ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Қ.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың:

      Қазақстан Республикасы Президентiнiң өкiлi - Президент Әкiмшiлiгi Мемлекеттiк-құқық басқармасының бөлiм меңгерушiсi М.А.Пақырдiновтiң,
      Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Сенаты мен Мәжiлiсiнiң депутаттары Е.Ж.Жұмабаев пен Ж.Н.Әбдиевтiң,
      республика Орталық сайлау комиссиясының хатшысы В.К.Фоостың,
      Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл Б.К.Байқадамовтың,
      республика Жоғарғы Сотының судьясы Л.Г.Полторабатьконың,
      республика Бас прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,
      республика бiрiншi Әдiлет вице-министрi И.Д.Меркельдiң,
      Азаматтық қоғамды одан әрi демократияландыру және дамыту жөнiндегi ұсыныстарды талдап жасайтын тұрақты кеңестiң өкiлi П.В.Своиктiң қатысуымен,
      өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Президентiнiң, "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Конституциялық заңды Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi тұрғысында тексеру туралы өтiнiшiн қарады.
      Конституциялық iс жүргiзу материалдарын және сарапшылардың - Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау жөнiндегі Қазақстан халықаралық бюросының директоры Е.А.Жовтистiң және "Қазақстандағы Интерлигал" саяси-құқықтық зерттеулер қоғамдық қорының президентi C.М.Золотниковтың қорытындыларын зерделеп, баяндамашыны - Конституциялық Кеңестiң мүшесi А.К.Котовты, өтiнiш субъектiсi өкiлiнiң және отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:

      "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Конституциялық заңды республика Парламентi 2004 жылғы 15 наурызда қабылдап, 2004 жылғы 24 наурызда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына берген.
      Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығының 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасының Президенті, жоғарыда аталған Конституциялық заңның Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгiн қарау тұрғысында Конституциялық Кеңеске өтiнiш енгiзген.
      "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы" Конституциялық заңды Конституцияға сәйкестiгi тұрғысында қарай отырып, Кеңес оның тұтастай және жекелеп алғанда:
      "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңның, тiркелу уақытына қарай өтелмеген немесе алып тасталмаған сотталғандық белгiсi бойынша азаматтың сайлануға құқығын шектеудi белгiлейтiн, 4-бабының 4-тармағын жазу туралы 1-бабы 1) тармақшасының;
      Конституциялық заңның 10-бабының жаңа редакциясындағы аумақтық, округтік және учаскелік сайлау комиссияларының құрылу принциптерiн өзгерту туралы 1-бабы 4) тармақшасының;
      "Электрондық сайлау жүйесiнiң" анықтамасы мен мақсаты (50-1-бап) және электрондық сайлау жүйесіне қызмет көрсету жөнiндегi маманның дауыс беруге арналған үй-жайда бола алатыны (50-3-баптың 2-тармағы) бөлігінде Конституциялық заңды 9-1-тараумен толықтыру туралы 1-бабы 39) тармақшасының;
      Конституциялық Кеңестiң, Қазақстан Pecпубликасының Конституциясынан келiп туындайтын, сайлау құқығы мәселелерi бойынша нормативтiк қаулыларында тұжырымдалған құқықтық позицияларын заң шығарушы ескеруiнiң;
      "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Конституциялық заңды Қазақстан Республикасы Парламентінің қабылдау тәртiбiнiң конституциялылығын талдап шықты.

