Қазақстан Республикасы Конституциясының 70-бабын ресми түсіндіру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003 жылғы 19 қарашадағы N 11 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2017 жылғы 17 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы

Ескерту. Күші жойылды – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысы.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, төрағаның міндетін атқарушы Қ.Ә.Омарханов, Кеңес мүшелері Қ.Ә.Әбішев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова және А.К.Котов қатысқан құрамда, мыналардың:

өтініш субъектісінің өкілі - Республика Президенті Мәжілісінің депутаты В.Б.Косаревтің,

Республика Үкіметінің өкілі - Әділет бірінші вице-министрі И.Д.Меркельдің,

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары Ғ.Р.Әбдірахмановтың қатысумен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 70-бабын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.

Қолдағы бар материалдарды зерделеп, баяндамашыны - Конституциялық Кеңестің мүшесі А.К.Котовты, өтініш субъектісі өкілінің және отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне Республика Парламентінің бір топ депутаттары Қазақстан Республикасы Конституциясының 70-бабын ресми түсіндіру туралы жүгінген. Бұл жерде өтініш субъектісі Конституцияның жоғары да көрсетілген бабының нормаларын, Үкімет орнынан түскен кезде Премьер-министр Кеңсесінің, орталық атқарушы органдар мен ведомстволардың Үкімет мүшесі болып табылмайтын саяси мемлекеттік қызметшілерінің орнынан түсуі міндетті ме, дегенге қатысты түсіндіріп беруді сұрайды.

Конституцияның 70-бабының нормаларын өтініште қойылған сұраққа қатысты түсіндірген кезде, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны ескерді.

Конституцияның 64-бабының 1-тармағында Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылық жасайтын мемлекеттің органы ретінде белгіленген.

"Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 6-тармағын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 15 маусымдағы N 9/2 қаулысы Үкіметті алқалы орган деп нақтылайды.

Конституцияның 65-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметті Конституцияда көзделген тәртіппен құрады. Конституцияның 44-бабының 3) тармақшасына сай Қазақстан Республикасының Президенті, Республика Парламентінің келісімі бойынша өзі тағайындаған Премьер-министрдің ұсынуымен, республика Үкіметінің құрылымын белгілейді, оның мүшелерін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, сондай-ақ Үкімет құрамына кірмейтін Республиканың орталық атқарушы органдарын құрады, таратады және қайта құрады.

Бұл аталған конституциялық нормалардан келіп шығатыны, Конституция "Үкіметтің құрылымы" дегенде, Республика Үкіметі басқаратын және басшылық жасайтын мемлекеттік органдардың жиынтығын көздей отырып, және "Үкіметтің құрамы" деген ұғымның мағынасымен тиісті актілер қабылдайтын мемлекеттің алқалы органының мүшелері ретінде Үкімет мүшелігінде тұратын лауазымды тұлғаларды ғана қамти отырып, осы екі ұғымды саралайды. Аталған категорияларды бұлайша түсіну сондай-ақ Конституцияның 65-бабының 2-тармағында да белгіленіп, Республика Премьер-министрі тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізіледі, - деп бекітілген.

Конституция Үкіметтің ұйымдастырылуы тәртібі мен қызметін белгілеуді конституциялық заң арқылы құқықтық реттеу нысанына жатқызады (Конституцияның 64-бабының 4-тармағы).

"Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы" Конституциялық заңның 3-бабының 3-тармағында Үкіметтің құрылымын министрліктер және өзге орталық атқарушы органдар құрайды деп белгіленген. Жоғарыда аталған Конституциялық заңның 3-бабының 4-тармағына сай, Үкіметтің құрамына Республиканың Премьер-министрі, оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де лауазымды адамдары кіреді.

Конституцияны орындау мақсатында Республика Президентінің Жарлықтарымен Үкіметтің құрылымы бекітіледі; Республика Президенті сондай-ақ өзінің тиісті Жарлықтарымен Республиканың лауазымды тұлғаларын Үкімет құрамына жеке-дара тағайындайды.

Конституцияның 70-бабының 5-тармағы, Республика Президентінің Конституцияның осы бабының 2 және 3-тармақтарында көзделген негіздерде Үкіметтің немесе мүшелерінің орнынан түскен қабылдауының конституциялық салдары туралы жалпы ережені белгілейді. Республика Президенті Үкіметтің немесе Премьер-министрдің не тиісті Үкімет мүшесінің орнынан түсуін қабылдайтын барлық жағдайда, Конституция атқарушы органдар жүйесін басқаратын мемлекеттің алқалы органының құрамын, сондай-ақ Президенттің тағайындауы бойынша оған тікелей кіретін лауазымды тұлғаларды назарда ұстайды. "Орнынан түсуді қабылдау Үкіметтің не оның тиісті мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Премьер-министрдің орнынан түсуін қабылдау бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді" (Конституцияның 70-бабының 5-тармағы).

