ИПС "Әділет"

      Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi, Төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, Н.В.Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М Нұрмағамбетов, Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
      Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,
      Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Халыққа құқықтық көмек көрсету және заңгерлiк қызметтi ұйымдастыру комитетiнiң төрағасы Т.Ж.Қожамжаровтың,
      Республикалық нотариаттық палата төрағасының мiндетiн атқарушы А.Х.Аленованың қатысуымен,
      өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң "Астана қаласы сотының ұсынысы бойынша "Нотариат туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабы 3-тармағының конституциялылығын тексеру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң 2005 жылғы 31 қаңтардағы N 1 қаулысына түсiндiрме беру жөнiндегi қолдаухатын қарады.
      Қолдағы бар материалдарды зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестiң мүшесi Х.Ә Әбiшевтi және конституциялық iс жүргiзуге қатысушылардың сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi мынаны

анықтады:

Қазақстан Республикасы Үкiметi "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заңның 35-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес, "Астана қаласы сотының ұсынысы бойынша "Нотариат туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабы 3 тармағының конституциялылығын тексеру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң, мынадай: "нотариаттың қызметi жария-құқықтық сипатта болғандықтан, мемлекетке адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудiң, оларды қорғау мен сақтаудың құқықтық механизмдерiн белгiлеудiң заңдық мiндетi жүктеледi", - деген құқықтық позиция берiлген, 2005 жылғы 31 қаңтардағы N 1 қаулысына түсiндiрме беру жөнiндегi қолдаухатпен Конституциялық Кеңеске жүгiндi.
Кеңестiң осы құқықтық позициясының мазмұнын түсiнудегi және нотариаттың құқықтық табиғатын айқындаудағы қиыншылықтарға орай және бұл қиыншылықтар, өтiнiш субъектiсiнiң пiкiрi бойынша, Қазақстандағы нотариаттық қызметтi жетiлдiру процесiн тежейтiн болғандықтан, Республика Үкiметi мынадай сұрақтар қояды:

"1. Конституциялық Кеңестiң 2005 жылғы 31 қаңтардағы N 1 қаулысында берiлген, нотариаттық қызмет жария-құқықтық сипатта болады деген ескертпе, нотариаттық қызметтi жария-құқықтық қызмет ретiнде, ал нотариат институтын - толыққанды жария-құқықтық институт деп заң жүзiнде тануға негiз бола алады ма. Соған орай, нотариустар мемлекет атынан билiк етуге хақылы ма;

2. Нотариаттың құқықтық табиғатына (оның жария-құқықтық институт деп танылуына немесе танылмауына) байланыссыз нотариустардың жеке мөрлерiнде мемлекеттiк елтаңбаны пайдалануға болады ма".
Үкiмет қойған сұрақтарды ескере отырып, Конституциялық Кеңес мынаны қосымша түсiндiру қажет деп санайды.

      1. Конституциялық Кеңестiң аталған қаулысында нотариаттың қызметi жария-құқықтық сипатта болады деп атап көрсетiледi.
      Жария-құқықтық қызмет дегенде, ашық, жария сипатқа ие және өкiлеттi мемлекеттiк органдардың белгiленген өзiн-өзi ұстау ережелерiнiң мiндеттi түрде орындалуын қамтамасыз етуiне негiзделген қызметтi түсiну керек.
      Нотариат қызметiнiң сипатын жария-құқықтық деп тану, бұл қызмет нотариустың мемлекеттiк органдарға тән жекелеген функцияларды орындауымен (дау туғызбайтын заңдық фактiлердi куәландыру немесе растау, жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау, сондай-ақ өз құзыретi шегiнде оларға бiлiктi заң көмегiн көрсету) байланысты екендiгiн бiлдiредi.
      Мемлекеттiк нотариустардың, сондай-ақ нотариаттық iс-әрекеттер жасауға заңмен уәкiлеттiк берiлген өзге де мемлекеттiк қызметшiлердiң қызметi заңнамамен белгiленген шектерде жария-құқықтық сипатта болады.
      Жекеше нотариустарға келер болсақ, олардың қызметiнде жария-құқықтық элементтердiң болды, жекеше нотариат толығымен жария-құқықтық институт болып табылады дегендi бiлдiрмейдi. "Нотариат туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 14 шiлдедегi N 155-І Заңына сәйкес жекеше нотариустар қызметiнiң ұйымдық нысаны кәсiпкерлiк (коммерциялық) қызметке теңестiрiлмейдi. Алайда, жекеше нотариустың өзiне жеке меншiк құқығы бойынша тиiстi мүлкi мен қаржысы шегiндегi жеке (мүлiктiк) жауапкершiлiгiн, өз атынан қызметпен айналысуын, мүлiктiк қатынастарға қатысушылардың теңдiгiне негiзделген бәсекелестiк ортада болуын, және оның ерiктi негiзде құрылуын ескере отырып, жекеше нотариустың қызметi жария-құқықтық та, жеке-құқықтық та сипатта болады деп таныған жөн.
      Конституцияның 13-бабы 3-тармағымен кепiлдiк берiлген бiлiктi заң көмегiн көрсете отырып, нотариус заң бұзушылықты анықтаған жағдайда мәжбүрлеп әсер ету шараларын пайдалануға, сондай-ақ құқықтық реттеудiң мемлекетке тән мiндеттеу және тыйым салу секiлдi әдiстерiн қолдануға хақылы емес. Нотариустар актiлерiнiң орындалуын, соның iшiнде мәжбүрлеу механизмдерiн қолдану арқылы, мемлекет қамтамасыз етедi.

      2. Конституцияның 3-бабының 3-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады. Халық пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттiң құқығы бар. Республика Yкiметi мен өзге де мемлекеттiк органдар өздерiне берiлген өкiлеттiктер шегiнде ғана мемлекет атынан билiк жүргiзедi.
      Конституцияның бұл ережелерi мемлекет атынан билiк жүргiзу құқығын, Негiзгi Заңның өзiнде көрсетiлгендердi қоспағанда, өзге субъектiлерге берудiң кез келген нысандарына жол берiлмейтiнiн бiлдiредi. Демек, жекеше нотариустар мемлекет атынан билiк ете алмайды.
      Мемлекеттiк нотариустарға, сондай-ақ мемлекеттiк органдардың нотариаттық iс-әрекеттер жасауға заңмен уәкiлеттiк берiлген лауазымды тұлғаларына келер болсақ, олар, мемлекеттiк қызметшiлер болғандықтан, өз өкiлеттiктерi шегiнде мемлекет атынан билiк етуге хақылы. Мемлекет бұл ретте мемлекеттiк нотариустың нотариаттық iс-әрекеттерi үшiн мүлiктiк жауапкершiлiк арқалайды.

      3. Республика Конституциясының 9-бабына сәйкес мемлекеттiк нышандардың ресми пайдаланылу тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.
      Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк елтаңбасының бейнесiн мөрлерiнде орналастыру құқығы берiлген тұлғалар шеңберi "Қазақстан Республикасының мемлекеттiк нышандары туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 8-бабында айқындалған.
      Жазылғанның негiзiнде, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заңның 35-бабы 1-тармағының 1) тармақшасын, 2 және 3-тармақтарын және 41-бабын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi

қаулы етеді:

      1. "Астана қаласы сотының ұсынысы бойынша "Нотариат туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабы 3-тармағының конституциялылығын тексеру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң 2005 жылғы 31 қаңтардағы N 1 қаулысының дәлелдеме бөлiгiнiң 1-тармағының мынадай: "нотариаттың қызметi жария-құқықтық сипатта болғандықтан, мемлекетке адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудiң, оларды қорғау мен сақтаудың құқықтық механизмдерiн белгiлеудiң заңдық мiндетi жүктеледi", - деген құқықтық позицияға қатысты бөлiгiндегi ережесi:
      - нотариат толығымен жария-құқықтық институт болып табылмайды. Нотариустың қызметi жария-құқықтық сипатта да, жеке-құқықтық сипатта да болады;
      - мемлекеттiк қызметтегi нотариустар (мемлекеттiк нотариустар), мемлекеттiк органдардың нотариаттық iс-әрекеттер жасауға заңмен уәкiлеттiк берiлген лауазымды тұлғалары ғана мемлекет атынан билiк етуге хақылы. Жекеше нотариустар мемлекет атынан билiк етуге хақылы емес дегендi бiлдiредi.

2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк елтаңбасын ресми пайдаланудың тәртiбiн айқындау заң шығарушының құзыретiне жатады және конституциялық заңмен белгiленедi.

3. Осы қаулы түпкiлiктi болып табылады және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, шағымдануға жатпайды.

4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

       Қазақстан Республикасы
      Конституциялық Кеңесiнің
      Төрағасы

      Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Рогова И.И., членов Совета Абишева Х.А., Балтабаева К.Ж., Белорукова Н.В., Бычковой С.Ф., Нурмагамбетова A.M., Стамкулова У.М. с участием:
      заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Даулбаева А.К.,
      председателя Комитета по организации правовой помощи и оказанию юридических услуг населению Министерства юстиции Республики Казахстан Кожамжарова Т.Ж.,
      исполняющей обязанности председателя Республиканской нотариальной палаты Аленовой А.Х.

рассмотрел в открытом заседании ходатайство Правительства Республики Казахстан об истолковании постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 31 января 2005 года N 1 "О проверке конституционности пункта 3 статьи 15 Закона Республики Казахстан "О нотариате" по обращению суда города Астаны".

Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Абишева Х.А. и выступления участников конституционного производства, Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

Правительство Республики Казахстан в соответствии с подпунктом 1) пункта 1 статьи 35 Конституционного закона "О Конституционном Совете Республики Казахстан" обратилось в Конституционный Совет с ходатайством об истолковании постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 31 января 2005 года N 1 "О проверке конституционности пункта 3 статьи 15 Закона Республики Казахстан "О нотариате" по обращению суда города Астаны", в котором содержится следующая правовая позиция: "в силу того, что деятельность нотариата носит публично-правовой характер, на государство возлагается юридическая обязанность обеспечивать права и свободы человека и гражданина, устанавливать правовые механизмы их охраны и защиты".

В связи с затруднениями в понимании содержания данной правовой позиции Совета и определении правовой природы нотариата, что, по мнению субъекта обращения, сдерживает процесс совершенствования нотариальной деятельности в Казахстане, Правительство Республики ставит следующие вопросы:

"1. Может ли содержащаяся в постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан N 1 от 31 января 2005 года оговорка о том, что нотариальная деятельность носит публично-правовой характер, служить основанием законодательного признания нотариальной деятельности в качестве публично-правовой, а институт нотариата - полноценным публично-правовым институтом. В связи с чем, вправе ли нотариусы выступать от имени государства;

2. Возможно ли вне зависимости от правовой природы нотариата (признания его публично-правовым институтом или нет) использование государственного герба на личных печатях нотариусов".

Исходя из поставленных Правительством вопросов, Конституционный Совет считает необходимым дополнительно разъяснить следующее.

1. В названном постановлении Конституционного Совета отмечается, что деятельность нотариата носит публично-правовой характер.

Под публично-правовой деятельностью понимается деятельность, носящая открытый, гласный характер и основанная на обеспечении уполномоченными государственными органами обязательного исполнения установленных правил поведения.

Признание характера деятельности нотариата публично-правовым означает, что она связана с выполнением нотариусом отдельных функций, присущих государственным органам (удостоверение или свидетельствование бесспорных юридических фактов, защита прав и законных интересов физических и юридических лиц, а также оказание им квалифицированной юридической помощи в рамках своей компетенции).

Деятельность государственных нотариусов, а также иных государственных служащих, уполномоченных законом на совершение нотариальных действий, носит публично-правовой характер в пределах, установленных законодательством.

Что касается частных нотариусов, то наличие публично-правовых элементов в их деятельности не означает, что частный нотариат является полностью публично-правовым институтом. В соответствии с Законом Республики Казахстан от 14 июля 1997 года N 155-I " О нотариате " организационная форма деятельности частных нотариусов не приравнивается к предпринимательской (коммерческой) деятельности. Однако, исходя из личной (имущественной) ответственности частного нотариуса в пределах имущества и средств, принадлежащих ему на праве частной собственности, занятия деятельностью под своим именем, нахождения в конкурентной среде, основанной на равенстве участников имущественных отношений, и того, что он образуется на добровольных началах, действия частного нотариуса следует признать носящими как публично-правовой, так и частно-правовой характер.

Оказывая гарантированную пунктом 3 статьи 13 Конституции квалифицированную юридическую помощь, нотариус не вправе использовать принудительные меры воздействия в случае обнаружения им нарушения закона, а также применять такие присущие государству методы правового регулирования как обязывание и запрещение. Исполнение актов нотариусов, в том числе, путем применения принудительных механизмов обеспечивается государством.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 3 Конституции никто не может присваивать власть в Республике Казахстан. Присвоение власти преследуется по закону. Право выступать от имени народа и государства принадлежит Президенту, а также Парламенту Республики в пределах его конституционных полномочий. Правительство Республики и иные государственные органы выступают от имени государства в пределах делегированных им полномочий.

Данные положения Конституции означают недопустимость любых форм делегирования права выступать от имени государства другим субъектам, за исключением тех, которые указаны в Основном Законе. Следовательно, частные нотариусы не могут выступать от имени государства.

Что касается государственных нотариусов, а также должностных лиц государственных органов, уполномоченных законом на совершение нотариальных действий, то они, являясь государственными служащими, вправе выступать от имени государства в пределах своих полномочий. Государство при этом несет имущественную ответственность за нотариальные действия государственного нотариуса.

3. В соответствии со статьей 9 Конституции Республики порядок официального использования государственных символов устанавливается конституционным законом.

Круг лиц, наделенных правом помещения на печатях изображения Государственного герба Республики Казахстан, определен статьей 8 Конституционного закона Республики Казахстан от 24 января 1996 года N 2797 "О государственных символах Республики Казахстан".

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 1 ) пункта 1, пунктами 2 и 3 статьи 35 и статьей 41 Конституционного закона "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет :

1. Положение пункта 1 мотивировочной части постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 31 января 2005 года N 1 "О проверке конституционности пункта 3 статьи 15 Закона Республики Казахстан " О нотариате " по обращению суда города Астаны" в части, касающейся правовой позиции: "в силу того, что деятельность нотариата носит публично-правовой характер, на государство возлагается юридическая обязанность обеспечивать права и свободы человека и гражданина, устанавливать правовые механизмы их охраны и защиты", означает, что:

- нотариат не является полностью публично-правовым институтом. Деятельность нотариуса носит как публично-правовой, так и частно-правовой характер;

- от имени государства вправе выступать только нотариусы, состоящие на государственной службе (государственные нотариусы), должностные лица государственных органов, уполномоченные законом на выполнение нотариальных действий. Частные нотариусы не вправе выступать от имени государства.

2. Определение порядка официального использования Государственного герба Республики Казахстан относится к компетенции законодателя и устанавливается конституционным законом.

3. Настоящее постановление окончательное и обжалованию не подлежит, с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

       Председатель
      Конституционного Совета
      Республики Казахстан