Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының 1 және 4-тармақтарын ресми түсіндіру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Қаулысы 2001 жылғы 8 маусым N 8. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2007 жылғы 8 қарашадағы N 9 Қаулысымен

Қаулының күші жойылды - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2007.11.08. N 9 Қаулысымен.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Н.I.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан құрамда, мыналардың:
өтiнiш субъектiсiнің өкiлi - әдiлет вице-министрi А.Н. Котловтың;
Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының және мәжiлiсiнің депутаттары Ф.И.Добрышин мен Ж.Н.Әбдиевтiң қатысуымен,
өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 61-бабының 1 және 4-тармақтарын ресми түсiндiру жөнiндегi өтiнiшiн қарады.
Қолдағы бар материалдарды зерделеп, баяндамашы - Кеңес мүшесi В.Д.Шопиндi және отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерiн тыңдап шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны анықтады:
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне 2001 жылғы 10 мамырда Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнің Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының 1 және 4-тармақтарын ресми түсiндiру жөнiндегi өтiнiшi келiп түстi.
Өтiнiш субъектiсi, аталған конституциялық нормаларды ресми түсiндiрумен қатар, келесi сұрақтарға жауап берудi өтiнедi:
1) Үкiмет және Парламент депутаттары Мәжiлiске енгiзген заң жобаларына Парламент Палаталары өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуге құқығы бар ма;
2) егер Парламент депутаттары мұндай құқыққа ие болса, онда түзетулер қандай көлемде енгiзiлуi мүмкiн және олар қаншалықты елеулi бола алады; бұл түзетулердi жаңа заң шығару бастамасынан қалай шектеуге болады?
Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының 1 және 4-тармақтарын ресми түсiндiру кезiнде Конституциялық Кеңес мынаны ескередi.
Конституцияның 61-бабы 1-тармағында, заң шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламентiнің депутаттарына, Республика Үкiметiне берiледi және тек қана Мәжiлiсте жүзеге асырылады, деп белгiленген. Бұл тармақтың конституциялық нормаларын, заңның жобасын Республика Парламентiнің қарауына Сенаттың, Мәжiлiстің депутаттары және Республика Үкiметi енгiзе алады, деп түсiну ләзiм. "Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы" Конституциялық заңның Z952529_ 15-бабы 1-тармағында заң шығару бастамашылығы құқығы, субъектiнің Парламент қарауға мiндеттi заң жобасының және Парламенттің өзге заң актiсiнiң мәтiнiн ресми енгiзуi, деп айқындалады.
Заң шығару бастамасының тек қана Мәжiлiсте iске асырылуы, Конституцияның K951000_ 56-бабы 1) тармақшасына сай, заң жобасын қарауға қабылдау Парламенттің тек осы Палатасының қарауына жатқызылғанын және Сенаттың оны жүзеге асыра алмайтынын бiлдiредi. Заң шығару бастамасы құқығын жүзеге асыру тәртiбi жоғарыда аталған Конституциялық заңмен және Мәжiлiстiң Регламентiмен белгiленедi. Заң жобасы Мәжiлiстің пленарлық отырысында оның депутаттарының жалпы санының көпшiлiк даусымен қарау үшiн Палата отырысының күн тәртiбiне енгiзiлуi не оның үстiнен жұмысты жалғастыру үшiн Палата комитетiне (комитеттерiне) жiберiлуi, немесе қабылдамау негiздерi дәлелдене отырып, заң шығару бастамасы субъектiсiне қайтарылуы мүмкiн.
Заң жобасын Мәжiлiсте қарау кезiнде оған өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлуi мүмкiн. Мұндай тұжырым, Парламент пен оның Палаталарының заң шығару функциясын жүзеге асыру жөнiндегi мәртебесi мен өкiлеттiгiн белгiлейтiн Конституция нормаларынан, сондай-ақ әрбiр депутаттың, "Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы" Z952529_ Конституциялық заңның 25-бабы 10) тармақшасымен белгiленген, заң жобаларына түзетулер енгiзуге құқығынан келiп шығады. Одан тыс, "Қазақстан Республикасы Парламентiнiң комитеттерi мен комиссиялары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының Z970101_ 29-бабы 6) тармақшасы, енгiзiлген заң жобаларының мәтiнiн өзгерту және (немесе) толықтыру бойынша ұсыныстар дайындауды Палаталардың тұрақты комитеттерiнің өкiлеттiгiне қосады. Демек, заң жобасын Мәжiлiс депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен мақұлдау (Конституцияның 61-бабы 4-тармағы), олардың бастама жасалған заң жобасымен ғана емес, қарау процесiнде оған енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулармен де келiсетiнiн бiлдiредi.