Конституцияның 70-бабының 2-тармағы Үкіметке және оның кез келген мүшесіне, өздеріне жүктелген міндеттерді одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептейтін кезде, Республиканың Президентіне мәлімдеу арқылы өз бастамасы бойынша орнынан түсу құқығын береді. Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда (Конституцияның 70-бабының 3-тармағы), Үкімет өзінің алқалы шешімімен орнынан түсетіні туралы Республиканың Президентіне мәлімдейді. Егер Республиканың Президенті өзінің актісімен Үкіметтің өкілеттігін тоқтату, Премьер-министрді немесе Үкіметтің кез келген мүшесін қызметтен босату туралы шешім қабылдайтын болса(Конституцияның 70-бабының 7-тармағы), онда бұл Үкіметтің немесе тиісті лауазымды тұлғаның өз орнынан түсетіндігі туралы ерік білдіруінсіз өкілеттіктерін тоқтатуға әкеп соқтырады. Үкіметтің құрылымын құрайтын, бірақ алқалы орган ретіндегі Үкіметтің құрамына кірмейтін өзге орталық атқарушы органдар басшыларының өкілеттігін тоқтату негіздері Конституцияның 70-бабымен реттелмейді.

Конституцияның 66-бабының 8) тармақшасы Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындауды және қызметтен босатуды Республика Үкіметінің құзыретіне жатқызады. Оған негіздер мемлекеттік қызмет туралы және оны өткеру ережесі туралы заңнамамен белгіленулері тиісті және нақтылануы мүмкін.

Осылайша, Конституцияның 70-бабының нормаларына ресми түсіндірме бере отырып, Кеңес, Үкімет құрамына кірмейтін өзге де мемлекеттік қызметшілердің орнынан түсуі мәселелері оның реттеу нысаны болып табылмайтынын атап көрсетеді.

Баяндалғанның негізінде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 31 - 33 , 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, оның мүшелерінің не Премьер-министрдің орнынан түсуге құқығын, оның негіздердің және салдарын көздейтін Қазақстан Республикасы Конституцияның 70-бабының нормаларын, Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияда белгіленген тәртіппен жеке-дара тағайындайтын мемлекеттің алқалы органы ретінде Үкіметтің құрамына таралатын нормалар деп түсінген жөн.

Премьер-министр Кеңсесінің, орталық атқарушы органдар мен ведомстволардың Үкімет мүшесі болып табылмайтын өзге де мемлекеттік қызметшілерінің орнынан түсуінің негіздері мен тәртібі заңнамалық актілермен белгіленіп, өзгертіледі.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып, түпкілікті болып табылады.

3. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда мемлекеттік және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі

төрағасының міндетін атқарушы

Об официальном толковании статьи 70 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 19 ноября 2003 года N 11. Отменено нормативным постановлением Конституционного Совета Республики Казахстан от 17 апреля 2017 года № 2

Сноска. Отменено нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

Конституционный совет Республики Казахстан в составе и. о. председателя Омарханова К.А., членов совета Абишева Х.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф. и Котова А.К. с участием:

представителя субъекта обращения - депутата Мажилиса Парламента Республики Косарева В.Б.,

представителя Правительства Республики - первого вице-Министра юстиции Республики Казахстан Меркель И. Д.,

заместителя председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы Абдрахимова Г. Р.,

рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании статьи 70 Конституции Республики Казахстан.

Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчика - члена Конституционного совета Котова А. К., выступления представителя субъекта обращения и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан обратилась группа депутатов Парламента Республики об официальном толковании статьи 70 Конституции Республики Казахстан, в котором субъект обращения просит разъяснить нормы указанной статьи относительно того, обязаны ли политические государственные служащие канцелярии Премьер-Министра, центральных исполнительных органов и ведомств, не являющиеся членами Правительства, подавать в отставку в случае отставки Правительства.

При толковании норм статьи 70 Конституции, применительно к поставленному в обращении вопросу, Конституционный Совет Республики Казахстан исходит из следующего.

В пункте 1 статьи 64 Конституции Правительство определено как орган государства, который осуществляет исполнительную власть Республики Казахстан, возглавляет систему исполнительных органов и руководит их деятельностью.

Постановление Конституционного Совета "Об официальном толковании пункта 6 статьи 61 Конституции Республики Казахстан" от 15 июня 2000 года N 9/2 уточняет, что Правительство есть коллегиальный орган.

В соответствии с пунктом 1 статьи 65 Конституции Правительство образуется Президентом Республики Казахстан в порядке, предусмотренном Конституцией. Согласно подпункту 3) статьи 44 Конституции Президент, по представлению назначенного им с согласия Парламента Республики Премьер-Министра, определяет структуру Правительства Республики, назначает на должность и освобождает от должности членов Правительства, а также образует, упраздняет и реорганизует центральные исполнительные органы Республики, не входящие в состав Правительства.

Из приведенных конституционных норм следует, что Конституция дифференцирует понятия "структура Правительства", подразумевая под ним совокупность государственных органов, возглавляемых и руководимых Правительством Республики, и "состав Правительства", которым по смыслу охватываются только должностные лица, состоящие в Правительстве как члены коллегиального органа государства, принимающего соответствующие акты. Такое понимание указанных категорий установлено также в пункте 2 статьи 65 Конституции, где закреплено, что предложения о структуре и составе Правительства вносятся Президенту Республики в десятидневный срок после назначения Премьер-Министра.

Определение порядка организации и деятельности Правительства Конституцией отнесено к предмету правового регулирования конституционным законом (пункт 4 статьи 64 Конституции).

В Конституционном законе "О Правительстве Республики Казахстан" в пункте 3 статьи 3 установлено, что структуру Правительства образуют министерства и иные центральные исполнительные органы. Согласно пункту 4 статьи 3 вышеназванного Конституционного закона, в состав Правительства Республики входят Премьер-Министр, его заместители, министры и иные должностные лица Республики.

Во исполнение Конституции структура Правительства утверждается указами Президента Республики; в состав Правительства персонально должностные лица Республики назначаются Президентом Республики также соответствующими указами.

Пункт 5 статьи 70 Конституции устанавливает общее правило о конституционных последствиях принятия Президентом Республики отставки Правительства или его членов на основаниях, указанных в пунктах 2 и 3 этой статьи Конституции. Во всех случаях принятия Президентом Республики отставки Правительства или Премьер-Министра либо соответствующего члена Правительства Конституция имеет в виду состав коллегиального органа государства, возглавляющего систему исполнительных органов, а также должностных лиц, которые непосредственно входят в него по назначению Президентом. "Принятие отставки означает прекращение полномочий Правительства либо соответствующего его члена. Принятие отставки Премьер-Министра означает прекращение полномочий всего Правительства" (пункт 5 статьи 70 Конституции).

Пункт 2 статьи 70 Конституции предоставляет Правительству и любому его члену право по своей инициативе подать в отставку путем заявления о ней Президенту Республики, когда они посчитают невозможным дальнейшее осуществление возложенных на них функций. В случае выражения Парламентом вотума недоверия Правительству (пункт 3 статьи 70 Конституции), Правительство коллегиальным решением заявляет Президенту Республики о своей отставке. Если Президент Республики своим актом решит прекратить полномочия Правительства, освободить от должности Премьер-Министра или любого члена Правительства (пункт 7 статьи 70 Конституции), то это влечет прекращение полномочий Правительства или соответствующего должностного лица без волеизъявления о подаче ими в отставку. Основания прекращения полномочий руководителей иных центральных исполнительных органов, образующих структуру Правительства, но которые не входят в состав Правительства как коллегиального органа, статьей 70 Конституции не регулируются.

Подпункт 8) статьи 66 Конституции относит к компетенции Правительства Республики назначение на должность и освобождение от должности руководителей центральных исполнительных органов, не входящих в состав Правительства. Основания для этого должны устанавливаться и могут конкретизироваться законодательными актами о государственной службе и о порядке ее прохождения.

Таким образом, давая официальное толкование нормам статьи 70 Конституции, совет констатирует, что не являются предметом их регулирования вопросы отставки иных государственных служащих, не входящих в состав Правительства.

На основании изложенного и, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, статьями 31 - 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. Нормы статьи 70 Конституции Республики Казахстан, предусматривающие право, основания и последствия отставки Правительства Республики Казахстан, его членов либо Премьер-Министра, следует понимать как нормы, которые распространяются на состав Правительства как коллегиальный орган государства, персонально назначаемый Президентом Республики Казахстан в порядке, установленном Конституцией.

Основания и порядок подачи в отставку иными государственными служащими канцелярии Премьер-Министра, центральных исполнительных органов и ведомств, которые не являются членами Правительства, устанавливаются и изменяются законодательными актами.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

3. Опубликовать настоящее постановление на государственном и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

И. о. председателя Конституционного Совета
Республики Казахстан