ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Төраға Қ.Ә. Мәми, Кеңес мүшелерi А.Қ. Дауылбаев, В.А. Малиновский, И.Д. Меркель, Р.Ж. Мұқашев, Ә.А. Темірбеков және У. Шапак қатысқан құрамда:

Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілі – Қазақстан Республикасының Әділет министрі М.Б. Бекетаевтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі – Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты А.И. Лукиннің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің өкілі – Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің Төрағасы Қ.С. Мусиннің,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы С.Ә. Жармұхамбетованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бірінші орынбасары Б.Н. Асыловтың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілі – Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының орынбасары М.Ө. Қалқабаевтың,

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өкілі – Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Төрағасының бірінші орынбасары О.А. Бектеновтің,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігі Төрағасының орынбасары Ж.Ф. Елемесовтің,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің орынбасары Қ.И. Сөнтаевтың,

Республикалық нотариаттық палатаның төрайымы Ә.Б. Жанабилованың,

Қазақстан Республикасы Жеке сот орындаушыларының республикалық палатасының басқарма төрағасы Е.Е. Ибраевтың,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілдері – адвокаттар Д.Қ. Қанафиннің және С.Ә. Мусиннің,

адвокат, Алматы облысы адвокаттар алқасының мүшесі А.М. Омарованың,

адвокат, Алматы облысы адвокаттар алқасының мүшесі Н.Ж. Сиқымбаевтың,

Нұр-Сұлтан қаласы заң консультанттары палатасының төрағасы Ә.Ә. Ысқақовтың,

"Kazakhstan Bar Association" заң консультанттары палатасының төрағасы Ж.С. Елубаевтың,

"СТАТУС" заң консультанттары палатасының төрағасы, "Қазақстандық заң консультанттары палаталарының қауымдастығы" заңды тұлғалар бірлестігі кеңесінің төрағасы Р.А. Жусанғалиевтің,

Алматы қаласы заң консультанттары палатасының төрағасы Б.Е. Мақұлбаевтың,

Атырау облысы заң консультанттары палатасының төрағасы Н.А. Мүбарактың,

Павлодар облысы заң консультанттары палатасының төрайымы С.Т. Қайдарованың,

Қарағанды облысы заң консультанттары палатасының Басқарма мүшесі А.В. Бочаровтың қатысуымен

өзінің ашық отырысында бейнеконференцбайланыс режимінде Қазақстан Республикасы Президенті Қ.К. Тоқаевтың "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокаттық қызмет және заң көмегі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігіне тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің мүшесі И.Д. Меркельдің хабарламасын, отырысқа қатысушылардың, сарапшылар – заң ғылымдарының докторы, профессор С.Т. Тыныбековтің және заңгер Б.А. Райысованың сөйлеген сөздерін тыңдап, сарапшылар – PhD докторы, Нұр-Сұлтан қаласы Адвокаттар алқасының адвокаты А.М. Қоғамовтың және заң ғылымдарының кандидаты, доцент Р.М. Жәмиеваның қорытындыларымен танысып, Республикалық адвокаттар алқасының, Жеке сот орындаушыларының республикалық палатасының, Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің, Каспий университетінің, Ресей Федерациясы Үкіметінің жанындағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институтының қорытындыларын, жекелеген адвокаттардың, заң консультанттарының, олардың палаталары мен қауымдастықтарының бастамашылық қорытындыларын, конституциялық іс жүргізудің басқа да материалдарын зерделеп, жекелеген шет елдердің заңнамасы мен практикасын талдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

анықтады:

Республика Парламенті "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокаттық қызмет және заң көмегі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын 2021 жылғы 8 сәуірде қабылдап, Мемлекет басшысының қол қоюына 2021 жылғы 13 сәуірде ұсынған.

Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Конституциялық Кеңеске аталған заңды оның Республика Конституциясына сәйкестігі тұрғысынан қарау туралы өтініш жолдады.

Көрсетілген заңның конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Кеңес мынаны негізге алды.

1. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокаттық қызмет және заң көмегі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң) құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғырту шеңберінде, оның ішінде мемлекеттік қызметтер көрсету және мемлекеттік қызметтің жекелеген түрлерін (қылмыстық қудалау, сот төрелігі және басқалар) іске асыру кезінде цифрлық технологиялар қолданылуының тереңдеуіне негізделген, адамның және азаматтың бірқатар конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іске асыру және қорғау тетіктері мен кепілдіктерін заңнамалық реттеуді жетілдіруге бағытталған. Онда үш кодекс пен алты заңға: Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексіне, Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне, Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексіне және Қазақстан Республикасының "Нотариат туралы", "Коммерциялық емес ұйымдар туралы", "Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы", "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы", "Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы" және "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" заңдарына түзетулер енгізу көзделеді.

Парламент заңдарда жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне, сондай-ақ меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға, сот құрылысы мен сот ісін жүргізу мәселелеріне қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілеуге құқылы (Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1), 2) және 6) тармақшалары).

2. Конституцияның 13-бабының 3-тармағында бекітілген білікті заң көмегін алу құқығы әрбір адамның өзі заңдық маңызы бар әрекеттер жасаған кезде жоғары білікті заңгерлердің кәсіби көмегін пайдалану мүмкіндігін көздейді. Білікті заң көмегінің жария-құқықтық мәні оның Негізгі Заңда бекітілген сот арқылы қорғалу құқығын және сот төрелігі қағидаттарын іске асырумен тығыз байланысты екендігін де білдіреді.

Конституциялық Кеңес өзінің қорытынды шешімдерінде құқықтардың немесе бостандықтардың нақты бір түрінің конституциялық деңгейге дейін көтерілуі және Конституцияда оның кепілділігінің жариялануы мемлекеттің осы құқықтар мен бостандықтарды іске асыруды қамтамасыз ету міндетін өзіне жүктейтінін білдіреді, деп атап көрсеткен болатын (1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2, 2004 жылғы 20 сәуірдегі № 3, 2005 жылғы 29 сәуірдегі № 3 нормативтік қаулылар).

Мемлекет, осы саладағы өз міндеттемелерін орындай отырып, жеке адамның көрсетілген құқығына кепілдік беру үшін де, білікті заң көмегін көрсететін тұлғалар қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін де тиісті жағдайлар жасау мақсатында қажетті нормативтік-құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге сипаттағы шараларды қабылдауы тиіс. Демек, Республика Парламенті заң көмегін көрсету жүйесін құқықтық реттеудің нақты модельдерін, ал осындай жария-құқықтық сипаттағы қызметті жүзеге асырғысы келетін адамдар үшін міндетті талаптарды, шарттар мен шектеулерді айқындауға құқылы.

Заңнамалық шаралар адам құқықтарын қорғау және іске асыру мақсатында заң қызметін кәсіптік негізде жүзеге асыратын адвокатура, нотариат сияқты және басқа да мемлекеттік емес институттардың құқықтық мәртебесін, ұйымдастырылуын және қызмет нысаналарын регламенттей алады. Бұл ретте заң шығарушының қалауы шектеусіз емес, ол жеке және жария мүдделердің, мемлекеттік реттеу мен өзін-өзі реттеудің ақылға қонымды теңгерімін, сот ісін жүргізудің тиісті түрлеріндегі заңгерлердің рөлі мен жұмыс қағидаттарын, кәсіптік, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын коммерциялық емес ұйымдар ретіндегі адвокаттар алқаларының, нотариаттық палаталар мен заң консультанттары палаталарының құқықтық жағдайын және басқа да факторларды ескере отырып, диспозитивтік және императивтік әдістердің оңтайлы үйлесуін қамтамасыз етуге бағытталуға тиіс.

Конституциялық Кеңестің осы құқықтық ұстанымдары жалпыға бірдей танылған халықаралық актілердің ережелеріне де негізделген.

Мәселен, Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылдаған және 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде белгіленгендей, осы Пактіге қатысушы әрбір мемлекет: осы Пактіде танылған құқықтары мен бостандықтары бұзылған кез келген адамға тиімді құқықтық қорғау амалын қамтамасыз етуге; құқығын қорғауды талап еткен кез келген адамның құқықтық қорғалу құқығы құзыретті сот, әкімшілік, заң шығару биліктері немесе мемлекеттің құқықтық жүйесінде көзделген кез келген басқа да құзыретті орган арқылы белгіленуін және сот арқылы қорғалу мүмкіндігінің дамуын қамтамасыз етуге міндеттенеді (2-баптың 3-тармағының а) және b) тармақшалары).

Біріккен Ұлттар Ұйымының Қылмыстылықтың алдын алу және құқық бұзушылармен қарым-қатынас жөніндегі Сегізінші Конгресі қабылдаған, заңгерлердің рөліне қатысты Негізгі қағидаттарға сәйкес, барлық адамдар пайдалануы тиіс адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарының тиісті түрде қорғалуын қамтамасыз ету үшін барлық адамдардың тәуелсіз кәсіби заңгерлер көрсететін заң қызметтеріне шын мәнінде қолжетімділігі болуы тиіс. Үкімет оның аумағында орналасқан және юрисдикциясына жататын барлық адамдар үшін заңгерлерге тиімді және тең қолжетімділіктің тиімді рәсімдері мен икемді тетіктерін қамтамасыз етеді (кіріспе, 2-тармақ).

3. Қазақстан Республикасының адвокатурасы адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сот арқылы қорғауға және заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және Республиканың Конституциясында бекітілген құқықтарын іске асыруға жәрдемдесуге, сондай-ақ дауды бейбіт жолмен реттеуге жәрдемдесуге міндетті ("Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заң) 31-бабының 1-тармағы).

Конституциялық Кеңес бірнеше рет түсіндіргендей, білікті заң көмегін көрсету жөніндегі конституциялық-құқықтық міндет негізінен адвокаттардың міндеті болып табылады. Конституция адвокаттарға жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да білікті заң көмегін көрсету саласында, ал мемлекетке – әркімнің осындай көмек алуға конституциялық құқығын қамтамасыз ету жөнінде ерекше міндет жүктейді (1999 жылғы 2 шілдедегі № 12/2 және 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 нормативтік қаулылар).

Заңда адвокаттардың заң көмегін, оның ішінде мемлекет кепілдік берген заң көмегін, көрсету мәселелеріне, адвокаттарға қойылатын талаптарға, адвокаттық қызметпен айналысуға арналған лицензиядан айыру негіздеріне, адвокаттық қоғамдастық органдарын ұйымдастыруға және олардың қызметіне және басқаларға қатысты өзгертулер көзделген.

Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 44-бабы 4-тармағының 1) және 2) тармақшаларында көзделген негіздер бойынша лицензиясынан айырылған адамдар үшін адвокаттық қызметпен айналысуға өмір бойы тыйым салу туралы норманы алып тастау Конституцияның адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің шарттары мен шектерін белгілейтін 39-бабының ережелерімен үйлеседі.

Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 44-бабы 4-тармағының 2) тармақшасын біліктіліктің жеткіліксіздігі салдарынан адвокаттың өз кәсіптік міндеттерін орындауы мүмкін болмайтынын анықтау үшін аттестаттауды өткізу туралы талаппен толықтыру оның құқықтарын кәсіптік қызметпен айналысу құқығынан негізсіз айырудан қорғау кепілдіктерін күшейтеді.

Негізгі Заңның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасында көрсетілген мәселелерді заңнамалық реттеудегі Парламенттің дискрециялық өкілеттіктері шеңберінде заң көмегін көрсету туралы шарт жасау тәртібін, адвокаттар алқасы органдарының құқықтық мәртебесін нақтылауға, мүшелік және нысаналы жарналарды төлеу кезінде жеңілдіктерді пайдаланатын адамдардың санаттарын белгілеуге, адвокаттарды төралқаның төрағасы мен мүшесінің лауазымдарына сайлау мерзімдерін, ревизиялық және тәртіптік комиссиялардың өкілеттіктер мерзімдерін ұлғайтуға қатысты құқықтық нормалар қабылданған (Заңның 1-бабы 9-тармағының 2), 7), 13)-16), 19), 25) және 26) тармақшалары).

Заңмен Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 67-бабы 2-тармағының екінші бөлігі 22) тармақшасының қолданысы 2026 жылғы 1 қаңтарға дейін тоқтатыла тұрады, оған сәйкес Адвокаттар алқаларының республикалық конференциясы адвокаттар алқалары Республикалық адвокаттар алқасының жалпы мұқтаждықтарына жүзеге асыратын жарналардың мөлшері мен тәртібін айқындайды. Көрсетілген уақытқа дейін осы жарналардың мөлшері мен оларды жүзеге асыру тәртібін Адвокаттар алқаларының республикалық конференциясы айқындайды, бұл ретте ай сайынғы жарналардың мөлшері әрбір адвокат үшін есептелуге және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген кемінде бір айлық есептік көрсеткішті құрауға тиіс.

Заң жобасы бастамашыларының және уәкілетті органның пікірінше, бұл шара адвокаттық өзін-өзі басқару ұйымы ретінде Қазақстан Республикасындағы және оның шегінен тыс жердегі мемлекеттік және өзге де ұйымдарда адвокаттар алқалары мен адвокаттардың мүдделерін білдіру және қорғау, адвокаттар алқаларының қызметін үйлестіру, адвокаттар көрсететін заң көмегінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету мақсатында құрылған Республикалық адвокаттар алқасының материалдық-техникалық базасын нығайтуға және мүмкіндіктерін күшейтуге бағытталған (Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 65-бабының 2-тармағы).

Конституциялық Кеңес адвокаттар алқаларының ұйымдық-құқықтық нысанын және олардың Республикалық адвокаттар алқасына міндетті мүшелігін, сондай-ақ құқықтық мемлекеттілік дамуының қазіргі кезеңіндегі адвокатура дамуының жай-күйін ескере отырып, мұндай уақытша реттеуге жол беріледі деп санайды. Республикалық адвокаттар алқасының алдында тұрған міндеттерді тиісінше шешу, басқа кепілдермен қатар, барабар қаржылық, кадрлық және өзге де қамтамасыз етуді талап етеді.

Бірқатар новеллалар заң көмегінің бірыңғай ақпараттық жүйесін енгізумен, атап айтқанда, оны мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсетуге адвокаттардың қатысуын ұйымдастыру, мемлекеттік органдар мен соттардың тағайындауы бойынша білікті заң көмегін көрсету үшін адвокаттарды таңдау, адвокаттар тізілімін, адвокаттар мен олардың алқаларының есептілігін жүргізу кезінде және басқа да жағдайларда енгізумен байланысты (Заңның 1-бабы 9-тармағының 4), 5) және 17) тармақшалары). Заңның тиісті нормаларында белгіленген өздерінің мәні мен мақсаты, пайдалану нысаны тұрғысынан олар азаматтық қоғамның және білікті заң көмегін көрсетудің маңызды институты ретінде адвокатураны ұйымдастыру қағидаттарына қол сұқпайды. Осы электрондық жүйе қосалқы ақпараттық-технологиялық мақсатқа ие және адвокаттардың, олардың алқаларының қызметін, әкімшілік ету жүйесін автоматтандыруға, транспаренттілікті қамтамасыз етуге және халыққа қолайлы жағдай жасауға бағытталған. "Мемлекеттік мүлік туралы" Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен Республикалық адвокаттар алқасына сенімгерлік басқаруға берілетін заң көмегінің бірыңғай ақпараттық жүйесінің ақпараттандыру объектілері мемлекеттік меншікте болады, өйткені оларды адамның конституциялық құқықтарын қозғайтын басқа да мемлекеттік дерекқорлармен және мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерімен интеграциялау болжанады. Заңда Республикалық нотариаттық палатаға және Жеке сот орындаушыларының республикалық палатасына қатысты да осындай тетік көзделеді, оларға сенімгерлік басқаруға тиісінше Бірыңғай нотариаттық ақпараттық жүйе және Атқарушылық іс жүргізудің мемлекеттік автоматтандырылған ақпараттық жүйесі беріледі (1-баптың 4-тармағының 2) тармақшасы және 7-тармағы).

Көрсетілген коммерциялық емес ұйымдар мен олардың мүшелерінің қызметіне цифрландыру құралдарын енгізу бойынша мұндай ұстаным Конституцияның 26-бабының 4-тармағының талаптарын бұзбайды, өйткені адвокатураның, сондай-ақ нотариат пен жеке сот орындаушыларының қызметі кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды. Конституциялық Кеңестің пайымдауынша, осы құқық қорғау институттары тағайынының жария-құқықтық сипатын, мемлекеттік ақпараттық жүйелердің тиісінше жұмыс істеуі мен жұмысына, олардың бір-бірімен интеграциясына, дербес деректерді қорғауға, жекелеген салаларды цифрлық форматқа кезең-кезеңімен жүйелі түрде көшіруге елеулі мемлекеттің мүдделілігін, тиісті технологиялық жарақтандыруды, әсіресе алғашқы кезеңдерде, қамтамасыз етуге мемлекеттің белсенді жәрдемдесуін ескере отырып, осы бөлікте қабылданған заңнамалық новеллалар шамадан тыс монополияландыруға және жосықсыз бәсекелестіктің дамуына алып келеді деп санауға болмайды.

4. Заң консультанттары мен олардың бірлестіктерінің Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңда бекітілген ұйымдастыру және қызмет қағидаттарында адвокатура институтымен көп ұқсастығы бар. Олар көрсететін заң қызметтері, кейбір ерекшеліктерді қоспағанда (істер санаттары және басқалар), көлемі мен сипаты бойынша адвокаттар көрсететін заң көмегіне сәйкес келеді. Сондықтан, олар үшін жалпы бейінді заңда Конституцияның 13-бабы 3-тармағының ережелерін іске асырудағы заң консультанттарының маңызды миссиясын белгілеу, мамандықпен айналысу үшін арнайы талаптар мен рәсімдер, реттеу және бақылау тетіктерін белгілей отырып, оларды заң көмегінің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін білікті субъектілерге жатқызу негізделген болып табылады және заң шығарушының құзыретіне жатады.

Заңда заң консультанттарына адвокаттардың кейбір талаптарын, шарттары мен құралдарын (қызмет кепілдіктері, көмекшілер, заң консультантының құпиясы және басқалар) қолдану арқылы олардың халыққа білікті заң көмегін көрсетудегі, әсіресе соттарда өкілдік ету кезіндегі, рөлі мен жауаптылығын одан әрі күшейту бағыты жүргізілген.

Білікті заң көмегіне құқықты жүзеге асыру қызметінің жария-құқықтық мәнін, оның сот төрелігімен өзара байланысын, заң қызметтері нарығындағы заң консультанттарының қатысу үлесін ескере отырып, Конституциялық Кеңес мұндай құқықтық реттеуге жол беріледі және ол конституциялық талаптармен келісіледі, деп пайымдайды.

5. Конституциялық Кеңес Заңның басқа да ережелерінің конституциялылығын тексерді.

Қылмыстық-процестік кодекске енгізілетін түзетулермен қорғалуға құқығы бар куәның құқықтық жағдайы өзгереді және оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілдіктері күшейтіледі. Заңмен ол өз құқықтары мен мүдделерін немесе өкілдік ететін құқықтар мен мүдделерді қорғайтын процеске қатысушыларға жатқызылады (Заңның 1-бабы 1-тармағының 1), 2), 5) және 8) тармақшалары). Мұндай регламенттеу өзіне қатысты қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны туралы болжам бар адамға ол сотқа дейінгі тергеп-тексеруге тартылған кезден бастап неғұрлым нақты процестік мәртебе беруге, оның конституциялық құқықтарын іске асыруға және қорғауға бағытталған, бұл Негізгі Заңның 13-бабының 1 және 3-тармақтарына және 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес келеді.

Заңда күдікті деп тану, күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулыларды күдіктіге жариялау кезінде қатысуға жол беру, сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында қорғаушы таныса алатын (көшірмелерін ала алатын) негізгі процестік актілер мен шешімдердің тізбесін белгілеу арқылы қорғаушылардың (адвокаттардың) өзінің қорғауындағы адамдарға білікті заң көмегін көрсету бойынша құқықтары нақтыланған және кеңейтілген (Заңның 1-бабы 1-тармағының 7) тармақшасы).

Қылмыстық-процестік кодексте адвокаттың қылмыстық іске қатысты ақпаратты білуі ықтимал адамға сауал қою және сот сараптамасын жүргізу туралы сұрау салуды жолдау жөніндегі өкілеттіктерін іске асыру тәртібі неғұрлым егжей-тегжейлі реттелген (Заңның 1-бабы 1-тармағының 14) және 19) тармақшалары).

Республиканың қылмыстық-процестік заңнамасына аталған және басқа да өзгерістер мен толықтырулар адвокаттың кейбір өкілеттіктерін жаңа мазмұнмен толықтырады, бұл, Конституциялық Кеңестің пікірінше, айыптау және қорғау тараптарының тең құқылығын қамтамасыз етуге, жарыспалылықты және қылмыстық сот ісін жүргізудің басқа да қағидаттарын дамытуға ықпал ететін болады.

Конституцияның 13-бабының 3-тармағына сәйкес заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі. Осы конституциялық ережені орындау үшін Қылмыстық-атқару кодексіне сотталған адамға мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету шеңберінде де, сондай-ақ соттардың үкімдері мен қаулыларын орындау барысында ұсынылатын құжаттарды дайындау кезінде де білікті заң көмегін алу құқығын беретін толықтыру енгізілді (Заңның 1-бабының 2-тармағы).

Қаралып отырған Заңды қабылдау рәсімі Республика Конституциясының ережелеріне сәйкес келеді. Депутаттар тобы Заң жобасын Конституцияның 61-бабы 1-тармағының негізінде Парламент Мәжілісіне енгізді және ол Негізгі Заңның 61-бабы 3-5-тармақтарының талаптары сақтала отырып, Парламенттің әрбір Палатасында өз кезегімен қарау арқылы қабылданды.

Осылайша, Конституциялық Кеңес қаралып отырған Заң Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп санайды.

6. Заңның конституциялылығын тани отырып, Конституциялық Кеңес оның жекелеген ережелерінің дәлме-дәл анық тұжырымдалмағанына және сабақтас нормалармен үйлеспеуіне назар аударады, бұл оларды тиісті дәрежеде түсінбеуге және теріс қолдануға жағдай жасауы мүмкін.

6.1. Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 5-тарауы "Заң консультантының құпиясы" деген жеке 77-2-баппен толықтырылған. Бұл норма осы заңдағы "Адвокаттық құпия" деген 37-бапқа ұқсас болып келеді.

Жаңа баптың 3-тармағында "Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, заң консультантының құпиясына жататын мәліметтерді көмек сұрап өтініш жасаған тұлғаның келісуінсіз жария еткені үшін осы баптың 2-тармағында аталған адамдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады", деп бекітілген.

Осы ережелердің мазмұнына қарағанда, заң консультантының құпиясын сақтау міндетінен алып тастаулар тек заңдарда ғана емес, сонымен бірге заңдық күші төмен нормативтік құқықтық актілерде де белгіленуі мүмкін.

Конституциялық Кеңес 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 нормативтік қаулысында клиент өзіне қандастық-туыстық немесе өзге де жақындығы жоқ адамға үшінші бір тұлғаларға белгілі болмайды және өзіне зиян келтірмейді деген сеніммен өзі туралы қандай да болсын мәліметтерді хабарлаған кезде адвокат пен азаматтың өзара қарым-қатынасында орнаған тараптардың бір-біріне деген сенімі білікті заң көмегін алу құқығының негізгі іргетасы болып табылады, деп көрсеткен болатын.

Конституциялық Кеңес осы құқықтық ұстаным кәсіптік құпияны сақтау жөніндегі міндеті әркімнің қадір-қасиетіне, жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына және басқа да конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған заң консультанттарына да қатысты деп пайымдайды. Алып тастауларды белгілеу мәселелері адамның осы құқықтарының мәнін қозғайды, олардың толыққанды іске асырылуы дәрежесіне әсер етеді, сол себепті, адвокаттар сияқты, тек заңдармен реттелуі тиіс.

6.2. Лицензиардың талап қоюы бойынша адвокатты сот арқылы лицензиядан айыру үшін біліктілігінің жеткіліксіздігі салдарынан адвокаттың өз кәсіптік міндеттерін орындауының мүмкін болмауы деген негіз – "осы Заңның 55-бабы 2-тармағының 8) тармақшасына сәйкес адвокаттар алқасы жүргізген аттестаттау нәтижелері бойынша анықталған ..." деген ережемен толықтырылған (Заңның 1-бабы 9-тармағының 10) тармақшасы).

Сонымен бірге, алқа төралқасының адвокаттың алқадағы мүшелігін тоқтатуы үшін де осындай негіз Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 60-бабы 1-тармағының 3) тармақшасында қамтылған. Бұл ретте, мұндай шешім қабылдау үшін осы бапта аттестаттау рәсімі қарастырылмаған.

Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 44-бабы 4-тармағының жаңа редакциядағы 2) тармақшасының және 60-бабының 1-тармағы 1) және 3) тармақшаларының және 2-тармағының өзара байланысты заңнамалық ережелерінен лицензиядан айыру рәсімін және көрсетілген әрекеттердің кезектілігін нақты анықтау мүмкін емес.

6.3. Заңда облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың кемінде үштен екісінің атынан өкілдік ететін заң консультанттары палаталарының ерікті мүшелігіне негізделген коммерциялық емес ұйым ретінде алғаш рет Республикалық заң консультанттары алқасын құру көзделеді (Заңның 1-бабы 9-тармағының 29) тармақшасы).

Заңда Республикалық заң консультанттары алқасының съезі заң консультанттары палаталары Республикалық алқаның жалпы мұқтаждықтарына аударатын ай сайынғы жарналардың мөлшерін және оларды жүзеге асыру тәртібін айқындайды деп белгіленген. Алайда, адвокаттармен ұқсас, бұл норманың қолданысы 2026 жылғы 1 қаңтарға дейін тоқтатыла тұрады. Көрсетілген уақытқа дейін осы жарналардың мөлшерін және оларды жүзеге асыру тәртібін Республикалық заң консультанттары алқасының съезі айқындайды, бұл ретте жарналардың мөлшері әрбір заң консультанты үшін есептелуге және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген кемінде бір айлық есептік көрсеткішті құрауға тиіс.

Конституциялық Кеңес аталған және Заңда қарастырылған мемлекеттік реттеудің басқа да шараларын іске асыру, егер олар заң консультанттарының бүкіл қоғамдастығына қатысты болса (адвокаттарға қатысты жасалатындай), олар көрсететін заң көмегінің сапасын арттыруға ықпал етсе және қызметтің бір саласы өкілдерінің арасында теңдікті бұзу үшін жағдай жасамаса, орынды болуы мүмкін деп пайымдайды.

6.4. Адвокаттар көрсететін заң көмегі түрлерінің тізбесінен құқықтық мәселелер бойынша ауызша да, жазбаша да анықтамалар беру алып тасталған. Солай бола тұра, Қылмыстық-атқару кодексінде сотталғандардың анықтамалар түрінде білікті заң көмегін алу, оның ішінде мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету шеңберінде алу, құқығы сақталған (Заңның 1-бабының 2-тармағы және 9-тармағының 11) тармақшасы).

Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заң – заң көмегінің негізгі қағидаттарын, нысандары мен түрлерін белгілейтін заңнамалық акт болып табылады. Адвокаттық қызметті реттейтін сабақтас заңдар бейінді заңның талаптарымен үйлесуі тиіс.

6.5. Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңның 2-бабының 2-тармағы мынадай редакцияда жазылған:

"2. Заң көмегі осы Заңның нормаларына сәйкес және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ерекшеліктер ескеріле отырып көрсетіледі".

Сөйтсе де, осы заңның ұғымдық аппаратында заң көмегі деп "Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағында бекітілген әркімнің білікті заң көмегін алу құқығын іске асыруды қамтамасыз етуге, оның ішінде осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген тәртіппен арнайы заң білімі мен дағдыларын пайдалана отырып қамтамасыз етуге бағытталған қызмет" түсініледі (1-баптың 3) тармақшасы).

Конституциялық Кеңес адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы заңнаманың құрамына заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің де енгізілуіне күмән келтірмейді, дей тұрғанмен, аталған заңнамалық ережелер іштей келісілген болуға және әртүрлі түсінуге жағдайлар жасамауы тиіс. Заңға тәуелді деңгейде белгіленетін заң көмегін көрсету ерекшеліктері заңда бекітілген негізгі қағидаттар мен нормалардың мәніне қол сұқпауға тиіс, ал мұндай құқықтық актілер осы салада қабылданған заңнамалық актілердің негізінде және (немесе) оларды орындау үшін және (немесе) одан әрі іске асыру үшін шығарылуға тиіс.

Конституциялық Кеңес өзінің бірқатар шешімдерінде заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып, заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығаратын түсінікті өлшемдерге негізделуге тиіс деп атап көрсеткен болатын (2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2009 жылғы 11 ақпандағы № 1, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5, 2015 жылғы 18 мамырдағы № 3, 2020 жылғы 21 қаңтардағы № 1 нормативтік қаулылар және басқалар). Сондықтан Конституциялық Кеңес құқықтық анықтылықты қамтамасыз ету мақсатында жоғарыда аталған нормаларды ағымдағы заңшығармашылық қызметі аясында заңнамалық нақтылау қажет, деп санайды.

Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 31-33, 37, 38-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасының Парламенті 2021 жылғы 8 сәуірде қабылдап, Қазақстан Республикасы Президентінің қол қоюына 2021 жылғы 13 сәуірде ұсынған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокаттық қызмет және заң көмегі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.

2. Заң шығарушының назары Конституциялық Кеңестің осы нормативтік қаулысында мазмұндалған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, қосымша заңнамалық шаралар қабылдау қажеттігіне аударылсын.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы республикалық ресми баспасөз басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя К.А. Мами, членов Совета А.К. Даулбаева, В.А. Малиновского, И.Д. Меркеля, Р.Ж. Мукашева, А.А. Темербекова и У. Шапак с участием:

представителя Правительства Республики Казахстан – Министра юстиции Республики Казахстан М.Б. Бекетаева,

представителя Сената Парламента Республики Казахстан – депутата Сената Парламента Республики Казахстан А.И. Лукина,

представителя Мажилиса Парламента Республики Казахстан – Председателя Комитета по законодательству и судебно-правовой реформе К.С. Мусина,

представителя Верховного Суда Республики Казахстан – судьи Верховного Суда Республики Казахстан С.А. Жармухамбетовой,

представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – Первого заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Б.Н. Асылова,

представителя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан – заместителя Председателя Комитета национальной безопасности Республики Казахстан М.О. Колкобаева,

представителя Агентства Республики Казахстан по противодействию коррупции – Первого заместителя Председателя Агентства Республики Казахстан по противодействию коррупции О.А. Бектенова,

представителя Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – заместителя Председателя Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу Ж.Ф. Елемесова,

представителя Министерства внутренних дел Республики Казахстан – заместителя Министра внутренних дел Республики Казахстан К.И. Сунтаева,

Председателя Республиканской нотариальной палаты А.Б. Жанабиловой,

Председателя правления Республиканской палаты частных судебных исполнителей Республики Казахстан Е.Е. Ибраева,

представителей Республиканской коллегии адвокатов – адвокатов Д.К. Канафина и С.А. Мусина,

адвоката, члена коллегии адвокатов Алматинской области А.М. Умаровой,

адвоката, члена коллегии адвокатов Алматинской области Н.Д. Сихимбаева,

Председателя палаты юридических консультантов города Нур-Султана А.А. Скакова,

Председателя Палаты юридических консультантов "Kazakhstan Bar Association" Ж.С. Елюбаева,

Председателя Палаты юридических консультантов "СТАТУС", Председателя совета Объединения юридических лиц "Казахстанская ассоциация палат юридических консультантов" Р.А. Джусангалиева,

Председателя палаты юридических консультантов города Алматы Б.Е. Макулбаева,

Председателя палаты юридических консультантов Атырауской области Н.А. Мубарака,

Председателя палаты юридических консультантов Павлодарской области С.Т. Кайдаровой,

члена Правления палаты юридических консультантов Карагандинской области А.В. Бочарова

рассмотрел в открытом заседании в режиме видеоконференцсвязи обращение Президента Республики Казахстан К.К. Токаева о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам адвокатской деятельности и юридической помощи".

Заслушав сообщение докладчика – члена Конституционного Совета Республики Казахстан И.Д. Меркеля, выступления участников заседания, экспертов – доктора юридических наук, профессора С.Т. Тыныбекова и юриста Б.А. Раисову, ознакомившись с заключениями экспертов – доктора PhD, адвоката Коллегии адвокатов города Нур-Султана А.М. Когамова и кандидата юридических наук, доцента Р.М. Жамиевой, изучив заключения Республиканской коллегии адвокатов, Республиканской палаты частных судебных исполнителей, Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, Казахского национального университета имени аль-Фараби, Карагандинского университета имени академика Е.А. Букетова, Каспийского университета, Института законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве Российской Федерации, инициативные заключения ряда адвокатов, юридических консультантов, их палат и ассоциаций, другие материалы конституционного производства, проанализировав законодательство и практику отдельных зарубежных стран, Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам адвокатской деятельности и юридической помощи" принят Парламентом Республики 8 апреля 2021 года и представлен на подпись Главе государства 13 апреля 2021 года.

В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Президент Республики Казахстан направил в Конституционный Совет обращение о рассмотрении названного закона на предмет его соответствия Конституции Республики.

При проверке конституционности указанного закона Конституционный Совет исходит из следующего.

1. Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам адвокатской деятельности и юридической помощи" (далее – Закон) направлен на совершенствование законодательного регулирования механизмов и гарантий реализации и защиты ряда конституционных прав и свобод человека и гражданина в рамках дальнейшей модернизации правоохранительной системы, в том числе в связи с углублением применения цифровых технологий при оказании государственных услуг и отправлении отдельных видов государственной деятельности (уголовное преследование, правосудие и другие). Он предусматривает внесение поправок в три кодекса и шесть законов: Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан, Уголовно-исполнительный кодекс Республики Казахстан, Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан и Законы Республики Казахстан "О нотариате", "О некоммерческих организациях", "О национальных реестрах идентификационных номеров", "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей", "О Фонде компенсации потерпевшим" и "Об адвокатской деятельности и юридической помощи".

Парламент вправе устанавливать законами основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц, а также режима собственности и иных вещных прав, вопросов судоустройства и судопроизводства (подпункты 1), 2) и 6) пункта 3 статьи 61 Конституции).

2. Право на получение квалифицированной юридической помощи, закрепленное в пункте 3 статьи 13 Конституции, предполагает возможность каждого лица при совершении им юридически значимых действий пользоваться профессиональной помощью высоко квалифицированных юристов. Публично-правовое значение квалифицированной юридической помощи заключается также и в том, что она тесно связана с реализацией права на судебную защиту и принципов правосудия, закрепленных в Основном Законе.

В итоговых решениях Конституционного Совета подчеркивалось, что возведение конкретной разновидности прав или свобод до конституционного уровня и объявление в Конституции о его гарантированности означает, что государство возлагает на себя обязанность обеспечить реализацию этих прав и свобод (нормативные постановления от 12 марта 1999 года № 3/2, от 20 апреля 2004 года № 3, от 29 апреля 2005 года № 3).

Выполняя свои обязательства в этой сфере, государство должно принимать необходимые меры нормативно-правового, организационного и иного характера с целью создания надлежащих условий, как для гарантирования указанного права индивида, так и обеспечения эффективности деятельности лиц, призванных оказывать квалифицированную юридическую помощь. Следовательно, Парламент Республики вправе определять конкретные модели правового регулирования системы оказания юридической помощи, а для лиц, желающих осуществлять такую деятельность публично-правового характера, – обязательные требования, условия и ограничения.

Законодательные меры могут регламентировать правовой статус, организацию и предметы ведения таких негосударственных институтов как адвокатура, нотариат и другие, которые на профессиональной основе осуществляют юридическую деятельность в целях защиты и реализации прав человека. При этом пределы усмотрения законодателя не безграничны, а должны быть нацелены на обеспечение разумного баланса частных и публичных интересов, государственного регулирования и саморегулирования, оптимального сочетания диспозитивного и императивного методов с учетом роли и принципов работы юристов в соответствующих видах судопроизводства, правового положения коллегий адвокатов, нотариальных палат и палат юридических консультантов как профессиональных, самоуправляемых и самофинансируемых некоммерческих организаций и других факторов.

Данные правовые позиции Конституционного Совета основаны также и на положениях общепризнанных международных актов.

Так, в Международном пакте о гражданских и политических правах, принятом Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 16 декабря 1966 года и ратифицированном Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, определено, что каждое участвующее в настоящем Пакте Государство обязуется: обеспечить любому лицу, права и свободы которого, признаваемые в настоящем Пакте, нарушены, эффективное средство правовой защиты; обеспечить, чтобы право на правовую защиту для любого лица, требующего такой защиты, устанавливалось компетентными судебными, административными или законодательными властями или любым другим компетентным органом, предусмотренным правовой системой государства, и развивать возможности судебной защиты (подпункты а) и b) пункта 3 статьи 2).

В соответствии с Основными принципами, касающимися роли юристов, принятыми Восьмым Конгрессом Организации Объединенных Наций по предупреждению преступности и обращению с правонарушителями, для обеспечения надлежащей защиты прав и основных свобод человека, пользоваться которыми должны все люди, необходимо, чтобы все люди действительно имели доступ к юридическим услугам, предоставляемым независимыми профессиональными юристами. Правительства обеспечивают эффективные процедуры и гибкие механизмы эффективного и равного доступа к юристам для всех лиц, находящихся на их территории и подпадающих под их юрисдикцию (преамбула, пункт 2).

3. Адвокатура в Республике Казахстан призвана содействовать реализации гарантированных государством и закрепленных Конституцией Республики прав человека на судебную защиту своих прав, свобод и получение юридической помощи, а также содействовать мирному урегулированию спора (пункт 1 статьи 31 Закона Республики Казахстан "Об адвокатской деятельности и юридической помощи" (далее – Закон об адвокатской деятельности и юридической помощи).

Конституционный Совет неоднократно разъяснял, что конституционно-правовая задача оказания квалифицированной юридической помощи является обязанностью, главным образом, адвокатов. Конституция возлагает на адвокатов особую обязанность по оказанию квалифицированной юридической помощи как физическим, так и юридическим лицам, а на государство – по обеспечению конституционного права каждого на такую помощь (нормативные постановления от 2 июля 1999 года № 12/2 и от 20 августа 2009 года № 5).

Законом предусмотрены изменения и дополнения, касающиеся вопросов оказания адвокатами юридической помощи, в том числе гарантированной государством, требований к адвокатам, оснований для лишения лицензии на занятие адвокатской деятельностью, организации и деятельности органов адвокатского сообщества и другие.

Исключение нормы о пожизненном запрете на занятие адвокатской деятельностью для лиц, лишенных лицензии по основаниям, предусмотренным подпунктами 1) и 2) пункта 4 статьи 44 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи, согласуется с положениями статьи 39 Конституции, устанавливающей условия и пределы ограничения прав и свобод человека и гражданина.

Дополнение подпункта 2) пункта 4 статьи 44 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи требованием о проведении аттестации для установления невозможности исполнения адвокатом своих профессиональных обязанностей вследствие недостаточной квалификации усиливает гарантии защиты его прав от необоснованного лишения права заниматься профессиональной деятельностью.

В рамках дискреционных полномочий Парламента в законодательном регулировании вопросов, указанных в подпункте 1) пункта 3 статьи 61 Основного Закона, приняты нормы, касающиеся уточнения порядка заключения договора об оказании юридической помощи, правового статуса органов коллегии адвокатов, установления категорий лиц, пользующихся льготами при уплате членских и целевых взносов, увеличения сроков избрания адвокатов на позиции председателя и члена президиума, сроков полномочий ревизионных и дисциплинарных комиссий (подпункты 2), 7), 13)-16), 19), 25) и 26) пункта 9 статьи 1 Закона).

Законом до 1 января 2026 года приостанавливается действие подпункта 22) части второй пункта 2 статьи 67 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи, согласно которому Республиканская конференция коллегий адвокатов определяет размер и порядок взносов, осуществляемых коллегиями адвокатов на общие нужды Республиканской коллегии адвокатов. До наступления указанной даты размер и порядок осуществления таких взносов также определяется Республиканской конференцией коллегий адвокатов, при этом размер ежемесячных взносов должен исчисляться за каждого адвоката и составлять не менее одного месячного расчетного показателя, установленного законом о республиканском бюджете на соответствующий финансовый год.

По мнению инициаторов законопроекта и уполномоченного органа, данная мера направлена на укрепление материально-технической базы и усиление возможностей Республиканской коллегии адвокатов, которая в качестве организации адвокатского самоуправления создана в целях представительства и защиты интересов коллегий адвокатов и адвокатов в государственных и иных организациях в Республике Казахстан и за ее пределами, координации деятельности коллегий адвокатов, обеспечения высокого уровня оказываемой адвокатами юридической помощи (пункт 2 статьи 65 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи).

Конституционный Совет признает такое временное регулирование допустимым с учетом организационно-правовой формы коллегий адвокатов и их обязательного членства в Республиканской коллегии адвокатов, а также состояния развития адвокатуры на нынешнем этапе развития правовой государственности. Надлежащее решение задач, стоящих перед Республиканской коллегией адвокатов, наряду с другими гарантиями, требует наличия адекватного финансового, кадрового и иного обеспечения.

Ряд новелл связан с внедрением единой информационной системы юридической помощи, в частности, при организации участия адвокатов в оказании гарантированной государством юридической помощи, выборе адвокатов для оказания квалифицированной юридической помощи по назначению государственных органов и судов, ведении реестра адвокатов, отчетности адвокатов и их коллегий и другие (подпункты 4), 5) и 17) пункта 9 статьи 1 Закона). В том смысле и назначении, форме использования, в каких они устанавливаются соответствующими нормами Закона, они не посягают на принципы организации адвокатуры как важного института гражданского общества и оказания квалифицированной юридической помощи. Данная электронная система носит вспомогательное информационно-технологическое назначение и направлена на автоматизацию деятельности адвокатов, их коллегий, системы администрирования, обеспечение транспарентности и создание удобств для населения. Объекты информатизации единой информационной системы юридической помощи, передаваемые в доверительное управление Республиканской коллегии адвокатов в порядке, установленном Законом Республики Казахстан "О государственном имуществе", будут находиться в государственной собственности, так как предполагается их интеграция с другими государственными базами данных и информационными системами государственных органов, затрагивающими конституционные права человека. Закон предусматривает такой же механизм и в отношении Республиканской нотариальной палаты и Республиканской палаты частных судебных исполнителей, в доверительное управление которых передаются соответственно Единая нотариальная информационная система и Государственная автоматизированная информационная система исполнительного производства (подпункт 2) пункта 4 и пункт 7 статьи 1).

Данный подход по внедрению инструментов цифровизации в деятельность указанных некоммерческих организаций и их членов не нарушает требования и пункта 4 статьи 26 Конституции, поскольку деятельность адвокатуры, как и нотариата и частных судебных исполнителей, не является предпринимательской. Конституционный Совет полагает, что с учетом публично-правовой составляющей предназначения этих правозащитных институтов, наличия существенного государственного интереса к надлежащему функционированию и работе государственных информационных систем, их интеграции между собой, защите персональных данных, системному поэтапному переводу отдельных сфер на цифровой формат, активного содействия государства, особенно на начальных этапах, обеспечению должной технологической оснащенности, принятые в этой части законодательные новеллы нельзя считать приводящими к чрезмерной монополизации и развитию недобросовестной конкуренции.

4. Юридические консультанты и их объединения в принципах организации и деятельности, закрепленных Законом об адвокатской деятельности и юридической помощи, имеют много общего с институтом адвокатуры. Оказываемые ими юридические услуги по своему объему и характеру сопоставимы с юридической помощью адвокатов, с некоторыми исключениями (категории дел и другие). Поэтому обозначение в общем для них профильном законе важной миссии юридических консультантов в реализации положений пункта 3 статьи 13 Конституции, отнесение их к квалифицированным субъектам, обеспечивающим высокий уровень юридической помощи, с установлением специальных требований и процедур для вхождения в профессию, механизмов регулирования и контроля, являются обоснованными и относятся к компетенции законодателя.

В Законе проводится линия по дальнейшему усилению роли и ответственности юридических консультантов в оказании квалифицированной юридической помощи населению, особенно, при осуществлении представительства в судах, путем распространения на них некоторых требований, условий и инструментов адвокатов (гарантии деятельности, помощники, тайна юридического консультанта и другие).

Учитывая публично-правовое значение деятельности по реализации права на квалифицированную юридическую помощь, ее взаимосвязь с правосудием, долю участия юридических консультантов на рынке юридических услуг, Конституционный Совет полагает, что такое правовое регулирование является допустимым и согласуется с конституционными требованиями.

5. Конституционный Совет проверил конституционность и других положений Закона.

Поправками, вносимыми в Уголовно-процессуальный кодекс, меняется правовое положение и усиливаются гарантии защиты прав и свобод свидетеля, имеющего права на защиту. Законом он относится к участникам процесса, защищающим свои или представляемые права и интересы (подпункты 1), 2), 5) и 8) пункта 1 статьи 1 Закона). Такая регламентация направлена на придание более точного процессуального статуса лицу, в отношении которого имеется предположение о совершении им уголовного правонарушения, с момента его вовлечения в орбиту досудебного расследования, на реализацию и защиту его конституционных прав, что согласуется с пунктами 1 и 3 статьи 13 и подпунктом 1) пункта 3 статьи 77 Основного Закона.

Законом уточнены и расширены права защитников (адвокатов) по оказанию квалифицированной юридической помощи своим подзащитным путем допуска к участию при объявлении подозреваемому постановлений о признании подозреваемым, квалификации деяния подозреваемого, установления перечня ключевых процессуальных актов и решений, с которыми может знакомиться (получить копии) защитник в ходе досудебного расследования (подпункт 7) пункта 1 статьи 1 Закона).

В Уголовно-процессуальном кодексе более детально урегулированы порядок реализации полномочий адвоката по опросу лица, предположительно владеющего информацией, относящейся к уголовному делу, и направлению запроса о производстве судебной экспертизы (подпункты 14) и 19) пункта 1 статьи 1 Закона).

Перечисленные и другие изменения и дополнения в уголовно-процессуальное законодательство Республики наполняют новым содержанием некоторые полномочия адвоката, что, по мнению Конституционного Совета, будет способствовать обеспечению равноправия сторон обвинения и защиты, развитию состязательности и других принципов уголовного судопроизводства.

Согласно пункту 3 статьи 13 Конституции в случаях, предусмотренных законом, юридическая помощь оказывается бесплатно. Во исполнение данного конституционного положения внесено дополнение в Уголовно-исполнительный кодекс, наделяющее осужденного правом получения квалифицированной юридической помощи и в рамках оказания гарантированной государством юридической помощи, а также при подготовке документов, представляемых в ходе исполнения приговоров и постановлений судов (пункт 2 статьи 1 Закона).

Процедура принятия рассматриваемого Закона соответствует положениям Конституции Республики. Законопроект на основании пункта 1 статьи 61 Конституции был внесен группой депутатов в Мажилис Парламента и путем последовательного рассмотрения в каждой из его Палат принят с соблюдением требований пунктов 3-5 статьи 61 Основного Закона.

Таким образом, Конституционный Совет считает, что рассматриваемый Закон соответствует Конституции Республики Казахстан.

6. Признавая конституционность Закона, Конституционный Совет обращает внимание на недостаточную четкость изложения и несогласованность отдельных его положений со смежными нормами, которые могут создавать условия для их неоднозначного понимания и ненадлежащего применения.

6.1. Глава 5 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи дополнена отдельной статьей 77-2 "Тайна юридического консультанта", которая имеет много общего со статьей 37 "Адвокатская тайна".

В пункте 3 новой статьи закреплено, что "за разглашение сведений, относящихся к тайне юридического консультанта, без согласия лица, обратившегося за помощью, за исключением случаев, предусмотренных законодательством Республики Казахстан, лица, указанные в пункте 2 настоящей статьи, несут ответственность в соответствии с законами Республики Казахстан".

Из содержания данных положений следует, что исключения из обязанности хранить тайну юридического консультанта могут устанавливаться не только законами, но и нормативными правовыми актами меньшей юридической силы.

В нормативном постановлении от 20 августа 2009 года № 5 Конституционный Совет указал, что фундаментальной основой права на получение квалифицированной юридической помощи в части взаимоотношений адвоката и гражданина является взаимное доверие сторон, когда клиент сообщает лицу, не связанному с ним кровно-родственными и иными близкими отношениями, какие-либо сведения о себе с уверенностью, что они не станут известны третьим лицам и не будут обращены ему во вред.

Конституционный Совет полагает, что данная правовая позиция относится и к юридическим консультантам, обязанность которых по хранению профессиональной тайны направлена на обеспечение конституционных прав каждого на неприкосновенность достоинства, частной жизни, личную и семейную тайну и другие. Вопросы установления исключений затрагивают существо данных прав человека, влияют на степень их полноценной реализации и, соответственно, должны, по аналогии с адвокатами, регулироваться только законами.

6.2. Такое основание для лишения адвоката лицензии в судебном порядке по иску лицензиара как невозможность исполнения адвокатом своих профессиональных обязанностей вследствие недостаточной квалификации дополнено положением – ", установленной по результатам аттестации, проведенной коллегией адвокатов в соответствии с подпунктом 8) пункта 2 статьи 55 настоящего Закона;" (подпункт 10) пункта 9 статьи 1 Закона).

Вместе с тем, аналогичное основание для прекращения президиумом коллегии адвокатов членства адвоката в коллегии адвокатов содержится в подпункте 3) пункта 1 статьи 60 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи. При этом для принятия такого решения данная статья не предусматривает процедуру аттестации.

Из взаимосвязанных законодательных положений подпункта 2) пункта 4 статьи 44 в новой редакции и подпунктов 1) и 3) пункта 1 и пункта 2 статьи 60 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи невозможно четко установить процедуру лишения лицензии и последовательность указанных действий.

6.3. Закон впервые предусматривает создание Республиканской коллегии юридических консультантов как некоммерческой организации, основанной на добровольном членстве палат юридических консультантов, представляющих не менее двух третей областей, городов республиканского значения и столицы (подпункт 29) пункта 9 статьи 1 Закона).

Законом определяется, что съезд Республиканской коллегии юридических консультантов определяет размер и порядок осуществления ежемесячных взносов, отчисляемых палатами юридических консультантов на общие нужды Республиканской коллегии. Однако, по аналогии с адвокатами, действие данной нормы приостанавливается до 1 января 2026 года. До наступления указанной даты размер и порядок осуществления этих взносов также определяется съездом Республиканской коллегии юридических консультантов, при этом размер взносов должен исчисляться за каждого юридического консультанта и составлять не менее одного месячного расчетного показателя, установленного законом о республиканском бюджете на соответствующий финансовый год.

Конституционный Совет полагает, что реализация указанной и других предусмотренных Законом мер государственного регулирования может быть оправданной, если они касаются всего сообщества юридических консультантов (как это делается в отношении адвокатов), способствуют повышению качества оказываемой ими юридической помощи и не создают условий для нарушения равенства среди представителей одной сферы деятельности.

6.4. Из перечня видов юридической помощи, оказываемой адвокатами, исключена выдача справок по правовым вопросам, как в устной, так и в письменной форме. Между тем, в Уголовно-исполнительном кодексе сохранено право осужденных на получение квалифицированной юридической помощи в виде справок, в том числе в рамках оказания гарантированной государством юридической помощи (пункт 2 и подпункт 11) пункта 9 статьи 1 Закона).

Закон об адвокатской деятельности и юридической помощи является законодательным актом, устанавливающим основные принципы, формы и виды юридической помощи. Смежные законы, регулирующие адвокатскую деятельность, должны корреспондироваться с требованиями профильного закона.

6.5. Пункт 2 статьи 2 Закона об адвокатской деятельности и юридической помощи изложен в следующей редакции:

"2. Юридическая помощь оказывается в соответствии с нормами настоящего Закона и с учетом особенностей, установленных законодательством Республики Казахстан.".

В то же время в понятийном аппарате данного закона под юридической помощью понимается "деятельность, направленная на обеспечение реализации закрепленного пунктом 3 статьи 13 Конституции Республики Казахстан права каждого на получение квалифицированной юридической помощи, в том числе с использованием специальных юридических знаний и навыков, в порядке, установленном настоящим Законом и иными законами Республики Казахстан" (подпункт 3) статьи 1).

Конституционный Совет, не подвергая сомнению включение в состав законодательства об адвокатской деятельности и юридической помощи и подзаконных нормативных правовых актов, все же полагает, что указанные законодательные положения должны быть внутренне согласованы и не создавать условий для различного толкования. Особенности оказания юридической помощи, устанавливаемые на подзаконном уровне, не должны посягать на суть основополагающих принципов и норм, закрепленных в законе, а такие правовые акты должны издаваться на основе и (или) во исполнение и (или) для дальнейшей реализации законодательных актов, принятых в этой сфере.

В ряде своих решений Конституционный Совет подчеркивал, что закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона (нормативные постановления от 27 февраля 2008 года № 2, от 11 февраля 2009 года № 1, от 7 декабря 2011 года № 5, от 18 мая 2015 года № 3, от 21 января 2020 года № 1 и другие). Поэтому в целях обеспечения правовой определенности Конституционный Совет полагает необходимым законодательное уточнение вышеуказанных норм в рамках текущей законотворческой деятельности.

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 17, статьями 31-33, 37, 38 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам адвокатской деятельности и юридической помощи", принятый Парламентом Республики Казахстан 8 апреля 2021 года и представленный на подпись Президенту Республики Казахстан 13 апреля 2021 года, соответствующим Конституции Республики Казахстан.

2. Обратить внимание законодателя на необходимость принятия дополнительных законодательных мер с учетом правовых позиций Конституционного Совета, содержащихся в настоящем нормативном постановлении.

3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Конституционный Совет Республики Казахстан