      1. Конституцияның 33-бабы 2 және 3-тармақтарда Қазақстан Республикасының сайлау құқығының бастауларын бекiтедi.
      Мемлекеттік органдар мен жергіліктi өзін-өзi басқару органдарын сайлау және оларға сайлану, сондай-ақ республикалық референдумға қатысу құқығын Конституцияның 33-бабының 2-тармағы Қазақстан Республикасының азаматтығына ғана бередi.
      Негiзгi Заңның 33-бабының 3-тармағында, республика азаматтарының iшiнен кімнiң және қандай себептермен сайлау корпусының құрамынан шығарылатыны, яғни, белсенді де, бәсең де сайлау құқық субъектiлiгiне ие бола алмайтыны және сайлауда қатыспайтыны айтылған. "Сот ic-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот үкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың, - делінген "Конституцияның 33-бабының 3-тармағында, - сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ".
      Бұл конституциялық нормада белсендi сайлау құқығы (сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы) және бәсең сайлау құқығы (сайлану құқығы), сот іс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот үкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар бастапқыдан-ақ оған ие бола алмайтын және сондықтан да Конституция бойынша ие емес құқықтық бiрлiк күйінде алынған. Азаматтардың субъективтiк сайлау құқықтарының жекелеп алғанда шектелуіне жол берiлмейтiндiгі туралы Конституцияның 33-бабының 3-тармағында айтылмайды.
      БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылдап, оған Қазақстан Республикасы 2003 жылғы 15 қарашада қосылған, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінiң 25-бабы дауыс беру құқығын және сайлану құқығын негiзсiз-шектеуге тыйым салады. Пакт, мұндай шаралар мемлекеттердiң халықаралық құқық бойынша өзге мiндеттемелерiмен сыйыспайтын болып табылмайтын және нәсiлдiк, реңдiк, жыныстық, тiлдiк, дiни және әлеуметтiк шығу тегінiң белгiлерi негізiнде кемсiтуге алып келмейтiн болса, азаматтық және саяси құқықтардың, соның iшiнде сайлау құқығының, негiзделiп шектелуiн жоққа шығармайды (Пактiнiң 4 және 5-баптары).
      БҰҰ-ның 2003 жылғы 31 қазандағы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы қатысушы мемлекеттердiң, өздерiнiң құқықтық жүйесiнiң конституциялық принциптерiне жауап беретiн шамада, жария лауазымдарға, соның iшiнде заң шығарушы органдарда, орналасу құқығын айырудың рәсiмiн белгiлеуiн көздейдi (Конвенцияның 30-бабының 2 және 7-тармақтары).
      Қазақстан Республикасы, Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтарын танып және оларға кепiлдiк бере отырып ( 12-баптың 1-тармағы), азаматтар құқықтарының негiзделiп шектелуiне жол бередi. Олар "конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заңмен шектелуi мүмкiн" ( 39-баптың 1-тармағы).
      Конституциялық заңның, Қазақстан Республикасының Президенттiгiне, өкiлдi органдардың депутаттығына кандидат ретiнде "тiркелу уақытына қарай сотталғандығы заңда белгіленген тәртiппен өтелмеген немесе алып тасталмаған адам тiркеуге жатпайды" деген ережесi Конституцияның 39-бабының 1-тармағында аталған мақсатқа жауап бередi және қандай да болсын белгi бойынша кемсiтушiлiк сипатқа ие емес. Конституциялық заңның бұл ережесi кез келген деңгейдегi өкiлдi органға немесе Президент қызметiне сайлауда дауысқа түсуге ниет бiлдiрген республиканың барлық азаматына тең түрде таралады.
      Сайлаушылардың қалған көпшiлiгiне қарағанда, бәсең сайлау құқығын жүзеге асыратын ел азаматтарына Конституцияның қоятын талабы анағұрлым жоғары, өйткенi оларға заң шығарушылық пен мемлекеттiк шешiмдердiң жүгiн арқалауға тура келедi. Тiркелу уақытына қарай кандидаттың өтелмеген немесе алып тасталмаған сотталғандығы болмауы туралы Конституциялық заңның нормасы, әркiмнiң бiрiншi конституциялық мiндетiнен - Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтаудан, басқа да адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуден келiп шығады (Конституцияның 34-бабының 1-тармағы). Сотталғандықтың заңмен белгiленген тәртiппен алып тасталуы немесе өтелуi, азаматтың сайлануға құқығын iске асыруына кедергi келтiрмеуi керек.
      Конституциялық Кеңес, азаматтардың бәсең сайлау құқықсубъектiлiгiн жүзеге асыруына қойылатын Конституциялық заңның жоғары талаптары конституциялық құндылықтарды қорғауға бағытталған деп есептейдi, бұл құндылықтардың мүддесiн көздей отырып, негiзгi Заң азаматтардың құқықтарын шектеуге жол бередi. Кеңес бұл талаптарды негiзделген деп таниды. Адамның және азаматтың ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс құқықтары мен бостандықтары туралы баптардың толық тiзбесiне Конституцияның 39-бабының 3-тармағы азаматтардың сайлау құқығын жатқызбайды. Конституциялық заңның республика азаматтарының бәсең сайлау құқықсубъектілігiне қоятын талаптары олардың Конституция бойынша жалпыға бірдей белсендi құқығын шектемейдi.