Конституцияның 61-бабы 4-тармағы заң шығару процесiнiң Мәжiлiс заң жобасын мақұлдағаннан кейiн келетiн кезеңiн регламенттейдi. Сенатқа берiлген заң жобасы алпыс күннен аспайтын мерзiмде қаралады, және Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен ол қабылданған жағдайда заңға айналып, он күннiң iшiнде Президенттің қол қоюына берiледi. Осы тармақпен заң жобасын қабылдамау рәсiмi де көзделген, бұл орайда, Сенат қайта қабылдамаған кезде оны осы сессия барысында қайтадан енгiзуге болмайды, деп белгiленген.
Конституцияның 61-бабы 5-тармағына сай, Мәжiлiс мақұлдаған заң жобасына Сенат өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуге хақылы. Сенат ұсынған түзетулердi келiсу тәртiбi Конституцияның, "Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы" Конституциялық Z952529_ заңның нормаларымен, Парламенттің, Сенаттың және Мәжiлiстiң регламенттерiмен белгiленген. Палаталар арасындағы келiспеушiлiк келiсу рәсiмi арқылы шешiледi.
Конституция нормалары және Парламенттегi заң шығару процесiн регламенттейтiн заң актiлерi, қаралып отырған заң жобасына Палаталар енгiзетiн түзетулердің көлемi мен шектерiн белгiлемейдi. Конституция (61-баптың 6-тармағы), заңдардың жобасы мемлекеттiк кiрiстi қысқартуды немесе мемлекеттiк шығысты көбейтудi көздейтiн жағдайда ғана Республика Үкiметiнiң оң қорытындысын алу қажеттiгi туралы талапты белгiлейдi. Бұл конституциялық қағида заң жобасын Мәжiлiске енгiзу кезеңiн де, оны Парламент Палаталарында қарау процесiн де қамтиды.
Заң шығару бастамасы субъектiлерi ретiнде Үкiмет және Парламент депутаттары, өздерi енгiзген заң жобасының қағидаларын жұмыс топтарында, тұрақты комитеттерде, Палаталардың пленарлық отырыстарында қарау кезiнде қорғай алады.
Егер заң шығару бастамасы субъектiсi, депутаттардың (Палаталардың) өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуi нәтижесiнде заң жобасының тұжырымдамасы және өзге де айтарлықтай сипаттамалары өзгередi деген тұжырымға келетiн болса, онда ол енгiзiлген жобаны қараудың кез келген кезеңiнде керi шақырып алуға хақылы. Оның мұндай құқығы Сенат пен Мәжiлiстiң регламенттерiмен бекiтiлген.
Конституцияның 61-бабы 7-тармағымен, Үкiмет енгiзген заң жобасының қабылданбауына байланысты Премьер-Министр Парламент Палаталарының бiрлескен отырысында Үкiметке сенiм бiлдiру туралы мәселе қоюға хақылы деп көзделген. Егер сенiмсiздiк бiлдiру туралы ұсыныс Конституциямен белгiленген қажеттi дауыс санын ала алмаған ретте, заң жобасы дауысқа салынбай қабылданды деп есептеледi.
Осылайша, Конституцияның және Республика заңдарының нормалары, заң шығару функциясын жүзеге асыратын ең жоғары өкiлдi орган ретiнде Парламентке де, заң жобаларының бастамашылары - Үкiмет пен депутаттарға да, заң шығару процесiнде өзара келiсiп iс-қимыл жасауын қамтамасыз ететiн жеткiлiктi өкiлеттiк бередi. Сонымен бiрге, заң шығарушы орган ретiнде Парламент заңдарды өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде көпшiлiк дауыспен, ал Конституциямен көзделген реттерде - әр Палата депутаттары жалпы санының айқындалған көпшiлiк даусымен қабылдайды. Қабылданған заңдар, Конституцияның 45-бабы 3-тармағына сай, олардың заңдылығы үшiн заңдық жауапкершiлiк жүктелетiн Парламенттің әр Палатасының Төрағаларының алдын ала қолдары қойылып тиянақталады.
Баяндалғанның негiзiнде және Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығының U952737_ 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 1-тармағының нормаларын, Қазақстан Республикасының Парламентiне заң жобасын енгiзу құқығы Парламент депутаттары мен Қазақстан Республикасының Үкiметiне ғана берiлген, және бұл құқық тек қана Мәжiлiсте жүзеге асырылады, деп түсiну ләзiм.
2. Республика Конституциясының 61-бабы 4-тармағының нормаларын, өтiнiш мәселесiне қатысты қолданыста, Мәжiлiстiң заң жобасын қарауы мен мақұлдауы, оны Сенатқа беру үшiн дайын деп тануын білдiредi, деп түсiну ләзiм. Заң жобасын Мәжiлiстің, содан кейiн Сенаттың пленарлық отырыстарында қарау кезiнде, оған тұрақты комитеттер мен әр Палата депутаттары ұсынған, өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлуi мүмкiн. Парламенттегi заң шығару процесiн регламенттейтiн Конституция нормалары, қаралып отырған заң жобасына Палаталар енгiзетiн түзетулердің көлемi мен шектерiн белгiлемейдi.
Парламент Мәжiлiсi мен Сенатының, сондай-ақ заң жобасының бастамашысы мен Палаталардың арасындағы келiспеушiлiк, Конституцияның, Республика заңдарының нормаларымен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен көзделген келiсу рәсiмi арқылы шешiледi.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес

қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды,

Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан

Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағымен көзделген реттi ескерiп,

түпкiлiктi болып табылады.

4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс

тiлдерiнде жариялансын.

Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесінің

Төрағасы

Мамандар:

Багарова Ж.А.,

Икебаева А.Ж.

Об официальном толковании пунктов 1 и 4 статьи 61 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 8 июня 2001 года N 8. Отменено в целом нормативным постановлением Конституционного Совета Республики Казахстан от 8 ноября 2007 года N 9

Сноска. Постановление Конституционного Совета РК от 8 июня 2001 г. N 8 отменено в целом нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 8 ноября 2007 г. N 9 .

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием:
представителя субъекта обращения - вице-министра юстиции Котлова А.Н.;
депутатов Сената и Мажилиса Парламента Республики Казахстан Добрышина Ф.И. и Абдиева Ж.Н.,
рассмотрел в открытом заседании обращение Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании пунктов 1 и 4 статьи 61 K951000_ Конституции Республики Казахстан.
Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Шопина В.Д., выступления участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
В Конституционный Совет Республики Казахстан 10 мая 2001 года поступило обращение Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании пунктов 1 и 4 статьи 61 Конституции Республики Казахстан.
Субъект обращения, наряду с официальным толкованием названных конституционных норм, просит ответить на следующие вопросы:
1) имеют ли право Палаты Парламента вносить изменения и дополнения в законопроекты, внесенные в Мажилис Правительством и депутатами Парламента;
2) в случае если депутаты Парламента обладают таким правом, то в каком объеме могут вноситься поправки и насколько существенными они могут быть; как отграничить эти поправки от новой законодательной инициативы?
При толковании пунктов 1 и 4 статьи 61 Конституции Республики Казахстан Конституционный Совет исходит из следующего.
Пункт 1 статьи 61 Конституции устанавливает, что право законодательной инициативы принадлежит депутатам Парламента, Правительству Республики и реализуется исключительно в Мажилисе. Конституционные нормы этого пункта следует понимать так, что проект закона может быть внесен на рассмотрение Парламента Республики депутатами Сената, Мажилиса и Правительством Республики. В пункте 1 статьи 15 Конституционного закона Z952529_ "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов" право законодательной инициативы определяется как официальное внесение субъектом этого права текста проекта закона или иного законодательного акта Парламента, обязательного к рассмотрению Парламентом.
Реализация законодательной инициативы исключительно в Мажилисе означает, что принятие к рассмотрению законопроекта согласно подпункту 1) статьи 56 K951000_ Конституции отнесено к ведению только этой Палаты Парламента и не может быть осуществлено Сенатом. Порядок реализации права законодательной инициативы устанавливается вышеприведенным Конституционным законом и Регламентом Мажилиса. На пленарном заседании Мажилиса большинством голосов от общего числа его депутатов проект закона может быть включен в повестку дня заседания Палаты для рассмотрения либо направлен для продолжения работы над ним в комитет (комитеты) Палаты или отклонен и возвращен субъекту законодательной инициативы с мотивированным обоснованием отклонения.
При рассмотрении проекта закона в Мажилисе в него могут быть внесены изменения и дополнения. Такой вывод вытекает из норм Конституции, устанавливающих статус и полномочия Парламента и его Палат по осуществлению законодательных функций, а также из права каждого депутата, закрепленного подпунктом 10) статьи 25 Конституционного закона "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов", вносить поправки к проектам законов. Кроме того, подпункт 6) статьи 29 Закона Республики Казахстан Z970101_ "О комитетах и комиссиях Парламента Республики Казахстан" включает в полномочия постоянных комитетов Палат подготовку предложений по изменению и (или) дополнению текста внесенных проектов законов. Следовательно, одобрение законопроекта большинством голосов от общего числа депутатов Мажилиса (пункт 4 статьи 61 Конституции) означает их согласие не только с инициированным проектом закона, но и с внесенными в него в процессе рассмотрения изменениями и дополнениями.
Пункт 4 статьи 61 Конституции регламентирует стадию законодательного процесса, следующую за одобрением проекта закона Мажилисом. Переданный в Сенат законопроект рассматривается в срок, не превышающий шестидесяти дней, и в случае принятия его большинством голосов от общего числа депутатов Сената становится законом, который в течение десяти дней представляется Президенту на подпись. Тем же пунктом предусмотрена процедура отклонения проекта закона, причем установлено, что при повторном отклонении Сенатом он не может быть внесен вновь в течение той же сессии.
Согласно пункту 5 статьи 61 Конституции Сенат вправе вносить изменения и дополнения в одобренный Мажилисом проект закона. Порядок согласования предложенных Сенатом поправок установлен нормами Конституции, Конституционного закона Z952529_ "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов", регламентами Парламента, Сената и Мажилиса. Возникающие разногласия между Палатами разрешаются путем согласительных процедур.
Нормы Конституции и законодательные акты, регламентирующие законодательный процесс в Парламенте, не устанавливают объем, пределы и характер поправок, вносимых Палатами в рассматриваемый законопроект. Конституция (пункт 6 статья 61) устанавливает требование о необходимости получить положительное заключение Правительства только в случае, когда проекты законов предусматривают сокращение государственных доходов или увеличение государственных расходов. Это конституционное положение распространяется как на стадию внесения законопроекта в Мажилис, так и на процесс рассмотрения его в Палатах Парламента.
Правительство и депутаты Парламента как субъекты законодательной инициативы могут отстаивать положения внесенного ими проекта закона при рассмотрении в рабочих группах, в постоянных комитетах, на пленарных заседаниях Палат.
Если субъект законодательной инициативы приходит к выводу, что в результате внесения Палатами изменений и дополнений меняются концепция и иные существенные характеристики законопроекта, то он вправе отозвать внесенный проект на любой стадии его рассмотрения. Такое право за ним закреплено регламентами Сената и Мажилиса.
Пунктом 7 статьи 61 K951000_ Конституции предусмотрено, что в связи с непринятием внесенного Правительством проекта закона Премьер-Министр вправе поставить на совместном заседании Палат Парламента вопрос о доверии Правительству. Если предложение о вотуме недоверия не наберет установленного Конституцией необходимого числа голосов, проект закона считается принятым без голосования.
Таким образом, нормы Конституции и законодательства Республики наделяют и Парламент как высший представительный орган, осуществляющий законодательные функции, и инициаторов проектов законов - Правительство и депутатов достаточными полномочиями обеспечивающими согласованное взаимодействие в законодательном процессе. Вместе с тем, Парламент как законодательный орган принимает законы в пределах своих конституционных полномочий большинством голосов, а в случаях, предусмотренных Конституцией - квалифицированным большинством голосов, от общего числа депутатов каждой из Палат. Принятые законы согласно пункту 3 статьи 45 Конституции предварительно скрепляются подписью Председателя каждой из Палат Парламента, на которых возлагается юридическая ответственность за их законность.
На основании изложенного и руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 K951000_ Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 32, 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Нормы пункта 1 статьи 61 Конституции Республики Казахстан следует понимать так, что правом внесения проекта закона в Парламент Республики Казахстан наделены только депутаты Парламента и Правительство Республики Казахстан, и реализуется это право исключительно в Мажилисе.
2. Нормы пункта 4 статьи 61 Конституции Республики, применительно к вопросам обращения, следует понимать так, что рассмотрение и одобрение законопроекта Мажилисом означает признание его готовым для передачи в Сенат. При рассмотрении проекта закона на пленарных заседаниях Мажилиса, а затем Сената в него могут быть внесены изменения и дополнения, предложенные постоянными комитетами и депутатами каждой из Палат. Нормы Конституции, регламентирующие законодательный процесс в Парламенте, не устанавливают объем и пределы поправок, вносимых Палатами в рассматриваемый законопроект.
Разногласия между Мажилисом и Сенатом Парламента, а также между инициаторами проекта закона и Палатами разрешаются путем согласительных процедур, предусмотренных нормами Конституции, законов Республики и регламентами Парламента и его Палат.
3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.
4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан