Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағын және 76-бабы 2-тармағын ресми түсiндiру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қаулысы 2000 жылғы 20 желтоқсан N 21/2

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, құрамында Төрағаның мiндетiн атқарушы Н.I. Өкеев, Кеңес мүшелерi Ж.Д. Бұсырманов, А. Есенжанов, А.К. Котов, Қ.Ә. Омарханов және В.Д. Шопин қатысқан құрамда, мына өкiлдердің:
өтiнiш субъектiсiнен - Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының депутаты Б.Ғ. Жүсіповтің,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнен - Ұлттық Банк Төрағасының орынбасары К.А. Колпаковтың,
Қазақстан Республикасы Президентiнің Әкiмшiлiгiнен мемлекеттiк-құқық бөлiмiнің аға референтi И.М. Ахметованың,
қатысуымен өткен ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентi бiр топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 26-бабы 3-тармағын және 76-бабы 2-тармағын ресми түсiндiру туралы өтiнiшiн қарады.
Қолдағы бар материалдарды зерделеп, баяндамашы - Кеңес мүшесi Қ.Ә. Омархановтың және отырыс қатысушыларының сөйлеген сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны анықтады:
1. Республиканың Конституциялық Кеңесiне 2000 жылғы 5 желтоқсанда Республика Парламентiнің 31 депутатының Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 26-бабының 3-тармағына және 76-бабының 2-тармағына ресми түсiндiрме беру туралы өтiнiшi келiп түсті.
Республика Үкiметi, Республика Ұлттық Банкiнің (бұдан әрi - Ұлттық Банк) ұсынысы бойынша, Қазақстан Республикасы Президентiнің "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы" Z952155_ заң күшi бар Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу жөнiнде бастама жасаған заң жобасы өтiнiш беру үшiн себеп болды. Өтiнiштен келіп шығатыны, заң жобасы Ұлттық Банктің екiншi деңгейдегi банктердің акцияларын, кейiннен инвесторларға дереу сататын етiп, капиталдың терiс мөлшерi жағдайында мәжбүрлеп сатып алуы мәселелерiне қатысты. Депутаттар, акцияларды мәжбүрлеп сатып алудың қажет екендiгiне күмән келтiрмей отырып, ол Ұлттық Банктің талап етуi бойынша сот тәртiбiмен ғана iске асырылуы тиiс деп есептейдi. Олардың пiкiрiнше, мұндай көзқарас Республика Конституциясының K951000_ 26-бабы 3-тармағынан және 76-бабы 2-тармағынан туындайды.
Өтiнiш субъектiсi жоғарыда аталған конституциялық нормаларды түсiндiру кезiнде мынадай: Республика Конституциясына сәйкес, Азаматтық кодекстің K941000_ 86-бабының 6-тармағында көзделген жағдайда, екiншi деңгейдегi банктердің акцияларын сот тәртiбiнен тыс мәжбүрлеп сатып алуға жол беруге бола ма; Ұлттық Банкке екiншi деңгейдегi банктердің акцияларын мәжбүрлеп сатып алу туралы шешiм қабылдау құқығын беру және осы акцияларды аталған шешiм негiзiнде сатып алу соттан тыс органға сот функциясын беру болып табылмай ма, - деген сұрақтарға жауап берудi өтiнедi.
2. Республика Конституциясының K951000_ нормаларын және конституциялық iс жүргiзу материалдарын талдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны ескердi.
Конституцияның 26-бабы 3-тармағы екi бөлiктен тұрады: бiрiншісi - "соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды", екiншісi - "заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүлiктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн".
Соттың шешімiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды деген конституциялық норма, меншік құқығын қорғау кепiлдігін көздейтiн конституциялық ереже болып табылады. Алайда, аталған ереже абсолюттi болып табылмайды және мүлiктi иелiктен айыру кезiнде мiндеттi түрде алдын ала сот шешiмi болуын көзде тұтпайды. Конституциялық Кеңестің мұндай құқықтық позициясы оның 2000 жылғы 16 маусымдағы N 6/2 S000006_ қаулысында бiлдiрiлген. Меншiк иесiнің мүлкiн иелiктен айыру, Конституцияның K951000_ 26-бабы 3-тармағының екiншi бөлiгiнде аталған мынадай: заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн; құны тең бағамен өтелген кезде, - деген мiндеттi шарттар орындалғанда ғана мүмкiн болады. Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциясы, жоғарыда аталған конституциялық шарттар мiндеттi түрде орындалған кезде ғана, сот рәсiмдерінің шеңберiнен тыс меншiктен айыруға жол бередi.
Конституция "мемлекет мұқтажы", "ерекше жағдайлар", "құны тең бағамен өтелген кезде", - деген ұғымдарды анықтап отырмайды. Конституция бұл мiндеттi заңдарға жүктейдi. Бұл орайда шектеулердің қойылар шегi, олардың сипаты заңдарда еркiн түрде емес, Республика Конституциясы K951000_ 39-бабының талаптарына сәйкес айқындалады.
Меншiк иесiнің ықтиярынсыз меншiк құқығы тоқтатылуының нақты негiздерi Республика Азаматтық кодексінің K941000_ 249-бабы 2 және 4-тармақтарында, 86-бабының 5 және 6-тармақтарында белгiленген. Мынаны да ескерген жөн, мүлiктi мәжбүрлеп алып қою (сот тәртiбiмен немесе сот тәртiбiнен тыс), бұл негiздеме Азаматтық кодексте көзделгенде ғана мүмкiн болады (249-баптың 2-тармағының 7) тармақшасы). Бұл аталған ереже АК-тiң 3-бабында көзделген азаматтық заңдардың жалпы бастауларынан келiп туындайды.
26-баптың 3-тармағының "соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды", - деген конституциялық нормасы, әркiмнiң де өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына деген құқығын жүзеге асыруының кепiлдiгi болып табылады. Меншiк құқығын мәжбүрлеп тоқтату туралы шешiмдерге сотқа шағымдану мүмкiндiгi - бұл Республика Конституциясының K951000_ 13-бабы 2-тармағынан туындайтын жалпы кепiлдiк. Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 10 шiлдедегi N 14/2 S000014_ қаулысынан келiп шығатынындай, бұл конституциялық кепiлдiк заңмен белгiленген тәртiппен, сотқа жүгiну арқылы әркiмнің де құқықтары мен бостандықтарының әртүрлi озбырлықтан қорғалуын көзде тұтады. Бұл орайда, Конституцияның 76-бабы 2-тармағына сәйкес, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының негiзiнде туындайтын барлық iстер мен даулар соттарға ведомстволық қарасты болады.
Республика Конституциясының 6-бабы 2-тармағының "... Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi", - деген нормасының мағынасынан, меншiк құқығын қорғау және қамтамасыз ету мақсатында, меншік иелерінің құқықтарын бұзған мемлекеттiк органның және лауазымды адамдардың шешiмдерi мен iс-әрекеттерiне шағымдану тәртiбi заңмен көзделуi мүмкiн екендiгi келiп туындайды. Республиканың Азаматтық iс жүргiзу кодексінің K990411_ (бұдан әрi - АIЖК) нормаларына сәйкес, азамат бұзылған немесе дауланып отырған конституциялық құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерiн қорғау үшiн сотқа жүгiнуге хақылы.
АК-тiң K941000_ 86-бабының 6-тармағы Ұлттық Банктiң екiншi деңгейдегi банктердiң акцияларын мәжбүрлеп сатып алуын көздейдi. Дау туындаған жағдайда акциялардың иесi АIЖК-iмен белгiленген тәртiппен сотқа жүгiнуi мүмкiн. Осы арқылы, мүлiктi иелiктен айырудың заңдылығы мен негiзділігiне мiндеттi түрде кейiнгi сот бақылауы (Республика Конституциясы K951000_ 76-бабының 1 және 2-тармақтары), сондай-ақ, азаматтардың өз құқықтарының, бостандықтарының және заңмен қорғалатын мүдделерінің сот арқылы қорғалуына деген конституциялық құқығын кез-келген жағдайда жүзеге асыруына кепiлдiк берiлген мүмкiндiк көзде тұтылады (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы).
3. Банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға, заңда белгiленген тәртiппен есептелген капиталдың терiс мөлшерi бар болған жағдайда, олардың акцияларын мәжбүрлеп сатып алу сияқты мүлiктi иелiктен айырудың мұндай негiздемесi АК-тiң K941000_ 86-бабының 6-тармағымен көзделген.
Бұл аталған норманың конституциялылығы Конституциялық Кеңестiң 1996 жылғы 2 желтоқсандағы N 8 S960008_ қаулысымен дәлелденген. Сонымен бiрге, бұл нормада акцияларды мәжбүрлеп сатып алуды жүзеге асырудың соттық немесе соттан тыс тәртiбi белгiленбейдi.
Меншiктi иелiктен айырудың нақты механизмiн құқықтық реттеу мүмкiндiгi, Республика Конституциясының K951000_ 61-бабы 3-тармағына сәйкес, заңмен реттеу саласына қарайды, ал ол Республика Парламентiнiң құзырына жатады.
Баяндалғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" U952737_ конституциялық заң күшi бар Жарлығының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33, 37 және 41-баптарын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етедi:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 26-бабы 3-тармағын, "соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды", - деген бөлiгiнде бұл ереже меншiк құқығын қорғау кепiлдiгiн көздейтiн конституциялық ереже болып табылады деп түсiнген ләзiм. Бұл бөлiк мүлiктi иелiктен айыру кезiнде алдын ала сот шешiмiнің мiндеттілігiн белгiлемейдi.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағын, "заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру, оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн", - деген бөлiгiнде, осы бөлiкте аталған шарттар орындалған кезде ғана, меншiк иесiнің мүлкiн иелiктен бұлайша айыруға болады деп түсiну керек.
Меншiктi иелiктен айырудың нақты механизмiн құқықтық жолмен белгiлеу заңмен реттеу саласына қарайды, ал ол Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 3-тармағына сәйкес, Қазақстан Республикасы Парламентінің құзырына жатады.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 76-бабы 2-тармағының "сот билiгi Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнің, халықаралық шарттарының негiзiнде туындайтын барлық iстер мен дауларға қолданылады", - деген нормасын, өтiнiштің мән-жайына қатысты қолданыста, бұл конституциялық ереже меншiк құқығының даусыз тәртiппен тоқтатылуына жол бермейдi деп түсiну керек.
Алдын ала сот шешiмi негiзiнде де, меншiк иесi мемлекеттiк органның тиiстi шешiмiне заңмен белгiленген тәртiппен шағымданған жағдайда, меншiктi иелiктен айырудың заңдылығы мен негiзділігiне мiндеттi түрде кейiнгi сот бақылауы кезiнде де, заңға сәйкес мүлiктi иелiктен айыру мүмкiн.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 74-бабы

3-тармағына сәйкес, қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді және 
шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей 
міндетті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында 
көзделген жағдайды ескеріп, түпкілікті болып табылады.
     4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс 
тілдерінде жариялансын.
     
     Қазақстан Республикасы
     Конституциялық Кеңесі
     Төрағасының міндетін атқарушы 
          
     Мамандар:
       Қасымбеков Б.А. 
       Багарова Ж.А. 
      
      

Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 20 декабря 2000 года N 21/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе и.о. Председателя Акуева Н.И., членов Совета Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д. с участием представителей:
субъекта обращения - депутата Сената Парламента Республики Казахстан Жусупова Б.Г.,
Национального Банка Республики Казахстан - заместителя Председателя Национального Банка Колпакова К.А.,
Администрации Президента Республики Казахстан - старшего референта государственно-правового отдела Ахметовой И.М.,
рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 K951000_ Конституции Республики Казахстан.
Изучив имеющиеся материалы, заслушав выступления докладчика- члена Совета Омарханова К.А. и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

1. В Конституционный Совет Республики 5 декабря 2000 года поступило обращение 31 депутата Парламента Республики о даче официального толкования пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 K951000_ Конституции Республики Казахстан.
Поводом для обращения послужил законопроект, инициированный Правительством Республики по предложению Национального Банка Республики (далее - Нацбанк), о внесении изменений и дополнений в Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, Z952155_ "О Национальном Банке Республики Казахстан". Из обращения следует, что законопроект затрагивает вопросы принудительного выкупа Нацбанком акций банков второго уровня в случае отрицательного размера капитала с последующей незамедлительной их реализацией инвесторам. Не подвергая сомнению необходимость принудительного выкупа акций, депутаты полагают, что он должен реализовываться только в судебном порядке по иску Нацбанка. По их мнению, такой подход вытекает из пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 K951000_ Конституции Республики.
Субъект обращения просит при толковании вышеупомянутых конституционных норм принять во внимание следующие вопросы: допустим ли в соответствии с Конституцией Республики принудительный выкуп акций банков второго уровня в случае, предусмотренном пунктом 6 статьи 86 K941000_ Гражданского кодекса, во внесудебном порядке; не является ли предоставление Нацбанку права принятия решения о принудительном выкупе акций банков второго уровня и выкупа этих акций на основании данного решения наделением внесудебного органа функцией суда.
2. Проанализировав нормы K951000_ Конституции Республики и материалы конституционного производства, Конституционный Совет Республики Казахстан исходит из следующего.
Пункт 3 статьи 26 Конституции состоит из двух частей: первая - "никто не может быть лишен своего имущества, иначе как по решению суда", вторая - "принудительное отчуждение имущества для государственных нужд в исключительных случаях, предусмотренных законом, может быть произведено при условии равноценного его возмещения".
Конституционная норма о том, что никто не может быть лишен своего имущества иначе как по решению суда, является конституционным правилом, предусматривающим гарантию защиты права собственности. Однако указанное положение не является абсолютным и не предполагает обязательного предварительного судебного решения при отчуждении имущества. Такая правовая позиция Конституционного Совета выражена в его постановлении от 16 июня 2000 года N 6/2 S000006_ . Принудительное отчуждение имущества собственника возможно лишь при соблюдении следующих обязательных условий, названных во второй части пункта 3 статьи 26 K951000_ Конституции: для государственных нужд в исключительных случаях, предусмотренных законом; при условии равноценного возмещения. Таким образом, Конституция Республики Казахстан допускает возможность лишения собственности вне рамок судебных процедур, но лишь при обязательном соблюдении этих конституционных условий.
Конституция не определяет содержание понятий "государственные нужды", "исключительные случаи", "условия равноценного возмещения". Эту задачу Конституция возлагает на законы. При этом пределы ограничений, их характер определяются в законах не произвольно, а в соответствии с требованиями статьи 39 K951000_ Конституции Республики.
Конкретные основания прекращения права собственности независимо от воли собственника установлены в пунктах 2 и 4 статьи 249, пунктах 5 и 6 статьи 86 K941000_ Гражданского кодекса Республики. Следует иметь ввиду, что принудительное изъятие имущества (в судебном или несудебном порядке) возможно только в том случае, когда это основание будет предусмотрено в Гражданском кодексе (подпункт 7) пункта 2 статьи 249). Указанное правило вытекает из общих начал гражданского законодательства, предусмотренных в статье 3 ГК.
Конституционная норма пункта 3 статьи 26 "никто не может быть лишен своего имущества, иначе как по решению суда" является гарантией реализации конституционного права каждого на судебную защиту своих прав и свобод. Возможность обжалования в суд решений о принудительном прекращении права собственности - общая гарантия, вытекающая из пункта 2 статьи 13 K951000_ Конституции Республики. Как следует из S000014_ постановления Конституционного Совета от 10 июля 2000 года N 14/2 эта конституционная гарантия предполагает охрану прав и свобод каждого от всякого рода произвола посредством обращения в суд в порядке, установленном законом. При этом согласно пункту 2 статьи 76 Конституции суду подведомственны все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики.
Из смысла нормы пункта 2 статьи 6 Конституции Республики "... Субъекты и объекты собственности, объем и пределы осуществления собственниками своих прав, гарантии их защиты определяются законом" вытекает, что в целях защиты и обеспечения права собственности законом может быть предусмотрен порядок обжалования решений и действий государственных органов и должностных лиц, нарушивших права собственников. В соответствии с нормами K990411_ Гражданского процессуального кодекса Республики (далее - ГПК) гражданин вправе обратиться в суд за защитой нарушенных или оспариваемых конституционных прав, свобод и законных интересов.
Пункт 6 статьи 86 K941000_ ГК предусматривает принудительный выкуп Нацбанком акций банков второго уровня. В случае возникновения спора владелец акций может обратиться в суд в установленном ГПК порядке. Этим самым предполагаются обязательный последующий судебный контроль за законностью и обоснованностью отчуждения имущества (пункты 1 и 2 статьи 76 K951000_ Конституции Республики), а также гарантированная возможность реализации в любом случае гражданами своего конституционного права на судебную защиту своих прав, свобод и охраняемых законом интересов (пункт 2 статьи 13 Конституции).
3. Возможность такого основания отчуждения имущества, как принудительный выкуп акций банков и организаций, осуществляющих отдельные виды банковских операций, в случае наличия у них отрицательного размера капитала, рассчитываемого в установленном законодательством порядке, предусмотрена пунктом 6 статьи 86 K941000_ ГК.
Конституционность указанной нормы подтверждена S960008_ постановлением Конституционного Совета от 2 декабря 1996 года N 8. Вместе с тем в этой норме не устанавливается судебный или внесудебный порядок осуществления принудительного выкупа акций.
Возможность правового регламентирования конкретного механизма отчуждения собственности в соответствии с пунктом 3 статьи 61 K951000_ Конституции Республики относится к сфере законодательного регулирования, что входит в компетенцию Парламента Республики.
На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 32, 33, 37 и 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Пункт 3 статьи 26 K951000_ Конституции Республики Казахстан в части "никто не может быть лишен своего имущества, иначе как по решению суда" следует понимать таким образом, что это положение является конституционным правилом, предусматривающим гарантию защиты прав собственности. Эта часть не устанавливает обязательность предварительного судебного решения при отчуждении имущества.
Пункт 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан в части "принудительное отчуждение имущества для государственных нужд в исключительных случаях, предусмотренных законом, может быть произведено при условии равноценного его возмещения" следует понимать так, что такое отчуждение имущества собственника возможно лишь при обязательном соблюдении условий, названных в этой части.
Правовое установление конкретного механизма отчуждения собственности относится к сфере законодательного регулирования, что в соответствии с пунктом 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан входит в компетенцию Парламента Республики Казахстан.
2. Применительно к предмету обращения норму пункта 2 статьи 76 K951000_ Конституции Республики Казахстан "судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики" следует понимать таким образом, что данное конституционное положение не допускает прекращение права собственности в бесспорном порядке.
Отчуждение имущества возможно в соответствии с законом как на основании предварительного судебного решения, так и при обязательном последующем судебном контроле за законностью и обоснованностью отчуждения имущества в случае обжалования собственником соответствующего решения государственного органа в порядке, установленном законом.
3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 K951000_ Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия и не подлежит обжалованию, является общеобязательным и окончательным на всей территории Республики с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи

73 Конституции Республики Казахстан.
     4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках 
в официальных республиканских печатных изданиях.
     
    И.о. Председателя
  Конституционного Совета
   Республики Казахстан     
     
(Специалисты: Умбетова А.М.,
              Склярова И.В.)