2. Конституциялық заңның 1-бабының 4) тармақшасына сай аумақтық, округтік және учаскелiк сайлау комиссияларын, әрбiрi сайлау комиссиясының құрамына бiр кандидатура ұсынуға құқылы саяси партиялардың ұсыныстары негiзiнде сайлау, мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң "заңсыз араласуына" және қоғамдық бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың қызметiн жүктeугe тыйым салатын Конституцияның 5-бабының 2-тармағында қайшы келмейді. Бұл қоғамдық бірлестіктердің өкілдеріне сайлау комиссияларының жұмысына қатысуына Конституциялық заң нұсқама бередi (10-баптың жаңа редакциясының 3-тармағы).
Конституциялық заңның бұл ережесi Конституцияның демократиялық принциптерi мен рухына сәйкес келедi, республика азаматтарының тiкелей де, өз өкілдерi арқылы да мемлекет iсін басқаруға қатысуға құқығы туралы Конституцияның 33-бабының 1-тармағын iске асыруға септігін тигiзетiн болады.

      3. Конституция республикада Қазақстан Республикасының Президентiн ( 41-баптың 1-тармағы), Қазақстан республикасы Парламентi Мәжілісінің депутаттарын ( 51-баптың 1-тармағы) және мәслихат депутаттарын ( 86-баптың 2-тармағы) сайлау үшiн жасырын дауыс беру кезінде жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығын бекiтедi.
      Елде Конституцияға сәйкес, бара-бар сайлау жүйесiнiң элементтерiмен толықтырыла отырып, мажоритарлық сайлау жүйесінің варианттары қолданылады.
      Түрлi елдердiң сайлау туралы заңнамасында сайлау жүйесi дегенде сайлау өткiзу тәртiбiн және сайлау қорытындыларын анықтау тәсiлiн түсiнеміз.
      Конституциялық Кеңес, Конституциялық заңның тиiстi нормаларымен белгiленіп отырған мағынасы мен мақсатына қарай "электрондық сайлау жүйесiн", сайлау өткiзудiң және оның қорытындыларын шығарудың Конституция нормаларында негiзi салынған сайлау жүйелерi белгiлейтiн түрлеріне қарағанда, дербес бiр сайлау жүйесiн немесе сайлау өткiзудiң және оның қорытындыларын шығарудың басқа бiр түрін енгiзу деп түсінбеген жөн екенiн атап көрсетедi. Келешекте мүмкін болғандықтан енгізіліп отырған "электрондық сайлау жүйесінің" қосалқы ақпараттық-технологиялық мақсаты, оған Конституциялық заңмен қойылатын: Конституция мен қаралып отырған Конституциялық заң нормаларының сақталуын қамтамасыз ету жөнiндегi талаптармен расталады (жаңа 90-2-баптың 1-тармағы).
      Сайлаушылардың электрондық дауыс беру арқылы дауыс беру тәсілі, дауыс берушіден басқа, өзге адамдардың болуына тыйым салынатын кабинада жасырын дауыс беру мiндеттілігiнiң күшiн жоймайды. Демек, электрондық сайлау жүйесiн пайдаланып дауыс беруге арналған үй-жайда маманның бола алатыны туралы жаңа 50-3-баптың 2-тармағын қолдану, сайлаушы жасырын дауыс беруге арналған кабинада тiкелей дауыс берген сәтке дейiн осы системаға техникалық қызмет көрсету үшiн ғана заңды болып табылады. Сайлаушылардың epік бiлдiруiн бақылауға Конституция бойынша жол берiлмейдi.
      "Электрондық сайлау жүйесін" пайдаланып дауыс берудiң қорытындыларына, дауыс берудің әдеттегi тәсілдерi сияқты, жоғары тұрған сайлау комиссиясына немece сотқа шағымдануға болады (Конституциялық заңның 50-8 жаңа бабы).

      4. Конституциялық Кеңестiң "Қазақстан Республикасы Конституциясы 52-бабының 3 және 5-тармақтарын ресми түсiндiру туралы" 2001 жылғы 17 мамырдағы N 7/2 және "Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 1 және 5-тармақтарын, 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру туралы" 2001 жылғы 13 желтоқсанындағы N 19/2 қаулыларында құқықтық позициялар негiзделдi, бұл қаулыларға сай, саяси партиялар осы партиялардың мүшелерi табылмайтын болып адамдарды Мәжiлiс депутаты болып сайлану үшін партиялық тiзiмдерге қосуға хақылы емес; және партиялық тiзім негiзiнде сайланған Парламент депутатының осы партиядағы мүшелiгiнiң тоқтатылуы, депутаттық өкiлеттікті жоғалтуға негiз болып табылады.
      Кеңестiң бұл қаулыларында "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңның нормаларын Конституция нормаларына сәйкестендiру қажет екендігіне назар аударылған болатын. Оның 87-бабы 2-тармағының жаңа редакциясында және жаңа 97-1-бабының 5-тармағында Конституциялық Кеңес қаулыларының жоғарыда аталған құқықтық ережелерi толығымен ескерiледi.
      Сәйкестiгi тұрғысында тексерiлiп жатқан Конституциялық заңның 1-бабының 100) тармақшасында, Конституциялық Кеңестiң "Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын ресми түсiндiру туралы" 2003 жылғы 11 ақпандағы N 1 қаулысында Парламентке кезектен тыс сайлау өткiзген кезде Сенаттың жаңа сайланымы депутаттарын сайлау бөлігінде тұжырымдалған құқықтық позициясы өз көрiнiсiн тапты (129-баптың жаңа редакциясының 2 және 3-тармақтары). Сол арқылы сайлау туралы конституциялық заңнамадағы кемшіліктің орны толтырылды.
      Конституциялық Кеңестiң "Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру туралы" 2004 жылғы 12 ақпандағы N 1 қаулысы, бiр әкiмшілік-аумақтық бiрлiк шегiндегi бiр мандатты аумақтық сайлау округтерiндегi сайлаушылар санының айырмашылығы мейлiнше аз болуға тиiс деп түсіндірді. Кеңестiң бұл құқықтық позициясын қабылдап алып, Конституциялық заң 1-баптың 15) тармақшасында түрлі сайлау округтерiндегі сайлаушылар санының жол берiлетiн ауытқуының нақты шегін "жиырма бес проценттен" "он бес процентке" дейiн төмендеттi (21-баптың жаңа редакциясының 2-тармағы), бұл тең сайлау құқығы тең сайлау құқығы туралы конституциялық принциптi қамтамасыз етуге қызмет iстейдi.
      Конституциялық Кеңестiң пiкiрiнше, тұтас алғанда Парламенттiң "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңғаөзгерiстер мен толықтырулар енгізуi сайлаудың барлық сатысында жариялылықты кеңейтіп, сайлау процесiндегі қаржылық ашықтықты және баламалылықтың құқықтық кепiлдiгiн белгілейді. Конституциялық заңда сайлау комиссиялары құрамының сандық параметрлерiн, кандидаттардың сенiм білдiрген адамдары мен байқаушылар санын, жиналатын қолдардың санын, сайлау қорларының мөлшерiн және басқа да өлшемдердi белгiлеу Парламенттiң заң шығарушылық қарауы аясында жатады.

      5. Конституция Парламенттiң заң актілерiн қабылдауының тәртiбi мен рәсiмiн көздейдi.
      Тексерiлiп жатқан Конституциялық заң Қазақстан Республикасы Парламентi Палаталарының бiрлескен отырысында үш оқылым өткiзу барысында әр палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнен көпшiлiгi "жақтап" дауыс беруiмен қабылданған болатын.
      Конституциялық заңның реттеу нысаны, Конституцияның 61-бабының3-тармағымен Парламентке берiлген, аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар шығару жөнiндегi төтенше құзыр шеңберiне жауап бередi. Конституцияның 41-бабының 1-тармағына және 51-бабының 5-тармағына сәйкес, елдiң Президентi мен Парламентi депутаттарын сайлау тәртiбiн айқындау Конституциялық заң түріндегі заңнамалық актi арқылы жүзеге асырылады.
      Конституцияның 45-бабының 3-тармағына және Конституциялық Кеңестiң "Республика Президентiнiң Парламент актілерiне қол қояр алдында оларға өз қолдарын қоюға мiндеттi лауазымды адамдар тобы бөлiгiндегi Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабының 3-тармағын және 44-бабының 2-тармақшасын ресми түсiндiру туралы" 1997 жылғы 29 мамырдағы N 13 қаулысына сай, бұл Конституциялық заңға, осы актiнiң заңдылығы үшiн заңдық жауапкершiлiк жүктелетiн Республика Парламентi Сенаты мен Мәжiлiсi Төрағаларының қолдары қойылып тиянақталған.
      Осылайша, Конституциялық Кеңес, Парламент 2004 жылғы 15 наурызда қабылдап, 2004 жылғы 24 наурызда Республика Президентiнің қол қоюына берген, "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының нормалары мазмұны жағынан да, қабылдану рәсiмi жағынан да Конституцияға қайшы келмейдi, деп есептейдi.
     Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Конституциялық Кеңесінің 2011.04.27 № 4 нормативтік қаулысымен.
      Баяндалғанның негiзiнде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын және Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығының 17-бабы2-тармағының 1) тармақшасын, 31-33 және 37-баптарын , 38-бабының 1) тармақшасын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етедi:

1. "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.

3. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

      Қазақстан Республикасы
      Конституциялық Кеңесінің
      Төрағасы

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Абишева X.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф., Есенжанова А., Котова А.К., Омарханова К.А. с участием:

представителя Президента Республики Казахстан - заведующего отделом Государственно-правового управления Администрации Президента Пакирдинова М.А.,

депутатов Сената и Мажилиса Парламента Республики Казахстан Жумабаева Е.Ж. и Абдиева Ж.Н.,

секретаря Центральной избирательной комиссии Республики Фооса В.К.,

Уполномоченного по правам человека Республики Казахстан Байкадамова Б.К.,

судьи Верховного Суда Республики Полторабатько Л.Г.,

заместителя Генерального прокурора Республики Даулбаева А,К.,

первого вице-Министра юстиции Республики Меркеля И.Д.,

представителя Постоянно действующего совещания по выработке предложений по дальнейшей демократизации и развитию гражданского общества Своика П.В.

рассмотрел в открытом заседании обращение Президента Республики Казахстан о проверке Конституционного закона "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан" на соответствие Конституции Республики Казахстан.

Изучив материалы конституционного производства и заключения экспертов - директора Казахстанского международного бюро по правам человека и соблюдению законности Жовтиса Е.А. и президента общественного фонда политико-правовых исследований "Интерлигал в Казахстане" Злотникова С.М., заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Котова А.К., выступления представителя субъекта обращения и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан" принят Парламентом Республики 15 марта 2004 года и представлен на подпись Президенту Республики Казахстан 24 марта 2004 года.

В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 17 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" Президент Республики Казахстан внес обращение в Конституционный Совет на предмет рассмотрения соответствия Конституции Республики Казахстан вышеназванного Конституционного закона.

Проверяя Конституционный закон "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан" на соответствие Конституции, Совет проанализировал его конституционность в целом и в частности:

подпункта 1) статьи 1 об изложении пункта 4 статьи 4 Конституционного закона "О выборах в Республике Казахстан", устанавливающего ограничение права гражданина быть избранным по признаку не погашенной или не снятой ко времени регистрации судимости;

подпункта 4) статьи 1 об изменении принципов формирования территориальных, окружных и участковых избирательных комиссий в новой редакции статьи 10 Конституционного закона;

подпункта 39) статьи 1 о дополнении Конституционного закона главой 9-1 в части определения и назначения "электронной избирательной системы" (статья 50-1) и возможности присутствия в помещении для голосования специалиста по обслуживанию электронной избирательной системы (пункт 2 статьи 50-3);

учета законодателем правовых позиций Конституционного Совета, вытекающих из Конституции Республики Казахстан, которые сформулированы им в нормативных постановлениях по вопросам избирательного права;

порядка принятия Парламентом Республики Казахстан Конституционного закона "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан".

1. Статья 33 Конституции в пунктах 2 и 3 устанавливает исходные начала избирательного права Республики Казахстан.

Право избирать и быть избранными в государственные органы и органы местного самоуправления, а также участвовать в республиканском референдуме пункт 2 статьи 33 Конституции предоставляет только гражданам Республики Казахстан.

Пункт 3 статьи 33 Основного Закона указывает на то, кто из граждан Республики и по каким причинам исключается из состава избирательного корпуса, т.е. не обладает ни активной, ни пассивной избирательной правосубъектностью и в выборах не участвует. "Не имеют права избирать и быть избранными, участвовать в республиканском референдуме граждане, - сказано в пункте 3 статьи 33 Конституции, - признанные судом недееспособными, а также содержащиеся в местах лишения свободы по приговору суда".

В этой конституционной норме активное избирательное право (право участвовать в голосовании на выборах) и пассивное избирательное право (право быть избранным) взяты в правовом состоянии единства, которого изначально не могут иметь и потому не имеют по Конституции граждане, признанные судом недееспособными, а также те, кто содержится в местах лишения свободы по приговору суда. О недопустимости ограничения субъективных избирательных прав граждан по отдельности в пункте 3 статьи 33 Конституция не говорит.

Статья 25 Международного пакта о гражданских и политических правах, принятого Генеральной Ассамблеей ООН 16 декабря 1966 года, к которому 15 ноября 2003 года присоединилась Республика Казахстан, запрещает необоснованные ограничения права голосовать и права быть избранным. Обоснованные ограничения гражданских и политических прав, в том числе избирательного права, Пакт не исключает при условии, что такие меры не являются несовместимыми с другими обязательствами государств по международному праву и не влекут дискриминации на основе признаков расы, цвета кожи, пола, языка, религии или социального происхождения (статьи 4 и 5 Пакта).

Конвенция ООН против коррупции от 31 октября 2003 года предусматривает установление государствами-участниками в той мере, в какой это отвечает конституционным принципам их правовых систем, процедур лишения права занимать публичные должности, включая в законодательном органе (пункты 2 и 7 статьи 30 Конвенции).

Республика Казахстан, признавая и гарантируя права и свободы человека в соответствии с Конституцией (пункт 1 статьи 12 ), допускает обоснованные ограничения прав граждан. Они возможны "только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения" (пункт 1 статьи 39 ).

Положение Конституционного закона о том, что не подлежит регистрации в качестве кандидата в Президенты Республики, в депутаты представительных органов "лицо, имеющее судимость, которая ко времени регистрации не погашена или не снята в установленном законом порядке", отвечает целям, названным в пункте 1 статьи 39 Конституции и не носит дискриминационного характера по каким-либо признакам. Это положение Конституционного закона равным образом распространяется на всех граждан Республики, изъявивших желание баллотироваться на выборах в представительные органы любого уровня или на пост Президента.

Требования Конституции к гражданам страны, осуществляющим пассивное избирательное право значительно выше, чем к остальному большинству избирателей, поскольку им предстоит нести бремя законодательствования и государственных решений. Норма Конституционного закона о том, чтобы кандидат не имел ко времени регистрации не погашенную или не снятую судимость, вытекает из первой конституционной обязанности каждого - соблюдать Конституцию и законодательство Республики Казахстан, уважать права, свободы, честь и достоинство других лиц (пункт 1 статьи 34 Конституции). Факт снятой или погашенной, в установленном законом порядке судимости, не должен препятствовать осуществлению гражданином права быть избранным.

