ИПС "Әділет"

      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша:
      "іс жүргізу кодексінің", "іс жүргізу міндеттерін", "іс жүргізу заңын", "іс жүргізуге қатысушыларға", "іс жүргізу заңының", "іс жүргізу әрекеті", "іс жүргізу әрекеттерінің", "іс жүргізуге қатысушылармен", "іс жүргізу іс-әрекеттерін", "іс жүргізу заңы", "іс жүргізу іс-әрекеттерін" деген сөздер тиісінше "процестік кодексінің", "процестік міндеттерін", "процестік заңды", "процеске қатысушыларға", "процестік заңының", "процестік әрекеті", "процестік әрекеттердің", "процеске қатысушылармен", "процестік әрекеттерді", "процестік заңы", "процестік әрекеттерді" деген сөздермен ауыстырылды;
      "ҚІЖК-нің" деген сөз "ҚПК-нің" деген сөзбен ауыстырылды;
      "сезіктінің", "сезікті" деген сөздер тиісінше "күдіктінің", "күдікті" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Қылмыстық істер бойынша дәлелдемелерді бағалау бойынша қылмыстық процестік заңды біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етеді:

1. Қылмыстық істер бойынша дәлелдемелерді бағалау кезінде қылмыстық процесті жүргізетін орган Қазақстан Республикасының Конституциясымен және Қазақстан Республикасы Қылмыстық процестік кодексінің (бұдан әрі - ҚПК) нормаларымен белгіленген принциптерді қатаң сақтауға міндетті.

Қылмыстық процесс принциптерін бұзу, олардың сипаты мен мәніне қарай, ҚПК-нің 9-бабында көрсетілген салдарға әкеп соқтырады.

Мұндай жағдайларда сот үкімде (қаулыда) бұзылған принциптің сипаты мен мәнін ашып көрсетуі тиіс.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

2. ҚПК-нің 111-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, қылмыстық процесті жүргізуші орган iс жүргізу заңымен белгіленген тәртіппен алынған қылмыстық әрекеттiң болғандығын немесе болмағандығын, күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының бұл әрекеттi жасағандығын немесе жасамағандығын, олардың кiнәлiлiгiн не кiнәлi емес екендiгiн, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтау барысында негізделген заңды түрде алынған iс жүзiндегi деректер қылмыстық iс бойынша дәлелдемелер болып табылады.

Қылмыстық iстiң дұрыс шешілуі күдіктінiң, айыпталушының, сотталушының, жәбiрленушiнiң, куәнiң, қорғауға құқығы бар куәнің айғақтарымен, сарапшының қорытындысымен, заттай дәлелдемелермен, iс жүргiзу әрекеттерiнiң хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталған iс жүзiндегi деректерге ғана негізделуі тиіс.

Олар жедел-іздестіру қызметі, арызды тіркегенге, Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарланғанға дейін материалдарды тексеру, іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу мен басты сот талқылауы барысында алынуы мүмкін.

Заңмен қарастырылмаған көздерден алынған iс жүзiндегi деректер дәлелдемелер ретінде танылуға тиіс емес.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

3. Судья дәлелдемелерді, олардың жиынтығына негізделген өзінің ішкі нанымы бойынша заң мен ар-ожданын басшылыққа ала отырып бағалайды.

Ішкі наным бойынша дәлелдемелерді бағалау дәлелдемелердің нанымдылығы, мәліметтердің ақиқаттығы немесе жалғандығы, олардың жиынтығында түпкілікті, дұрыс тұжырым жасау мен шешімді негіздеу үшін жеткіліктілігі туралы мәселелерді судьяның тікелей өзі ғана шешетінін білдіреді.

Судья дәлелдемелерді заңды басшылыққа ала отырып, яғни дәлелдемелерді жинау және бекіту тәртібін белгілейтін құқық нормаларының сақталуын, олардың іске қатысын және жарамдылығын бағалайды.

4. Қылмыстық істі қараған кезде сот ҚПК-нің 125-бабына сәйкес, әрбір дәлелдемені қатыстылығы, жарамдылығы, нанымдылығы, ал барлық жиналған дәлелдемелер жиынтығын қылмыстық істі шешу үшін жеткіліктілігі тұрғысынан бағалауға тиіс.

Қылмыстық процесті жүргізетін орган қылмыстық іс материалдарына, оны шешу үшін маңызы жоқ іс жүзіндегі деректерді қосуға құқылы емес.

Іс үшін маңызы бар мән-жайларды растайтын, теріске шығаратын немесе күмән туғызатын іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелердің қатыстылығы ретінде сот тануы тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепілдік берілген адам мен азамат құқықтары бұзылған және ҚПК-нің 112-бабында көрсетілген мән-жайлар анықталған кезде дәлелдеме жарамсыз деп танылады.

Іс бойынша дәлелдемелердің жарамсыздығы туралы мәселені шеше отырып сот әрбір жағдайда жол берілген заң бұзушылықты нақты анықтауы тиіс. Бұл ретте сот жарамды дәлелдемелерді іс материалдарынан негізсіз алып тастау, сондай-ақ сот отырысында дәлелдемелер ретінде жол берілмейтін нақты деректерді зерттеу жағдайларына жол бермеуге тиіс.

Дәлелдемелердің нанымдылығы іс бойынша барлық мән-жайларды ескере отырып тексеру, бір дәлелдемелерді басқалармен салыстыру жолымен анықталады.

Егер жиналған дәлелдемелер ҚПК-нің 113-бабында көрсетілген қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды анықтаса, онда олар істі дұрыс шешу үшін жеткілікті деп есептеледі.

Ескерту. 4-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 11 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

5. Сот дәлелдемелерді өз бастамашылығымен немесе тараптардың өтінімі бойынша жарамсыз деп тануға құқылы.

Процеске қатысушының дәлелдемені жарамсыз деп тану және оны алып тастау туралы өтінімі дәлелді болуы тиіс және сот талқылауының кез келген сатысында жазбаша немесе ауызша нысанда мәлімделуі мүмкін.

Жазбаша нысанда мәлімделген өтінім іске қоса тіркеледі, ал ауызша өтінім сот талқылауының хаттамасына енгізіледі.

Істі алдын ала тыңдау немесе сот тергеуі сатысында мәлімделген өтінім бойынша дәлелдемені жарамсыз деп тану туралы соттың шешімі даулы дәлелдемелерді зерттегеннен және бағалағаннан кейін соттың үкімінде немесе қаулысында дәлелденуі тиіс.

Егер өтінім сот тергеуі барысында мәлімделсе және даулы дәлелдемені қосымша тексеруге қажеттілік болмаса, онда сот кеңесу бөлмесінде осы мәселе бойынша қаулы шығаруға құқылы.

6. Егер дәлелдемені, ол заң талабы бұзыла отырып алынған деген дәлелмен жарамсыз деп алып тастау туралы өтінімді сотталушы, оның заңды өкілі, қорғаушы мәлімдесе, онда бұл дәлелдер мемлекеттік айыптаушымен теріске шығарылады.

Егер көрсетілген негіздер бойынша өтінімді мемлекеттік айыптаушы, жеке айыптаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер және жауапкер (сотталушыдан, оның заңды өкілінен және қорғаушыдан басқа) және олардың өкілдері мәлімдесе, онда оларды мәлімдеген процеске қатысушы өз уәждерін дәлелдеуі тиіс.

