Қажетті қорғану туралы заңнаманы қолдану туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы N 2 Нормативтік қаулысы.

Ескерту. Нормативтік қаулының тақырыбына өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).
Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша:
"96", "99", "109" деген цифрлар тиісінше "99", "102", "112" деген цифрлармен ауыстырылды;
"қылмыстың", "қылмыс", "қылмысты", "қылмыстар", "қылмыстардың", "қылмыстарға" деген сөздер тиісінше "құқық бұзушылықтың", "құқық бұзушылық", "құқық бұзушылықты", "құқық бұзушылық", "құқық бұзушылықтардың", "құқық бұзушылықтарға" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарының өзгеруіне байланысты, қажетті қорғану туралы қылмыстық заңдарды біркелкі қолдануды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етеді:

1. Қажетті қорғану - әр адамның өміріне, денсаулығына, мүлкіне, тұрғын үйіне, меншігіне және басқа да заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне қоғамға қауіпті қол сұғушылықтардан қорғануға ажырамас конституциялық құқығы болып табылады. Осыған байланысты қаза келтіру не денсаулығына зиян келтіру бойынша істерді жүргізу кезінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 32-бабының қажетті қорғаныс және оның шектері туралы ережелеріне сүйене отырып, мақсат, себеп, кінә нысанын, құқық бұзушылықтың жасалу тәсілін және әрекетті дұрыс саралауға қажетті басқа да мән-жайларды мұқият анықтау керек.

2. Барлық адамдардың кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына және қызмет жағдайына, жынысына, жасына және басқа да жағдайларға қарамастан тең дәрежеде қажетті қорғануға құқығы бар. Бұл құқық адамға заңмен қорғалатын қандай объектіге қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанына, ол объект қорғанушының өзіне немесе басқа адамдарға тиесілі екендігіне, сондай-ақ қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылу не басқа адамдардың немесе мемлекеттік органдардың көмегіне жүгіну мүмкіндігіне қарамастан тиесілі болып табылады.

3. Адамды қажетті қорғаныс жағдайында болды деп тану үшін қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанын және бұл қол сұғушылық оның осы қол сұғушылықты болдырмау немесе тойтарыс беру үшін шабуыл жасаушыға қаза келтіру немесе денсаулығына зиян келтірумен ұштасқан әрекеттер жасауына себеп болғанын анықтау қажет.

Қорғанушы адамның немесе басқа да тұлғалардың әлеуметтік маңызы бар құндылықтарына, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіруге бағытталған қол сұғушылық қоғамға қауіпті деп танылады. Тиісінше қажетті қорғану кезінде адамның құқығы, яғни оның өмірі, денсаулығы, жыныстық тиіспеушілігі, ар-ожданы мен намысы, меншігі, тұрғын үйі, жер учаскесі және қорғанушының өзіне және басқа тұлғаларға тиесілі өзге де құқықтары, сондай-ақ қоғам және мемлекеттің мүдделері қорғау объектілері бола алады.

4. Адам одан қорғануға құқылы қол сұғушылық қасақана және абайсызда жасалуы мүмкін, онда құқық бұзушылық құрамы болуы немесе құқық бұзушылық болмауы мүмкін, алайда, бұл мән-жайлар қорғанушының қорғану құқығына әсер етпейді, өйткені қорғанушы қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жататын адамнан, және есі дұрыс емес немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жасы жетпеген адамнан тікелей келген қасақана немесе абайсыз қол сұғушылықтан бірдей мөлшерде қорғануға құқылы.

Зиян қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасаған адамның өзіне тікелей келтірілсе ғана ол қажетті қорғану жағдайында жасалған деп танылуы мүмкін (соның ішінде олар техниканы, жануарларды, есі дұрыс емес адамдарды, жасөспірімдерді пайдаланған жағдайларда да).

5. Шабуыл жасаушының қасақана немесе абайсыз әрекеттерімен зиян келтіріліп болғанда ғана емес, зиян келтіру әлі басталмаған, бірақ нақтылы келтірілу қаупі төнген (мысалы, қол сұғушылықты іске асыруға дайындық әрекеттері жасалған және б.), не қол сұғушы құқыққа қарсы әрекеттерін әлі аяқтамаған (ұрып-соғуын жалғастырған, ұрланған заттарды пәтерден әкетіп үлгермеген) кезде, сондай-ақ негізінен аяқталған, бірақ істің мән-жайларына қарай қорғанушы үшін оның қай сәтте аяқталғаны айқын болмаған қол сұғушылықтан кейін іле-шала жалғасқан қорғану кезінде қажетті қорғануға жол беріледі. Аталған жағдайларды қол сұғушылықтың басталу және аяқталу сәттерінің айыпталушыға қаншалықты көрінеу болғанына, оның нақтылы қалыптасқан жағдайда ахуалды дұрыс бағалауға мүмкіндігі болған-болмағанына қарап бағалау қажет.

