ИПС "Әділет"

Жердің құқықтық қатынастарын реттейтін бірқатар заң актілерінің енгізілуіне, жерге жеке меншік институтының орнатылуына, жерді азаматтық айналымға түсіруге, экономикалық қатынастарына жаңа субъектілер пайда болуына байланысты, осыған орай, соттарда туындайтын мәселелер бойынша Жоғарғы Сот Пленумы қаулы етеді:

1. Жердің құқықтық қатынастарын реттейтін мәселелердің әртүрлі мерзімде енгізілген, Қазақстан Республикасының 1990 жылғы 16 қарашадағы Жер кодексі, 1991 жылғы 28 маусымдағы "Қазақстан Республикасының жер реформасы туралы", 1992 жылғы 14 қаңтардағы "Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындары мүліктерін жекешелендірудегі ерекшеліктер туралы", 1992 жылғы 28 маусымда өзгертулер мен толықтырулар енгізілген "Шаруа қожалықтары туралы" заңдарымен, 1996 жылғы 27 қаңтарда және 1997 жылы 21 қаңтарда өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен (Жалпы бөлім), 1997 жылғы 14 шілдеде өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар 1995 жылғы 22 желтоқсандағы "Жер туралы" Жарлығымен , 1998 жылғы 31 наурыздағы "Шаруа қожалығы (фермерлік) туралы" заңымен белгіленетініне соттардың назары аударылсын.

Осымен бірге бұл заңдардағы кейбір ережелердің сілтемелік сипатта екенін және 1994 жылғы 27 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Президентінің "Жер қатынасын реттеудің кейбір мәселелері туралы", 1994 жылғы 5 сәуірдегі " Жер қатынасын одан әрі жетілдіру туралы " Жарлықтарымен, 1992 жылғы 3 шілдедегі Жоғарғы Кеңестің "Бірлескен кәсіпорындардың, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдардың, шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың пайдалануына жер беру туралы Ережені бекіту туралы" қаулысымен, Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1994 жылғы 10 маусымдағы 611 -ші "Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру барысында жер үлесіне (пай) құқық беру тәртібін бекіту туралы", 1994 жылғы 14 маусымдағы 625 -ші "Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалардың жер учаскелерін өмір бойы мұраға қалдырып иелену құқығын, пайдалану құқығын немесе алу құқығын, сатып алу-сату тәртібін бекіту туралы", 1994 жылғы 9 наурыздағы 250 -ші "Ауылшаруашылық емес мақсатқа арналған қозғалымсыз субъектілік мүлікті жекешелендіру кезінде азаматтардың немесе заңды ұйымдардың жер учаскесін пайдалану немесе жалға алу құқығын алу тәртібін бекіту туралы", 1994 жылғы 30 тамыздағы 968-ші "Елді мекендердің шегінде мемлекеттік немесе қоғамдық мұқтаждар үшін жер учаскелерін иелену құқығы" пайдалану құқығы беру туралы мәселелерді көтеру мен қарау тәртібі туралы" қаулыларымен, тағы басқа осындай нормативтік құқықтық актілермен реттелетінін назарда ұстау керек.

Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар "Жер туралы" Жарлығының қабылдануына байланысты және оның жеке ережелерін жетілдіру жөнінде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті бірқатар құқықтық нормативтік актілер қабылдады, олардың тізімі Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар "Жер туралы" Жарлығын іске асыру шаралары туралы" 1995 жылғы 22 желтоқсандағы өкімінің 2-4-тармақтарында баяндалған.

Осы айтылғандарға байланысты жер дауларын реттейтін үлкен заңдылық массивін ескере келіп және заңды дұрыс әрі бірегей қалыпта қолдану мақсатында соттар әрбір іс бойынша тараптардың өзара қарым-қатынас сипатын, сондай-ақ даулы құқықтық қатынастардың пайда болған уақытын, заңдылық немесе басқа да нормативтік құқықтық актілерді дұрыс қолдану үшін тараптарды сотқа жүгінуге итермелеген іс-әрекеттерді немесе әрекетсіздікті тиянақтылықпен анықтаулары қажет.

2. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар "Жер туралы" Жарлығының 119-бабына сәйкес жерге құқықтық қатынастардан туындайтын барлық даулардың сотта қаралатыны түсіндірілсін. Жерге құқықтық қатынастар деп жер ресурстарын басқарумен, жекелеген субъектілерге жер учаскелерін бекітумен, жерге жекеменшіктік құқықтық және басқа да заттық құқықтарды жүзеге асырумен және қорғаумен байланысты жерді пайдалану және қорғау жөніндегі құқықтық қатынастарды түсіну керек.

Атап айтқанда, мынадай талаптардан туындайтын жер даулары сот қарауына жатады:

- мемлекеттік басқару және билік органдарының және жергілікті атқару органдарының жер учаскелерін алу және осыған байланысты келтірілген шығындарды өндіру туралы актілерді жарамсыз деп тану туралы ("Жер туралы" Жарлық, 4-бабының 5-тармағы, 115-бабы, ҚР АК-нің 267-бабы, Жалпы бөлім);

- ортақ жер пайдалану немесе жер учаскесіне ортақ меншікті пайдалану тәртібін анықтау туралы ("Жер туралы" Жарлық, 18-бабының 6-тармағы);

- ортақ үлестік немесе бірлескен меншіктегі ортақ үлес немесе бірлескен жер пайдалану жер учаскесін иелену, пайдалану, билік ету және бөлу тәртібін анықтау туралы ("Жер туралы" Жарлық, 20-бабының 3-тармағы, 21-23-баптары);

- елді мекендердегі жалпы мақсаттағы жерлерді пайдаланудағы кедергілерді жою туралы ("Жер туралы" Жарлық, 82-бабының 7-тармағы);

- адал алушыдан жер учаскесін қайтару туралы (ҚР АК-нің 261-бабы);

- иеліктен айыруға жатпайтын бұзушылықты жою туралы жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар ("Жер туралы" Жарлықтың 115-бабы, ҚР АК-нің 264-бабы, Жалпы бөлім);

- сервитутты белгілеу немесе тоқтату туралы, сондай-ақ жергілікті атқарушы органның соның негізінде сервитут белгілеген актісін жарамсыз деп тану туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 47, 54-баптары);

- мемлекеттік органдардың өтінішімен мемлекеттік мұқтаждыққа жер учаскесін сатып алуға мәжбүр ету туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 67-бабы);

- белгілі бір мақсатқа пайдаланылмаған және заңды бұзу арқылы пайдаланылған жер учаскесін алу туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 73-бабы);

- жер учаскесіне меншіктік құқықты тану және өзгенің заңсыз иеленуінен талап ету туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 115-бабы, ҚР АК-нің 259, 260-баптары, Жалпы бөлім);

- жерді мемлекет мұқтажы үшін алумен (сатып алумен) байланысты шығындардың өтелуі туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 116-бабы);

- жер пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне байланысты, меншік немесе жер пайдалану құқығының шектелуі жағдайында келтірілген шығынның өтелуі туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 116-бабы);

- топырақ құнарлылығының бұзылуына, су режимінің нашарлауына әкеліп соқтыратын ауылшаруашылық дақылдары мен өсімдіктеріне зиянды заттар бөліп шығаратын объектілерді салу мен оларды пайдалану салдарынан жер сапасы нашарлаған жағдайда шығындардың өтелуі туралы ("Жер туралы" Жарлықтың 116-бабы);

- жердің құқықтық қатынастарын реттейтін басқа да заң актілері.

3. Соттар талап арыздарын қабылдау кезінде жер дауларының сотта қаралуға жататынына назар аударуы және "Қазақстан Республикасы төрелік соттарының шаруашылық дауларын шешу тәртібі туралы" Заңының 14-бабына сәйкес, тараптар ретінде заңды тұлғалар шығып отырған облыстардағы және Алматы қаласындағы соттардың шаруашылық істері жөніндегі алқаларында істер қаралуы тиіс. Барлық қалған жағдайларда, егер тараптардың бір жағы жеке адам болса, Азаматтық-іс жүргізу кодексінің 18-бабына сәйкес аудандық (қалалық) сотта шешуге жатады.

Шаруа қожалығы ие өндірістік кооператив немесе шаруашылық серіктестігі болып қайта құрылып заңды тұлға мәртебесіне жағдайдан басқа кезде, аудандық (қалалық) сотта жер даулары шаруа қожалықтарының қатысуымен қаралады (ҚР АК-нің 226-бабы, Жалпы бөлім). Осы жағдайда, дау облыстық және Алматы қалалық соттарының шаруашылық істер жөніндегі алқаларында қаралады.

4. Облыстардың және Алматы қалалық соттарының шаруашылық істері жөніндегі алқалары сот талқылауына істерді дайындау және талап ету арыздарын қабылдау барысында тараптардың сотқа дейін дауды реттеу тәртібін сақтағанын тексеруі қажет. Ол жоқ болған жағдайда "Төрелік соттардың шаруашылық дауларын шешу тәртібі туралы" Заңның 78-бабына сәйкес талап ету арызы қайтарылуға жатады.

Сонымен бірге, 1990 жылғы 16 қарашадағы Қазақстан Республикасының Жер кодексінің жұмыс істеп тұрған кезінде пайда болған жер даулары бойынша (Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 190-бабы) дауларды алдын ала сотқа дейінгі реттеу талап етілмейді.

5. Жерді құқықтық пайдалану, иелену мен басқаруына байланысты азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделері сот тарапынан қорғауына жатады. Осыған байланысты тараптар сотқа дау тудырып отырған жер учаскесіне оның тиістілігі туралы куәландыратын құқық белгілеуші және басқа да құжаттар ұсынуы керек.

Атап айтқанда, мұндай құжаттарға жерді ұдайы пайдалануға құқық беретін мемлекеттік акт, жер учаскесіне жеке меншік құқығы, жерді жалға алу шарты, жер үлесіне құқықтығы туралы куәлік (жеке тұлғалар үшін, мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру немесе шаруа қожалығын құру үшін одан шыққан жағдайында жер алған жеке тұлғалар үшін), жер учаскесінің нағыз жоспарын, әрбір меншік иесінің үлесі көрсетілген үйдің және басқа құрылыстардың техникалық төлқұжаты, жер учаскесін ортақ пайдалану тәртібі туралы келісімі, нормативтік-құқықтық акт, жер учаскесіне сервитутты белгілеуді куәландыратын жергілікті атқару органының актісі немесе тараптардың келісімі, жер салығын төлегендігі немесе жалға төлемі, тағы басқалар жатады.

6. Жер дауларын реттейтін нормативтік актілердің жоқ болуы немесе оны шешу үшін талапкер сотқа жүгінген, осыған байланысты мүліктік қатынастар талап арызды қабылдамауға және қарамауға негіз болып табылмайды. Бұл жағдайда Төрелік соттардың шаруашылық дауларын шешу тәртібі туралы Заңының 11-бабына, АІЖК-нің 10-бабына сәйкес ұқсас қатынастарды реттейтін, ал ондай заң болмаған жағдайда қолданыстағы заңдардың ортақ бастауы мен мағынасынан шығару керек.

7. Сот жекешелендірілген мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорнының қызметкеріне жер үлесін бөлуде одан бас тартуының заңдылығы мен негізділігін тексере келіп, сот азаматтың учаске алуға талаптануына негіздің бар-жоқтығын анықтауы керек. Осыдан келіп, жекешелендірілетін кәсіпорын қызметкеріне немесе оның құрамынан шығатын тұлғаға тиесілі орташа жер үлесін анықтау үшін соттар "Жер реформасы туралы" Заңның 14-бабын назарға алуы және тараптардан орташа жер үлесі көлемін анықтайтын жергілікті атқарушы органдар бекіткен еңбек ұжымы шешімін ұсынуды талап етуі тиіс.

Сонымен бірге, ауылшаруашылық өндіріс алып жүруі үшін жер үлесін алу құқығына шаруашылық қызметкерлері ғана емес, зейнеткерлікке шығуына байланысты еңбек қатынастарын тоқтатқан азаматтардың, сондай-ақ осы шаруашылықтың өндірістік және әлеуметтік-мәдени салаларында жұмыс істейтін және соның аумағында тұратын тұлғалардың да ие екенін соттар ескеруі тиіс.

Сонымен қатар кәсіпорын санының немесе штаттың қысқартылуына, оның жойылуына байланысты босатылған қызметкерлер, сондай-ақ осы кәсіпорында еңбек жарақаты себебінен мүгедек болып табылатындар да жер үлесін алуға талаптануға құқылы. Жер үлесін алу үшін аталған тұлғаларды кіргізу туралы мәселе шаруашылықтың еңбек ұжымына шешіледі.

Жер үлесін бөліп беруден бас тартылған жағдайда шаруашылық еңбек ұжымының шешімі сотқа шағымдануға жатуы мүмкін.

8. Шаруа қожалығын немесе басқа да ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыруға тілек білдірген қызметкерге жер үлесін бөлумен байланысты дауларды шешу барысында соттар ұжымшар, кеңшар және басқа да мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындары қызметкерлерінің жер құқығымен бірге осы шаруашылықта жұмыс істейтін бір адамға келетін заттар үлесін алуға құқығы бар екенін назарға алуы тиіс. Бұл жерде жекешелендірілетін кәсіпорын құрамынан шыққан қызметкердің кіріс есебінен құрылған және ұжымға қайтарымсыз берілген заттар құнының үлесіне, сондай-ақ қалдық немесе баланстық құны бойынша еңбек ұжымының сатып алуына жататын кәсіпорын заттарындағы үлесін алуына құқығы бар.

Сонымен қатар, қызметкер кәсіпорын құрамынан шыққан сәтінде кәсіпорын тапқан табыс үлесіне талаптануға құқықты.

9. Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 9 наурыздағы 1585-ші "Директорлар меншігіне кеңшар мүлігінің бір бөлігін беру туралы" Жарлығына сәйкес жүзеге асырылатын, аталған кәсіпорындардың қызметкерлері өздерінің мүліктік үлестерін сата алады, бере алады және осы үлесінің (пайының) ауыл шаруашылық үлесіне пайдаланылуы үшін екі жақты келісім шартымен осы кәсіпорындардағы еңбек ұжымының басқа мүшелеріне жер үлесіне (пайына) құқығын ұсына алады.

Осы айтылғандарға байланысты, соттар жер үлесіне құқығын ұсынудың заңдылығын және негізділігін, 1994 жылғы 10 маусымдағы Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 661-ші қаулысына сәйкес оны рәсімдеудің белгіленген тәртібінің сақталуын тексеруі тиіс.

10. Жерге келтірілген залалдың өтелуі және шығынның көлемі мен ауқымын анықтау туралы талапты ұсыну кезінде талап етуші келтірілген зиянның сипатын анықтауы, топырақ құнарлылығының ластануына немесе бұзылуына ұшыраған жердің сандық және сапалық құрамы туралы талап қоюды негіздейтін жерге орналастырушы органдардан топырақ бонитетінің баллы және басқа да дәлелдер туралы мәліметтер ұсынуы тиіс. Ұсынылған есептерді тексере отырып, соттар 1997 жылғы 4 наурыздағы "Ауыл және орман шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мақсатқа пайдаланылатын ауылшаруашылық және орман алқаптарын алу кезіндегі ауылшаруашылық және орман шаруашылығы өндірісінің шығысын және жер иелеріне, жер пайдаланушыларына келтірген шығынды өтеуге жататынын анықтау тәртібі туралы ережені бекіту туралы" 299-шы қаулысын басшылыққа алуы тиіс.

Сонымен бірге, соттар осы нормативтік құқықтық акт қабылданғанға дейін 1993 жылғы 30 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің "Ауыл шаруашылық емес мұқтаждар үшін ауыл шаруашылық алқабын алу кезінде ауыл шаруашылық өндірісінің шығысын және жер иелеріне, жер пайдаланушыларына, жалгерлерге келтірілген шығындарды өтеу тәртібі туралы ережені бекіту туралы" 978-ші қаулысының жұмыс істегенін назарда ұстауы қажет.

11. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар "Жер туралы" Жарлығының 116-бабында көрсетілген негіздер бойынша меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды өтеу туралы талаптарды қарау кезінде соттар шығындардың оларды келтірушілер есебінен өтелетінін ескеруі тиіс. Мемлекеттік органның шешімі салдарынан шығын келтірілген жағдайда шығын тиісті бюджет қаражаты есебінен өтеледі.

Бұл арада меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды өтеудің ерекшеліктері жер заңдылығымен белгіленгенін ескеру қажет.

12. Ортақ жер учаскесін пайдалану тәртібін анықтаумен байланысты дауларды шешу кезінде сот жер учаскесінің ортақ меншікте немесе ортақ жер пайдалануда болуы мүмкіндігін назарда ұстауы тиіс. Өз кезегінде, жер учаскесіне ортақ меншік немесе жерді ортақтаса пайдалануда әрбір меншік иесінің және жер пайдаланушының үлесін анықтау немесе үлестер анықталмайтын ортақ бірлескен меншіктің немесе бірлесе жер пайдаланудың үлестік меншік немесе үлестік жер пайдалану нысанында болады ("Жер туралы" Жарлықтың 19-бабы).

Осы ережелерді ескере келіп, соттар жер учаскесін бөлу немесе оларды пайдалану тәртібі туралы талаптарды қарау кезінде "Жер туралы" Жарлықтың 20-24-баптарында белгіленген ерекшеліктерді ескеруі тиіс.

Сонымен бірге, шаруа қожалығы мүшесінің оның құрамынан шыққан кезіндегі жер учаскесін бөлумен байланысты талаптарды қарау барысында соттар, шаруа қожалығына берілген жер учаскесінің, егер келісімде басқа көрсетілмесе, ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік жер пайдалану құқығында екенін ескеруі керек. Осыған байланысты соттар, "Жер туралы" Жарлықтың 20-23-баптарына сәйкес жер учаскесін бөлу туралы мәселені шешу үшін жер учаскесіне меншік немесе жер пайдалану нысанын, шаруа қожалықтары мүшелерінің арасындағы келісім шарттарын және басқа да жағдайларды айқындап алуы тиіс.

Жер учаскесін бөлу туралы тараптар келісімінің жоқ болған жағдайында шаруа қожалығының мүшесіне тиесілі жер учаскесінің бір бөлігі ақшалай толтырылады ("Шаруа (фермерлік) қожалығы туралы" Заңның 9-бабы).

13. Ортақ учаскені пайдалану тәртібі қосалқы иелер арасында ертерек анықталғаннан кейін туындаған ортақ бірлескен меншік немесе ортақ бірлескен жер пайдалану құқығына жер учаскесін пайдалану тәртібі туралы талаптарды шешу кезінде соттар мыналарды назарда ұстауы тиіс:

- қосалқы жер иелері бірінің жанама құрылыс, үстеме құрылыс немесе қайта құрылыс жолымен үйге ортақ меншіктегі өз үлесін арттыруы өздігінен ортақ бірлескен меншіктегі немесе ортақ бірлескен жер пайдаланудағы жер учаскесінің көлемін өзгерту үшін негіз болып табылмайды;

- меншік иелерінің бірі басқа бір меншік иесін тұрғын үй бөлігінен шеттеткен, оның ішінде бір бөлігінің мұрагерлік, сыйға тарту немесе басқа түрде өтуі жағдайында, егер үйдің басқа меншік иесінің құқығы кемсітілмесе, пайдалану тәртібі жаңадан анықталуы мүмкін;

- егер меншік иесінің біреуі өзіне тиесілі үйдің құрылыс бөлігін үшінші жақтың пайдасына шеттететін болса, онда бұрын белгіленген жер учаскесін пайдалану тәртібі жаңа меншік иесі үшін де міндетті болады ("Тұрақ-жай қатынастары туралы" Заңның 19-бабы).

14. Жеке үй құрылысының ортақ жер учаскесін пайдалану тәртібін анықтау туралы даулар бойынша шешім шығару кезінде соттар шешімнің қорытынды бөлігінде мыналарды көрсетуі керек:

- әрбір тараптардың беретін учаскелерінің көлемі мен шекарасы;

- ортақ пайдаланатын жер учаскесінің көлемі мен шекарасы;

- үйге, қора-қопсы құрылыстарына және басқа назар аударуға тұрарлық жағдайларда учаске арқылы өтетін өткелдің көлемі мен шекарасы.

Сонымен бірге, жер учаскесін кондоминиумның жеке мүшесіне бөліп беруге болмайды, өйткені "Жер туралы" Жарлықтың 26-бабына, "Тұрғын-жай қатынастары туралы" Заңның 31-бабына сәйкес кондоминиумның құрамына кіретін жер учаскесі оған қатысушылардың ортақ үлестік меншік құқығына жатады және табиғи күйде бөлінбейді (мүдделі үлес). Бұл арада әрбір меншік иесі немесе үйді тұрақты пайдаланушы (жалдаушы) тек өзінің қарапайым тұрмыстық мұқтажын қанағаттандыруға құқықты.

15. Өз бетімен басып алған жерді қайтару және өз бетімен тұрғызылған құрылыстарды бұзу талаптарын қараған кезде соттар өз бетімен салынған құрылыстың заңда белгіленген тәртіпте бұл мақсатқа арналмаған жер учаскелерінде тұрғызылған, сондай-ақ бұған қажетті рұқсат алынбай салынған тұрғын үй, басқа құрылыстар, ғимараттар немесе қозғалмайтын мүлік болып табылатынын ескеруі керек.

ҚР АК-тың 244-бабындағы 3-4-тармақтарында көзделген басқа жағдайларды қоспағанда, өз бетімен салынған құрылысты оны жүзеге асырған тұлғаның өзі немесе соның есебінен бұзылуға жатады.

Егер осы жер учаскесі белгіленген тәртіп бойынша осы тұлғаға тұрғызылған құрылысты орналастыруға берілетін болса, сонымен бірге құқықты меншік иесінің өз бетімен құрылыс салуы, соттың құрылысты жүзеге асырған тұлғаны тануы мүмкін. Сондықтан осындай мәселелерді шешу кезінде соттар жер учаскесін заңдастыру мүмкіндігі туралы сәйкестендірілген мемлекеттік органдардың пікірін анықтауы тиіс, өз бетімен құрылыс салу мына жағдайда танылмайды: мәселен, заңмен қорғалған басқа тұлғалардың құқықтары бұзылса немесе азаматтардың өмірі мен денсаулықтарына қатер төндірсе.

16. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 47-бап 1-бөліміне сәйкес, қозғалымсыз мүлікке, жер учаскелері, ғимарат, құрылыс, көп жылдық егістіктер және жермен тығыз байланысты, сол сияқты объектілерді олардың міндеттеріне қарай сәйкестей отырып, шығынсыз тасымалдау мүмкіндігі болмаған мүліктер жатады. Жер дауларын қарау кезінде соттар осыдан шығатын қорытындыны ескеруі тиіс, жер учаскелері мүлік құқықтары міндетті мемлекеттік тіркеуге жататындығын әйтпесе Қ.Р.А.К 118-бабы мен "Қозғалмайтын мүліктерді мемлекеттік тіркеу құқығы туралы" жарлығының 2-бабы бойынша көрсетілген құқықтар пайда болды деп есептемейді.

Сонымен бірге мынаны ескеру керек, тіркеу органдары 1997 жылғы 15-тамыздағы Үкімет қаулысымен құрылған, осы құрылғанға дейін құқық иелері жерге тіркеу құқығына мүмкіндігі болмады, сондықтан, жер учаскесін және осы мүлік құқығын тіркеу туралы талабы құқық иелеріне тек қана Әділет Министрлігінде тіркеу органдарының құрылу кезеңінен ұсынылуы тиіс.

17. Жерді белгіленбеген мақсатта пайдалануы барысында оларды бүлдірудің алдын алу, ластау, өз бетінше басып алу, белгіленген заң тәртібін бұзып бөлу және алып қою, соттарға берілген іс категориясын қарау кезінде жер дауларын туғызатын себептерді анықтауы тиіс және мемлекеттік органдар мен жергілікті атқарушы билік органдарының жер ресурстарын басқарудағы қызметтік кемшіліктерімен бұзушылықтарға көңіл аударып дұрыс жеке ұйғарым шығаруы қажет. Осымен бір мезгілде соттарға үнемі жер қатынастарына байланысты істер бойынша сот тәжірибесін зерттеп, жинақтауы қажет.

Осы қаулы жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сот Төрағасы
Пленумының
Хатшысы:
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы

Сноска. Постановление Пленума Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая 1998 года N 2 утратило силу нормативным постановлением Верховного суда РК от 16 июля 2007 года N 6 .

      В связи с введением в действие ряда законодательных актов, регламентирующих земельные правоотношения, установлением института частной собственности на землю и вовлечением земли в гражданский оборот, появлением новых субъектов экономических отношений и возникающими в связи с этим у судов вопросами, Пленум Верховного суда ПОСТАНОВЛЯЕТ:
      1. Обратить внимание судов на то, что вопросы, регулирующие земельные правоотношения, регламентируются рядом законодательных актов, введенных в действие в разные сроки: Земельным кодексом Республики Казахстан от 16 ноября 1990 года, законами "О земельной реформе в Республике Казахстан" от 28 июня 1991 года Z911400_ , "0б особенностях приватизации имущества государственных сельскохозяйственных предприятий" от 14 января 1992 года Z922400_ , "О крестьянском хозяйстве" Z901700_ с изменениями и дополнениями от 28 июня 1992 года, Гражданским кодексом Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года K941000_ с изменениями и дополнениями от 27 января 1996 года и от 21 января 1997 года. Указом Президента Республики Казахстан, имеющим силу Закона "0 земле" от 22 декабря 1995 года U952717_ с изменениями и дополнениями от 14 июля 1997 года, Законом "0 крестьянском (фермерском) хозяйстве" от 31 марта 1998 года Z980214_ .
      Одновременно с этим, следует иметь ввиду, что некоторые положения этих законов носят отсылочный характер и регулируются иными нормативными правовыми актами, такими как: Указы Президента Республики Казахстан "О некоторых вопросах регулирования земельных отношений" от 24 января 1994 года U941516_ , "О дальнейшем совершенствовании земельных отношений " от 5 апреля 1994 года U941639_ , Постановление Верховного Совета от 3 июля 1992 года B922800_ "Об утверждении Положения о порядке предоставления земель в пользование совместным предприятиям, международным объединениям и организациям, иностранным юридическим лицам и гражданам". Постановления Кабинета Министров Республики Казахстан "Об утверждении порядка уступки права на земельную долю (пай) при приватизации государственных сельскохозяйственных предприятий " от 10 июня 1994 года № 611 P940611_ , "Об утверждении порядка купли-продажи гражданами и юридическими лицами Республики Казахстан права пожизненного наследуемого владения, права пользования либо права аренды земельных участков" от 14 июня 1994 года № 625 P940625_ , "0б утверждении порядка приобретения гражданином или юридическим лицом права пользования либо аренды земельного участка при приватизации недвижимого имущества несельскохозяйственного назначения" от 9 марта 1994 года № 250 P940250_ , "0б утверждении Положения о порядке возбуждения и рассмотрения ходатайств о предоставлении права на владение, права на пользование либо права на аренду земельных участков для государственных или общественных нужд в черте населенных пунктов" от 30 августа 1994 года № 968 P940968_ и другими.
      Кроме того, в связи с принятием Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона, " О земле" и в развитие его отдельных положений Кабинетом Министров Республики Казахстан принят ряд нормативных правовых актов, перечень которых изложен в п. 2-4 распоряжения Президента Республики Казахстан "0 мерах по реализации Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона, "О земле" от 22 декабря 1995 года № 2718" N952718_ .
      В связи с изложенным, учитывая большой законодательный массив, регламентирующий земельные споры и в целях правильного и единообразного применения законодательства, судам необходимо по каждому делу тщательно выяснять характер взаимоотношений сторон, а также время возникновения спорных правоотношений, действий или бездействий, повлекшие обращение стороны в суд для правильного применения законодательного или иного нормативного правового акта.
      2. Разъяснить, что в соответствии со ст. 119 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона, "О земле" все споры, вытекающие из земельных правоотношений, рассматриваются судом. Под земельными правоотношениями, следует понимать правоотношения по использованию и охране земли, связанные с управлением земельными ресурсами, закреплением земельных участков за отдельными субъектами, с осуществлением и защитой права собственности на землю и иных вещных прав.
      В частности, судам подведомственны земельные споры вытекающие из требований:
      - о признании недействительными актов органов государственного управления и власти и местных исполнительных органов об изъятии земельных участков и взыскании причиненных в связи с этим убытков (п. 5 ст. 4, ст. 115 Указа "О земле", ст. 267 ГК РК Общая часть);
      - об определении порядка общего землепользования или пользования общей собственностью на земельный участок (п. 6 ст. 18 Указа "О земле");
      - об определении порядка владения, пользования, распоряжения и раздела земельного участка, находящегося в общей долевой или совместной собственности, общем долевом или совместном землепользовании (п. 3 ст. 20, ст. 21-23 Указа "О земле");
      - об устранении препятствий в пользовании землями общего назначения в населенных пунктах (ст. 82 п. 7 Указа "О земле");
      - о возврате земельного участка, находящегося у добросовестного приобретателя (ст. 261 ГК РК Общая часть);
      - собственников земельных участков и землепользователей об устранении нарушений, не соединенных с лишением владения (ст. 115 Указа "О земле", ст. 264 ГК РК Общая часть);
      - об установлении или прекращении сервитута, а также о признании недействительным акта местного исполнительного органа, на основании которого установлен сервитут (ст. 47, 54 Указа "О земле");
      - о принудительном выкупе земельного участка для государственных надобностей, заявленные государственными органами (ст. 67 Указа "О земле");
      - об изъятии земельного участка, используемого не по назначению и используемого с нарушением законодательства (ст. 73 Указа "О земле");
      - о признании права собственности на земельный участок и истребовании его из чужого незаконного владения (ст. 115 Указа "О земле", ст. 259, 260 ГК РК Общая часть);
      - о взыскании убытков в связи с изъятием (выкупом) земель для государственных нужд ( ст. 116 Указа "О земле");
      - о возмещении убытков в результате ограничения права собственности или землепользования в связи с установлением особого режима землепользования (ст. 11б Указа "О земле");
      - о возмещении ущерба земле, причиненного в результате строительства и эксплуатации объектов, приводящих к нарушению плодородия почвы, ухудшающих водный режим, выделяющих вредные для сельскохозяйственных культур и насаждений вещества (ст. 116 Указа "О земле");
      - других законодательных актов, регламентирующих земельные правоотношения.
      3. При принятии исковых заявлений судам необходимо обращать внимание на подсудность земельных споров и учитывать, что в соответствии со ст. 14 Закона "О порядке разрешения хозяйственных споров арбитражными судами Республики Казахстан" Z927000_ коллегиям по хозяйственным делам областных судов и г. Алматы, рассматриваются дела, где сторонами выступают юридические лица. Во всех остальных случаях, когда одной из сторон является физическое лицо, спор подлежит разрешению в районном (городском) суде в соответствии со ст.18 ГПК.
      В районном (городском) суде рассматриваются земельные споры с участием крестьянских хозяйств, за исключением случаев, когда крестьянское хозяйство преобразовано в производственный кооператив или хозяйственное товарищество, обладающее статусом юридического лица (ст. 226 ГК РК Общая часть). В этом случае, спор подсуден коллегиям но хозяйственным делам областных судов и г. Алматы.
      4. Коллегиям но хозяйственным делам областных судов и г. Алматы при подготовке дела к судебному разбирательству и принятии исковых заявлений необходимо проверять соблюдение сторонами досудебного порядка урегулирования спора. В случае отсутствия такового, исковое заявление подлежит возврату в соответствии со ст. 78 Закона "О порядке разрешения хозяйственных споров арбитражными судами".
      Вместе с тем, следует иметь в ввиду, что по земельным спорам, возникшим в период действия Земельного кодекса Республики Казахстан от 16 ноября 1990 года (ст. 190 Земельного кодекса Республики Казахстан), предварительное досудебное урегулирование споров не требуется.
       5. Судебной защите подлежат права и интересы граждан и юридических лиц, связанные с правомерным пользованием, владением и распоряжением землей. В связи с этим, стороны должны предоставить суду правоустанавливающие и иные документы на оспариваемый земельный участок, свидетельствующие о принадлежности земельного участка.
      В частности, такими документами являются государственный акт на право постоянного пользования, право частной собственности на земельный участок, договор аренды земли, свидетельство о праве на земельную долю ( для физических лиц, получивших землю в результате приватизации государственного сельскохозяйственного предприятия или выходе из него для образования крестьянского хозяйства), план земельного участка в натуре, технический паспорт дома и иного строения с указанием доли каждого собственника, соглашение о порядке пользования общим земельным участком, нормативноправовой акт, акт местного исполнительного органа или соглашение сторон, свидетельствующие об установлении сервитута на земельный участок, платежные документы об уплате земельного налога или арендной платы и другие.
      6. Отсутствие нормативного акта, регулирующего земельный спор или связанные с ним имущественные отношения, за разрешением которых истец обратился в суд, не является основанием для отказа в приеме и рассмотрении искового заявления. В этом случае, суд в соответствии со ст. 11 Закона "0 порядке разрешения хозяйственных споров арбитражными судами", ст. 10 ГПК применяет законодательство, регулирующее сходные отношения, а при отсутствии такого закона исходит из общих начал и смысла действующего законодательства.
      7. Проверяя законность и обоснованность отказа в выделе земельной доли работнику приватизируемых государственных сельскохозяйственных предприятий, суд должен выяснить, имеются ли основания, при наличии которых гражданин может претендовать на получение участка. При этом, суды для определения средней земельной доли, причитающейся работнику приватизируемого предприятия или лицу, выходящему из его состава, должны принимать во внимание ст. 14 Закона "О земельной реформе" и требовать у сторон предоставления решения трудового коллектива, утвержденного местными органами исполнительной власти, определяющее размер средней земельной доли.
      Вместе с тем, суды должны учитывать, что правом получения земельной доли для ведения сельскохозяйственного производства обладают не только работники хозяйства, но и граждане, прекратившие трудовые отношения в связи с выходом на пенсию, а также лица, занятые в производственной и социально-культурной сферах обслуживания данного хозяйства и проживающие на его территории.
      В то же время, работники, уволенные по сокращению численности или штата предприятия, его ликвидации, а также являющиеся инвалидами, вследствие трудового увечья, полученного на данном предприятии, вправе претендовать на получение земельной доли. Вопрос о включении указанных лиц для получения земельной доли решается трудовым коллективом хозяйства.
      В случае отказа в выделении земельной доли, решение трудового коллектива хозяйства может быть обжаловано в суд.
      8. При разрешении споров, связанных с выделом земельной доли работнику, изъявившему желание организовать крестьянское хозяйство или иное сельскохозяйственное производство, суды должны принимать во внимание, что наряду с правом получения земли, работники колхозов, совхозов и других государственных сельскохозяйственных предприятий имеют право на приобретение доли имущества, приходящейся на одного работающего в данном хозяйстве. При этом, работник вышедший из состава приватизируемого предприятия, имеет право на долю стоимости имущества, созданного за счет прибыли и переданного коллективу безвозмездно, а также право на приобретение доли имущества предприятия, подлежащего выкупу трудовым коллективом по остаточной или балансовой стоимости.
      Кроме того, работник вправе претендовать и на долю прибыли, наработанной предприятием на момент выхода его из состава предприятия.
      9. При приватизации государственных сельскохозяйственных предприятий, осуществляемой в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 9 марта 1994 года № 1585 U941585_ "0 передаче части имущества совхозов в собственность директоров", работники указанных предприятий могут продавать, передавать свои имущественные доли и уступать права на земельную долю (пай) другим членам трудового коллектива этого предприятия на условиях двухсторонней договоренности для использования этой доли (пая) в сельскохозяйственном производстве.
      В связи с изложенным, суды должны проверять законность и обоснованность уступки права на земельную долю, соблюдение установленного порядка его оформления в соответствии с Постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 10 июня 1994 года № 611.
      10. При предъявлении исков о возмещении причиненного вреда земле и определении размера и объема убытков, истец должен определить характер причиненного ущерба, представить данные о количественном и качественном составе земель, подвергшихся загрязнению или порче, сведения от землеустроительных органов о балле бонитета почвы и другие доказательства, обосновывающие исковые требования. Проверяя представленные расчеты, суды должны руководствоваться Постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 4 марта 1997 года № 299 P970299_ "0б утверждении Положения о порядке определения подлежащих возмещению потерь сельскохозяйственного и лесохозяйственного производства и убытков, причиненных собственникам или землепользователям при изъятии сельскохозяйственных и лесных угодий для использования их в целях, не связанных с ведением сельского и лесного хозяйства."
      Вместе с тем, судам необходимо иметь в виду, что до принятия данного нормативного правового акта, действовало Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 30 сентября 1993 года № 978 P930978_ "0б утверждении Положения о порядке возмещения убытков землевладельцам, землепользователям, арендаторам и потерь сельскохозяйственного производства при изъятии сельскохозяйственных угодий для несельскохозяйственных нужд".
      11. При рассмотрении исков о возмещении убытков, причиненных собственникам или землепользователям по основаниям, предусмотренным ст. 116 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона "0 земле", суды должны исходить из того, что убытки возмещаются за счет их причинителя. В случае, когда убытки причинены вследствие неправомерного решения государственного органа, они возмещаются за счет средств соответствующего бюджета.
      При этом, необходимо учитывать, что земельным законодательством установлены особенности возмещения убытков собственникам и землепользователям. Поэтому, суды, принимая во внимание специфику земельноправовых отношений и определяя порядок возмещения убытков, должны руководствоваться положениями ст. 117 Указа "О земле" и общими положениями гражданского законодательства.
      12. При разрешении споров, связанных с определением порядка пользования общим земельным участком, суд должен иметь в виду, что земельный участок может находиться в общей собственности или общем землепользовании. В свою очередь, общая собственность на земельный участок или общее землепользование выступает в форме долевой собственности или долевого землепользования с определением доли каждого из собственников и землепользователей или общей совместной собственности, совместного землепользования без определения долей (ст. 19 Указа "О земле").
      С учетом данного положения, суды при рассмотрении исков о разделе земельного участка или порядка пользования им, должны учитывать особенности, установленные ст. 20-24 Указа "О земле".
      Вместе с тем, при рассмотрении исков, связанных с выделом земельного участка при выходе члена крестьянского хозяйства из его состава, судам следует иметь в виду, что земельный участок, предоставленный крестьянскому хозяйству, находится на праве общего совместного или общего долевого землепользования, если иное не предусмотрено договором. В связи с чем, суды должны выяснять форму собственности или землепользования на земельный участок, условия договора между членами крестьянского хозяйства и иные обстоятельства, для решения вопроса о выделе земельного участка в соответствии с требованиями ст. 20-23 Указа "О земле".
      В случае отсутствия соглашения сторон о разделе земельного участка, причитающаяся члену крестьянского хозяйства часть земельного участка компенсируется деньгами (ст. 9 Закона "О крестьянском (фермерском) хозяйстве").
      13. При разрешении исков о порядке пользования земельным участком на праве общей совместной собственности или общего совместного землепользования, возникших после того, как порядок пользования общим участком ранее был определен между совладельцами, судам следует иметь в виду:
      - увеличение одним из совладельцев своей доли в общей собственности на дом путем пристройки, надстройки или перестройки само по себе не является основанием для изменения размеров земельного участка, находящегося в общей совместной собственности или общем совместном землепользовании;
      - в случае отчуждения части жилого дома одним из собственников другому, в том числе перехода его части в результате наследования, дарения и иным образом, порядок пользования может быть определен вновь, если при этом не будут ущемлены права других собственников дома;
      - если один из собственников дома произвел отчуждение принадлежащей ему части строения в пользу третьего лица, то ранее установленный порядок пользования земельным участком будет обязателен и для нового собственника (ст. 19 Закона "О жилищных отношениях") Z970094_ .
      14. При вынесении решений но спорам об определении порядка пользования общим земельным участком индивидуального домостроения, суды в резолютивной части решения должны указывать :
      - размеры и границы участков, передаваемых каждой из сторон;
      - размеры и границы земельных участков общего пользования;
      - размеры и границы проходов через участки к дому, постройкам, сооружениям и другие заслуживающие внимания обстоятельства.
      Вместе с тем, не могут быть выделены в натуре земельный участок за отдельным членом кондоминиума, поскольку в соответствии со ст. 26 Указа "0 земле" и ст. 31 Закона "0 жилищных отношениях" земельный участок, входящий в состав кондоминиума принадлежит участникам на праве общей долевой собственности и не может быть, выделен в натуре (идеальная доля). При этом, каждый собственник или постоянный пользователь (наниматель) помещения вправе пользоваться земельным участком только для удовлетворения обычных бытовых нужд.
      15. При рассмотрении исков о возврате самовольно захваченных земель и сносе самовольных построек, суды должны учитывать, что самовольной постройкой является жилой дом, другое строение, сооружение или недвижимое имущество, созданное на земельном участке, не отведенном для этих целей, в порядке, установленном законодательством, а также созданное без получения на это необходимых разрешений.
      Самовольная постройка подлежит сносу осуществившим ее лицом либо за его счет, за исключением случаев, предусмотренных п. 3, 4 ст. 244 ГК РК и право собственности на самовольную постройку может быть признано судом за лицом, осуществившим постройку, при условии, что данный земельный участок будет в установленном порядке предоставлен этому лицу под размещение возведенной постройки.
      Вместе с тем, суды не вправе отказать в приеме искового заявления по мотивам отсутствия документов о предоставлении земельного участка. В этом случае, суд должен отложить (приостановить) рассмотрение дела до разрешения вопроса о предоставлении заявителю земельного участка соответствующими государственными органами.
      16. В соответствии с ч. 1 ст. 117 ГК РК к недвижимому имуществу относятся земельные участки, здания, сооружения, многолетние насаждения и иное имущество, прочно связанное с землей, т.е. объекты, перемещение которых без несоразмерного ущерба их назначению невозможно. Исходя из этого, суды при рассмотрении земельных споров должны иметь в виду, что земельные участки и вещные права на них подлежат обязательной государственной регистрации, без наличия которой, в силу ст. 188 ГК РК, ст. 2 Указа "0 государственной регистрации нрав на недвижимое имущество" U952727_ указанные права не считаются возникшими.
      Вместе с тем, следует учитывать, что регистрирующие органы были созданы Постановлением Правительства от 15 августа 1997 года и до их создания правообладатели не имели возможности регистрировать права на землю. Поэтому требования о регистрации земельного участка и вещных прав на нее могут быть предъявлены к правообладателям только с момента создания регистрирующих органов Министерства юстиции.
      17. В целях недопущения использования земли не по назначению, предотвращения их порчи, загрязнения, самовольного захвата, выделения и изъятия с нарушениями установленного законом порядка, суды при рассмотрении дел данной категории должны выявлять причины, порождающие земельные споры и недостатки в деятельности государственных органов по управлению земельными ресурсами и местных исполнительных органов власти и реагировать на эти нарушения путем вынесения частных определений. Одновременно с этим, судам следует регулярно изучать и обобщать судебную практику по делам, связанным с земельными отношениями.
       Настоящее постановление вступает в силу со дня его опубликования.

Соттардың жер туралы заңдарды қолдану тәжірибесінің кейбір мәселелері туралы

О некоторых вопросах практики применения судами земельного законодательства