7. Сот істі қараған кезде тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы принципін сақтауы қажет. ҚПК-нің 23-бабына сәйкес, сот қылмыстық ізге түсу органы болып табылмайды, айыптау немесе қорғау жағында болмайды, тараптардың өздерінің процестік міндеттерін орындауына және өздеріне берілген құқықтарын жүзеге асыруына қажетті жағдай жасайды. Соттың дәлелдемелерді жарамсыз не іске қатысы жоқ деп заңсыз тануы нәтижесінде тараптарды сот отырысында материалдарды ұсыну және оларды зерттеу мүмкіндігінен айыру, ҚПК-нің 436-бабының екінші бөлігіне сәйкес үкімнің күшін жоюға әкеп соғатын, қылмыстық процестік заңды елеулі бұзу болып табылады.

Сотталушыға тағылған айыпты растайтын дәлелдемелерді ұсыну міндеті айыптаушыға жүктеледі.

Қорғаушы сотталушыны тиісінше қорғауды жүзеге асыру үшін заңмен көзделген барлық құралдар мен әдістерді пайдалануы тиіс.

Сот айыптаудың шегін кеңейте алмайды және тараптардың өтінімінсіз сотталушының жағдайын нашарлата алмайды.

Ескерту. 7-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 11 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

8. Сот тараптар ұсынған дәлелдемелерді жан-жақты, толық және объективті зерттеуге және оларды заңға сәйкес бағалауға міндетті. Істі дұрыс шешу үшін сот қылмыстық құқық бұзушылықты дұрыс саралау және жазаны дұрыс тағайындау үшін қажетті, соның ішінде, сотталушының жеке басын сипаттайтын мәліметтерді ұсыну бойынша (ұрланғанның құны туралы анықтамалар, үкімнің көшірмесі, соттылығы туралы, отбасы құрамы туралы анықтамалар және т.б.) айыптаушы тарапқа міндеттер жүктеуге құқылы.

Іс бойынша қажетті мәліметтерді ұсыну міндеттерін процеске қатысушыларға жүктеу орындалу мерзімі көрсетіліп сот қаулысымен ресімделеді.

Егер тараптар қажетті құжаттарды өздерінің ұсынуына мүмкіндіктері болмауына байланысты сотқа оларды алуға көмектесу жөнінде өтінішхат мәлімдесе, онда сот өтінішхатты қанағаттандыруға немесе қанағаттандырудан бас тартуға құқылы. Мәлімделген өтінішхат бойынша соттың шешіміне жеке шағым келтірілмейді. Өтінішхатты қанағаттандырудан бас тартумен келіспеу туралы апелляциялық шағымда немесе прокурордың апелляциялық сатыдағы сотқа берген өтінішхатында көрсетілуі мүмкін.

Сот іс бойынша дәлелдемелерді тараптар тағылған айып көлемінде оған ұсынған шектерде ғана тексереді.

Осы ретте, сот сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің олқылықтарын жою жөнінде қосымша дәлелдемелерді жинауға тиіс емес.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

9. Жеке айыптау бойынша қылмыстық іс қозғалған кезде, қылмыстың жасалғаны туралы арыз берген жәбірленуші немесе өзге тұлға қылмыстың мән-жайы, күдікті адамның қылмысты жасаудағы кінәсі, сотта қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екендігін көрсетуі тиіс.

Істің сот талқылауында көрсетілген дәлелдемелерді жеке айыптаушы ұсынады, осы дәлелдемелер – қылмыстық процестік заңының талаптарына сәйкес соттың бағалауына жатады.

Жекеше айыптау істері бойынша жәбірленуші (жекеше айыптаушы) не айыпталушы аудио- және (немесе) бейнежазба жүргізу арқылы алған нақты деректер қатыстылығы, жол берілетіндігі және анықтығы тұрғысынан сот оларды бағалағаннан кейін іс бойынша дәлелдемелер деп танылуы мүмкін.

Ескерту. 9-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

10. Соттар іс бойынша ұсынылған дәлелдемелерді бағалаған кезде, оларды жинау және зерттеу кезінде күдіктінің және айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ететін заң талаптарының сақталуын мұқият тексеруі тиіс.

ҚПК-нің 94-бабының негізінде іс бойынша іс жүргізуден шеттетілуге жататын қорғаушының қатысуымен процестік әрекеті барысында алынған іс жүзіндегі деректер ҚПК-нің 9-бабына сәйкес дәлелдемелер ретінде жарамсыз деп тануға жатады.

Егер сотқа дейінгі іс жүргізу барысында адвокат шақыру және өзіне қарсы айғақ бермеу құқығымен таныспаған күдіктінің айғақтары адвокат болмаған кезде берілсе, онда бұл айғақтарға дәлелдемелер ретінде жол берілмейді деп танылады.

Ескерту. 10-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

11. ҚПК-нің 35-бабы алтыншы бөлігінің тәртібімен прокурор қылмыстық істі соттан қысқарту үшін қайтарып алып, бірақ қысқартпай және оны одан әрі тергеу үшін жібергеннен кейін алынған дәлелдемелер жарамсыз деп немесе іс бойынша жүргізілген өндірістің осы бөлігінің күші жоқ деп танылуы тиіс.

Ескерту. 11-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

12. Істі ҚПК-нің 382-бабында көзделген қысқартылған тәртіпте қарау жағдайларын қоспағанда, егер соттың үкімі сотталушы мен жәбірленушінің талданбаған, ақиқаты салыстырылмаған және басқа дәлелдемелермен: куәлардың айғақтарымен, процестік әрекеттердің хаттамаларымен, сарапшылардың қорытындыларымен, заттай дәлелдемелермен және өзге де құжаттармен расталмаған айғақтарының негізінде ғана шығарылса, оны заңды деп тануға болмайды.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

13. Куәнің айғақтарын бағалау оларды істің мән-жайын нанымды бейнелейтін фактілер туралы айқын мәліметтерді анықтау мақсатында талдауды білдіреді.

Сот әр түрлі куәлардың іс жүзіндегі бір мән-жайлар жөнінде қарама-қайшы айғақтарын бағалай отырып, басқа дәлелдемелердің, айғақтардың өзіндегі қарама-қайшылықтарды талдаудың көмегімен, бірі қабылданып, келесілері шындыққа сәйкес келмеуі салдарынан теріске шығарылған дәлелдемелердің уәждерін сот актісінде көрсетіп, оларды шешуі тиіс.

Сотта куә ҚПК-нің 78-бабы үшінші бөлігінің негізінде айғақтар беруден бас тартқан кезде, оның сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында берген көрсетулері жариялана алмайды және дәлелдемелер ретінде таныла алмайды.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

14. Жәбірленушінің немесе куәнің айғақтарын жариялауға, сондай-ақ олардан жауап алудың бейнежазбалары мен киноға түсірулерін, сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізу немесе сот талқылауы кезінде олардың бұрын берген мәліметтерін жариялауға олардың және сотта берген айғақтарының арасында елеулі қайшылықтар болған жағдайларда, сондай-ақ сотқа келуге мүмкіндік бермейтін себептер бойынша осы тұлғалар сот отырысында болмаған кезде (егер бұрын айғақтар қарама-қайшы болмаса, дәлелдемелермен жоққа шығарылмаса және т.б.) тергеу судьясы айғақтарды сақтауға қойған кезде тараптардың өтінімі немесе соттың бастамасы бойынша жол беріледі.

Сот отырысына келуге мүмкіндік бермейтін мән-жайлар ретінде, өлімнен басқа, ауыр сырқаттану, ұзақ мерзімді іссапар, тұрған жерінен кетіп қалу мен тұлғаның жүрген жерін анықтаудың мүмкін еместігі және т.б. жағдайлар танылады. Бұл мән-жайлар нанымды түрде расталуы тиіс.

Тұлғаның сот отырысына келу мүмкіндігін іс жүзінде жоққа шығаратын мән-жайларды тану туралы шешімді, сот әр жағдайда процеске қатысушылармен бұл мәселені талқылағаннан кейін қабылдауы тиіс.

Егер сот және тараптар қабылдаған шаралардан кейін, айғақтары сот талқылауында тікелей зерттелуі қажет жәбірленушінің немесе куәнің жүрген жерін анықтауы мүмкін болмаса (анықтау және алдын ала тергеу барысында қайшылықтар болса не істің нақтылы мән-жайына сәйкес келмейтін басқа дәлелдемелермен теріске шығарылса және т.б.), онда осы тұлғалардың сотқа дейін іс бойынша іс жүргізуде берген айғақтарын сот дәлелдемелер ретінде тани алмайды.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

15. Егер айғақтар болжамға, жорамалға, қауесетке негізделсе және куә аталған фактілер туралы өзінің қандай дерек көзден хабардар болғанын көрсете алмаса; осы іс бойынша процестік іс-әрекеттерді жүзеге асыруға өкілеттігі жоқ адамның жауап алуы кезінде, сондай-ақ заңмен белгіленбеген орын мен уақытта (көшеде, кафеде, бөтен пәтерде, негізсіз басқа елді мекенге алып шығу арқылы, түнгі уақытта, үздіксіз төрт сағаттан астам және т.б.), кейінге қалдыруды күтпейтін жағдайлардан басқа, жәбірленушінің, куәнің айғақтары жарамды дәлелдемелер деп таныла алмайды.

Кейінге қалдыруды күтпейтін жағдайлар деп жауап алуды кешіктіру кезінде қылмыс іздерінің жойылуына, қылмысты жасаған адамдардың жасырынуына, қылмыспен келтірілген залалдың орнын толтыру мүмкіндігінің жоғалуына әкеп соғуы мүмкін жағдайлардың аяқасты туындауын түсінген жөн.

16. Сарапшының қорытындысы ретінде дәлелдемелерді бағалаудың мәселелері Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қылмыстық істер бойынша сот сараптамасы туралы" 2004 жылғы 26 қарашадағы N 16 нормативтік қаулысында түсіндірілген.

Өкілеттігі жоқ адамның тағайындауымен немесе қаулысыз, сондай-ақ өзге де заң талаптарының бұзылуымен жүргізілген (сараптама түрлерінің жүргізілу кезектілігі сақталмай) сараптаманың нәтижесінде алынған сарапшының қорытындысы жарамды дәлелдеме деп таныла алмайды.

Сарапшының қорытындысын бағалау және оның тұжырымдарының басқа дәлелдемелермен айырмашылығын анықтау кезінде сот бұл қарама-қайшылықты шешуі тиіс.

Сараптама жүргізу кезінде берілген және сарапшының қорытындысында көрсетілген, қылмыс жасағаны үшін кінәсін мойындаған айыпталушының түсіндірмесі дәлелдеме ретінде танылмауы тиіс.

Сараптама тағайындаған органнан мөрленуі буылып-түйілуі, пломбалары, мөрлері бұзылып келген сараптамалық зерттеу объектісінің негізінде алынған сарапшының қорытындысы, сарапшының тұжырымдарының нанымдылығына әсер ететін бұзушылықтың мәні мен сипатына қарай, жарамсыз дәлелдеме деп танылуы мүмкін.

Егер істе сол бір мәселелер бойынша әртүрлі тұжырымдары бар сарапшылардың бірнеше қорытындысы болса, сот олардың әрқайсысын іс бойынша басқа дәлелдемелермен жиынтығында бағалағаны жөн. Мұндай жағдайларда қажет болған кезде жаңа (қосымша немесе қайталама) сараптама тағайындалуы мүмкін. Сот актісінде сот істі шешу кезінде сол немесе басқа сараптамалық қорытындыны назарға алатыны жөнінде негіздерді келтіруі міндетті.

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

16-1. Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар нақты деректер істің басқа материалдарымен қатар маманның қорытындысымен де анықталады.

ҚПК-нің 80-бабына сәйкес маман ретінде іске мүдделі емес арнайы білімі бар адам тартылуы мүмкін.

Маман ретінде тартылған, зерттелетін мәселелерде тиісті құзыреті жоқ адамның қорытындысы жол берілмейтін дәлелдеме болып табылады.

Ескерту. 16-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

16-2. Қылмыстық істер бойынша сарапшының не маманның қорытынды беруі үшін қатысуы іс бойынша тиісті зерттеулер жүргізуге сарапшының, маманның құзыреттілігі туралы деректер көрсетілген қылмыстық процесті жүргізетін органның қаулысының негізінде жүргізіледі.

Қылмыстық процеске қатысушылар сараптаманы не маманды тарту туралы қаулымен танысқан кезде ҚПК-нің 92-бабы бірінші бөлігінің 2) тармағының және 93-бабы бірінші бөлігінің 4) тармағының негізінде сарапшыға, маманға олардың құзыретті еместігі негіздері бойынша қарсылық білдіруді мәлімдеуге құқылы. Мәлімделген қарсылық білдіруді қарау нәтижелері бойынша қылмыстық процесті жүргізетін орган оны қанағаттандыру не қабылдамау туралы қаулы шығарады. Мәлімделген қарсылықты қабылдамау уәжді болуы тиіс.

Егер қылмыстық процесті жүргізетін органның қаулысында сарапшы туралы мәліметтер көрсетілмесе, онда сот сараптамасы органының басшысы сарапшыны таңдағаннан кейін сараптаманы тағайындаған адам процеске қатысушыларды онымен таныстыруға және процеске қатысушыларға таңдалған сарапшыға қарсылық білдіру құқығын түсіндіруге міндетті.

Ескерту. 16-2-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

17. ҚПК-нің 221-бабының төртінші бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, қаралып отырған іске қатысты және қылмыстық процесті жүргізетін органның қаулысымен (қылмыстық теріс қылық туралы хаттамамен) сондай деп танылған, іске тіркелген және үкімнің немесе істі қысқарту туралы қаулы заңды күшіне енгенге дейін істе болған заттай дәлелдемелер бағалануға жатады.

Қылмыстық процестік заңы (хаттама жасалмай, куәгердің қатысуынсыз және т.б.) бұзыла отырып алынған және іске қосылған заттай дәлелдемелер жарамсыз дәлелдемелер деп танылуы тиіс.

Заттай дәлелдемелерді зерттеген және бағалаған кезде соттар оларды тек көрумен немесе сот отырысында жариялаумен шектелмеуі тиіс. Сотталушылардан, жәбірленушілерден, іске қатысушы басқа адамдардан жауап алып, зерттелетін дәлелдемелердің мәнін ашу, оның барлық қасиеттерінің ондағы мәліметтермен сәйкестігін және дәлелдеудегі олардың маңызын талдау мақсатында өзге де процестік іс-әрекеттерді жүргізу қажет.

Ескерту. 17-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

18. Соттар тергеу әрекеттерінің хаттамаларын бағалау кезінде, ҚПК-нің 119, 179, 190, 219, 253-баптарында көзделген жағдайларды қоспағанда, хаттамалар арызды тіркегеннен, Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарланғаннан кейін және заңда белгіленген анықтау, алдын ала тергеу немесе сотқа дейінгі жеделдетілген тергеп-тексеру мерзімінде жасалатынын назарда ұстауы қажет.

Қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызды, хабарламаны Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде тіркегенге дейін алынған нақты деректер жарамды дәлелдемелер ретінде таныла алмайды.

Сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімі өткеннен кейін іс бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдері үзілген (іздестіру іс-шараларының материалдарын және жасырын тергеу әрекеттерін (бұдан әрі – ЖТӘ), сондай-ақ осы мерзімдерді үзуге негіздер болып табылған халықаралық құқықтық көмекті алуға байланысты процестік әрекеттердің нәтижелерін және сот сараптамаларын қоспағанда), айыпталушының іс материалдарымен танысқан, іс айыптау актісімен прокурорда болған кезеңде алынған нақты деректер жол берілмейтін дәлелдемелер деп танылады.

Ескерту. 18-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 11 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

19. Тергеу іс-әрекетінің хаттамасын дәлелдеме ретінде бағалаған кезде, оның ҚПК-нің 123бабының талаптарына сәйкестігін тексеру қажет.

Егер тергеу іс-әрекетінің хаттамасын жасаған кезде іс жүргізу заңдарын елеулі бұзушылықтарға (хаттамада тергеушінің, куәгердің қолы қойылмаған болса және т.б.) жол берілсе, онда ол жарамсыз дәлелдеме деп танылуы тиіс.

Егер тергеу іс-әрекетінің хаттамасында осы іс-әрекеттердің айқындығы мен заңдылығына күмән туғызбайтын елеусіз техникалық қателер (қате жазулар, түзетулер және т.б.) жіберілсе, онда олар хаттаманы жарамсыз дәлелдеме ретінде тану үшін негіз болып табылмайды.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

20. Іске мүдделі адамдардың (құқық қорғау органдарының қызметкерлері, олардың тағылымдамадан өтушілері, құқық қорғау органдарында практикадан өтетін студенттер, қылмыстық ізге түсу органдарына тәуелді адамдар: жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатылғандар, әкімшілік қадағалауда жүргендер және басқалар) тергеу іс-әрекетін жүргізу кезінде куәгер ретінде қатысуы, осы тергеу іс-әрекетінің хаттамаларын жарамсыз дәлелдемелер ретінде тану үшін негіз болады.

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

21. Жазбаша нысанда белгіленген (актілер, анықтамалар және т.б.) немесе өзге тәсілмен алынған (компьютерлік хабар, фото-кино түсірулер, дыбыс-бейнежазбалар) іс үшін маңызы бар мәліметтен тұратын құжаттар іс бойынша дәлелдемелер деп танылуы мүмкін.

Процеске қатысушы немесе өзге де адам ҚПК-нің 122-бабының төртінші бөлігіне сәйкес құжат ретінде қылмыстық іске қоса тіркеу үшін ұсынған аудиожазбаны не бейнежазбаны сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын тұлға ҚПК-нің 125-бабының қағидалары бойынша қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ретінде оның анықтығы, қатыстылығы және жол берілетіндігі тұрғысынан зерттеуі және бағалауы тиіс. Аудиожазба не бейнежазба дәлелдеме деп танылған жағдайда қылмыстық іске қоса тіркеледі, ол туралы хаттама (қаулы) толтырылады.

Қылмыстық қудалау органының қызметкері заңда белгіленбеген тәртіппен алған материалдар (заңнамада белгіленген талаптарды бұза отырып, өз бетінше жасырын аудио -, бейнежазбаны жүргізу және т.б.) іс материалдарына қоса тігілуі және жол берілетін дәлелдемелер деп танылуы мүмкін емес.

Егер тараптар даулаған жазбаша құжаттың түпнұсқасы ұсынылмаса және оған тиісті сараптама жүргізу мүмкін болмаса, онда ол дәлелдеме деп таныла алмайды.

Ескерту. 21-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

22. "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 15 қыркүйектегі № 154-ХІІІ Заңының ережелеріне сәйкес өткізілген жедел-іздестіру қызметінің барысында және қылмыстық іс жүргізу заңдарымен белгіленген тәртіпте алынған нәтижелер дәлелдемелер ретінде таныла алады.

Жеке өмірге, тұрғын үйге қол сұғылмауы, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығына азаматтардың конституциялық құқықтарын шектеуге байланысты жедел-іздестіру іс шараларының нәтижелері, егер олар заңға негізделсе және осы іс шараларды өткізу Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының, оның орынбасарларының, Республиканың әскери прокурорының, облыс прокурорларының және оларға теңестірілген прокурорлардың санкциясымен алынса, онда олар іс бойынша дәлелдемелер ретінде пайдаланыла алады.

Өткізілуін өкілеттігі жоқ прокурор санкциялаған жедел-іздестіру шараларының нәтижелері дәлелдемелер ретінде таныла алмайды.

Прокурордың санкциясынсыз жедел-іздестіру іс-шараларының нәтижесінде алынған материалдар, кейінге қалдыруды күтпейтін мән-жайлар болған кезде ғана дәлелдемелер ретінде танылуы мүмкін. Осы іс-шараларды өткізуді жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын тиісті органның басшыларының бірімен дәлелді қаулымен негіздеуі тиіс, бұл жөнінде прокурорға міндетті хабарлануы және кейін қаулы шыққан сәттен бастап 24 сағат ішінде санкция алынуы тиіс.

Егер прокурордың санкциясынсыз жүргізілген арнайы жедел-іздестіру шаралары кейінге қалдыруды күтпейтін жағдайларда жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органның басшыларының бірінің дәлелді қаулысы негізінде, прокурорға хабарланып және кейін қаулы шыққан сәттен бастап 24 сағат ішінде санкция алынған болса, олардың материалдары жарамды дәлелдемелер болып танылуы мүмкін. Прокурордың санкциясын алдын ала алмастан судьяларға қатысты жедел-іздестіру шараларын жүргізу алынған материалдарды жарамсыз дәлелдемелер деп тануға әкеліп соғады.

ҚПК-нің 182, 210, 212 және 216-баптарының талаптары бұзылып ресімделген "түсініктеме", "кінәсін мойындап келу", "куә ретінде жауап алу" немесе өзге де осындай нысандарда адамнан ол қылмыстық құқық бұзушылық жасаған деген күдікке байланысты алынған жауаптар ҚПК-нің 112-бабына сәйкес қылмыстық іс материалдарына тіркелуге және жарамды дәлелдемелер деп тануға жатпайды.

Егер материалдар прокурордан санкцияны іс жүзінде алу мүмкіндігі бола тұра санкциясыз жиналса немесе жедел-іздестіру іс-шараларының заңсыздығы туралы прокурормен шешім қабылданса, онда олар дәлелдемелер ретінде жарамсыз деп танылады.

Ескерту. 22-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 11 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

23. Арызды тіркегенге, Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде қылмыстық құқық бұзушылық туралы хабарланғанға дейін жедел-іздестіру шараларын өткізудің нәтижесінде алынған және ҚПК-нің 120-бабының екінші бөлігіне сәйкес құжаттар болып табылатын материалдар тексерілуі және дәлелдемелер ретінде бағалануы мүмкін.

Қылмыстық процесті жүргізетін орган іс бойынша дәлелдемелерді бағалау кезінде мемлекеттік және өзге де құпияларды құрайтын алынған мәліметтерді қорғау жөнінде шара қабылдауға міндетті.

Егер жедел-іздестіру іс-шараларының материалдарын алудың көзі, тәсілі және шарты белгіленбесе, онда мұндай материалдар дәлелдемелер бола алмайды.

Ескерту. 23-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

23-1. ЖТӘ қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу шеңберінде ғана жүргізіледі. Сотқа дейінгі іс жүргізу басталғанға дейін ЖТӘ жүргізуге жол берілмейді.

ҚПК-нің 231-бабының 1) тармағында көзделген ЖТӘ-ні жүргізу (адамды немесе орынды жасырын аудио-және (немесе) бейнебақылау) қатаң ҚПК-нің 242-бабына сәйкес жүзеге асырылуға тиіс. ЖТӘ-нің осы түрін жүргізу кезінде қылмыстық әрекетті имитациялайтын мінез-құлыққа не басқа адамды қылмыстық құқық бұзушылық жасауға көндіруге (арандатуға) жол берілмейді. Бұл ретте жасырын енгізу және (немесе) қылмыстық әрекетті имитациялау түріндегі ЖТӘ-ні көздейтін ҚПК-нің 231-бабының 10) тармағы және 251-бабы Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 292-VI Заңымен ҚПК-ден алып тасталғанын ескеру қажет.

Ескерту. 23-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

24. Соттар дәлелдемелерді жинау және бекіту кезінде тергеудің (анықтаудың) заңсыз әдістерін қолданғаны туралы тараптардың өтініштерін тексеру бойынша барлық шараларды қабылдауы керек.

Іс бойынша сотқа дейін іс жүргізу барысында тексеріліп сұратылған материалдар мен осы арыз бойынша сот талқылауында алынған мәліметтер, соттың зерттеуіне және оларды жиынтығында бағалауға жатады.

Сотталғандардың, іске қатысушы басқа адамдардың өтініштерін тексерудің нәтижелері бойынша, сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында олардың құқықтарының бұзылғаны (қорғаушының ұсынылмауы, айғақтар беруге мәжбүрлеу, шатастыру, қинау, дәрігерлік көмек көрсетпеу және т.б.) туралы мәліметтер іс материалдарында болмаған кезде және сот отырысында толық көлемде оларды тексеру мүмкін болмаған жағдайда, бірінші және апелляциялық сатыларының соттары арыздар дәлелдерін тексеру материалдарымен тиісті қорытынды ұсыну туралы прокурордың атына қаулы шығаруға құқылы.

Тергеудің (анықтаудың) заңсыз әдістерін қолданғаны расталған кезде соттар осы ретте алынған дәлелдемелерді жарамсыз деп тануы тиіс.

Заңның бұзылған фактілері туралы мәліметтер кінәлі адамдарға шара қолдану үшін прокурорға соттың жеке қаулысымен хабарланады.

Ескерту. 24-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 22.12.2022 № 10 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

25. Бұрын сотталған қылмысқа өзге қатысушы жөніндегі үкімде адамның тегінің көрсетілгеніне қарамастан, ол адамға қатысты бөлектенген іс бойынша оның қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кінәлі немесе кінәлі емес екенін растайтын дәлелдемелер жеке зерттелуі және бағалануы тиіс.

Алдыңғы үкіммен сотталған адамдар куәлар болып табылмайды, сондықтан бөлініп шығарылған іс бойынша сот отырысында олардан жауап алу кезінде, олар қасақана жалған айғақ бергені немесе айғақ беруден бас тартқаны үшін қылмыстық жауапкершілік жөнінде ескертілуге тиіс емес.

Ескерту. 25-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

26. Үкім соттың тұжырымы негізделген дәлелдемелер, сондай-ақ басқа дәлелдемелерді жоққа шығаратын уәждер жиынтығынан тұруы тиіс.

Егер сотталушыны қорғайтын барлық дәлелдер тексерілмесе және бағаланбаса, оның кінәлілігі жөнінде барлық күмәндар жойылмаса, ҚПК-нің 393-бабының үшінші бөлігіне сәйкес сот айыптау үкімін шығаруға құқылы емес.

Егер күмәндар қабылданған шаралармен жойылмаса, онда олар сотталушының пайдасына түсіндіріледі.

Дәлелдемелердің негізінде анықталды деп танылған және сол іс жүргізу актісінде (үкімде, қаулыда) көрсетілген мән-жайлар бір біріне қайшы келмеуге тиіс.

Ескерту. 26-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

27. Апелляциялық сатыдағы сот өз бастамашылығымен немесе тараптардың өтінімі бойынша іске қатысы жоқ нанымсыз және жарамсыз дәлелдемелерді үкімнен алып тастауға құқылы.

Егер бірінші сатыдағы сот дәлелдемелер қатарынан материалдарды негізсіз алып тастап, оларды зерттемесе, онда істі апелляциялық қарау барысында сот аталған іс материалдарын жарамды дәлелдемелер деп тануға, оларды зерттеуге, бағалауға және ҚПК-нің 431-бабында көрсетілген шешімдердің бірін қабылдауға құқылы.

Апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығару кезінде үкімде көрсетілмеген, бірақ бірінші сатыдағы сотта зерттелген іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде пайдалануға құқылы.

Ескерту. 27-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 11 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

28. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының
Төрағасы
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы

В целях единообразного применения уголовно-процессуального закона по оценке доказательств по уголовным делам, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Орган, ведущий уголовный процесс, при оценке доказательств по уголовным делам обязан строго соблюдать принципы, установленные Конституцией Республики Казахстан и нормами Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее - УПК).

Нарушения принципов уголовного процесса, в зависимости от их характера и существенности, влекут последствия, указанные в статье 9 УПК.

В этих случаях, суд в приговоре (постановлении) должен мотивировать характер и существенность нарушенного принципа.

2. В соответствии с частью первой статьи 111 УПК, доказательствами по делу являются законно полученные фактические данные, на основе которых в определенном уголовно-процессуальным законом порядке орган, ведущий уголовный процесс, устанавливает наличие или отсутствие преступного деяния подозреваемым, совершение или несовершение этого деяния подозреваемым, обвиняемым или подсудимым, их виновность либо невиновность, а также иные обстоятельства, имеющие значение для правильного разрешения дела.

Правильное разрешение дела должно быть основано только на фактических данных, устанавливаемых показаниями подозреваемого, обвиняемого, подсудимого, потерпевшего, свидетеля, свидетеля, имеющего право на защиту, заключением эксперта, вещественными доказательствами, протоколами процессуальных действий и иными документами.

Они могут быть получены в ходе оперативно-розыскной деятельности, проверки материалов до регистрации заявления, сообщения об уголовном правонарушении в Едином реестре досудебных расследований, досудебного производства по делу и главного судебного разбирательства.

Фактические данные, полученные из источников, не предусмотренных законом, не могут признаваться в качестве доказательств.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

3. Доказательства оцениваются судьей по своему внутреннему убеждению, основанному на их совокупности, руководствуясь при этом законом и совестью.

Оценка доказательств по внутреннему убеждению означает, что только судья непосредственно решает вопросы о достоверности доказательства, истинности или ложности содержащихся сведений, достаточности их в совокупности для окончательного, правильного вывода и обоснования решения.

Судья оценивает доказательства, руководствуясь законом, то есть, проверяя соблюдение норм права, устанавливающих порядок собирания и закрепления доказательств, допустимость и относимость их к делу.

4. При рассмотрении уголовного дела, суд в соответствии со статьей 125 УПК оценивает каждое доказательство с точки зрения относимости, допустимости, достоверности, а все собранные доказательства в совокупности - достаточности для разрешения дела.

Орган, ведущий уголовный процесс, не вправе приобщать к материалам уголовного дела фактические данные, не имеющие значение для его разрешения.

Суд должен признавать в качестве относимых доказательств те фактические данные, которые подтверждают, опровергают или ставят под сомнение обстоятельства, имеющие значение для дела.

Доказательство признается недопустимым, при нарушениях прав человека и гражданина, гарантированных Конституцией Республики Казахстан, установлении обстоятельств, указанных в статье 112 УПК.

Решая вопрос о недопустимости доказательств по делу, суд должен в каждом случае выяснить, в чем конкретно выразилось допущенное нарушение. При этом суд не должен допускать случаев необоснованного исключения допустимых доказательств из материалов дела, а также исследования в судебном заседании фактических данных, недопустимых в качестве доказательств.

Достоверность доказательства определяется путем проверки, сопоставления одних доказательств с другими, с учетом всех обстоятельств по делу.

Если собранные доказательства устанавливают указанные в статье 113 УПК обстоятельства, подлежащие доказыванию по уголовному делу, то они считаются достаточными для правильного разрешения дела.

Сноска. Пункт 4 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 11 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

5. Суд вправе признать доказательство недопустимым по собственной инициативе или по ходатайству сторон.

Ходатайство участника процесса о признании доказательства недопустимым и его исключении должно быть мотивированным и может быть заявлено на любой стадии судебного разбирательства в письменной или в устной форме.

Ходатайство, заявленное в письменной форме, приобщается к делу, а устное - заносится в протокол судебного разбирательства.

Решение суда по ходатайству о признании доказательства недопустимым, заявленному в стадии предварительного слушания дела или судебного следствия, после исследования и оценки оспариваемых доказательств, должно быть мотивировано в приговоре или постановлении суда.

Если ходатайство заявлено в ходе судебного следствия и нет необходимости дополнительной проверки оспариваемого доказательства, то суд в совещательной комнате вправе вынести по этому вопросу постановление.

6. Если ходатайство об исключении доказательства как недопустимого, заявлено подсудимым, его законным представителем, защитником, по мотиву получения его с нарушением требований закона, то эти доводы опровергаются государственным обвинителем.

Если ходатайство по указанным основаниям заявлено государственным обвинителем, частным обвинителем, потерпевшим, гражданским истцом и ответчиком (кроме подсудимого, его законного представителя и защитника) и их представителями, то доказывать свои доводы должен заявивший их участник процесса.

7. При рассмотрении дела суду необходимо соблюдать принцип состязательности и равноправия сторон. В соответствии со статьей 23 УПК суд не является органом уголовного преследования, не выступает на стороне обвинения или защиты, а создает необходимые условия для исполнения сторонами их процессуальных обязанностей и осуществления ими своих прав. Лишение сторон возможности представлять материалы и исследовать их в судебном заседании в результате незаконного признания их судом недопустимыми либо не относящимися к делу доказательствами, является существенным нарушением уголовно-процессуального закона, влекущего в соответствии с частью второй статьи 436 УПК отмену приговора.

Обязанность представлять доказательства, подтверждающие предъявленное подсудимому обвинение, возлагается на обвинителя.

Защитник должен использовать все предусмотренные законом средства и способы для надлежащего осуществления защиты подсудимого.

Суд не может расширить пределы обвинения и ухудшить положение подсудимого без ходатайства сторон.

Сноска. Пункт 7 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 11 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Суд обязан всесторонне, полно и объективно исследовать представленные сторонами доказательства и оценить их в соответствии с законом. Для правильного разрешения дела, суд правомочен возложить на сторону обвинения обязанность по представлению данных, необходимых для правильной квалификации уголовного правонарушения и назначения наказания (справки о стоимости похищенного, о судимостях, о составе семьи, копию приговора и т.п.), в том числе, характеризующих личность подсудимого.

Возложение обязанности на участников процесса по представлению необходимых данных по делу оформляется постановлением суда с указанием срока исполнения.

Если стороны заявили ходатайство суду об оказании содействия в получении необходимых документов в связи с невозможностью представить самим, то суд вправе удовлетворить ходатайство либо отказать в его удовлетворении. Решение суда по заявленному ходатайству отдельному обжалованию не подлежит. О несогласии с отказом в удовлетворении ходатайства может быть указано в апелляционной жалобе или ходатайстве прокурора в суд апелляционной инстанции.

Суд проверяет доказательства по делу в тех пределах, которые ему представлены сторонами в рамках предъявленного обвинения.

При этом суд не должен собирать дополнительные доказательства виновности или невиновности подсудимого, устранять пробелы досудебного расследования.

Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. При возбуждении уголовного дела по частному обвинению, потерпевший или иное лицо, подавшее жалобу о совершенном преступлении, должны указать, какими доказательствами могут быть подтверждены в суде обстоятельства преступления, виновность лица, подозреваемого в его совершении.

В судебном разбирательстве дела частный обвинитель представляет указанные доказательства, которые подлежат оценке судом в соответствии с требованиями уголовно-процессуального закона.

По делам частного обвинения фактические данные, полученные потерпевшим (частным обвинителем) либо обвиняемым путем производства аудио и (или) видеозаписи, могут быть признаны доказательствами по делу после их оценки судом с точки зрения их относимости, допустимости и достоверности.

Сноска. Пункт 9 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. Судам при оценке представленных доказательств по делу необходимо тщательно проверять, были ли соблюдены требования закона, обеспечивающие право подозреваемого и обвиняемого на защиту при их собирании и исследовании.

Фактические данные, полученные в ходе проведения процессуальных действий с участием защитника, который на основании статьи 94 УПК подлежал устранению от участия в производстве по делу, в соответствии со статьей 9 УПК признаются недопустимыми в качестве доказательств.

Если показания подозреваемого, который не был ознакомлен с правом пригласить адвоката и не давать показания против самого себя, в ходе досудебного производства были даны в отсутствие адвоката, то эти показания признаются недопустимыми в качестве доказательств.

Сноска. Пункт 10 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Доказательства, полученные после отзыва прокурором уголовного дела из суда в порядке части шестой статьи 35 УПК для его прекращения, но не прекращенного и направленного для дальнейшего расследования, должны признаваться недопустимыми или состоявшееся производство по делу в этой части недействительным.

Сноска. Пункт 11 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12. Приговор суда нельзя признать законным, если он вынесен только на основании показаний подсудимого или потерпевшего, которые не проанализированы, не сопоставлены на достоверность и не подтверждены другими доказательствами: показаниями свидетелей, протоколами процессуальных действий, заключениями экспертов, вещественными доказательствами и иными документами, кроме случаев рассмотрения дела в сокращенном порядке, предусмотренном статьей 382 УПК.

Сноска. Пункт 12 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Оценка показаний свидетеля представляет собой их анализ с целью выявления достоверных сведений о фактах, правильно отражающих обстоятельства дела.

Оценивая противоречивые показания различных свидетелей об одних и тех же фактических обстоятельствах, суд должен с помощью других доказательств, анализа противоречий, содержащихся в самих показаниях, разрешить их, указав в судебном акте мотивы, по которым приняты одни и отвергнуты другие показания, как не соответствующие действительности.

При отказе свидетеля от дачи показаний в суде в силу части третьей статьи 78 УПК показания, данные им в ходе досудебного расследования, не могут быть оглашены и признаны в качестве доказательств.

Сноска. Пункт 13 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. Оглашение показаний потерпевшего или свидетеля, а также воспроизведение видеозаписи и киносъемки их допроса, ранее данных при производстве досудебного расследования или судебного разбирательства, допускается по ходатайству сторон или инициативе суда в случаях, когда между ними и показаниями, данными в суде, имеются существенные противоречия, а также при отсутствии этих лиц в судебном заседании по причине, исключающей возможность явки в суд (если показания были непротиворечивыми, не опровергаются доказательствами и т.д.) при депонировании показаний следственным судьей.

Обстоятельствами, исключающими возможность явки лица в судебное заседание, помимо смерти, могут признаваться тяжелое заболевание, продолжительная командировка, выбытие с места жительства и невозможность установления местонахождения лица и т.п. Эти обстоятельства должны быть достоверно подтверждены.

Решение о признании обстоятельства, действительно исключающего возможность явки лица в судебное заседание, в каждом случае должно приниматься судом после обсуждения этого вопроса с участниками процесса.

Если после предпринятых сторонами и судом мер, невозможно установить местонахождение потерпевшего или свидетеля, показания которых необходимо непосредственно исследовать в судебном разбирательстве (были противоречивы в ходе дознания и предварительного следствия, либо опровергаются другими доказательствами, не соответствуют фактическим обстоятельствам дела и т.д.), то показания, данные этими лицами в досудебном производстве по делу, не могут быть признаны судом в качестве доказательств.

Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

15. Показания потерпевшего, свидетеля не могут быть признаны допустимым доказательством, если они основаны на догадке, предположении, слухе, а также в случаях, когда свидетель не может указать источник своей осведомленности; допрос произведен лицом, не имеющим полномочий на совершение процессуального действия по данному делу, либо в неустановленном законом месте и времени (на улице, в кафе, в посторонней квартире, с необоснованным вывозом в другой населенный пункт, в ночное время, непрерывно свыше четырех часов и т.д.), кроме случаев, не терпящих отлагательства.

Под случаями, не терпящими отлагательства, следует понимать внезапное возникновение таких обстоятельств, при которых промедление с допросом может повлечь утрату следов преступления, скрытие лиц, его совершивших, невозможность возмещения ущерба, причиненного преступлением.

16. Вопросы оценки в качестве доказательства заключения эксперта разъяснены в нормативном постановлении Верховного Суда Республики Казахстан от 26 ноября 2004 года № 16 "О судебной экспертизе по уголовным делам".

Заключение эксперта, полученное по результатам экспертизы, назначенной неуполномоченным лицом или проведенной без постановления либо в нарушение иных требований закона (не соблюдена последовательность проведения видов экспертизы и т.д.), не может быть признано допустимым доказательством.

При оценке заключения эксперта и установлении расхождения его выводов с другими доказательствами, суд должен разрешить эти противоречия.

Пояснения обвиняемого, признавшего вину в совершенном преступлении, данные при проведении экспертизы и отраженные в заключении эксперта, не должны признаваться в качестве доказательства.

Заключение эксперта, полученное на основании экспертного исследования объектов, поступивших от органа, назначившего экспертизу, с нарушением целостности упаковки, пломб, печати, в зависимости от существенности и характера нарушений, влияющих на достоверность выводов эксперта, может быть признано недопустимым доказательством.

Если в деле имеются несколько заключений экспертов, содержащих различные выводы по одним и тем же вопросам, суду следует оценить каждое из них в совокупности с другими доказательствами по делу. В таких случаях при необходимости возможно назначение новой (дополнительной или повторной) экспертизы. В судебном акте суд обязан привести основания, по которым он при разрешении дела принимает во внимание то или иное экспертное заключение.

Сноска. Пункт 16 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16-1. Фактические данные, имеющие значение для правильного разрешения уголовного дела, устанавливаются, наряду с другими материалами дела, также и заключением специалиста.

В соответствии со статьей 80 УПК в качестве специалиста может быть привлечено не заинтересованное в деле лицо, обладающее специальными знаниями.

Заключение лица, привлеченного в качестве специалиста, не обладающего в исследуемых вопросах соответствующей компетенцией, является недопустимым доказательством.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 16-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16-2. Участие по уголовным делам эксперта либо специалиста для дачи заключения производится на основании постановления органа, ведущего уголовный процесс, с указанием в нем данных о компетентности эксперта, специалиста на проведение соответствующих исследований по делу.

Участники уголовного процесса при ознакомлении с постановлением о назначении экспертизы либо привлечении специалиста вправе на основании пункта 2) части первой статьи 92 и пункта 4) части первой статьи 93 УПК заявлять отвод эксперту, специалисту по основаниям их некомпетентности. По результатам рассмотрения заявленного отвода орган, ведущий уголовный процесс, выносит постановление об его удовлетворении либо отклонении. Отклонение заявленного отвода должно быть мотивировано.

Если в постановлении органа, ведущего уголовный процесс, не были указаны сведения об эксперте, то после выбора эксперта руководителем органа судебной экспертизы, лицо, назначившее экспертизу, обязано ознакомить об этом участников процесса и разъяснить им их право на отвод выбранного эксперта.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 16-2 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. Оценке подлежат те вещественные доказательства, которые относятся к рассматриваемому делу и признаны таковыми постановлением (протоколом об уголовном проступке) органа, ведущего уголовный процесс, приобщены к делу и находятся при нем до вступления в законную силу приговора или постановления о прекращении дела, за исключением случаев, предусмотренных частью четвертой статьи 221 УПК.

Вещественные доказательства, полученные с нарушением уголовно-процессуального закона (без составления протокола, участия понятых и т.д.) и приобщенные к делу, должны быть признаны недопустимыми доказательствами.

При исследовании и оценке вещественных доказательств суды не должны ограничиваться только их осмотром или оглашением в судебном заседании. Необходимо допросить подсудимых, потерпевших, других участвующих в деле лиц, провести иные процессуальные действия в целях раскрытия сущности исследуемых доказательств, анализа всех его свойств на соответствие содержащихся в нем сведений действительности и значения их в доказывании.

Сноска. Пункт 17 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. Судам при оценке протоколов следственных действий необходимо иметь в виду, что они составляются после регистрации заявления, сообщения об уголовном правонарушении в Едином реестре досудебных расследований, за исключением случаев, предусмотренных статьями 119, 179, 190, 219, 253 УПК, и в установленный законом процессуальный срок проведения дознания, предварительного следствия или ускоренного досудебного расследования.

Фактические данные, полученные до регистрации заявления, сообщения об уголовном правонарушении в Едином реестре досудебных расследований, не могут быть признаны в качестве допустимых доказательств.

Фактические данные, полученные после истечения срока досудебного расследования, в период прерывания сроков досудебного расследования по делу (за исключением материалов розыскных мероприятий и негласных следственных действий (далее – НСД), а также результатов процессуальных действий, связанных с получением международной правовой помощи, и судебных экспертиз, явившихся основаниями прерывания этих сроков), ознакомления подозреваемого с материалами дела, нахождения дела у прокурора с обвинительным актом, признаются недопустимыми доказательствами.

Сноска. Пункт 18 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 11 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. При оценке протокола следственного действия как доказательства, необходимо проверить его на соответствие требованиям статьи 123 УПК.

Если допущены существенные нарушения при составлении протокола следственного действия (протокол не подписан следователем, понятым и т.п.), то он должен быть признан недопустимым доказательством.

Технические ошибки (описки, исправления и т.п.) в протоколе, не ставящие под сомнение достоверность и законность следственных действий, не являются основанием для признания протокола недопустимым в качестве доказательства.

Сноска. Пункт 19 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

20. Участие заинтересованных в деле лиц в качестве понятых (работники правоохранительных органов, их стажеры, студенты, проходящие практику в правоохранительных органах, а также лица, которые ранее участвовали в качестве понятых по двум и более уголовным делам ("дежурные понятые") лица, зависимые от органов уголовного преследования: условно-досрочно освобожденные от отбывания наказания, находящиеся под административным надзором и др.) служит основанием для признания протокола следственного действия недопустимым в качестве доказательства.

Сноска. Пункт 20 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

21. Доказательствами по делу могут быть признаны документы, которые содержат сведения, зафиксированные в письменной форме (акты, справки и т.п.) или иным способом (компьютерная информация, фото- и киносъемка, звуко- и видеозапись), имеющие значение для дела.

Аудиозапись либо видеозапись, представленная участником процесса или иным лицом в соответствии с частью четвертой статьи 122 УПК для приобщения к уголовному делу в качестве документа подлежит исследованию и оценке лицом, осуществляющим досудебное расследование, по правилам статьи 125 УПК с точки зрения ее достоверности, относимости и допустимости в качестве доказательства по уголовному делу. В случае признания аудиозаписи либо видеозаписи доказательством, она приобщается к уголовному делу, о чем составляется протокол (постановление).

Материалы, полученные в неустановленном законом порядке сотрудником органа уголовного преследования (проведение в нарушение установленных законодательством требований самостоятельно негласной аудио-, видеозаписи и т.п.), не могут быть приобщены к материалам дела и признаны допустимыми доказательствами.

Если не представлен подлинник оспариваемого сторонами письменного документа и по нему невозможно проведение экспертизы, то он не может быть признан доказательством.

Сноска. Пункт 21 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

22. Результаты, полученные в ходе оперативно-розыскной деятельности, проведенной в соответствии с положениями от 15 сентябpя 1994 года № 154-XIII "Об оперативно-розыскной деятельности" и в порядке, установленном уголовно-процессуальным законодательством, могут быть признаны в качестве доказательств.

Результаты оперативно-розыскных мероприятий, связанные с ограничением конституционных прав граждан на неприкосновенность частной жизни, жилища, тайну переписки, телефонных переговоров, почтовых, телеграфных и иных сообщений, могут быть использованы в качестве доказательств по делу, если они основаны на законе и получены с санкции Генерального прокурора Республики Казахстан, его заместителей, военного прокурора республики, прокуроров областей и приравненных к ним прокуроров на проведение таких мероприятий.

Результаты оперативно-розыскных мероприятий, проведение которых санкционировано неправомочным прокурором, не могут быть признаны в качестве доказательств.

Материалы, полученные без санкции прокурора, подлежат признанию в качестве доказательств только при наличии обстоятельств, не терпящих отлагательства. Проведение мероприятий должно быть обосновано мотивированным постановлением одного из руководителей соответствующего органа, осуществляющего оперативно-розыскную деятельность, с обязательным уведомлением об этом прокурора и последующим получением санкции в течение 24 часов с момента вынесения постановления.

Материалы специальных оперативно-розыскных мероприятий, осуществленных без санкции прокурора, могут быть признаны допустимыми доказательствами, если они проведены в случаях, не терпящих отлагательства на основании мотивированного постановления одного из руководителей органа, осуществляющего оперативно-розыскную деятельность, с уведомлением прокурора и последующим получением от него санкции в течении 24 часов с момента вынесения постановления. Проведение оперативно-розыскных мероприятий в отношении судей без предварительного получения санкции прокурора влечет признание полученных материалов недопустимыми доказательствами.

В соответствии со статьей 112 УПК не подлежат приобщению к материалам уголовного дела и признанию допустимыми доказательствами показания лица, данные им в связи с подозрением в совершении уголовного правонарушения, оформленные с нарушением требований статей 182, 210, 212 и 216 УПК, в виде "объяснения", "явки с повинной", "допроса в качестве свидетеля" или иных подобных формах.

Если материалы собраны без санкции прокурора, при реальной возможности ее получения, либо при принятии прокурором решения о незаконности проведенных оперативно-розыскных мероприятий, то они признаются недопустимыми в качестве доказательств.

Сноска. Пункт 22 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 11 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

23. Материалы, полученные в результате проведения оперативно-розыскных мероприятий до регистрации заявления, сообщения об уголовном правонарушении в Едином реестре досудебных расследований и являющиеся в соответствии с частью второй статьи 120 УПК документами, могут быть, проверены и оценены в качестве доказательств.

Орган, ведущий уголовный процесс, при оценке доказательств по делу обязан принять меры по охране полученных сведений, составляющих государственные и иные секреты.

Если источник, способ и условия получения материалов оперативно-розыскных мероприятий не установлены, то такие материалы не могут являться доказательствами.

Сноска. Пункт 23 с изменением, внесенным нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

23-1. НСД проводятся лишь в рамках досудебного производства по уголовному делу. До начала досудебного производства проведение НСД недопустимо.

Производство НСД, предусмотренное пунктом 1) статьи 231 УПК (негласные аудио- и (или) видеоконтроль лица или места), должно осуществляться строго в соответствии со статьей 242 УПК. При производстве данного вида НСД не допускается поведение, имитирующее преступную деятельность, либо склонение другого лица к совершению уголовного правонарушения (провокация). При этом следует учитывать, что пункт 10) статьи 231 и статья 251 УПК, предусматривающие НСД в виде негласного внедрения и (или) имитацию преступной деятельности, исключены из УПК Законом Республики Казахстан от 27 декабря 2019 года № 292 –VI.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 23-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

24. Судам следует принимать все меры по проверке заявлений сторон о применении незаконных методов следствия (дознания) при собирании и закреплении доказательств.

Истребованные материалы проверки в ходе досудебного производства по делу и данные, полученные в судебном разбирательстве по этому заявлению, суду надлежит исследовать и оценить их в совокупности.

При отсутствии в материалах дела сведений по результатам проверки заявлений подсудимого, других лиц, участвующих в деле, о нарушении их прав в ходе досудебного расследования (непредоставление защитника, принуждение к даче показаний, введение в заблуждение, применение пыток, неоказание медицинской помощи и т.п.) и при невозможности проверить их в полном объеме в судебном заседании, суды первой и апелляционной инстанций вправе вынести в адрес прокурора постановление о представлении соответствующего заключения с материалами проверки доводов заявлений.

При подтверждении применения незаконных методов следствия (дознания), суды должны признать полученные при этом доказательства недопустимыми.

Сведения о фактах нарушения закона сообщаются прокурору в частном постановлении суда для принятия мер к виновным лицам.

Сноска. Пункт 24 с с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 22.12.2022 № 10 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

25. Доказательства, подтверждающие виновность или невиновность лица в совершении уголовного правонарушения по выделенному делу, должны исследоваться и оцениваться отдельно, независимо от указания его фамилии в приговоре в отношении ранее осужденного соучастника.

Лица, осужденные предшествующим приговором, не являются свидетелями, поэтому при их допросе в судебном заседании по выделенному делу они не предупреждаются об уголовной ответственности за заведомо ложные показания или отказ от дачи показаний.

Сноска. Пункт 25 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

26. Приговор должен содержать совокупность доказательств, на которых основаны выводы суда, а также мотивы, отвергающие другие доказательства.

В соответствии с частью третьей статьи 393 УПК суд не вправе вынести обвинительный приговор, если не проверены и не оценены все доводы в защиту подсудимого, не устранены все сомнения в его виновности.

Если принятыми мерами сомнения не могут быть устранены, то они толкуются в пользу подсудимого.

Обстоятельства, признанные установленными на основе доказательств и указанные в одном и том же процессуальном акте (приговоре, постановлении), не должны противоречить друг другу.

Сноска. Пункт 26 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

27. Суд апелляционной инстанции по собственной инициативе или по ходатайству сторон вправе исключить из приговора не относящиеся к делу, недостоверные и недопустимые доказательства.

Если суд первой инстанции необоснованно исключил из числа доказательств материалы и не исследовал их, то в ходе апелляционного рассмотрения дела суд вправе указанные материалы дела признать допустимыми доказательствами, исследовать их, оценить и принять одно из решений, указанных в статье 431 УПК.

Суд апелляционной инстанции при вынесении постановления вправе использовать в качестве доказательств фактические данные, не указанные в приговоре, но исследованные судом первой инстанции.

Сноска. Пункт 27 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 11 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

28. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан
Судья Верховного суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания

Қылмыстық істер бойынша дәлелдемелерді бағалаудың кейбір мәселелері туралы

О некоторых вопросах оценки доказательств по уголовным делам