6. Құқық бұзушылықтың формальды жағынан белгілері бар, бірақ маңызының шамалылығына қарай қоғамдық қауіп тудырмайтын әрекеттер жасаған адамға зиян келтірген, сондай-ақ өзінің мінез-құлқымен әдейілеп шабуыл жасауға киліккен (арандатқан), содан кейін осы жағдайды құқыққа қарсы әрекеттер жасауға (мысалы, төбелес шығару, жазалау, кек алу және т.б.) сылтау ретінде қолданғысы келген адам қажетті қорғану жағдайында болды деп танылмайды.

Егер арандатушылық жасаған адам нақтылы зиян келтірмесе, онда арандатуға ұшыраған адамның қарсы әрекеттерін қажетті қорғану жағдайында жасалған деп есептеуге негіз жоқ. Мұндай әрекеттер жалпы негіздегі жауаптылыққа әкеп соқтырады.

Сондай-ақ өзі қажетті қорғану жағдайында болған немесе өзге де жағдайларда заңды әрекеттер жасаған (мысалы, қылмыскерді ұстау кезінде) адамға қарсы бағытталған әрекеттер қажетті қорғану жағдайы ретінде қаралмайды.

7. Қажетті қорғануды жалған қорғанудан ажырата білу керек. Жалған қорғану кезінде қоғамға қауіпті қол сұғушылық шын мәнінде нақтылы болмайды, бірақ оқиғаның жағдайына қарай қорғанушының қол сұғушылық жасалды деп ойлауына негіз болып, осыған орай ол қол сұғушылыққа қарсы әрекет жасадым деп қате жорамал жасайды.

Жалған қорғану кезінде келтірілген зиян үшін мынандай мән-жайлар бар болған кезде: қалыптасқан жағдайға байланысты зиян келтірушінің қажетті қорғаныс жағдайында әрекет жасадым деп негізді ойлаған, бірақ ол қорғаныс шегінен шығып кеткенде; зиян келтіруші тиісінше мұқият болса жағдайды дұрыс бағалауға және қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың жоқтығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндігі болғанда (мысалы, көршілерінің пәтерінен сумка көтеріп шыққан бейтаныс адамды көріп, ұрлық жасады деп ойлап зиян келтірсе, ал жәбірленуші көршілердің туысқаны болып шықса) қылмыстық жауаптылық туындайды.

Мұндай жағдайларда адам нақтылы қателік туралы ережелер бойынша, яғни тиісті тұлғалардың заңмен қорғалатын объектілеріне абайсызда зиян келтіргені үшін жауаптылыққа тартылады.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

8. Шындығында қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасамаған, бірақ қорғанушының пікірінше солай жасауы мүмкін адамға келтірілген зиян қажетті қорғануды құрамайды, өйткені әрекет белгілі бір адамнан келетін нақтылы қоғамға қауіпті қол сұғушылықты тойтаруға емес, белгісіз адамдар тобына зиян келтіруге бағытталады (мысалы, жемістерін ұрлатпау үшін жеміс бағының иесі қақпаға бекітіп қойған жарылғыш заттан сол жерге кездейсоқ келген адамға келтірілген зиян).

9. ҚК 32-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасаған адамға қажетті қорғану жағдайында зиян келтіру құқық бұзушылықты құрамайды және бұл орайда қажетті қорғану шегінен шығуға жол берілмесе, қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқпайды.

Қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілігі дәрежесіне көрінеу сай келмейтін қасақана әрекеттерді қажетті қорғану шегінен шығу деп түсіну керек. Қол сұғушылыққа тойтарыс беру немесе болдырмау бойынша мұндай әрекеттердің сөзсіз салдары шабуыл жасаушыға анық шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілу болып табылады.

Қажетті қорғану шегін және қол сұғушылық пен одан қорғанудың сәйкестігін/сәйкессіздігін дұрыс анықтау үшін әр іс бойынша: қол сұғушылықтың сипатын, оның қоғамдық қауіптілігін, қол сұғушылықтың қарқынын, қорғану дәрежесінің шабуылға сәйкестігін/сәйкессіздігін, қол сұғушыға келтірілген зиянның мәнін, келтірілген зиянның көрінеу (анық) шектен тыстығын, мұндай зиян келтіруге мәжбүр еткен/мәжбүр етпеген жағдайды және басқаларды анықтау және баға беру қажет.

10. Қол сұғушылықтың сипатына баға берген кезде шабуыл жасаушының әрекеттерінің бағытын, күш қолдану, мүліктік немесе рухани (моральдық) сипатта болуы мүмкін келтірілген зиянның мәнін есепке алу қажет.

Қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың дәрежесі оның сипатына, сондай-ақ шабуыл жасаушылардың қарқынына, олардың санына, жас ерекшеліктеріне, қаруларының бар-жоғына және басқа да нақты мән-жайларға қарай анықталады.

11. Қорғанудың қол сұғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне сәйкес келуі, қорғанушының өзінің күші мен шабуыл жасаушының күшінің нақтылы ара салмағын есепке алуын және барлық мән-жайларды ескере отырып, қол сұғушылыққа тойтарыс беруде қажеттіден артық зиян келтіруге жол бермеуін көздейді. Бұл орайда қорғанушыларға қасақана келтірген зиянның шабуыл жасаушыға келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянның көлеміне, сипатына сәйкес келмеуі қорғану құқығын жүзеге асыру үшін осындай зиян келтірудің қажеттілігі жоғы көрінеу айқын болғанда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады.

12. Шабуыл жасау мен қорғанудың сәйкестігін бағалағанда қажетті қорғану арқылы қол сұғушыға зиян келтіру қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайтынын көздейтін ҚК-нің 32-бабының екінші және үшінші бөліктерін ескеру қажет. Қол сұғушылықтың адам өміріне қарсы бағытталуын, сондай-ақ заңмен қорғалатын басқа да объектілерге қол сұғушылық кезінде қару қолданылуын заң шығарушы, шабуыл жасаушыға келтірілген зиянның сипатына қарамастан қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сипаты мен дәрежесіне сәйкес деп танылатын мән-жайлар ретінде қарастырады. Мұндай әрекеттер қажетті қорғану шегінде жасалған деп қарастырылады және қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды.

Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсандағы "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы" Заңымен атыс немесе суық қаруға, оқ-дәріге жатқызылған, олардың көмегімен адамға қаза келтіруге болатын, оның шабуыл жасаушыда болуы қажетті қорғаныс шегінен шығуды жоққа шығаратын мән-жайлар болып табылатын заттарды қару деп таныған жөн.

Шаруашылық-тұрмыстық және басқа мақсатта қолданылатын өзге де заттармен (балға, балта, асүй пышағы, жас шығарғыш немесе тітіркендіргіш заттармен жарақталған тозаңдатқыштар, тас, таяқ, кірпіш және т.с.с.) қаруланған шабуыл жасаушыға келтірілген зиян, тек қажетті қорғану шегінен шықпаған жағдайда жауаптылыққа әкеп соқпайды.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

13. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары қажетті қорғану кезінде келтірілген кез келген зиян үшін емес, тек қасақана келтірілгені үшін жауапкершілік белгілейді. Осыған орай, қажетті қорғану шегінен шығу кезінде жасалған құқық бұзушылық субъективтік жағынан тек қасақана кінә болып сипатталады. Егер зиян қол сұғушыға абайсызда келтірілсе, онда қажетті қорғану шегінен шығу кезінде жасалған мұндай әрекет қылмыстық деп танылмайды және жазалануға жатпайды.

14. ҚК 102-бабында (қажетті қорғану шегінен шығу кезінде кісі өлтіру), 112-бабында (қажетті қорғану шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру) қарастырылған құқық бұзушылықтардың белгілері болғанда ғана қажетті қорғану шегінен шығу кезінде келтірілген зиян үшін жауаптылық туындайды. Бұл қажетті қорғану кезінде шабуыл жасаушының денсаулығына келтірілген шағын немесе ауырлығы орташа зиян қорғанушыны қылмыстық жауаптылыққа тартуға әкеп соқпайды дегенді білдіреді.

15. Қажетті қорғану кезінде, бірақ оның шегінен шығу арқылы жасалған әрекет үшін қылмыстық жауаптылық туралы мәселені шешуде ҚК 66-бабында бекітілген, мұндай адамдарды қылмыстық жауаптылықтан босататын ереженің маңызы зор. Қылмыстық заңның аталған нормасы қоғамға қауіпті қылмыстан болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажетті қорғану шегінен шыққан адамды істің мән-жайын ескере отырып, ақтамайтын негіздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігін қарастырады.