Повышенные требования Конституционного закона к осуществлению гражданами пассивной избирательной правосубъектности Конституционный Совет считает направленными на защиту тех конституционных ценностей, в интересах которых Основной Закон допускает ограничения прав граждан. Совет признает эти требования обоснованными. К исчерпывающему перечню статей о правах и свободах человека и гражданина, не подлежащих ограничению ни в каких случаях, пункт 3 статьи 39 об избирательных правах граждан Конституция не относит. Требования Конституционного закона к пассивной избирательной правосубъектности граждан Республики не ограничивают их всеобщее активное избирательное право по Конституции .

2. Избрание согласно подпункту 4) статьи 1 Конституционного закона территориальных, окружных и участковых комиссий на основании предложений политических партий, каждая из которых вправе представлять одну кандидатуру в состав комиссий, не противоречит пункту 2 статьи 5 Конституции, запрещающему "незаконное вмешательство" общественных объединений в дела государства и возложение на общественные объединения функций государственных органов. Участвовать в деятельности избирательных комиссий представителям этих общественных объединений предписывает Конституционный закон (пункт 3 новой редакции статьи 10).

Это положение Конституционного закона соответствует демократическим принципам и духу Конституции, будет способствовать реализации пункта 1 статьи 33 Конституции о праве граждан Республики Казахстан участвовать в управлении делами государства как непосредственно, так и через своих представителей.

3. Конституция устанавливает в Республике всеобщее, равное и прямое избирательное право при тайном голосовании для выборов Президента Республики Казахстан (пункт 1 статьи 41 ), депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан (пункт 1 статьи 51 ) и депутатов маслихатов (пункт 2 статьи 86 ).

В соответствии с Конституцией в стране применяются варианты мажоритарной избирательной системы, с дополнениями элементами пропорциональной избирательной системы.

Под избирательными системами в законодательстве о выборах различных стран понимаются порядок проведения и способ определения результатов выборов.

Конституционный Совет отмечает, что "электронную избирательную систему" в том смысле и назначении, в каком она устанавливается соответствующими нормами Конституционного закона, не следует понимать как введение некой самостоятельной избирательной системы или иного вида проведения и определения результатов выборов, нежели чем устанавливают те избирательные системы, основы которых заложены в нормах Конституции. Вводимая на возможную перспективу "электронная избирательная система" носит вспомогательное информационно-технологическое назначение, что подтверждается требованиями, предъявляемыми к ней Конституционным законом: обеспечить соблюдение норм Конституции и рассматриваемого Конституционного закона (пункт 1 новой статьи 50-2).

Способ подачи голосов избирателями посредством электронного голосования не отменяет обязательность тайного голосования в кабине, где запрещается присутствие иных лиц, кроме голосующего. Следовательно, применение пункта 2 новой статьи 50-3 Конституционного закона о том, что в помещении для голосования с использованием электронной избирательной системы может присутствовать специалист, правомерно исключительно для технического обслуживания этой системы до момента непосредственной подачи голоса избирателем в кабине для тайного голосования. Контроль за волеизъявлением избирателей по Конституции не допускается.

Результаты голосования с использованием "электронной избирательной системы" могут, как и при обычных способах голосования, быть обжалованы в вышестоящей избирательной комиссии или в суде (новая статья 50-8 Конституционного закона).

4. В постановлениях Конституционного Совета "Об официальном толковании пунктов 3 и 5 статьи 52 Конституции Республики Казахстан" N 7/2 от 17 мая 2001 года и "Об официальном толковании пунктов 1 и 5 статьи 52, подпункта 4) пункта 1 статьи 72 и пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан" N 19/2 от 13 декабря 2001 года были обоснованы правовые позиции, согласно которым, политические партии не вправе включать в партийные списки лиц, не являющихся членами этих партий, для избрания в депутаты Мажилиса; и то, что прекращение членства в партии, на основе партийного списка которой был избран депутат Парламента, является основанием утраты депутатских полномочий.

В этих постановлениях Совета обращалось внимание на необходимость приведения норм Конституционного закона "О выборах в Республике Казахстан" в соответствие с нормами Конституции. В его новой редакции пункта 2 статьи 87 и в пункте 5 новой статьи 97-1 в полной мере учитываются вышеназванные правоположения постановлений Конституционного Совета.

В подпункте 100) статьи 1, проверяемого на соответствие Конституционного закона, нашла отражение правовая позиция Конституционного Совета, сформулированная в постановлении "Об официальном толковании пункта 5 статьи 50, пункта 5 статьи 51, пунктов 4 и 5 статьи 52 Конституции Республики Казахстан" N 1 от 11 февраля 2003 года в части избрания депутатов Сената нового созыва при проведении внеочередных выборов Парламента (пункты 2 и 3 новой редакции статьи 129). Тем самым восполнен пробел в конституционном законодательстве о выборах.

Постановление Конституционного Совета "Об официальном толковании пункта 3 статьи 50 Конституции Республики Казахстан" N 1 от 12 февраля 2004 года разъясняло, что разница в числе избирателей в одномандатных территориальных избирательных округах в пределах одной административно-территориальной единицы должна быть минимальной. Восприняв эту правовую позицию Совета, Конституционный закон в подпункте 15) статьи 1 снизил конкретные пределы допустимого отклонения количества избирателей в разных избирательных округах с "двадцати пяти процентов" до "пятнадцати процентов" (пункт 2 новой редакции статьи 21), что служит обеспечению конституционного принципа равного избирательного права.

По мнению Конституционного Совета, в целом внесение Парламентом изменений и дополнений в Конституционный закон "О выборах в Республике Казахстан" расширяет гласность на всех стадиях выборов, устанавливает финансовую прозрачность и правовые гарантии альтернативности в избирательном процессе. Установление в Конституционном законе количественных параметров состава избирательных комиссий, численности доверенных лиц кандидатов и наблюдателей, количества собираемых подписей, размеров избирательных фондов и других критериев находится в сфере законодательного усмотрения Парламента.

5. Конституция предусматривает порядок и процедуры принятия Парламентом законодательных актов.

Проверяемый Конституционный закон был принят на совместном заседании Палат Парламента Республики Казахстан в ходе проведения трех чтений при голосовании "за" большинством не менее 2/3 голосов от общего числа депутатов каждой из Палат.

Предмет регулирования Конституционного закона отвечает кругу прерогатив, предоставленных Парламенту пунктом 3 статьи 61 Конституции по изданию законов, регулирующих важнейшие общественные отношения. В соответствии с пунктом 1 статьи 41 и пунктом 5 статьи 51 Конституции, определение порядка выборов Президента и депутатов Парламента страны осуществляется законодательным актом в форме Конституционного закона.

Согласно пункту 3 статьи 45 Конституции и постановлению Конституционного Совета "Об официальном толковании пункта 3 статьи 45 и подпункта 2 статьи 44 Конституции Республики Казахстан в части круга должностных лиц, обязанных скреплять своими подписями акты Парламента перед их подписанием Президентом Республики" N 13/2 от 29 мая 1997 года, настоящий Конституционный закон скреплен подписями председателей Сената и Мажилиса Парламента Республики, на которых возлагается юридическая ответственность за законность данного акта.

Таким образом, Конституционный Совет считает, что нормы Конституционного закона "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон "О выборах в Республике Казахстан", принятого Парламентом 15 марта 2004 года и представленного на подпись Президенту Республики 24 марта 2004 года, не противоречат Конституции как по содержанию, так и по процедуре принятия.

Сноска. Мотивировочная часть с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 27.04.2011 № 4.

На основании изложенного и руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 17 , статьями 31- 33 и 37, подпунктом 1) статьи 38 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. Признать Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан" соответствующим Конституции Республики Казахстан.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

3. Опубликовать настоящее постановление на государственном и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан