"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігi туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 5 тамыздағы N 5 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2017 жылғы 17 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы

Ескерту. Күші жойылды – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысы.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, құрамында Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан, мыналардың:

өтiнiш субъектiсiнiң өкiлi - Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң депутаты С.Әбдiрахмановтың,

Қазақстан Республикасы Президентi Әкiмшiлiгiнiң Мемлекеттiк-құқық бөлiмi меңгерушісiнiң орынбасары Н.В.Белоруковтың,

Қазақстан Республикасы Парламентi Сенаты мен Мәжiлiсiнiң депутаттары Е.Ж.Жұмабаев пен Р.Қ.Сәрпековтiң,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық iстер жөнiндегi алқасының төрағасы С.I.Райымбаевтың,

Республика Бас Прокурорының бiрiншi орынбасары О.И.Жұмабеков пен Республика Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң өкiлi - Республика Әдiлет вице-министрi Р.Ш.Шамсутдиновтың,

Республика ҰҚК заң басқармасының бастығы Ғ.Ж.Әбдiрахмановтың,

Республика IIM тергеу департаментi бастығының орынбасары А.М.Череповтың,

сарапшылар: заң ғылымдарының докторы, профессор, Республика Ұлттық ғылым академиясының мүше-корреспондентi Ғ.Сапарғалиевтiң, заң ғылымдарының докторы, профессор М.Ч.Қоғамовтың қатысуымен,

өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентi бiр топ депутаттарының "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының конституциялылығын тексеру жөнiндегi өтiнiшiн қарады.

Республика Үкiметi, Бас прокуратурасы және Әдiлет министрлiгi берген ақпараттарды, сарапшылардың қорытындыларын, сондай-ақ конституциялық iс жүргiзудiң өзге де материалдарын зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестiң мүшесi Қ.Ә.Омархановтың хабарламасын, өтiнiш субъектiсiнiң өкiлi мен отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерiн тыңдап шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны

анықтады:

"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Республика Парламентi 2002 жылғы 25 маусымда қабылдаған және ол Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына 2002 жылғы 1 шiлдеде келiп түскен.

Конституцияның 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Республика Парламентiнiң 24 депутаты жоғарыда аталған Заңның конституциялылығын тексеру жөнiнде Конституциялық Кеңеске өтiнiш жолдаған.

1. Өтiнiш субъектiсiнiң пiкiрi бойынша, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының кейбiр ережелерi мына негiздер бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейдi:

1) Заңның 15-бабы 3) тармақшасы және 18-тармағы арқылы соттардың қылмыстық және азаматтық iстер бойынша құқықтық актiлерiн тоқтата тұруға құқығы бар прокуратура органдары лауазымды адамдарының тiзбесi кеңейтiледi. Атап айтқанда, бұл құқық Бас Прокурордың орынбасарларына берiледi, ал ол соттар актiлерiнiң мiндеттiлiгi (Конституцияның 76-бабы 3-тармағы) және судьяның тәуелсiздiгi (Конституцияның 77-бабы 1 және 2-тармақтары) туралы конституциялық принциптерге қайшы келедi;

2) сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады (Конституция 75-бабының 1-тармағы), оның дауланып отырған мәселелер бойынша шешiмдерi түпкiлiктi және орындалуы мiндеттi, соған байланысты тек оның шешiмдерi мәжбүрлеу тәртiбiмен орындалуға тиiстi (Конституцияның 76-бабы 3-тармағы). Прокурорлық шара көру актiлерiн мәжбүрлеп орындату (5-баптың 19) тармақшасы, Заңның 16-тармағы), сондай-ақ оларды орындамағаны үшiн жауапкершiлiк шараларын белгiлеу (Заңның 14-тармағы және 20-тармағының 4) тармақшасы) жоғарыда аталған конституциялық ережелерге де, Конституцияның 13-бабы нормаларына да сәйкес келмейдi, өйткенi азаматтардың сот арқылы қорғалу құқығы бұзылады;

3) жедел-iздестiру шаралары тек қылмыстық iс тергелген кезде ғана жүргiзiледi, құқықтық қатынастардың басқа салаларында оған жол берiлмейдi. Сондықтан прокуратураға жедел-iздестiру шараларын қылмыстық-процессуалдық қатынастар шеңберiнен тыс жүргiзуге бастамашылық жасау құқығын беру, прокуратураның жедел-iздестiру қызметiнiң заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын конституциялық өкiлеттiгiмен үйлеспейдi (Конституцияның 83-бабы 1-тармағы).

4) Республика Үкiметi ұсынған, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" заң жобасы 17 заң актiсiн түзетудi көздеген болатын. Республика Парламентi Мәжiлiсiнiң депутаттары талқылау барысында тағы үш заң актiсiне: Қылмыстық iс жүргiзу Z970206_ және Азаматтық iс жүргiзу K990411_ кодекстерiне, Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы К010155_ кодекске тұжырымдамалық жағынан өзгерiстер мен толықтырулар енгiздi, ал бұл заң шығару бастамасы субъектiлерiнiң Конституциямен белгiленген заң жобасына бастамашылық жасау рәсiмдерiне қайшы келедi.

Қазақстан Республикасы Парламентi бiр топ депутаттарының, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңның Қазақстан Республикасының K951000_ Конституциясына сәйкестiгi мәнiндегi өтiнiшiн қарай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны ескердi.

Конституцияның 76-бабы 3-тармағына сәйкес соттар шешiмдерiнiң, үкiмдерi мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi болады. Бұл конституциялық принцип сот анықтаған мән-жайларға, олардың құқықтық бағасына және сот актiлерiнде көрсетiлген нұсқамаларға қатысты міндеттілікті де, соттардың құқықтық актілерін барлық мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдарының, жеке және заңды тұлғалардың мiндеттi түрде орындауын да бiлдiредi.

Сонымен бiрге, соттардың шешiмдерi, үкiмдерi және өзге де қаулылары түпкiлiктi сипатқа ие емес.

Соттың құқықтық актiсiнiң түпкiлiктiлiгi, Конституцияның әркiмнiң сот арқылы қорғалу құқығын белгiлейтiн 13-бабы 2-тармағының талабына қайшы келедi. Бұл конституциялық құқық адамның, азаматтың құқықтары мен бостандығын кез келген озбырлықтан да, соттың қате шешiмдерiнен де қорғауды көздейдi. Iстi жоғары тұрған сот сатыларында қайта қарау мүмкiндiгi мұндай қорғаудың ең бiр тиiмдi кепiлi болып табылады, ол заңдар арқылы қамтамасыз етiлуге тиiс. Сот, атап айтқанда аудандық (қалалық) сот шешiмiнiң түпкiлiктiлiгi, мүдделi органдар мен адамдардың сот қателiктерiн түзету мақсатындағы наразылығы, шағымы бойынша шешiмнiң заңдылығы мен негiздiлiгiн басқа сот сатылары тексеруi мүмкiндiгiн жоққа шығарады. Аудандық соттың қаулысын түпкiлiктi және шағымдануға жатпайды деп тану сот билiгiн де шектейдi, бұл Конституцияның сот органдарының жүйесi мен негiзгi өкiлеттiгiн белгiлейтiн 75, 76 және 81-баптарына сәйкес келмейдi, және прокуратураның Республика Конституциясы 83-бабы 1-тармағының ережелерiнен туындайтын өкiлеттiгiн де шектейдi.

Сол арқылы, сот шешiмiнiң түпкiлiктiлiгi оған сот тәртiбiмен шағымданудың, заңдылығы мен негiздiлiгiн одан әрi тексерудiң құқықтық мүмкiндiгiн жоққа шығарады, соған байланысты олардың, кейiн сот бақылауының және сот қателiгiн түзетудiң кепiлi ретiнде, орындалуын тоқтата тұру мүмкін болмай қалады.

Республика Конституциясына негiзделген бұл құқықтық позициялар Конституциялық Кеңестiң 1999 жылғы 5 мамырдағы N 8/2 S990008_ , 1998 жылғы 5 маусымдағы N 3/2 S980003_ , 1997 жылғы 6 наурыздағы N 3 S970003_ және 2000 жылғы 10 шiлдедегi N 14/2 S000014_ қаулыларында бiлдiрiлген.

Судьяның тәуелсiздiгi және сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi соттың қызметiне қандай да болсын араласуға жол берiлмеу принциптерiне келер болсақ, Конституцияның оларды белгiлейтiн 77-бабы 1 және 2-тармақтарында, нақты iс бойынша шешiм шығарылғанға дейiн, соттың Конституция мен заңдарға негiзделген, объективтi және бейтарап сот төрелiгiн iске асыруына кедергi келтiру мақсатында сотқа кiмнiң де болсын тарапынан кез келген түрдегi заңсыз ықпал етуi туралы сөз болып отыр.

Сот iс бойынша қорытынды шешiм қабылдау арқылы өндiрiстi аяқтап, сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi өзiнiң мақсат-мiндетiн орындағаннан кейiн сот актiлерiнiң орындалуын тоқтата тұруға болады. Мұндай тоқтата тұру заңмен белгiленген сотта iс жүргiзу нысандарының сатысы болып табылмайды және де сот тәуелсiздiгiне қалай да болмасын қол сұқпайды. Сот актiлерiнiң орындалуы Республика заңнамасымен өкiлеттiк берiлген өзге мемлекеттiк органдардың қарауына жатады.

Республиканың қолданыстағы Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң 466-бабы және Азаматтық iс жүргiзу кодексiнiң 396-бабы редакцияларына сай Жоғарғы Соттың Төрағасы және Бас Прокурор соттардың құқықтық актiлерiнiң орындалуын тоқтата тұруға құқылы. Бұл құқық олардың айрықша құзыретi болып табылмайды және мұндай өкiлеттiгi бар лауазымды адамдардың тiзбесi заңмен кеңейтiлуi мүмкiн, ол Республика Конституциясының талаптарына қайшы келмейдi.

Өзiн құқықтық мемлекет ретiнде орнықтыратын Қазақстан Республикасында (Конституцияның 1-бабы 1-тармағы), адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi (Конституцияның 12-бабы 1-тармағы), соған байланысты заңдылық режимiн қамтамасыз ету мемлекеттiң, оның органдары мен лауазымды адамдары қызметiнiң маңызды бағыттарының бiрi болып табылады. Сондықтан да мемлекет заңдылық бұзылуын анықтау жөнiндегi шараларды және оларды жоюды көздейтiн механизмдердi белгiлеуге хақылы. Мұндай өкiлеттiк Конституцияның 61-бабына сай Республика Парламентiнiң құзыретiне жатады.

Конституцияның 13-бабы 2-тармағына сәйкес әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Сонымен бiрге, Конституция адамға және азаматқа өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғау құқығын бередi (Конституцияның 13-бабы 1-тармағы). Бұл аталған конституциялық норма адамның және азаматтың өз мүдделерін қорғау құралын таңдауда, соның iшiнде прокуратура органдарына өтiнiш беру арқылы, еркiн қалауын бiлдiруiн көздейдi.

Конституциялық құрылысты, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандығын қорғаудың мемлекеттiк жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылатын прокуратура, Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады (Конституцияның 83-бабы 1-тармағы). Заңдылықтың кез келген бұзылуын жою мақсатында өзiнiң заңмен белгiленетiн құзыретi шегiнде шаралар қолданады (Республика Конституциясының 83-бабы 1 және 4-тармақтары).

Мемлекеттiк билiктiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi болып табылатын Қазақстан Республикасының Президентi (Конституцияның 40-бабы 2-тармағы), өзiнiң 2001 жылғы 22 қаңтардағы N 536 U010536_ "Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау қызметiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы" Жарлығында Республика Үкiметiне қолданыстағы заңнамаға прокурорлардың актiлерi мен талаптарын мiндеттi түрде орындауды, оларды мәжбүрлеп орындату механизмiн айқындауды және прокурорлық қадағалаудың талаптары мен актiлерiн орындамағаны үшiн лауазымды адамдар мен азаматтардың жауапкершiлiгiн белгiлеудi көздейтiн өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заң жобасын әзiрлеп, Республика Парламентiне қарауға енгiзудi тапсырды.

Бұл баяндалғаннан туындайтыны, конституциялық ережелер прокурордың құқықтық актiлерiн мәжбүрлеп орындату шаралары мен механизмiн, оларды орындамағаны үшiн жауапкершiлiк шараларын заңмен регламенттеуге кедергi келтiрмейдi.

Конституцияның 83-бабы 1-тармағынан сондай-ақ туындайтыны, прокуратура заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау жөнiнде заңмен көзделген шаралар қолданады. Бұл аталған конституциялық ереже әлгi конституциялық мiндеттi жүзеге асырудың тәртiбi мен тәсiлiн, атап айтқанда, прокурордың өз қаулысымен жедел-iздестiру шараларын өткiзуге бастамашылық жасау құқығын заңмен белгiлеуге кедергi келтiрмейдi. Сонымен бiрге мұндай өкiлеттiк прокуратураға қылмыстық iс жүргiзу қатынастары шегiнде ғана емес, ол жүргiзетiн прокурорлық қадағалаудың барлық нысандары мен түрлерiнде тиесiлi болуы мүмкiн. Бұл орайда Конституцияның 83-бабы 1-тармағының нормаларына сай прокуратура қадағалаудың құқықтық құралдарын заңмен көзделген шекте пайдалана отырып, оны iске асыруға уәкiлеттi органдардың қызметiнде заңдылықты қамтамасыз етуге мiндеттi.

Республика Конституциясының 61-бабы Республика Парламентi депутаттарының және Үкiметiнiң заң шығару бастамасы құқығын жүзеге асыруының тәртiбiн және заң жобасын Парламентте қараудың рәсiмiн белгiлейдi. Конституция 61-бабының кейбiр нормаларына Республика Конституциялық Кеңесiнiң 2001 жылғы 8 маусымдағы N 8/2 қаулысында түсiндiрме берiлген болатын.

Заң шығару бастамасы құқығы тек қана Парламент Мәжiлiсiнде жүзеге асырылады. Заң жобасын Мәжiлiсте қараған кезде оған өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлуi мүмкiн, бұл Парламент пен оның Палаталарының заң шығару функцияларын жүзеге асыру жөнiндегi мәртебесi мен өкiлеттiгiн белгiлейтiн конституциялық ережелерден туындайды. Конституцияның 61-бабы 4-тармағы заң шығару процесiнiң Мәжiлiстiң заң жобасын мақұлдағанынан кейiн келетiн сатысын регламенттейдi. Сенатқа берiлген заң жобасы әрi кеткенде алпыс күннiң iшiнде қаралады, Сенат депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданған жағдайда заңға айналады және он күннiң iшiнде Мемлекет басшысының қол қоюына берiледi. Одан тыс заң жобасын қабылдамау рәсiмi көзделген, сонымен бiрге Сенат қайта қабылдамаған жағдайда оны сол сессия барысында қайтадан енгiзуге болмайды деп көзделген. Конституцияның 61-бабы 5-тармағынан туындайтыны, Мәжiлiс мақұлдаған заң жобасына Сенат өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуге хақылы. Сенат ұсынған түзетулердi келiсу тәртiбi Конституцияның, "Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы" Конституциялық Z952529_ заңның нормаларымен, Парламенттiң, Сенаттың және Мәжiлiстiң регламенттерiмен белгiленген. Палаталар арасындағы келiспеушiлiк келiсу рәсiмi арқылы шешiледi.

Конституциялық Кеңес, Парламент "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңды қараған кезде жоғарыда аталған конституциялық ережелердi бұзбағанын анықтады.

Жоғарыда баяндалғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңның 2-тармағының 2) тармақшасы, 5-тармағының 19) тармақшасы, 14-тармағы, 15-тармағының 3) тармақшасы, 16 және 18-тармақтары, сондай-ақ осы Заңға бастамашылық жасау, оны қарау және қабылдау тәртiбi Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына қайшы келмейдi деп есептейдi.

Ескерту. Дәлелдеу бөлігіне өзгеріс енгізілді - ҚР Конституциялық Кеңесінің 2011.04.27 № 4 нормативтік қаулысымен.

2. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, сондай-ақ "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңның мынадай ережелерiн де Республика Конституциясына сәйкестiгi мәнiнде қарады:

санитарлық-эпидемиологиялық қызмет және кеден органдары лауазымды адамдарының тыйым салу-шектеу сипатындағы шараларды қолдану туралы прокурорды хабардар етуге мiндеттiлiгiн және олар заңсыз болған жағдайда прокуратураның бұл шаралардың күшiн жою немесе алып тастау құқығын белгiлейтiн 1-тармағының, 1) тармақшасының және 3-тармағының 3) тармақшасы төртiншi абзацының нормаларын;

прокурордың өз құзыретi шегiнде тексеру мәселелерi бойынша мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-жайларына кедергiсiз кiруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды адамдарында дереу қабылдануға, құжаттар мен материалдарға қол жеткiзуге өкiлеттiгi бөлiгiндегi 5-тармақ 7) тармақшасының бесiншi абзацының нормаларын;

прокуратура органдарына келуден бас тартқан лауазымды адамдар мен азаматтарды прокуратура органдарына жеткiзу (күштеп әкелу) тәртiбiн белгiлейтiн 5-тармақтың 19) тармақшасы бесiншi абзацының нормасы;

прокурор, заңда көзделген басқа жағдайлар мен тәртiптi қоспағанда, өзi жүргiзiп жатқан iстер мен материалдардың мәнi бойынша қандай да бiр түсiнiктемелер беруге, сондай-ақ оларды кiмге де болсын танысу үшiн беруге мiндеттi емес деген бөлiгiндегi 5-тармақ 7) тармақшасының тоғызыншы абзацының нормаларын;

Бас Прокурордың өз құзыретi шегiнде Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң және жедел-iздестiру қызметi туралы заңнаманың нормаларын қолдану мәселелерi бойынша, алдын-ала анықтау және тергеу органдары, сондай-ақ жедел-iздестiру қызметiн жүзеге асыратын органдар үшiн орындалуы мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер қабылдау құқығы туралы 5-тармақтың 9) тармақшасы төртiншi абзацының, 2-тармақтың 10) тармақшасы екiншi абзацының, 15-тармақтың 1) тармақшасы үшiншi абзацының нормалары;

прокурордың жедел-iздестiру қызметiн жүзеге асыратын органдар тарапынан заңдылық бұзылуын анықтау мақсатында прокуратура органдарының мамандарын қатыстыруға құқылы екендiгiн бiлдiретiн 2-тармақтың 10) тармақшасы үшiншi абзацының нормасы.

"Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы" 1994 жылғы 8 шiлдедегi Қазақстан Республикасы Z942000_ Заңының 15-бабының он алтыншы-жиырма бiрiншi абзацтарында мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыратын лауазымды адамдардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң қызметiнде санитарлық ережелер мен нормалар, гигиеналық нормативтер бұзылуын анықтаған, сондай-ақ мұндай қызметтi одан әрi жүзеге асыру адамның өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiретiн жағдайда олардың қызметiнiң жекелеген түрлерiне тыйым салу және тоқтата тұру құқығы белгiленген.

Одан тыс, "Қазақстан Республикасындағы кеден iсi туралы" 1995 жылғы 20 шiлдедегi Z952368_ Заңның 100-бабымен тауарларды жоюдың кедендiк режимi, дәл осы Заңның 207-бабымен - кеден органдары лауазымды адамдарының кедендiк бақылау өткiзу үшiн аумақ пен үй-жайларға кiру тәртiбi айқындалады.

Жоғарыда аталған Заңдардың нормаларына толықтырулар енгiзудiң мәнi сол, бұл өкiлеттiктi санитарлық-эпидемиологиялық және кеден органдары бұрыңғы көлемiнде, бiрақ жиырма төрт сағаттың iшiнде прокурорға мiндеттi түрде хабарлай отырып жүзеге асырады. Хабарламаны алғаннан кейiн, прокурор жүргiзiлген iс-әрекеттiң заңдылығын тексередi және олар заңсыз болған жағдайда, тыйым салу-шектеу сипатындағы шаралардың күшiн жою немесе алып тастауға дейiн прокурорлық қадағалау шараларын қолданады.

Бұл аталған ережелер Республика Конституциясының нормаларымен үндеседi. Мәселен, оның 83-бабының 1 және 4-тармақтары прокуратураның заңмен белгiленетiн өз құзыретi шегiнде заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау және жою жөнiнде шаралар қолданатынын көздейдi. Одан тыс, мұндай шаралар Конституция мен заңдар, азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерi сақталуының қосымша кепiлi болады, бұл Конституция талаптарына, оның негiзгi ережелерi мен принциптерiне сәйкес келедi.

Республика Конституциясының 34-бабы 1-тармағына және 6-бабы 2-тармағына сай "Әркiм Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге мiндеттi", "Меншiк мiндет жүктейдi, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгiне де қызмет етуге тиiс. ... меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi ... заңмен белгiленедi". Бұл конституциялық ережелер, сондай-ақ прокуратураның өкiлеттiгiн регламенттейтiн нормалар, прокурордың өз құзыретi шегiнде тексеру мәселелерi бойынша мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдардың үй-жайларына кедергiсiз кiруге, олардың басшыларында және басқа да лауазымды адамдарында дереу қабылдануға, құжаттар мен материалдарға қол жеткiзуге құқығын заңмен белгiлеуге кедергi келтiрмейдi. Олар прокуратураның Конституция және заңдар арқылы өзiне жүктелген функциялар мен мiндеттердi орындауына септiгiн тигiзедi.

Атай кету керек, бұл көрсетiлген өкiлеттiк прокуратураға заңмен бұрын да берiлген болатын, түзетулер оларды тек прокурордың лауазымды адамдарда дереу қабылдану құқығымен ғана толықтырды.

Прокуратура Конституцияның, заңдардың, Республика Президентi жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәлме-дәл әрi бiркелкi қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыру, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау және жою жөнiнде шаралар қолдану жөнiндегi өзiнiң өкiлеттiгiн жүзеге асыру үшiн тиiмдi әрi пәрмендi құқықтық құралдар жиынтығына ие болуға тиiс, бұл Конституцияның 83-бабы 1-тармағы нормасының мазмұнынан келiп туындайды.

Мәселен, заңды бұзушылық туралы өтiнiштер, шағымдар, хабарлар және басқа да мәлiметтер, заң бұзушылық белгiлерiнiң тiкелей анықталуы прокурорлық тексерiс жүргiзу үшiн негiздердiң бiрi болып табылады (Республика Президентiнiң "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" заң күшi бар Жарлығының Z980266_ 5-бабы). Егер заңды бұзушылық туралы мәлiметтердi толық, объективтi, жан-жақты және заңды тексерудi, азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын тиiмдi қорғауды, заңдылық режимiн қалпына келтiрудi қамтамасыз ету үшiн тиiстi лауазымды адамдар мен азаматтардан ақпарат алу қажет болса, олар прокуратура органдарына келуге және түсiнiктеме (айғақ) беруге мiндеттi. Прокурордың заңды талаптары орындалмаған жағдайда мәжбүрлеу және жауапкершiлiк шаралары қолданылуы мүмкiн, бұл прокуратура органдары қызметiнiң құқықтық кепiлi болып табылады (Республика Президентiнiң "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" заң күшi бар Жарлығының 6-бабының 1-тармағы және 3-бабының 4-тармағы).

"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңның бұл ережелерi (7) тармақшаның жетiншi абзацы және 5-тармақ 19) тармақшасының бесiншi абзацы) Конституция талаптарына, атап айтқанда оның 34-бабы 1-тармағының, 39-бабы 1-тармағының, 83-бабы 1 және 4-тармақтарының нормаларына қайшы келмейдi.

"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңның 5-тармағы 7) тармақшасы тоғызыншы абзацының нормалары да Республика Конституциясының талаптарына сәйкес келедi, ол нормаларға сай прокурор, заңда көзделген басқа жағдайлар мен тәртiптi қоспағанда, өзi жүргiзiп жатқан iстер мен материалдардың мәнi бойынша қандай да бiр түсiнiктемелер беруге, сондай-ақ оларды кiмге де болсын танысу үшiн беруге мiндеттi емес.

Заңның жоғарыда аталған нормалары өзiнiң өкiлеттiгiн iске асыру кезiнде прокуратураның тәуелсiздiгiн, азаматтардың, мемлекет пен ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерiн қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.

Республика Конституциясының 18-бабы 3-тармағынан туындайтын, әркiмнiң өзiнiң құқықтары мен мүдделерiне қатысты құжаттармен, шешiмдермен және ақпарат көздерiмен танысу құқығы, сондай-ақ мемлекеттiң, лауазымды адамдардың бұл құқықты қамтамасыз ету мiндетi басқа конституциялық нормалармен, атап айтқанда Конституцияның 20-бабы 2-тармағының және 39-бабы 1-тармағының нормаларымен жүйелi байланыста бола отырып жүзеге асырылады, бұл нормаларда "Әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк құпиясы болып табылатын мәлiметтер тiзбесi заңмен белгiленедi", "Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажеттi шамада ғана және тек заңмен шектелуi мүмкiн", - делiнген. Конституцияның 18 және 20-баптарымен көзделген құқықтар, ешбiр жағдайда да шектелмеуге тиiс құқықтар мен бостандықтар тiзбесiне (Конституцияның 39-бабының 3-тармағы) кiрмейдi.

Одан тыс, Республика Конституциясының 83-бабы 2-тармағымен прокуратураның өз өкiлеттiгiн iске асырудағы тәуелсiздiгi принципi баянды етiлiп, ол Республика Президентiнiң "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" заң күшi бар Жарлығында әрi қарай дамуын тапты. Жарлықтың 3-бабында, прокуратура өз қызметiн басқа мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партиялар мен қоғамдық бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асырады; өздерiнiң заңда белгiленген өкiлеттiгiн жүзеге асырған кезде прокуратура органдарының қызметiне араласуға тыйым салынады; прокуратура органдары Республиканың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс-қимыл жасайды деп көзделген.

"Әкiмшiлiк рәсiмдер туралы" 2000 жылғы 27 қарашадағы Республика Z000107_ Заңының 13-бабымен ақпарат алмасуға қойылатын талаптар белгiленген. Осы баптың 4-тармағында, ақпараттық рәсiмдер мемлекеттiң мүдделерiмен байланысты қызметтiк және өзге де ақпараттың жария етiлуiне жол бермеуi тиiс; мемлекеттiк қызметшiлерге қызметтiк ақпарат оларға жүктелген қызмет мiндеттерiн орындау үшiн ғана берiледi. Заңның 15-бабы 2-тармағының 3) тармақшасы азаматтардың құқықтарын жүзеге асыру рәсiмдерiн белгiлеп, бұл рәсiмдер азаматтардың жеке өмiрi, жеке басы және отбасы құпиясы туралы мәлiметтердi олардың келiсiмiнсiз жариялау мүмкiндiгiне жол бермеудi көздейдi.

Арнайы пайдалану режимi заң арқылы сондай-ақ коммерциялық, салық, банк құпиясына, техникалық және ұйымдастырушылық ақпаратқа, өндiрiс құпиясына (ноу-хау) және басқа ақпаратқа қатысты белгiленген.

Жоғарыда 6аяндалғанның негiзiнде мынаны атап өткен жөн, Конституцияның 18-бабы 3-тармағымен және 20-бабы 2-тармағымен көзделген азаматтардың конституциялық құқықтары заңдармен белгiленетiн шектерде және тәртiппен жүзеге асырылады.

"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңмен, Бас Прокурор өз құзыретi шегiнде Қылмыстық iс жүргiзу Z970206_ кодексiнiң және жедел-iздестiру қызметi туралы Z944000_ заңнаманың нормаларын қолдану мәселелерi бойынша, алдын-ала анықтау және тергеу органдары, сондай-ақ жедел-iздестiру қызметiн жүзеге асыратын органдар үшiн орындалуы мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер қабылдайды деп белгiленген (2-тармақ 10) тармақшасының екiншi абзацы, 5-тармақ 9) тармақшасының төртiншi абзацы және 15-тармақ 1) тармақшасының екiншi абзацы).

Бас Прокурордың бұл аталған өкiлеттiгi Республика Конституциясының талаптарына қайшы келмейдi. Мұндай және соған ұқсас құқықтық қатынастарды регламенттеу Конституция нормаларымен реттеу нысаны емес, оның ережелерi мемлекеттiк органдарды ұйымдастыру мен олардың қызметiнiң негiздерiн, заңды тұлғалардың құқықтық субъектiлiгiн заң арқылы белгiлеуге жол бередi (61-бап).

Енгiзiлiп отырған өзгерiстер мен толықтырулардың мәнiне келер болсақ, Бас Прокурордың, басқа органдардың заңмен белгiленген құзыретi шегiне қол сұқпай, өз өкiлеттiгi шегiнде прокуратура органдары мен мекемелерiнiң барлық қызметкерлерi үшiн де, заңмен белгiленген субъектiлер қатары үшiн де орындалуы мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер шығаруға құқықтық мүмкiндiгi бар. Бұл құқық бұдан бұрын да Республика Президентiнiң "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" заң күшi бар Z980266_ Жарлығының 11-бабы 4) тармақшасымен және 22-бабы 2-тармағымен, "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" 1998 жылғы 24 наурыздағы Республика Z980213_ Заңымен бекiтiлген болатын.

"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңның, прокурорлардың жедел-iздестiру қызметiн жүзеге асыратын органдар тарапынан заңдылықты бұзуын анықтау мақсатында прокуратура органдарының мамандарын қатыстыруға құқығын көздейтiн 2-тармағы 10) тармақшасы үшiншi абзацының нормалары да Республика Конституциясына сәйкес келедi.

Мәселен, Республика Конституциясы 83-бабының 1 және 4-тармақтарына сай прокуратура заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау және жою мақсатында, қаралып отырған Заңға қатысты қолданыста - жедел-iздестiру қызметiн жүзеге асыратын органдардың қызметiнде, заңмен белгiленетiн өз құзыретi шегiнде шаралар қолданады.

Заңның 2-тармағы 10) тармақшасының үшiншi абзацымен көзделген прокурорлық қадағалау шаралары қылмыстық сот iсiн жүргiзу шеңберiнен тыс жүзеге асырылады, сондықтан, қылмыстық iс жүргiзу заңнамаларына сәйкес жүргiзiлетiн анықтама жүргiзу мен алдын ала тергеудiң прокуратурадан бөлiнуiн көздейтiн Конституцияның 84-бабы ережелерiне қайшы келмейдi.

Сол арқылы, Конституция нормалары прокурордың бұл аталған өкiлеттiктi жүзеге асыруына кедергi келтiрмейдi.

Жедел-iздестiру қызметiнiң мәселелерi заңмен реттелуiне байланысты (Конституцияның 84-бабы 2-тармағы), аталған өзгерiстер мен толықтырулар "Жедел-iздестiру қызметi туралы" 1994 жылғы 15 қыркүйектегi Республика Z944000_ Заңына ғана енгiзiлiп отыр.

"Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Республика Заңы қалған бөлiгiнде де сондай-ақ Республика Конституциясының талаптарына сәйкес келедi.

Мынаны атап өткен жөн, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген барлық жағдайларда мүдделi адамдар мен органдар прокурорлардың iс-қимылына сотқа шағымдануы мүмкiн, сот олардың заңдылығын тексерiп шығып, қорытынды шешiм қабылдайды. Бұл ереже әркiмнiң, Қазақстан Республикасы заңдарымен кепiлдiк берiлген және қамтамасыз етiлген, өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы туралы Республика Конституциясының 13-бабы 2-тармағынан келiп туындайды.

Осылайша, Республика Конституциялық Кеңесi, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Республика Парламентi, Конституцияда белгiленген тәртiптi сақтай отырып, өз өкiлеттiгi шегiнде қабылдаған деп есептейдi. Бұл Заңның нормалары мен ережелерi Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмейдi.

Баяндалғанның негiзiнде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық U952737_ заң күшi бар Жарлығының 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 31-33 және 37-39-баптарын, 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi

қаулы етедi:

1. Қазақстан Республикасының Парламентi 2002 жылғы 25 маусымда қабылдаған және Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына 2002 жылғы 1 шiлдеде берген, "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне прокурорлық қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы K951000_ Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағымен

көзделген жағдайды ескерiп, түпкiлiктi болып табылады.

3. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс

тiлдерiнде жариялансын.

Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесiнiң

Төрағасы

Мамандар:

Багарова Ж.А.,

Икебаева А.Ж.

О соответствии Конституции Республики Казахстан Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора"

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 5 августа 2002 года N 5. Отменено нормативным постановлением Конституционного Совета Республики Казахстан от 17 апреля 2017 года № 2

Сноска. Отменено нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Абишева Х.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф., Есенжанова А. и Омарханова К.А. с участием:

представителя субъекта обращения - депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан Абдрахманова С.,

заместителя заведующего Государственно-правовым отделом Администрации Президента Республики Казахстан Белорукова Н.В.,

депутатов Сената и Мажилиса Парламента Республики Жумабаева Е.Ж. и Сарпекова Р.К.,

председателя коллегии по гражданским делам Верховного Суда Республики Казахстан Раимбаева С.И.,

первого заместителя Генерального Прокурора Республики Жумабекова О.И. и заместителя Генерального Прокурора Республики Даулбаева А.К.,

представителя Правительства Республики Казахстан - вице-Министра юстиции Республики Шамсутдинова Р.Ш.,

начальника юридического управления КНБ Республики Абдрахманова Г.Ж. и заместителя начальника следственного департамента МВД Республики Черепова А.М.,

экспертов: Сапаргалиева Г. - доктора юридических наук, профессора, члена-корреспондента Национальной академии наук Республики, Когамова М.Ч. - доктора юридических наук, профессора,

рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан о проверке конституционности Закона Республики Казахстан Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора".

Изучив информации, представленные Правительством, Генеральной прокуратурой и Министерством юстиции Республики, заключения экспертов, а также другие материалы конституционного производства, заслушав сообщение докладчика-члена Конституционного Совета Омарханова К.А., выступления представителя субъекта обращения и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

Закон Республики Казахстан Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" принят Парламентом Республики 25 июня 2002 года и поступил на подпись Президенту Республики Казахстан 1 июля 2002 года.

В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 K951000_ Конституции 24 депутата Парламента Республики направили в Конституционный Совет обращение о проверке конституционности вышеупомянутого Закона.

1. По мнению субъекта обращения, некоторые положения Закона Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" не соответствуют Конституции Республики Казахстан по следующим основаниям:

1) подпунктом 3) пункта 15 и пунктом 18 Закона расширяется перечень должностных лиц органов прокуратуры, имеющих право приостановления правовых актов судов по уголовным и гражданским делам. В частности, этим правом наделяются заместители Генерального Прокурора, что противоречит конституционным принципам обязательности судебных актов (пункт 3 статьи 76 K951000_ Конституции) и независимости судьи (пункты 1 и 2 статьи 77 K951000_ Конституции);

2) правосудие осуществляется исключительно судом (пункт 1 статьи 75 K951000_ Конституции), его решения по оспариваемым вопросам окончательны и обязательны для исполнения, в связи с чем лишь его решения должны исполняться в принудительном порядке (пункт 3 статьи 76 Конституции). Принудительное исполнение актов прокурорского реагирования (подпункт 19) пункта 5 и пункт 16 Закона), а также установление мер ответственности за их неисполнение (пункт 14 и подпункт 4) пункта 20 Закона) не соответствуют как вышеупомянутым конституционным положениям, так и нормам статьи 13 Конституции, поскольку нарушается право граждан на судебную защиту;

3) оперативно-розыскные мероприятия проводятся исключительно при расследовании уголовного дела, в других сферах правоотношений они недопустимы. Поэтому наделение прокуратуры правом инициировать (подпункт 2) пункта 2 Закона) проведение оперативно-розыскных мероприятий вне рамок уголовно-процессуальных отношений не согласуется с конституционными полномочиями прокуратуры, осуществляющей высший надзор за законностью оперативно-розыскной деятельности (пункт 1 статьи 83 K951000_ Конституции);

4) законопроект P011533_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора", представленный Правительством Республики, предусматривал поправки в 17 законодательных актов. Депутатами Мажилиса Парламента Республики в ходе обсуждения были внесены концептуальные изменения и дополнения еще в три законодательных акта: Z970206_ Уголовно-процессуальный и K990411_ Гражданский процессуальный кодексы, K010155_ Кодекс об административных правонарушениях, что противоречит определенным K951000_ Конституцией процедурам инициирования законопроектов субъектами законодательной инициативы.

Рассматривая обращение группы депутатов Парламента Республики на предмет соответствия Конституции Республики Казахстан Закон "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора", Конституционный Совет Республики Казахстан исходит из следующего.

В соответствии с пунктом 3 статьи 76 K951000_ Конституции решения, приговоры и иные постановления судов имеют обязательную силу на всей территории Республики. Этот конституционный принцип означает как обязательность в отношении установленных судом обстоятельств, их правовой оценки и указанных в судебных актах предписаний, так и обязательное исполнение правовых актов судов всеми государственными органами и их должностными лицами, физическими и юридическими лицами.

Между тем, решения, приговоры и иные постановления судов не обладают признаком окончательности.

Окончательность правового акта суда противоречит требованию пункта 2 статьи 13 K951000_ Конституции, устанавливающему право каждого на судебную защиту. Это конституционное право предполагает охрану прав и свобод человека, гражданина как от всякого рода произвола, так и ошибочных решений суда. Наиболее эффективной гарантией такой защиты является возможность пересмотра дела вышестоящими судебными инстанциями, которая должна быть обеспечена законами. Окончательность решения суда, в частности районного (городского), исключает возможность проверки другими судебными инстанциями его законности и обоснованности по протесту, жалобе заинтересованных органов и лиц с целью исправления судебных ошибок. Признание постановления районного суда окончательным и не подлежащим обжалованию ограничивает как пределы судебной власти, что не соответствует статьям 75, 76 и 81 K951000_ Конституции, устанавливающим систему и основные полномочия судебных органов, так и полномочия прокуратуры, вытекающие из положений пункта 1 статьи 83 K951000_ Конституции Республики.

Тем самым, окончательность судебного решения исключает правовую возможность его обжалования, дальнейшей проверки законности и обоснованности в судебном порядке, в связи с чем становится невозможным приостановление их исполнения, как гарантии последующего судебного контроля и исправления судебной ошибки.

Указанные правовые позиции, основанные на положениях Конституции Республики, выражены в постановлениях Конституционного Совета от 5 мая 1999 года N 8/2 S990008_ , 5 июня 1998 года N 3/2 S980003_ , 6 марта 1997 года N 3 S970003_ и 10 июля 2000 года N 14/2 S000014_ .

Что касается принципов независимости судьи и недопустимости вмешательства в деятельность суда по отправлению правосудия, то в пунктах 1 и 2 статьи 77 K951000_ Конституции их устанавливающих речь идет о неправомерном воздействии на суд в любых проявлениях со стороны кого бы то ни было с целью воспрепятствования осуществлению им объективного и беспристрастного, основанного на требованиях Конституции и законов, правосудия до вынесения решения по конкретному делу.

Приостановление же исполнения судебных актов возможно после того как суд выполнил свое предназначение по осуществлению правосудия, завершив производство по делу принятием итогового решения. Такое приостановление не является стадией установленных законом форм судопроизводства и не посягает ни коим образом на независимость суда. Исполнение судебных актов относится к ведению иных государственных органов, уполномоченных на то законодательством Республики.

Согласно действующим редакциям статьи 466 Z970206_ Уголовно-процессуального кодекса и статьи 396 K990411_ Гражданского процессуального кодекса Республики право приостановления исполнения правовых актов судов принадлежит Председателю Верховного Суда и Генеральному Прокурору. Это право не является их исключительной прерогативой и законом может быть расширен перечень должностных лиц, имеющих такое полномочие, что не противоречит требованиям Конституции Республики.

В Республике Казахстан, утверждающей себя правовым государством (пункт 1 статьи 1 K951000_ Конституции), признаются и гарантируются конституционные права и свободы человека и гражданина (пункт 1 статьи 12 K951000_ Конституции), в связи с чем обеспечение режима законности является одним из важных направлений деятельности государства, его органов и должностных лиц. И поэтому государство вправе устанавливать меры по выявлению нарушений законности и механизмы, предусматривающие их устранение. Такое полномочие согласно статье 61 K951000_ Конституции относится к компетенции Парламента Республики.

В соответствии с пунктом 2 статьи 13 K951000_ Конституции каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод. Вместе с тем, Конституция предоставляет человеку и гражданину право защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами (пункт 1 статьи 13). Указанная конституционная норма предполагает свободное волеизъявление человека и гражданина в выборе законных средств охраны своих интересов, в том числе через обращение в органы прокуратуры.

Прокуратура, являющаяся составной частью государственной системы защиты конституционного строя, прав и свобод человека и гражданина, осуществляет высший надзор за точным и единообразным применением законов, указов Президента Республики Казахстан и иных нормативных актов на территории Республики (пункт 1 статьи 83 K951000_ Конституции). С целью устранения любых нарушений законности она принимает меры в рамках своей компетенции, устанавливаемой законом (пункты 1 и 4 статьи 83 Конституции Республики).

Президент Республики Казахстан, являющийся символом и гарантом государственной власти, незыблемости Конституции, прав и свобод человека и гражданина (пункт 2 статьи 40 K951000_ Конституции), в своем Указе от 22 января 2001 года N 536 U010536_ "О мерах по совершенствованию правоохранительной деятельности в Республике Казахстан" поручил Правительству Республики разработать и внести на рассмотрение Парламента Республики проект закона о внесении изменений и дополнений в действующее законодательство, предусматривающих обязательное исполнение актов и требований прокуроров, определение механизма их принудительного исполнения и установление ответственности должностных лиц и граждан за неисполнение требований и актов прокурорского надзора.

Из вышеизложенного следует, что конституционные положения не препятствуют регламентированию законом мер и механизма принудительного исполнения правовых актов прокурора, мер ответственности за их неисполнение.

Прокуратура принимает предусмотренные законом меры по выявлению любых нарушений законности (пункт 1 статьи 83 K951000_ Конституции). Возможность установления законом порядка и способа реализации указанной конституционной задачи, в частности, права прокурора своим постановлением инициировать проведение оперативно-розыскных мероприятий вытекает из положений пункта 4 статьи 83 Конституции. Причем такое полномочие может принадлежать прокуратуре во всех формах и видах осуществляемого ею прокурорского надзора, а не только в рамках уголовно-процессуальных отношений. При этом согласно нормам пункта 1 статьи 83 Конституции прокуратура с использованием правовых средств надзора в пределах, предусмотренных законом, обязана обеспечить законность в оперативно-розыскной деятельности органов, уполномоченных ее осуществлять.

Статья 61 K951000_ Конституции Республики устанавливает порядок реализации депутатами Парламента и Правительства Республики своего права на законодательную инициативу и процедуру рассмотрения законопроекта в Парламенте. Некоторые нормы статьи 61 Конституции получили толкование в постановлении Конституционного Совета Республики от 8 июня 2001 года N 8/2 S010008_ .

Законодательная инициатива реализуется исключительно в Мажилисе Парламента. При рассмотрении проекта закона в Мажилисе в него могут быть внесены изменения и дополнения, что вытекает из конституционных норм, устанавливающих статус и полномочия Парламента и его Палат по осуществлению законодательных функций. Пункт 4 статьи 61 K951000_ Конституции регламентирует стадию законодательного процесса, следующую за одобрением законопроекта Мажилисом. Переданный в Сенат законопроект рассматривается в срок, не превышающий шестидесяти дней, и в случае принятия его большинством голосов от общего числа депутатов Сената становится законом, который в течение десяти дней представляется Главе государства на подпись. Кроме того предусмотрена процедура отклонения проекта закона, причем предусмотрено, что при повторном отклонении Сенатом он не может быть внесен вновь в течение той же сессии. Из пункта 5 статьи 61 K951000_ Конституции следует, что Сенат вправе вносить изменения и дополнения в одобренный Мажилисом проект закона. Порядок согласования предложенных Сенатом поправок установлен нормами Конституции, Конституционного закона Z952529_ "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов", регламентами B960001_ Парламента, В960002_ Сената и B960003_ Мажилиса. Возникающие разногласия между Палатами разрешаются путем согласительных процедур.

Конституционным Советом установлено, что Парламентом не нарушены вышеупомянутые конституционные требования при рассмотрении Закона Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам прокурорского надзора".

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 27.04.2011 № 4.

2. Конституционный Совет Республики Казахстан рассмотрел на предмет соответствия Конституции Республики также и следующие положения Закона Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам прокурорского надзора":

нормы пункта 1, подпункта 1) и абзаца четвертого подпункта 3) пункта 3, устанавливающие обязанность должностных лиц санитарно-эпидемиологической службы и таможенных органов уведомлять прокурора о применении мер запретительно-ограничительного характера и право прокуратуры отменять или снимать эти меры в случае их незаконности;

нормы абзаца пятого подпункта 7) пункта 5 в части полномочий прокурора в пределах своей компетенции на беспрепятственный вход в помещения государственных органов, организаций, независимо от форм собственности, безотлагательный прием руководителями и другими должностными лицами по вопросам проверки, доступ к документам и материалам;

норма абзаца пятого подпункта 19) пункта 5, определяющая порядок доставления (привода) должностных лиц и граждан, уклоняющихся от явки в органы прокуратуры;

нормы абзаца девятого подпункта 7) пункта 5, предусматривающие право прокурора не давать каких-либо объяснений по существу находящихся в его производстве дел и материалов, а также представлять их кому бы то ни было для ознакомления иначе, как в случаях и порядке, предусмотренных законом;

нормы абзаца четвертого подпункта 9) пункта 5, абзаца второго подпункта 10) пункта 2, абзаца третьего подпункта 1) пункта 15 о праве Генерального Прокурора принимать в пределах своей компетенции нормативные правовые акты по вопросам применения норм Z970206_ Уголовно-процессуального кодекса и законодательства об оперативно-розыскной деятельности, обязательные для исполнения органами дознания и следствия, a также органами, осуществляющими оперативно-розыскную деятельность;

норма абзаца третьего подпункта 10) пункта 2, в соответствии с которой прокурор вправе привлекать специалистов органов прокуратуры в целях выявления нарушений законности со стороны органов, осуществляющих оперативно-розыскную деятельность.

В абзацах шестнадцатый-двадцать первый статьи 15 Закона Республики от 8 июля 1994 года Z942000_ "О санитарно-эпидемиологическом благополучии населения" установлены права должностных лиц, осуществляющих государственный санитарно-эпидемиологический надзор, запрещать и приостанавливать отдельные виды деятельности хозяйствующих субъектов в случае выявления нарушений санитарных правил и норм, гигиенических нормативов, а также когда дальнейшее осуществление такой деятельности создает угрозу жизни и здоровью человека.

Кроме того, статьей 100 Закона от 20 июля 1995 года Z952368_ "О таможенном деле в Республике Казахстан" определяется таможенный режим уничтожения товаров, а статьей 207 этого же Закона - порядок доступа должностных лиц таможенных органов на территорию и в помещения для проведения таможенного контроля.

Суть вносимых дополнений в вышеупомянутые нормы Законов заключается в том, что эти полномочия осуществляются санитарно-эпидемиологическими и таможенными органами в прежнем объеме, но с обязательным уведомлением прокурора в течение двадцати четырех часов. Получив уведомление, прокурор проверяет законность произведенных действий и в случае их незаконности принимает меры прокурорского надзора, вплоть до отмены или снятия мер запретительно-ограничительного характера.

Указанные положения согласуются с нормами K951000_ Конституции Республики. Так, ее пункты 1 и 4 статьи 83 предусматривают, что прокуратура принимает меры по выявлению и устранению любых нарушений законности в пределах своей компетенции, определяемой законом. Кроме того, такие меры служат дополнительной гарантией соблюдения Конституции и законов, прав, свобод и законных интересов граждан, что корреспондируется с требованиями Конституции, ее основными положениями и принципами.

Согласно пункту 1 статьи 34 и пункту 2 статьи 6 K951000_ Конституции Республики "Каждый обязан соблюдать Конституцию и законодательство Республики Казахстан, уважать права, свободы, честь и достоинство других лиц", "Собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу. ...объем и пределы осуществления собственником своих прав... определяются законом". Эти конституционные положения, а также нормы, регламентирующие полномочия прокуратуры, не препятствуют установлению законом права прокурора в пределах своей компетенции беспрепятственно входить в помещения государственных органов, организаций, независимо от форм собственности, на безотлагательный прием их руководителями и другими должностными лицами по вопросам проверки, а также доступ к документам и материалам. Они способствуют выполнению прокуратурой функций и задач, возложенных на нее Конституцией и законами.

Следует отметить, что указанными полномочиями прокуратура была наделена законом и ранее, поправки лишь дополнили их правом прокурора на безотлагательный прием должностными лицами.

Прокуратура должна иметь эффективный и действенный набор правовых средств для реализации своих полномочий по осуществлению высшего надзора за точным и единообразным применением Конституции, законов, указов Президента Республики и иных нормативных правовых актов, по выявлению и устранению любых нарушений законности, что вытекает из смысла норм пункта 1 статьи 83 K951000_ Конституции.

Так, одними из оснований для прокурорской проверки являются заявления, жалобы, сообщения и другие данные о нарушениях законности, непосредственное выявление признаков нарушения законодательства (статья 5 Указа Президента Республики, имеющего силу Закона, Z952709_ "О Прокуратуре Республики Казахстан"). Если для обеспечения полной, объективной, всесторонней и законной проверки данных о нарушении законодательства, эффективной защиты нарушенных прав и свобод граждан, восстановления режима законности необходимо получить информацию от соответствующих должностных лиц и граждан, они обязаны явиться в органы прокуратуры и дать объяснения (показания). В случае неисполнения законных требований прокурора возможно применение мер принуждения и ответственности, что является правовой гарантией деятельности органов прокуратуры (пункт 1 статьи 6 и пункт 4 статьи 3 Указа Президента Республики, имеющего силу Закона, Z952709_ "О Прокуратуре Республики Казахстан").

Эти положения Закона Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" (абзац седьмой подпункта 7) и абзац пятый подпункта

19) пункта 5) не входят в противоречие с требованиями Конституции, в частности с ее нормами пункта 1 статьи 34, пункта 1 статьи 39, пунктов 1 и 4 статьи 83.

Соответствуют требованиям Конституции Республики нормы абзаца девятого подпункта 7) пункта 5 Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора", согласно которым прокурор не обязан давать каких-либо объяснений по существу находящихся в его производстве дел и материалов, а также представлять их кому бы то ни было для ознакомления иначе, как в случаях и порядке, предусмотренных законом.

Вышеперечисленные нормы Закона направлены на обеспечение независимости прокуратуры при осуществлении своих полномочий, защиту охраняемых законом прав и интересов граждан, государства и организаций.

Вытекающие из пункта 3 статьи 18 K951000_ Конституции Республики право каждого на ознакомление с документами, решениями и источниками информации, затрагивающими их права и свободы, а также обязанность государственных органов, должностных лиц обеспечить это право реализуются в системной связи с другими конституционными нормами, в частности с положениями пункта 2 статьи 20 и пункта 1 статьи 39 K951000_ Конституции, в которых говорится, что "Каждый имеет право свободно получать информацию любым не запрещенным законом способом. Перечень сведений, составляющих государственные секреты Республики Казахстан, определяется законом", "Права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения". Права, предусмотренные статьями 18 и 20 K951000_ Конституции, не входят в перечень прав и свобод, которые не подлежат ограничению ни в какой форме (пункт 3 статьи 39 K951000_ Конституции).

Кроме того, пунктом 2 статьи 83 K951000_ Конституции Республики закреплен принцип независимости осуществления прокуратурой своих полномочий, который нашел дальнейшее развитие в Указе Президента Республики, имеющем силу Закона, Z952709_ "О Прокуратуре Республики Казахстан". В статье 3 Указа предусмотрено, что прокуратура осуществляет свою деятельность независимо от других государственных органов и должностных лиц, политических партий и других общественных объединений; запрещается вмешательство в деятельность органов прокуратуры при осуществлении ими своих полномочий, установленных законодательством; органы прокуратуры действуют гласно в той мере, в какой это не противоречит требованиям законодательства Республики об охране прав и свобод граждан, защите государственных секретов.

Статьей 13 Закона Республики от 27 ноября 2000 года Z000107_ "Об административных процедурах" определены требования, предъявляемые к информационному обмену. В пункте 4 этой же статьи сказано, что информационные процедуры не должны допускать разглашения служебной и иной информации, связанной с интересами государства; государственным служащим служебная информация предоставляется только для выполнения возложенных на них служебных обязанностей. Подпункт 3) пункта 2 статьи 15 Закона устанавливает процедуры реализации прав граждан, которые предполагают недопущение возможности разглашения без согласия граждан сведений об их частной жизни, личной и семейной тайне.

Специальный режим использования законами определен также и в отношении коммерческой, налоговой и банковской тайны, технической и организационной информации, секретов производства (ноу-хау) и другой информации.

На основании вышеизложенного следует отметить, что конституционные права граждан, предусмотренные пунктом 3 статьи 18 и пунктом 2 статьи 20 Конституции, реализуются в пределах и порядке, определяемыми законами.

Законом Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" установлено, что Генеральный Прокурор в пределах своей компетенции принимает нормативные правовые акты по вопросам применения норм Z970206_ Уголовно-процессуального кодекса и законодательства об оперативно-розыскной деятельности, обязательные для исполнения органами дознания и следствия, а также органами, осуществляющими оперативно-розыскную деятельность (абзац второй подпункта 10) пункта 2, абзац четвертый подпункта 9) пункта 5 и абзац второй подпункта 1) пункта 15).

Указанные полномочия Генерального Прокурора не противоречат требованиям K951000_ Конституции Республики. Регламентация таких и аналогичных правоотношений не предмет регулирования нормами Конституции, ее положения допускают установление законами основ организации и деятельности государственных органов, правосубъектности юридических лиц (статья 61).

Что касается существа вносимых изменений и дополнений, то Генеральный Прокурор, не вторгаясь в пределы компетенции других органов, установленные законом, в рамках своих полномочий имеет правовую возможность издавать нормативные правовые акты, обязательные для исполнения как всеми сотрудниками органов и учреждений прокуратуры, так и для определенного законом круга субъектов. Это право было закреплено и ранее подпунктом 4) статьи 11 и пунктом 2 статьи 22 Указа Президента Республики, имеющего силу Закона, Z952709_ "О Прокуратуре Республики Казахстан", Законом Республики от 24 марта 1998 года Z980213_ "О нормативных правовых актах".

Соответствуют K951000_ Конституции Республики и норма абзаца третьего подпункта 10) пункта 2 Закона Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора", предусматривающая право прокуроров привлекать специалистов органов прокуратуры в целях выявления нарушений законности со стороны органов, осуществляющих оперативно-розыскную деятельность.

Так, согласно пунктам 1 и 4 статьи 83 K951000_ Конституции Республики прокуратура в целях выявления и устранения любых нарушений законности, применительно к рассматриваемому Закону - в деятельности органов, осуществляющих оперативно-розыскную деятельность, принимает меры в пределах своей компетенции, которая определяется законом.

Меры прокурорского надзора, предусмотренные абзацем третьим подпункта

10) пункта 2 Закона, осуществляются вне рамок уголовного судопроизводства, и поэтому не противоречат положениям статьи 84 K951000_ Конституции, предусматривающим отделение дознания и следствия от прокуратуры, производство которых осуществляется в соответствии с уголовно-процессуальным законодательством.

Тем самым, нормы Конституции не препятствуют осуществлению прокурором указанного полномочия.

В связи с тем, что вопросы оперативно-розыскной деятельности регулируются законом (пункт 2 статьи 84 K951000_ Конституции) указанные изменения и дополнения вносятся лишь в Закон Республики от 15 сентября 1994 года Z944000_ "Об оперативно-розыскной деятельности".

В остальной части Закон Республики "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" также соответствует требованиям Конституции Республики.

Следует отметить, что во всех случаях, предусмотренных Законом Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора", действия прокуроров могут быть обжалованы заинтересованными лицами и органами в суд, который, проверив их законность, принимает итоговое решение. Данное положение вытекает из пункта 2 статьи 13 K951000_ Конституции Республики о праве каждого на судебную защиту своих прав и свобод, гарантированное и обеспеченное законами Республики Казахстан.

Таким образом, Конституционный Совет Республики считает, что Закон Республики Казахстан Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора" принят Парламентом Республики в пределах своих полномочий с соблюдением порядка, установленного K951000_ Конституцией. Нормы и положения данного Закона не противоречат Конституции Республики Казахстан.

На основании изложенного и руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 K951000_ Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 17, статьями 31-33 и 37-39, подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан" Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан Закон Республики Казахстан Z020346_ "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам прокурорского надзора", принятый Парламентом Республики Казахстан 25 июня 2002 года и представленный на подпись Президенту Республики Казахстан 1 июля 2002 года.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 K951000_ Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4

статьи 73

K951000_

Конституции Республики Казахстан.

3. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках

в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель

Конституционного Совета

Республики Казахстан

(Специалисты: Умбетова А.М.,

Склярова И.В.)