Аталған норманы қолданғанда, заң шығарушы, адамның үрейлену немесе қорқумен сипатталатын көңіл-күй жағдайын, сондай-ақ қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың әсерінен болған сасқалақтау салдарынан өзінің әрекетіне есеп бере алмауын қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз ретінде қарастыратынын және бұл мән-жайларды істің мән-жайларымен байланыстыратынын ескеру қажет. Демек, ҚК 66-бабы үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажетті қорғану шегінен шыққан адамды қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін екендігін қарастырады, бірақ бұл мән-жайларды адамды міндетті түрде дереу қылмыстық жауаптылықтан босатуға әкеп соқтыратын абсолютті жағдай деп санамайды, яғни ол факультативті болып табылады.

16. Шабуылға ұшыраған және қажетті қорғану кезінде қол сұғушыға зиян келтірген адамның қорқуы деп - оның өзіне жасалған қол сұғудан қатты үрейленуін, қатты қорқуын түсіну керек. Осыған ұқсас жағдайларда адамның көңіл-күйі аяқ астынан үрей, қорқыныш сезімінің пайда болуымен сипатталады. Қорғанушы адамның сасқалақтауы деп - оның қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан туындаған қорқу, үрейлену салдарынан аяқ астынан абыржуын, сасқалақтауын, ретсіз әрекеттер жасауын түсіну керек.

17. Қорғанушы қорқу, үрейлену немесе сасқалақтау жағдайында болды ма, оның осы жағдайы өзінің қорғану әрекеттерін бағалауына және қажетті қорғану шегінен шықпайтындай әрекет жасау қабілетіне әсер етті ме деген мәселелерді анықтау үшін психологиялық-психиатрлық сараптама жасап, оның қорытындысын басқа дәлелдемелермен және қоғамға қауіпті қол сұғушылық нәтижесінде қалыптасқан нақтылы жағдаймен және одан қорғану әрекеттерімен бірге бағалау қажет.

Осыған байланысты қорқу, үрейлену, сасқалақтау жағдайында қажетті қорғаныс шегінен шыққан адам қайсібір жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босатылатынын, ал басқа жағдайларда босатылмайтынын ескере отырып, әрбір нақты жағдайда құқық бұзушылықтың жасалуының мән-жайын (қол сұғушылықтың жасалу уақыты мен орнын, қол сұғушылар мен қорғанушылардың санын, шабуыл жасаушылардың шабуыл кезінде құралдар қолданған-қолданбағанын, тараптардың жасын, дене бітімін және психикалық жағдайын және т.с.с.) мұқият анықтау және айқындау қажет.

18. Шабуыл жасаушыға келтірілген зиянды бағалау кезінде қорғанушы адам қол сұғушылықтың салдарынан пайда болған толқу жағдайында ұдайы қауіптің сипатын нақты бағалап және соған мөлшерлес қорғану тәсілін таңдай алмайтынын ескеру қажет. Сондықтан қоғамға қауіпті қол сұғушылық кезінде қару есебінде қолданылған құралдардың шабуыл жасаушыдан қорғанушыға өтуі барлық жағдайларда да өздігінен қажетті қорғану шегінен шығуды білдірмейді. Мұндай жағдайларда шабуыл жасаушы мен қорғанушының бұдан кейінгі әрекеттерінің сипатын және басқа да мән-жайларын ескеру қажет.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

19. Қажетті қорғану шегінен шығу кезінде кісі өлтіру, денсаулыққа ауыр зиян келтіруді жан күйзелісі (аффект) жағдайында жасаған әрекеттерден ажырату қажет. Бұл орайда қажетті қорғану жағдайында, соның ішінде қажетті қорғану шегінен шыққанда да, айыпты қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан қорғануды көздейді, ал жан күйзелісі жағдайында өзін осындай күйге ұшыратқан адамға зиян келтіруді көздейді. Адамның осындай әрекеттер жасаған кездегі психикалық жағдайын анықтау үшін міндетті түрде психологиялық-психиатрлық сараптама жасап, оның қорытындысын басқа дәлелдемелермен бірге бағалау керек.

Егер айыпты қажетті қорғану шегінен шықса және осы кезде жәбірленушінің құқыққа қарсы әрекеттерінің әсерінен жан күйзелісі жағдайында болса, онда әрекетті салдарына қарай ҚК 102 немесе 112-баптарымен саралау қажет.

20. Қажетті қорғану шегінен шығу кезінде қасақана кісі өлтіру немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіру, тіпті ҚК 99-бабының екінші бөлігінде қарастырылған мән-жайлар болса да, тиісінше ҚК 102-бабының екінші бөлігі немесе ҚК 112-бабымен саралануға жатады.

21. Сотталушының қорғану жағдайында құқық бұзушылық жасағанын анықтағаннан кейін, сот үкімде жалпылама тұжырымдармен шектелмеуі керек, істің нақты мән-жайларын ескере отырып, кім және қандай қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасағанын, оның кімге қарсы бағытталғанын, оның сипаты мен жасалу тәсілін, шабуыл жасаушы немен қаруланғанын, қорғанушы қандай құралмен және қандай тәсілмен қорғанғанын және т.б. көрсетуі, сондай-ақ қорғану амалдарының қол сұғушылықтың сипаты мен қауіптілігіне сәйкессіздігі неден көрінетінін, яғни қажетті қорғану шегінен шығудың мәнін ашуы тиіс.

22. Қажетті қорғану шегінен шығу кезінде жасалған құқық бұзушылық туралы істерді қарағанда, соттар әрбір нақты жағдайда ҚК қарастырылған мән-жайлар болғанда сотталушыларды қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігі туралы мәселені талқылауы тиіс. Айыптау үкімін шығарған кезде соттар бас бостандығынан айырудан тыс жаза қолдану туралы мәселені талқылауы, оны қолданбау себебін үкімде дәлелдеуі қажет.

23. Қажетті қорғану шегінен шығу кезінде жасалған құқық бұзушылықтарға қатысты азаматтық талаптарды қарағанда Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 20-тарауының , Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі Ерекше бөлімінің 47-тарауының , Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 20 маусымдағы N 1 "Азаматтық талапты қылмыстық процесте қарау туралы" нормативтік қаулысының түсіндірулерін басшылыққа алу қажет.

Ескерту. 23-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

24. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға ортақ болып табылады және ресми жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Төрағасы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы

О применении законодательства о необходимой обороне

Нормативное постановление Верховного суда Республики Казахстан от 11 мая 2007 года N 2.

Сноска. По всему тексту:
цифры "96", "99", "109" заменены соответственно цифрами "99", "102", "112";
слова "преступления", "преступлений", "преступление", "преступлениях" заменены соответственно словами "уголовного правонарушения", "уголовных правонарушений", "уголовное правонарушение", "уголовных правонарушениях" в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

В связи с изменением уголовного законодательства Республики Казахстан, в целях обеспечения единообразия в применении уголовного законодательства о необходимой обороне, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

п о с т а н о в л я е т:

1. Необходимая оборона является неотъемлемым конституционным правом каждого на защиту от общественно опасных посягательств на жизнь, здоровье, имущество, жилище, собственность и другие охраняемые законом права и интересы человека. В этой связи, при производстве по делам о причинении смерти либо вреда здоровью необходимо учитывать положения статьи 32 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее - УК) о необходимой обороне и ее пределах и тщательно выяснять цель, мотив, форму вины, способ совершения уголовного правонарушения и другие обстоятельства, имеющие значение для правильной квалификации деяния.

2. Право на необходимую оборону имеют в равной степени все лица, независимо от их профессиональной или иной специальной подготовки и служебного положения, пола, возраста и других обстоятельств. Лицо обладает правом на необходимую оборону, независимо от того, на какой охраняемый законом объект совершено общественно опасное посягательство, принадлежит ли этот объект лично обороняющемуся или другим лицам, а также независимо от возможности избежать общественно опасного посягательства либо обратиться за помощью к другим лицам или государственным органам.

3. Для признания лица, находившимся в состоянии необходимой обороны, необходимо установить, что имело место совершение общественно опасного посягательства и что это посягательство послужило основанием совершения лицом действий, сопряженных с причинением смерти либо вреда здоровью нападавшему, для предотвращения или отражения этого посягательства.

Общественно опасным признается такое посягательство, которое направлено на причинение вреда социально значимым ценностям, обороняющегося лица или других лиц, интересы общества и государства, охраняемые законом. Соответственно и объектами защиты при необходимой обороне могут быть права человека, т.е. его жизнь, здоровье, половая неприкосновенность, честь и достоинство, собственность, жилище, земельный участок и другие права, принадлежащие как самому обороняющемуся, так и другим лицам, а также интересы общества и государства.

4. Посягательство, от которого человек вправе защищаться, может быть умышленным и неосторожным, оно может содержать состав уголовного правонарушения или не быть преступным, однако эти обстоятельства не влияют на право обороняющегося защищаться, поскольку обороняющийся в равной мере вправе защищаться от умышленного или неосторожного посягательства, исходящего от лица, подлежащего уголовной ответственности, и непосредственно от невменяемого или от лица, не достигшего возраста с которого наступает уголовная ответственность.

Причинение вреда может быть признано совершенным в состоянии необходимой обороны, если он причинен именно тому лицу, которое совершило общественно опасное посягательство (в том числе и в случаях использования им техники, животных, невменяемых, малолетних).

5. Необходимая оборона допустима не только тогда, когда умышленными или неосторожными действиями нападавшего уже причинен вред, но и тогда когда причинение вреда еще не начато, но создана реальная угроза его причинения (например, совершены приготовительные действия для осуществления посягательства и др.) или когда посягающий еще не закончил совершение противоправных действий (продолжает избивать, не успел вынести украденное из квартиры), а также и тогда, когда защита последовала непосредственно за актом посягательства, которое фактически было закончено, но по обстоятельствам дела для обороняющегося не был ясен момент его окончания. При оценке указанных ситуаций следует исходить из того, насколько явными были для обвиняемого моменты начала и окончания посягательства, мог ли он в конкретно сложившейся обстановке правильно оценить ситуацию.

6. Не может признаваться находившимся в состоянии необходимой обороны лицо, причинившее вред другому лицу в связи с совершением последним действий, формально содержащих признаки уголовного правонарушения, но в силу малозначительности не представлявших общественной опасности, а также лицо, которое своим поведением специально вызвало (спровоцировало) нападение, чтобы затем использовать эту ситуацию как повод для совершения противоправных действий (например, развязывание драки, учинение расправы, совершение акта мести и т.п.).

Если лицо, совершившее провокацию, реально не причинило вреда, то оснований расценивать ответные действия спровоцированного человека как совершенные в состоянии необходимой обороны не имеется. Такие действия влекут ответственность на общих основаниях.

Также не могут рассматриваться как необходимая оборона действия лица, направленные на противодействие тому, кто сам находился в состоянии необходимой обороны или действует правомерно в иных случаях (например, при задержании преступника).

7. Следует отличать необходимую оборону от мнимой обороны. При мнимой обороне общественно опасное посягательство фактически в реальности отсутствует, но обстановка происшествия дает основание обороняющемуся считать, что оно совершается и он в связи с этим ошибочно полагает, что действует против такого посягательства.

За вред, причиненный при мнимой обороне, уголовная ответственность наступает лишь при наличии следующих обстоятельств: 1) когда причинитель вреда в связи со сложившейся обстановкой обоснованно полагал, что он действует в состоянии необходимой обороны, но при этом превысил ее пределы; 2) когда при должной внимательности причинитель вреда мог правильно оценить обстановку и сделать вывод об отсутствии общественно опасного посягательства (например, увидел выходящего из квартиры соседей незнакомого человека с сумкой и подумав, что совершена кража, причинил вред, а потерпевший оказался родственником соседей).

В таких случаях лицо несет ответственность по правилам о фактической ошибке, т.е. за причинение вреда правоохраняемым объектам соответствующих лиц по неосторожности.

8. Причинение вреда лицу, которое в реальности не совершило, но по мнению обороняющегося, могло когда-либо совершить общественно опасное посягательство, не образует необходимой обороны, поскольку деяние направлено на причинение вреда неопределенному кругу лиц, а не на отражение конкретного общественно опасного посягательства, исходящего от определенного лица (например, причинение вреда случайно оказавшемуся рядом человеку в результате взрыва устройства, установленного хозяином сада для предотвращения хищения фруктов).

9. В соответствии с частью первой статьи 32 УК причинение в состоянии необходимой обороны вреда лицу, совершившему общественно опасное посягательство, не образует состава уголовного правонарушения и не влечет уголовную ответственность, если при этом не было допущено превышения пределов необходимой обороны.

Под превышением пределов необходимой обороны следует понимать умышленные действия, явно не соответствующие характеру и степени общественной опасности посягательства. Обязательным следствием таких действий по отражению или пресечению посягательства является причинение нападавшему явно чрезмерного, не вызываемого обстановкой вреда.

Для правильного установления пределов необходимой обороны и установления соответствия/несоответствия посягательства и защиты от него необходимо по каждому делу устанавливать и оценивать: характер посягательства, его общественную опасность, интенсивность посягательства, соответствие/несоответствие степени защиты нападению, сущность причиненного вреда посягавшему, очевидность (явность) чрезмерности причиненного вреда, обстановка, вызывающая/не вызывающая причинение такого вреда и др.

10. При оценке характера посягательства следует учитывать направленность действий нападающего, содержание причиняемого им вреда, который может быть физическим, имущественным или моральным.

Степень общественно опасного посягательства определяется его характером, а также активностью нападавших, их численностью, возрастными особенностями, наличием оружия и другими конкретными обстоятельствами.

11. Соответствие защиты характеру и степени общественной опасности посягательства предполагает, что обороняющийся должен учитывать реальное соотношение своих сил и сил нападающего и с учетом всех обстоятельств не должен допускать причинение вреда большего, чем это необходимо для пресечения посягательства. При этом несоответствие вреда, который умышленно причинен оборонявшимся, размеру и характеру вреда, причиненного нападавшим, или вреда, который мог быть им причинен, влечет уголовную ответственность лишь при явном, очевидном отсутствии надобности в причинении такого вреда для реализации права на защиту.

12. При оценке соответствия нападения и защиты следует учитывать части вторую и третью статьи 32 УК, предусматривающую случаи необходимой обороны, при которых причинение вреда посягавшему лицу не влечет уголовной ответственности. Направленность посягательства против жизни человека, а также вооруженность лица при посягательстве на иные охраняемые законом объекты законодателем предусмотрены в качестве обстоятельств, при которых причиненный вред посягавшему всегда признается соответствующим характеру и степени общественной опасности посягательства, независимо от характера причиненного вреда нападавшему. Такие деяния рассматриваются как совершенные в пределах необходимой обороны, и не влекут уголовной ответственности.

Под оружием, наличие которого у нападавшего является обстоятельством, исключающим превышение пределов необходимой обороны, следует признавать предметы, отнесенные Законом Республики Казахстан от 30 декабря 1998 года "О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия" к огнестрельному или холодному оружию, боеприпасам, с помощью которых может быть причинена смерть человеку.

При вооруженности нападавшего иными предметами, например, хозяйственно-бытового и иного назначения (молоток, топор, кухонный нож, распылители со слезоточивым или иным раздражающим веществом, камни, палки, кирпичи и т.п.), ответственность за причиненный вред исключается только при условии, что пределы необходимой обороны не были превышены.

Сноска. Пункт 12 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Уголовное законодательство Республики Казахстан устанавливает ответственность за причинение при необходимой обороне не всякого вреда, а только того, который причинен умышленными действиями. В этой связи, уголовного правонарушения, совершенные при превышении пределов необходимой обороны, с субъективной стороны характеризуются только умышленной формой вины. Если вред посягавшему был причинен в результате неосторожности, то преступность и наказуемость такого деяния исключается.

14. Ответственность за причинение вреда при необходимой обороне наступает только тогда, когда в деянии обороняющегося содержатся признаки уголовных правонарушений, предусмотренных статьями 102 УК (убийство, совершенное при превышении пределов необходимой обороны), 112 УК (причинение тяжкого вреда здоровью при превышении пределов необходимой обороны). Из этого следует, что причинение при превышении пределов необходимой обороны здоровью нападавшего вреда небольшой или средней тяжести уголовной ответственности не влечет.

15. Для решения вопроса об уголовной ответственности за деяние, совершенное при необходимой обороне, но с превышением ее пределов, важное значение имеет закрепленное в статье 66 УК положение об освобождении таких лиц от уголовной ответственности. Данная норма уголовного закона предусматривает возможность освобождения лица от уголовной ответственности по не реабилитирующим основаниям, если превышение пределов необходимой обороны было вызвано страхом, испугом или замешательством, возникшим у обороняющегося в связи с общественно опасным посягательством.

При применении данной нормы следует учитывать, что законодатель предусматривает в качестве основания освобождения лица от уголовной ответственности его эмоционально-психическое состояние, которое характеризуется страхом или испугом, а также неадекватность его действий в результате замешательства, вызванных общественно опасным посягательством, и эти обстоятельства связывает с обстоятельствами дела. Из этого следует, что статья 66 УК лишь допускает возможность освобождения лица, превысившего пределы необходимой обороны в результате страха, испуга или замешательства, от уголовной ответственности, но не предусматривает эти обстоятельства как абсолютное условие, влекущее обязательное, непременное освобождение лица от уголовной ответственности, т.е. является факультативной.

16. Под страхом лица, подвергшегося нападению и причинившего вред посягавшему при необходимой обороне, следует понимать очень сильный испуг, сильную боязнь лица в связи с совершенным на него посягательством. Эмоциональное состояние лица, как испуг, в аналогичных случаях характеризуется внезапным появлением у него чувства страха. Под замешательством оборонявшегося лица следует понимать его внезапное смятение, растерянность, беспорядочность его действий, обусловленные страхом, испугом, вызванными общественно опасным посягательством.

17. Для выяснения вопроса о том, находился ли обороняющийся в состоянии страха, испуга или замешательства, повлияло ли такое его состояние на способность оценить свои оборонительные действия и действовать в пределах необходимой обороны, необходимо проведение судебной психолого-психиатрической экспертизы, заключение которой надлежит оценивать в совокупности с другими доказательствами и конкретной обстановкой, сложившейся в результате совершения общественно опасного посягательства и действий по защите от него.

В этой связи, в каждом конкретном случае необходимо тщательно выяснять и устанавливать обстоятельства совершения уголовного правонарушения (время и место совершения посягательства, количество посягавших и оборонявшихся, наличие у нападавших предметов, используемых при нападении, возраст, физическое развитие и психическое состояние сторон и т.п.), имея в виду, что в зависимости от сложившейся обстановки в одних случаях лицо, превысившее пределы необходимой обороны в результате страха, испуга, замешательства, может быть освобождено от уголовной ответственности, а в других - нет.

18. При оценке обстановки, в которой причинен вред нападавшему, следует учитывать, что обороняющееся лицо в состоянии волнения, вызванного посягательством, не всегда может точно оценить характер опасности и избрать соразмерные средства защиты. Поэтому, сам по себе переход предметов, используемых при общественно опасном посягательстве в качестве оружия, от нападавшего к обороняющемуся не во всех случаях может свидетельствовать о превышении пределов необходимой обороны. В таких случаях следует учитывать характер последующих действий нападавшего и обороняющегося и другие обстоятельства.

Сноска. Пункт 18 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. Необходимо отграничивать убийство, причинение тяжкого вреда здоровью при превышении пределов необходимой обороны от таких же действий, совершенных в состоянии аффекта. При этом следует иметь в виду, что в состоянии необходимой обороны, в том числе и при превышении ее пределов, виновный руководствуется стремлением обеспечить защиту от общественно опасного посягательства, а в состоянии аффекта он действует с умыслом на причинение вреда лицу, совершившему деяние, вызвавшее аффект. Для определения психического состояния лица в момент совершения указанных деяний, обязательно проведение судебной психолого-психиатрической экспертизы, заключение которой необходимо оценивать в совокупности с другими доказательствами.

Если виновный превысил пределы необходимой обороны и при этом находился в состоянии сильного душевного волнения, вызванного противоправными действиями потерпевшего, то деяние следует признавать совершенным при превышении пределов необходимой обороны и в зависимости от наступивших последствий следует квалифицировать по статье 102 УК или статье 112 УК.

20. Совершение умышленного убийства или причинение тяжкого вреда здоровью при превышении пределов необходимой обороны даже при наличии обстоятельств, предусмотренных пунктами части второй статьи 99 УК, надлежит квалифицировать по статье 102 УК или, соответственно, по статье 112 УК.

21. Установив, что уголовное правонарушение подсудимым совершено в состоянии обороны, суд в приговоре не должен ограничиваться общими формулировками, а с учетом конкретных обстоятельств дела указывать, кем и какое общественно опасное посягательство было совершено, против кого оно было направлено, его характер и способ совершения, чем был вооружен нападавший, какими средствами и способами защищался подсудимый, и др., какими доказательствами это подтверждается, а также указывать, в чем выразилось несоответствие средств защиты характеру и опасности посягательства, указывающее на превышение пределов необходимой обороны.

22. При рассмотрении дел о уголовных правонарушениях, совершенных при превышении пределов необходимой обороны, суды в каждом конкретном случае должны обсуждать вопрос о возможности освобождения подсудимых от уголовной ответственности при наличии обстоятельств, предусмотренных УК. При вынесении обвинительного приговора с назначением наказания судам необходимо обсуждать вопрос о назначении наказания, не связанного с лишением свободы, его неприменение мотивировать в приговоре.

23. При рассмотрении гражданских исков, предъявленных по уголовным делам о уголовных правонарушениях, совершенных при превышении пределов необходимой обороны, следует руководствоваться нормами главы 20 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан, главы 47 Особенной части Гражданского кодекса Республики Казахстан, разъяснениями, данными в нормативном постановлении Верховного Суда Республики Казахстан N 1 от 20 июня 2005 года "О рассмотрении гражданского иска в уголовном процессе".

24. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан
Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания