казахстан и нашедшим отражение в Законе "О языках в Республике Казахстан", целесообразно осуществление языкового строительства по трем направлениям на основе дифференцированного подхода: 1) развитие государственного языка,
2) развитие русского языка, 3) развитие других языков народа Казахстана.
Дифференцированность подхода оправдана различием задач, стоящих перед каждой из функционально-лингвистических групп. Так, вектор развития казахского языка определяется необходимостью реализации его государственного статуса; генеральным направлением деятельности по обеспечению функционирования русского языка является сохранение его функций общеупотребительного языка образования, науки, культуры и искусства; удовлетворение лингвистических запросов этнических групп требует осуществления возможности плодотворно изучать родной язык, использовать его в качестве языка общения, воспитания, обучения и творчества.
Таким образом, общая задача развития языков народа Казахстана определяет три основные цели:
1) расширение и укрепление социально-коммуникативных функций государственного языка;
2) сохранение общекультурных функций русского языка;
3) развитие языков этнических групп

В свою очередь достижение первой цели предполагает решение следующих задач:
1.1. Обеспечение функционирования государственного языка в качестве языка государственного управления:
1.1.1 - совершенствование нормативной правовой базы;
1.1.2 - принятие мер для овладения государственными служащими государственным языком в необходимом для выполнения служебных обязанностей объеме;
1.1.3 - обеспечение функционирования государственного языка в качестве основного языка делового общения в системе государственных органов;
1.1.4 - обеспечение функционирования государственного языка в качестве основного языка при разработке и принятии актов государственных органов;
1.1.5 - обеспечение ведения судопроизводства, а также производства по делам об административных правонарушениях на государственном языке в качестве основного;
1.1.6 - обеспечение мер для функционирования государственного языка в Вооруженных Силах Республики Казахстан, а также во всех видах воинских и военизированных формирований, в организациях государственного контроля и надзора, правовой защиты граждан и правоохранительных органах;
1.1.7 - обеспечение функционирования государственного языка в качестве основного языка делопроизводства во всех государственных органах, организациях и органах местного самоуправления с определением графика перехода делопроизводства на государственный язык (с указанием конкретных сроков и мероприятий);
1.1.8 - обеспечение функционирования государственного языка в международной деятельности.
1.2. Создание условий для овладения гражданами Республики Казахстан государственным языком:
1.2.1 - в целях реализации статей 7 и 93 Конституции Республики Казахстан организация в масштабах Республики единой системы курсов по бесплатному обучению граждан государственному языку за счет средств республиканского и местных бюджетов организации, а также других источников финансирования;
1.2.2 - обеспечение правовых, организационных мер и материально- технических условий для овладения государственным языком в соответствующем объеме работниками сферы науки, культуры, образования, здравоохранения и обслуживания населения;
1.2.3 - обеспечение максимально высокого уровня знаний и навыков в области владения государственным языком у воспитанников и учащихся всех типов дошкольных учреждений, общеобразовательных школ, средних специальных и высших учебных заведений независимо от форм собственности.
1.3. Обеспечение унификации норм современного казахского литературного языка путем осуществления интенсификации научно- лингвистических исследований и практической реализации их результатов:
1.3.1 - упорядочение на научной основе словообразовательных процессов в современном литературном казахском языке, в том числе принципов терминотворчества, внедрение полноценной терминологической системы казахского языка;
1.3.2 - упорядочение общеязыковых литературных норм современного казахского языка;
1.3.3 - принятие мер по усовершенствованию казахского алфавита и орфографии с учетом фонологических особенностей казахского языка;
1.3.4 - научное обеспечение вопросов ономастики.
1.4. Обеспечение функционирования государственного языка в области культуры и средствах массовой информации:
1.4.1 - организация системы мер для выпуска и проката (показа по телевизионным каналам) кино- и видео- продукции на государственном языке, в том числе мультипликационных фильмов (включая переводную продукцию);
1.4.2 - обеспечение выпуска печатной продукции на государственном языке по различным отраслям культуры, науки, художественной литературы и искусства;
1.4.3 - организация культурно-массовых мероприятий на государственном языке;
1.4.4 - информационно-пропагандистская поддержка деятельности, направленной на развитие государственного языка;
1.4.5 - обеспечение функционирования государственного языка в средствах массовой информации;
1.4.6 - решение вопросов компьютеризации государственного языка.

Для достижения цели сохранения функций русского языка необходимо обратиться к решению следующих задач:
2.1 - обеспечение функционирования русского языка в качестве языка

официальной коммуникации в государственных организациях;

2.2 - обеспечение функционирования русского языка в области науки и

образования;

2.3 - обеспечение функционирования русского языка в сфере культуры и

средствах массовой информации;

2.4 - научно-лингвистическое обеспечение функционирования русского

языка.

Достижение цели развития языков этнических групп потребует

реализации следующих задач:

3.1 - оказание государственной поддержки в обучении представителей

этнических общностей (диаспор) родным языкам;

3.2 - создание условий для функционирования языков этнических

общностей в сфере культуры;

3.3 - содействие функционированию языков этнических общностей в

средствах массовой информации.

5. Приоритетные направления языкового развития

и механизмы реализации Программы

Приоритетные направления развития для трех вышеназванных функционально-лингвистических групп формируются, исходя из поставленных целей и задач. Таким образом, выбор приоритетов находится в прямой связи с социальными функциями, законодательно определенными для каждой из них.

Приоритеты выстраиваются в иерархическом порядке:

Приоритет 1

Нормативное правовое обеспечение.

Приоритет 2

Развитие государственного языка в сфере государственного

управления, законодательства, судопроизводства, делопроизводства,

Вооруженных Силах Республики Казахстан и правоохранительных органах,

международной деятельности.

Приоритет 3

Языковое развитие в сфере образования и обучение языкам.

Приоритет 4

Научное обеспечение.

Приоритет 5

Языковое развитие в сфере культуры и средств массовой информации, а также сфере здравоохранения и обслуживания населения.
Каждое из этих приоритетных направлений языкового развития в соответствии со стоящими перед ними задачами ложится в основу краткосрочных двухгодичных планов мероприятий по реализации Программы.

5.1. Нормативное правовое обеспечение

Одной из важнейших задач правового обеспечения развития языков является выработка объективных нормативно закрепленных требований в части владения государственным языком для работников целого ряда сфер общественной жизни, деятельность которых реализуется непосредственно в процессе социальной коммуникации. Это прежде всего государственная служба, здравоохранение, образование, наука, культура, сфера обслуживания населения, транспорт, связь. В связи с этим должен быть законодательно определен перечень профессий, специальностей и должностей, для которых необходимо знание государственного языка в определенном объеме и в соответствии с квалификационными требованиями (далее - Перечень). Данный Перечень согласно части третьей статьи 23 Закона Республики Казахстан "О языках в Республике Казахстан" устанавливается законами Республики Казахстан. Время вступления в силу нормативных требований в отношении отдельных профессий, специальностей и должностей должно быть дифференцированным. Таким образом, процесс вступления в силу требований в части владения государственным языком для отдельных должностей будет поэтапным, что позволит создать необходимое адаптационное пространство. Кроме того, процесс формирования Перечня должен предусматривать постепенное включение новых профессий, специальностей и должностей.
Практика показала, что сугубо административные методы развития языка, не подкрепленные дополнительными мерами стимулирующего характера, недостаточно эффективны. Поэтому следует наряду с императивными мерами шире внедрять методы стимулирования. Необходима разработка правовых основ для создания эффективной системы мер по материальному поощрению работников государственных органов, организаций и учреждений, использующих государственный язык в своей служебной деятельности. Решение данного вопроса должно стать одним из наиболее действенных механизмов для добровольного овладения государственным языком.
Вместе с тем, практического решения требует вопрос о привлечении к ответственности лиц, виновных в нарушении законодательства о языках. Необходима разработка действенной системы санкций за нарушение его основных положений.
Дальнейшее совершенствование законодательства, регулирующего отношения в языковой сфере, должно исходить из насущных требований языкового строительства. Так, требуют разработки правовые механизмы регулирования переводческой деятельности в государственных организациях. Необходима разработка законопроекта, регулировавшего бы употребление географических названий в республике. В нормативном регулировании нуждается вопрос об аутентичности текстов нормативных правовых актов на государственном и русском языках и порядка их употребления в официальной практике. Следует обратить внимание на соответствие действующих нормативных правовых актов требованиям законодательства о языках.

5.2. Язык в государственных органах Республики Казахстан

Дальнейшее расширение сферы употребления государственного языка в системе государственных органов требует соответствующей языковой подготовки кадров, которая со временем должна стать обязательной нормой для всех категорий государственных служащих, независимо от квалификационных требований и функциональных обязанностей. С этой целью необходимо создание централизованной системы обучающих курсов для государственных служащих, основанной на единой учебно-методической программе. Базовой организацией для формирования таких курсов может стать Республиканский центр по ускоренному обучению государственному языку при Министерстве культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан. Одновременно необходима разработка обязательных требований в части владения государственным языком в определенном объеме для каждой категории государственных служащих в соответствии со специальным графиком. Данный график должен быть приведен в соответствие с рабочими программами курсов по обучению государственному языку с тем, чтобы названные требования совпадали с уровнем текущей лингвистической подготовленности работников.
Широко распространенная практика замещения разработки текстов документов на государственном языке их переводом с официально употребляющегося языка по мере своего дальнейшего использования в работе государственных органов приобретает тенденцию к дальнейшему закреплению. Между тем, она должна рассматриваться только в качестве временной меры. Поэтому необходимо реальное осуществление поэтапного перехода к составлению документации в государственных органах непосредственно на государственном языке в соответствии с централизованно утвержденным долгосрочным планом. При этом следует обратить внимание на функционирование государственного языка не только в области ведения делопроизводства, но и в сфере разработки и принятия актов государственных органов.
Особо необходимо выделить вопросы функционирования государственного языка в Вооруженных Силах республики. В силу сложившихся обстоятельств его употребление в данной области не отвечает в полном объеме требованиям статьи 12 Закона "О языках в Республике Казахстан". Между тем, его полноценное функционирование в Вооруженных Силах страны является вопросом укрепления национальной безопасности. Поэтому необходимо установление обязательных требований к знанию государственного языка в первую очередь офицерским и сержантско-солдатским составом. Для успешной реализации данных требований необходимо организовать регулярное обучение государственному языку по месту прохождения службы в соответствии со специальным планом по особой программе.
Являясь одним из важных атрибутов государственного суверенитета, государственный язык должен быть достойно представлен в международной деятельности страны. Официальные международные встречи должны проводиться на государственном языке.

5.3. Языковое развитие в сфере образования и обучение языкам

Одним из важнейших условий успешного языкового развития является организация и обеспечение стабильного функционирования полноценной системы обучения языкам, являющейся составной частью обшей культуры общества. Данная система должна представлять собой взаимосвязанный последовательный и по возможности непрерывный процесс, осуществляемый на различных уровнях и в разнообразных формах. В настоящее время основное внимание в этой области уделяется учебным и воспитательным заведениям различных типов, что является наиболее оптимальным и естественным путем осуществления лингвистической подготовки в необходимом объеме. Принцип непрерывности, необходимый для полного и глубокого усвоения требуемых знаний и навыков может быть обеспечен при условии построения обучения по классической схеме: дошкольная организация воспитания - школа - высшее (среднее специальное) учебное заведение. Однако данная модель при ее максимальных качественных показателях не может обеспечить в полном объеме требуемого количественного аспекта, то есть широты охвата различных социальных слоев населения. Отсюда необходимость в реализации и иных путей и методов осуществления языковой подготовки граждан республики.
Учитывая то обстоятельство, что первые навыки социальной коммуникации дети получают при общении со сверстниками, огромную роль в их первичной языковой подготовке должны играть детские дошкольные организации. Поэтому следует принять все возможные меры по увеличению их количества. Необходимо, в частности, обратить внимание на расширение системы дошкольных организаций с казахским языком обучения.
Наибольшими возможностями для организации обеспечения языковой подготовки обладают общеобразовательные школы. Здесь одной из важнейших проблем является обеспечение учащихся отечественными учебниками нового поколения. В первую очередь это касается классов с казахским языком обучения. Требуются современные учебники и в узбекских, уйгурских и других национальных школах. Необходимо организовать выпуск учебников на русском языке, адаптированных к социально-культурным условиям Казахстана.
В целях дальнейшей успешной интеграции выпускников учебных заведений в социальное пространство государства необходимо уделять больше внимания количеству и качеству преподавания государственного языка, который должен стать одной из профилирующих дисциплин во всех учебных заведениях, независимо от языка обучения и форм собственности. Причем количество часов, необходимых для этого, должно быть выделено не за счет других языков, а в результате общей оптимизации учебного процесса.
Положение государственного языка в системе высшего образования требует дальнейшего улучшения. Это касается как качества преподавания отдельных дисциплин, так и их количества. Круг специальностей, обучение которым предлагается высшими учебными заведениями страны на казахском языке, должен планомерно расти, охватывая по возможности все области хозяйственной, культурной, общественной и иной деятельности.
Практика показывает, что для расширения и углубления возможностей в области эффективного овладения языками необходимы и некоторые другие, помимо обучения в традиционных учебных заведениях, пути и методы. В частности, это относится к той части взрослого населения страны, которая не имеет возможности обучаться в учебных заведениях различного типа. Требование статьи 93 Конституции о создании всех необходимых организационных, материальных и технических условий для свободного и бесплатного овладения государственным языком всеми гражданами Республики Казахстан должно между тем распространяться и на них. Шире следует внедрять различные формы проведения уроков казахского языка, расчитанные на самостоятельное обучение - это теле- и радиопередачи, специальные публикации в газетах.
Однако главным направлением здесь должны стать организация и функционирование системы бесплатных языковых курсов по интенсивному обучению государственному языку. Такие курсы должны создаваться по месту работы в соответствии со специальным нормативным актом. Следует разработать эффективные механизмы повышения заинтересованности в результативности посещения курсов. Результаты посещения курсов должны рассматриваться на одном уровне с результатами основной профессиональной деятельности работника. Данное правило должно стать обязательным для тех сфер общественной деятельности, на которые распространяются требования языкового законодательства. Подобные курсы могут быть открыты также при акиматах различных уровней и финансироваться из местных бюджетов. Дополнительная финансовая поддержка для организации и материально- технического обеспечения курсов может быть осуществлена в результате создания Фонда поддержки языков народа Казахстана.
В соответствии с действующим законодательством функционирование официально употребляющегося языка остается устойчивым практически во всех сферах общественной жизни и усилия государства здесь должны быть направлены на поддержание существующего положения.
В целях поддержки языков народа Казахстана необходимо обеспечение мероприятий по реализации конституционного права на пользование родным языком и культурой, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества. Целесообразно обобщение и распространение опыта работы лучших воскресных школ по обучению родным языкам. Необходимо и в дальнейшем оказывать посильную поддержку воскресным школам, в частности, в формировании книжного и учебно-методического фонда. Следует продолжить деятельность по подготовке специалистов по преподаванию национальных языков в средних специальных и высших учебных заведениях страны.

5.4. Научное обеспечение

Реализация государственного статуса казахского языка требует расширения возможностей его лексического и семантического диапазона в свете новых социокультурных и научных реалий в соответствии с опытом развития мировых языков. Основной задачей в данной области является унификация процессов внедрения новых лексических единиц, включая терминотворчество. Необходимо выработать основополагающие принципы терминологической деятельности. Терминотворчество должно стать централизованной, научно обоснованной, опирающейся на единые принципы системой деятельности, осуществляемой в плановом порядке на основе отдельной программы, утверждаемой Правительством страны.
В целях обеспечения соблюдения единообразия грамматических норм современного литературного казахского языка необходимо предусмотреть возможность создания орфографического совета. При его участии следует продолжить деятельность по усовершенствованию казахского алфавита и орфографии.
Требует дальнейшего развития научное творчество на казахском языке. С этой целью необходимо продолжить работу по поэтапному переводу деятельности научных советов по защите диссертаций на государственный язык.
Приоритетную роль в научном обеспечении вопросов развития государственного языка должен играть Институт языкознания имени А. Байтурсынова. С этой целью необходимо усиление его материально- технической базы, увеличение кадрового состава, расширение государственного заказа на разработку фундаментальных лингвистических исследований и различной научной продукции. Его ученым должно принадлежать ведущее место в вынесении экспертных оценок и заключений по теоретическим и прикладным задачам лингвистики.

5.5. Языковое развитие в сфере культуры и средств массовой
информации, здравоохранения и обслуживания населения

В области культуры необходимо уделить особое внимание наиболее массовым и зрелищным формам - это кино, мультипликация, телешоу, музыкальные программы, молодежные журналы. Между тем, общее количество и качество теле- и радиопередач, журналов, художественных и мультипликационных фильмов, выпускаемых на государственном языке, не может удовлетворить потребностей суверенного Казахстана. Следует разработать и внедрить систему эффективных механизмов государственного поощрения в данной сфере общественной деятельности. Государство должно занимать в данном отношении активную позицию. Это касается в том числе и вопросов компьютеризации государственного языка, внедрения его со временем в глобальную компьютерную сеть.
Одним из наиболее сложных участков для обеспечения функционирования государственного языка продолжает оставаться сфера обслуживания населения. Это обусловлено сложностью государственного регулирования языковой деятельности в данной области. Однако проникновение государственного языка в такие отрасли, как здравоохранение, торговля, транспорт и связь должно быть по возможности осуществлено там, где такое воздействие со стороны государства осуществимо. Для этого необходимо в первую очередь расширить соответствующую подготовку кадров в специализированных учебных заведениях страны - высших, средних специальных и профессиональных. Кроме того, необходимо установление обязательных требований в части владения государственным языком в тех областях, в которых данные требования обусловлены необходимостью надлежащего исполнения профессиональных обязанностей. К ним могут быть отнесены организации здравоохранения, связи, транспорта, расчетно-кассовые отделы банков.

5.6. Механизмы реализации Программы

Основным механизмом реализации Программы является ежегодное поэтапное выполнение системы мероприятий, предусматриваемых Планом мероприятий по реализации Государственной программы функционирования и развития языков на 2001-2010 годы (далее - План мероприятий по реализации Программы). План мероприятий по реализации Программы разрабатывается Уполномоченным органом на каждые последующие два года с учетом изменений, происшедших в предшествующий период в результате реализации задач, поставленных Программой. Такое планирование должно осуществляться с обязательным учетом долгосрочных стратегических перспектив, определенных положениями Программы. Опыт реализации предшествовавшей Государственной программы функционирования и развития языков показывает, что осуществление системы мероприятий, выполнение которых расчитано на краткосрочный период, позволяет более гибко реагировать на изменения в социолингвистической ситуации по мере осуществления задач, решение которых определено на текущую перспективу. Такое текущее планирование с учетом долгосрочных перспектив отличается большей конкретизацией и реалистичностью в получении результатов. Вместе с тем, это способствует повышению ответственности непосредственных исполнителей и возможностей обеспечения контроля за реализацией мероприятий, предусмотренных Программой.
Значительную роль в реализации целей и задач Программы должны сыграть региональные и отраслевые программы, которые значительно расширят территориальный и социальный диапазон ее применения.
Реализация мероприятий Программы должна быть обеспечена наиболее рациональными и реалистичными возможностями для их практического осуществления.
Эффективное осуществление мероприятий по реализации Программы возможно при соблюдении следующих основополагающих принципов:
1) поэтапность и постепенность, предполагающие обеспечение

постоянного роста (накопления) количественного и качественного уровней;

2) всесторонняя государственная поддержка в сочетании с жестким

контролем за исполнением;

3) сочетание требований в области владения языком с предоставлением

возможностей для получения свободного и бесплатного обучения

государственному языку;

4) создание условий моральной и материальной заинтересованности;

5) активное формирование общественного мнения;

6) поддержание функционально-лингвистического равновесия при

осуществлении языкового строительства;

7) финансовое обеспечение развития языков.

6. Финансирование Программы

Средства, необходимые для реализации Программы, предусматриваются ежегодно в республиканском бюджете. Региональные и отраслевые программы финансируются за счет местных бюджетов и в пределах средств, предусматриваемых в бюджете для соответствующих министерств и ведомств, а также прочих источников.

7. Ожидаемый результат от реализации Программы

Реализация Государственной программы функционирования и развития языков предполагает создание оптимального социолингвистического пространства в стране, определяемого достижением необходимого функционального соотношения языков, использующихся на территории Казахстана. Это предполагает следующее:
1) практическая реализация государственного статуса казахского языка. Осуществление законодательно закрепленных за ним социальных функции на всей территории республики во всех сферах общественных отношений;
2) сохранение за русским языком в полном объеме основных функций, гарантированных ему конституционно. Он остается языком, официально употребляющимся в государственных организациях и органах местного самоуправления, обеспечивается его функционирование в области образования,

науки, культуры и других общественно значимых сферах;

3) языкам народа Казахстана обеспечивается дальнейшее развитие для

создания условий по реализации конституционного права каждого на

пользование родным языком и культурой, права на свободный выбор языка

общения, воспитания, обучения и творчества.

Объемы финансирования Программы на 2001-2010 гг. (млн. тенге)

(в показателях 2000 года)

--------------------------------------------------------------------------

Наименование ! Форма ! Сроки ! Ответственные

мероприятий ! завершения !исполнения! за исполнение

---------------------------------------------------------------------------

1. Нормативно-правовое Проекты нормативных 2001-2010 МКИОС, МТСЗ,

обеспечение правовых актов, проекты гг. МФ, МЮ, АЗР,

законов Республики АГС

Казахстан, проекты

постановлений

Правительства

Республики Казахстан

2. Функционирование Отчет Правительству 2001-2010 МКИОС, МОН,

языков в сфере Республики Казахстан гг. МЭИТ, АГС, МО,

государственного МВД,

управления и Генпрокуратура

делопроизводства, (по согласова-

законодательства, нию),Верховный

судопроизводства Суд (по

согласованию),

акимы

областей,

гг. Астаны и

Алматы

3. Язык в сфере Отчет Правительству 2001-2010 МОН, МКИОС,

образования и Республики Казахстан гг. акимы областей

обучение языкам гг. Астаны и

Алматы

4. Научно-лингвистичес- Отчет Правительству 2001-2010 МКИОС, МОН,

кое обеспечение Республики Казахстан гг. АЗР

5. Язык в сфере Отчет Правительству 2001-2010 МКИОС, МОН,

культуры, средств Республики Казахстан гг. ЗАО "РК ТРК"

массовой (по согласова-

информации и нию), ЗАО

обслуживания "Агентство

населения "Хабар" (по

согласованию)

МТК, МЭИТ, АЗО

---------------------------------------------------------------------------

(продолжение таблицы)

---------------------------------------------------------------------------

Источники, объемы финансирования

Республиканский бюджет Местный бюджет Прочие источники

2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005 ! 2006 ! 2007 ! 2008 ! 2009 ! 2010

---------------------------------------------------------------------------

Республиканский бюджет

8,8 6,2 7,5 9,0 8,1 9,2 9,0 10,2 11,1 12,4

Местный бюджет

7,3 6,8 6,5 7,7 7,3 7,5 7,8 8,1 9,4 9,3

Республиканский бюджет

25,0 28,1 28,4 31,2 32,4 33,8 35,2 37,1 38,2 38,1

Местный бюджет

38,6 40,2 40,6 42,4 44,1 46,1 47,0 49,2 50,8 51,8

Республиканский бюджет

20,8 24,5 25,9 26,8 27,9 28,1 30,3 31,3 32,0 34,2

Местный бюджет

41,3 44,1 44,3 46,1 48,9 49,2 51,4 52,1 52,9 54,2

Прочие источники

2,2 2,5 2,3 2,8 2,7 2,5 2,4 2,1 3,1 3,3

Республиканский бюджет

15,5 18,1 21,3 20,9 25,1 23,1 25,1 26,2 26,8 28,3

Местный бюджет

14,6 16,2 17,1 16,8 15,9 16,1 18,4 18,1 18,4 19,0

Республиканский бюджет

29,4 28,6 26,5 27,9 25,9 29,0 28,8 29,3 31,6 32,1

Местный бюджет

58,4 56,9 60,8 59,8 63,2 64,3 63,8 65,0 67,2 68,1

Прочие источники

2,5 2,3 2,6 3,1 3,2 3,4 3,0 3,4 3,4 3,5

Всего:

265,4 274,5 283,8 294,5 304,7 312,3 322,2 332,1 344,9 354,3

Итого: 3087,7 млн. тенге

---------------------------------------------------------------------------

Минимальная расчетная потребность в бюджетных средствах на реализацию

Программы на 2001-2010 годы составляет 3 млрд 087 млн 700 тысяч тенге.

Ежегодные объемы ее будут уточняться в соответствии с Законом

Республики Казахстан о государственном бюджете на соответствующий год.

(Специалисты: Мартина Н.А.,

Абрамова Т.М.)