ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың бала асырап алу жөніндегі заңнаманы қолдану практикасы туралы" 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағы бесінші абзацының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Н.-нің өкілі – заң консультанты Н.Е. Игиликовтің,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілдері – судьялар Г.Ж. Әлмағамбетованың және З.Б. Кейкібасованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің өкілі – Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Н.Ж. Оспанованың,

Бала құқықтары жөніндегі уәкіл А. Саинның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың бала асырап алу жөніндегі заңнаманы қолдану практикасы туралы" 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысы) 3-тармағы бесінші абзацының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы С.Ф. Ударцевтің хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына, халықаралық тәжірибеге және жекелеген шет елдердің заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Конституциялық Сотқа Н.-нің Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағы бесінші абзацының Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының "Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар" деген 2-тармағына сәйкестігін тексеру туралы өтініші келіп түсті. 2023 жылғы 15 наурызда өтініш конституциялық іс жүргізуге қабылданды.

Жоғарғы Соттың аталған 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағының бесінші абзацына сәйкес "Баланы асырап алу кезінде арыз берушінің жұбайының осы балаға қатысты әке болуы анықталса, арызға әке болуын растайтын молекулярлық-генетикалық сараптаманың қорытындысы қоса берілуі тиіс. Мұндай қорытынды болмаған жағдайда, арыз АПК-нің 148-бабы екінші бөлігінің 5) тармақшасының талаптарына сәйкес келмеуіне байланысты АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 3) тармақшасына сілтеме жасай отырып, қайтарылуға жатады".

Өтініш берушінің өтініші бірінші және апелляциялық сатылардағы соттардың Жоғарғы Соттың берген түсіндіруіне сілтеме жасай отырып, асырап алынатын балаға қатысты жұбайының әке болуын растайтын молекулярлық-генетикалық сараптама қорытындысының болмауына байланысты бала асырап алу туралы арызды қайтаруына байланысты болып отыр. Өтініш субъектісінің жұбайы өзімен тіркелген некеде тұрмаған басқа әйел туған осы баланың туу туралы куәлігінде әке ретінде жазылған. Ол аталған сараптама құнының жоғары болуына сілтеме жасай отырып, одан өтуден бас тартқан.

Өтініш субъектісінің пікірінше, бала асырап алу мәселелері мен рәсімдерін реттейтін 2015 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) 33-тарауының және "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі – НОтК) 13-тарауының нормаларында бала асырап алу туралы арызбен сотқа жүгіну үшін мұндай міндетті талап қамтылмаған. Өтініште "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық заң) 17-бабының 1-тармағына сәйкес Жоғарғы Сот нормативтік қаулылар қабылдау арқылы сот практикасы мәселелерi бойынша түсiндірулер беретіні де атап өтіледі. Өтініш субъектісі Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысында түсіндіру берілмей, сотқа жүгіну үшін заңда көзделмеген "негізсіз және артық талап" белгіленген деп есептейді.

Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағы бесінші абзацының конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 4-бабының 1-тармағына сәйкес қолданыстағы құқық құрамына Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары кіреді. Жоғарғы Сот өкілді, атқарушы және өзге де органдар секілді өз құзыретіне сәйкес құқықшығармашылық процеске қатысады. "Құқықтық актілер туралы" 2016 жылғы 6 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабының 5-тармағында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары нормативтiк құқықтық актiлердің осы бапта белгіленген сатысынан тыс тұратындығы бекітілген. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысында "республиканың барлық соттары үшін міндетті болып табылатын мұндай нормативтік қаулы заңнама нормаларын, оның ішінде Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын сот практикасында қолдану мәселелері бойынша ғана шығарылуы мүмкін" деп атап өтілген.

Бұл ретте Конституцияның 81-бабында "Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық істер, жергілікті және басқа да соттардың соттылығына жататын өзге де істер бойынша жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген жағдайларда өзінің соттылығына жататын сот істерін қарайды және сот практикасының мәселелерi бойынша түсiнiктемелер беріп отырады" деп белгіленген. 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық заңның 17-бабының 1-тармағында Жоғарғы Сот "нормативтік қаулылар қабылдау арқылы сот практикасы мәселелерi бойынша түсiндірулер беріп отырады" деп жазылған.

Конституцияның 76-бабының 1-тармағында "сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды" деп белгіленген. Бұл ретте Конституцияның 77-бабының 1-тармағында "судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады" деп бекітілген.

2. Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты түсіндіру – заңнамаға түсіндірме берудің негізгі нысаны деп атап өтеді. Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының мазмұны қолданыстағы құқыққа ресми түсіндірме беру ретінде сот практикасы мәселелері бойынша заңнамаға түсіндірме берудің барлық түрін қамтуы мүмкін. Нормативтік қаулылар қабылдау арқылы сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірулер бере отырып, Жоғарғы Сот өз құзыреті шегінде құқықшығармашылық процеске қатысады, қолданыстағы құқықты қалыптастырудың маңызды буыны болып табылады, соттардың құқықты қолдануына айтарлықтай ықпалын тигізеді. Жоғарғы Соттың жалпыға міндетті нормативтік қаулылары сот практикасының біркелкілігіне, сот төрелігінің тиімділігіне және сапасын арттыруға, сот шешімдерін қабылдау кезінде дәлелдемелердің анықтығын қамтамасыз етуге, сот практикасына ғылыми жетістіктерді енгізуге, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, халықаралық құқықты дамушы ұлттық құқық жүйесіне ендіруге жәрдемдеседі.

Көптеген елдерде жоғары сот органдары әртүрлі нысанда (қаулылар, түсіндірулер, практиканы қорыту) жүзеге асыратын, заңнаманы және оны қолданудың сот практикасын түсіндіру – заңнаманың көп деңгейлі сипаты мен салалық өзіндік ерекшелігін, құқық эволюциясын, қоғамдық өмір мен құқықтық қатынастардың динамикасын ескеретін жүйелі талдаудың күрделі процесі. Соттардың заңнаманы қолдану практикасы мәселелері бойынша заңнаманы түсіндіру процесінде Жоғарғы Сот әртүрлі санаттағы істерді қарау жөнінде қорыту жасайды, нормативтік құқықтық актілердің жалпы және абстрактылы ережелерінің мәнін, ұғымның біріздендірілуі сот практикасы үшін маңызды болатын, заңнамада жеткілікті түрде айқындалмаған кейбір баға беру ұғымдарын нақтылайды, тәптіштейді, соттар қолданатын құқықтық нормалардың ықтимал коллизияларын шешеді, типтік жағдайларға қатысты нормаларға түсіндірме беру үлгісін жасайды. Сот практикасы мәселелері бойынша түсіндіру барысында сот жүйесінің тиімді жұмыс істеуі үшін, сондай-ақ адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін, жекелеген жағдайларда, нақтылайтын құқықтық нұсқамалар, мысалы, соттардың істерді қарауының кейбір ұйымдастырушылық, рәсімдік мәселелері бойынша, жаңа ғылыми-техникалық әзірлемелерге негізделген дәлелдемелерді пайдалану туралы нұсқамалар жасалуы мүмкін.

Алайда, сот практикасы үшін қажетті, мазмұнын, арақатынасы мен қолданылуын фрагментті және үлгілік нақтылау мүмкіндігін қамтитын құқық нормаларын түсіндірудің барлығы Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарына қайшы келмеуге және мемлекеттің басқа да жоғары органдары құзыретінің шекарасына өтпеуге, атап айтқанда, жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын шектемеуге тиіс. Мұндай шектеулер Конституцияның 39-бабының 1-тармағына сәйкес конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында тек заңмен және қажетті шамада ғана белгіленуі мүмкін.

3. Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының қарарымен 1948 жылғы 10 желтоқсанда 217 А (III) қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 25-бабының 2-тармағында: "Балалардың бәрі, некеде немесе некесіз туған, бірдей әлеуметтік қорғауды пайдалануға тиіс", сондай-ақ нәресте болу жағдайы ерекше қамқорлық пен көмек алу құқығын береді деп бекітілген. Бұл қағидат "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" 2002 жылғы 8 тамыздағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 4-бабының 2-тармағында да: "Некеден де және некесіз де туған балалар тең әрi жан-жақты қорғауды пайдаланады" деп бекітілген.

Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1989 жылғы 20 қарашада қабылдаған және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысымен ратификацияланған Бала құқықтары туралы конвенция (бұдан әрі – Конвенция) қатысушы мемлекеттерден бала құқықтарын барынша және жан-жақты қорғауды, оның ішінде мүмкіндігінше өзінің ата-анасын білу құқығын іске асыруды, бала саудасының кез келген түріне қарсы іс-қимыл жасау үшін бала асырап алу кезінде анық ақпарат беруді талап етеді.

Мәселен, Конвенцияның 3-бабының 1-тармағында "Балаларға қатысты қолданылатын іс-әрекеттердің, оларды әлеуметтік қамсыздандыру мәселелерімен айналысатын мемлекеттік немесе жеке мекемелердің, соттардың, әкімшілік немесе заң шығарушы органдардың қабылдағанына қарамастан, бәрінде де ең бірінші кезекте баланың мүдделерін барынша толық қамтамасыз етуге көңіл бөлінеді" деген ереже бар. Конвенцияның 7-бабының 1-тармағында баланың "мүмкіндігінше өзінің ата-анасын білуге құқығы және олардың қамқорлығына ие болу құқығы" бекітілген. Конвенцияның 21-бабының а) тармақшасында қатысушы мемлекеттер бала асырап алу кезінде, атап айтқанда, бала асырап алуға "барлық іске қатысты және сенімді ақпараттар негізінде" рұқсат беріледі дегенді қамтамасыз етеді деп белгіленген. Конвенцияның 35-бабына сәйкес қатысушы мемлекеттер "бала саудасына немесе балаларды кез келген мақсатпен және кез келген түрде контрабандалау" әрекеттеріне жол бермеу үшін барлық қажетті шаралар қолданады.

Қазақстанда АПК-ден, НОтК пен Заңнан басқа, қолданыстағы құқыққа Қазақстан азаматтары мен шетелдіктердің бала асырап алу, жетім бала мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы асырап алуға байланысты біржолғы төлемдер, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын, Қазақстанда тұрақты тұратын және бала асырап алуға ниет білдірген адамдарды есепке алу, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алуды ұйымдастыру мәселелерін және басқаларды регламенттейтін түрлі деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің едәуір жиыны кіреді.

Қоғам мен ғылыми-техникалық прогрестің серпінді даму жағдайларында жаңа сын-қатерлер және қылмыстық әрекет түрлері, оның ішінде кәмелетке толмағандар саудасы пайда болады, бұл балалардың өмірін, құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелерін соған сай құқықтық реттеуді талап етеді.

4. Конституциялық Сот Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының дау айтылып отырған ережесі бірыңғай сот практикасын қалыптастыруға бағытталған және дәл қандай дәлелдемелер арыз берушілердің баламен биологиялық туыстығы туралы дәлелдерін сенімді растау болып табылатынын түсіндіреді, баланың өз ата-анасын білу құқығын қорғайды, ата-анасының балаларға қамқорлық жасау міндетін іске асырады, бала саудасы және бала асырап алудың заңсыз схемаларын пайдалану жағдайларына жол бермейді деп атап өтеді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының ұстанымы бала құқықтарын қорғау және соттардың тиімді қызметі үшін маңызды болатын Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының көрсетілген ережесі АПК-нің 148-бабы екінші бөлігі 5) тармақшасының сотқа арыз беру кезінде "талап қоюшы өзінің талаптарын негіздейтін мән-жайлар, сондай-ақ осы мән-жайларды растайтын дәлелдемелердің мазмұны" да көрсетілуге тиіс деген талапты анықтайды және нақтылайды дегенді білдіреді. Норма некесіз баланы асырап алудың оңайлатылған тәртібі кезінде әкенің асырап алынатын баламен туыстығы анық дәлелдеме ретінде қарастырылуы керек екенін түсіндіреді. Жоғарғы Соттың өкілі кейінірек жоғары сот органы дау айтылып отырған норманы заңда бекіту туралы бастама көтергенін де түсіндірді, алайда бұл қазіргі уақытқа дейін әлі орындалмай отыр.

Асырап алынатын балаға қатысты әке болуды растайтын, баланың отбасында тәрбиелену, ең болмағанда ата-ананың біреуінің тәрбиесінде болу құқығын қамтамасыз ететін молекулярлық-генетикалық сараптаманы тағайындау, сондай-ақ соттарда белгілі бір санаттағы істер үшін қажетті дәлелдеме мәселесін нақтылау Конституцияға қайшы келеді деп қарастырылмайды. Конституцияның 27-бабының 1-тармағында "Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады" деп жазылған, ал осы баптың 2-тармағында "Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті" деп бекітілген. Аталған сараптама бала құқықтарын қорғауға бағытталған, оның әкесімен туыстығының дәлелдемесі болып табылады, сот шешімдерінің заңдылығы мен негізділігіне жәрдемдеседі.

5. Конституциялық Сот бесінші абзац бастапқыда Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағында болмағанын және аталған нормативтік құқықтық актіге Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының анағұрлым кейініректегі "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының кейбір нормативтік қаулыларына азаматтық және азаматтық процестік заңнама бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2021 жылғы 30 қыркүйектегі № 2 нормативтік қаулысымен (бұдан әрі – Жоғарғы Соттың 2021 жылғы 30 қыркүйектегі № 2 нормативтік қаулысы) енгізілгенін атап өтеді. Бұған дейін Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Баланың туу тегіне байланысты істерді қарау кезінде соттардың заңнаманы қолдануы туралы" 2018 жылғы 29 қарашадағы № 16 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – Жоғарғы Соттың 2018 жылғы 29 қарашадағы № 16 нормативтік қаулысы) 10-тармағында молекулярлық-генетикалық сараптама баланың нақты адамнан туылғанын анық растайтын дәлелдемелердің бірі ретінде айтылған болатын.

Сараптама жүргізу мүмкіндігі туралы АПК-де де айтылады. Жоғарғы Соттың 2018 жылғы 29 қарашадағы № 16 нормативтік қаулысының 10-тармағының екінші және үшінші бөліктерінде сот ұйғарымына сәйкес болжамды әкесінен және баладан қан және (немесе) эпителий үлгілерін алу тәртібі туралы АПК-нің 83 және 84-баптарына сілтемелер бар. Бұл ретте "сарапшының қорытындысы сот үшін міндетті болып табылмайтынын соттардың ескергендері жөн. Соттың қорытындымен келіспеуі уәжді болуға тиіс (АПК-нің 92-бабының жетінші бөлігі)" деп көрсетілген. Демек, Жоғарғы Соттың 2021 жылғы 30 қыркүйектегі № 2 нормативтік қаулысы қабылданғанға дейін молекулярлық-генетикалық сараптаманы пайдалану мәселесі реттеліп қойылған және Жоғарғы Соттың жоғарыда аталған 2018 жылғы 29 қарашадағы № 16 нормативтік қаулысында АПК-нің сараптама жүргізу және сарапшының жұмысы туралы кейбір нормалары нақтыланды. Бұл ретте сарапшының қорытындысы сот үшін міндетті емес еді, бірақ сот өзінің сарапшымен келіспейтінін дәлелдеуге тиіс болды.

Жоғарғы Соттың 2021 жылғы 30 қыркүйектегі № 2 нормативтік қаулысымен нормативтік құқықтық актіге енгізілген, Жоғарғы Соттың 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағының бесінші абзацымен баланы асырап алу кезінде арыз берушінің жұбайының осы балаға қатысты әке болуы анықталса, арызға әке болуын растайтын молекулярлық-генетикалық сараптаманың қорытындысы қоса берілуі тиіс және аталған сараптама болмаған жағдайда арыз қайтарылуға жатады деген талап енгізілді. Осылайша, жаңа императивтік норма енгізілді, бұл АПК-нің 92-бабының жетінші бөлігіне сәйкес келмейді, онда сарапшының қорытындысы сот үшін міндетті болып табылмайды, бірақ сарапшының қорытындысымен келіспеген жағдайда, келіспеу сот шешімінде түсіндірілуге тиіс деп белгіленген.

6. Сонымен бірге, Конституциялық Сот материалдық қиын жағдайда жүрген, молекулярлық-генетикалық сараптама жүргізу үшін ақы төлеу мүмкіндігі уақытша жоқ азаматтар үшін, сондай-ақ азамат аталған сараптаманың сот процесі барысында жүргізілуіне үміттенген өзге де жағдайларда молекулярлық-генетикалық сараптаманың болмауы сотқа жүгінуге кедергі келтірмеуге тиіс екендігіне назар аударады. Мұндай жағдайларда сот азаматтың арызын қарауға қабылдауға және жаңа технологиялардың дамуымен пайда болуы мүмкін, әке болуды (ана болуды) дәйекті анықтауға мүмкіндік беретін сараптамалардың көрсетілген немесе өзге түрін тағайындауға тиіс. Мұндай тәсіл баланың мүдделерін барынша толық қамтамасыз етуге ықпал ететін болады (Конвенцияның 3-бабы).

Сотқа берілген арызға қосымшада молекулярлық-генетикалық сараптама нәтижелері ұсынылмаған жағдайда, соттың бала асырап алу туралы азаматтың арызын қайтаруы туралы ереженің императивтілігі сот төрелігіне қол жеткізуді шектейді, сол арқылы азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы) бұзады. Конституциялық Соттың пікірінше, арызға қоса берілетін материалдарда мұндай сараптаманың болмауы бала құқықтарын қорғау және баланың нақты адамнан туылғанын ғылыми анықтықпен растайтын дәлелдемелерді алу мақсатында сот талқылауы барысында сот оны тағайындау құқығынан айырмайды.

7. Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасында жеке тұлғалардың құқық субъектілігі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, жеке тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігі мәселелері аса маңызды қоғамдық қатынастарға жатқызылған, олардың негізгі қағидаттары мен нормаларын Парламент заңдарда белгілеуге құқылы. Балалардың құқықтарын қорғауға және оларды асырап алуға байланысты мәселелер қоғамдық қатынастардың осы аса маңызды санатына жатады және заңмен реттелуге тиіс.

Сонымен қатар, Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 6) тармақшасына сәйкес Парламенттің құзыретіне сот ісін жүргізу мәселелері, қажет болған жағдайда АПК-ге түзетулер енгізуді қамтитын мәселелер де жатқызылған.

Конституцияның 3-бабының 4-тармағына сәйкес Республикада мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау қағидатына сәйкес жүзеге асырылады.

Конституциялық Сот Жоғарғы Соттың молекулярлық-генетикалық сараптаманы әке болудың (ана болудың) қажетті дәлелдемелерінің бірі деп танитын құқықтық ұстанымы сот шешімдерінің дәлелді базасын нығайтуға жәрдемдесетінін және бала құқықтарын қорғайтынын, бұл осы санаттағы істерді қарау үшін маңызды екенін атап өтеді. Мұндай тәсіл заң шығарушының бір-бірімен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) ата-анадан бала туған жағдайда, сот тәртібімен әке болуды анықтау кезінде баланың нақты адамнан туылғанын анықтықпен растайтын дәлелдемелерді соттың назарға алу қажеттігі туралы талаптарына сәйкес келеді (НОтК-тің 48-бабы).

Алайда, арыз берушінің жұбайының осы балаға қатысты әке болуы анықталса, сотқа берілетін бала асырап алу туралы арызға молекулярлық-генетикалық сараптаманың қорытындысын қоса беру және осы қағида сақталмаған кезде арызды қайтару туралы императивтік талаптар Конституцияның 13-бабының 2-тармағына сәйкес келмейді.

Осы жазылғандардың негізінде, өтініш нысанасына қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62 – 65-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың бала асырап алу жөніндегі заңнаманы қолдану практикасы туралы" 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 3-тармағының бесінші абзацы Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-тармағына, 13-бабының 2-тармағына, 39-бабының 1-тармағына, 61-бабы 3-тармағының 1) және 6) тармақшаларына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

3. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан абзаца пятого пункта 3 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 марта 2016 года № 2 "О практике применения судами законодательства об усыновлении (удочерении) детей"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Н. – юридического консультанта И.,

Верховного Суда Республики Казахстан – судей Алмагамбетовой Г.Ж. и Кейкибасовой З.Б.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Министерства просвещения Республики Казахстан – председателя Комитета по охране прав детей Оспановой Н.Ж.;

Уполномоченного по правам ребенка Саин А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан абзаца пятого пункта 3 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 марта 2016 года № 2 "О практике применения судами законодательства об усыновлении (удочерении) детей" (далее – нормативное постановление Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Ударцева С.Ф., изучив материалы конституционного производства, проанализировав действующее законодательство Республики Казахстан, международный опыт и законодательство отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд поступило обращение Н. о проверке абзаца пятого пункта 3 нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2 на соответствие пункту 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан: "Каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод". 15 марта 2023 года обращение было принято к конституционному производству.

Согласно абзацу пятому пункта 3 указанного нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2 "При усыновлении ребенка, в отношении которого супругом заявителя установлено отцовство, к заявлению должно быть приложено заключение молекулярно-генетической экспертизы, подтверждающей отцовство в отношении усыновляемого ребенка. При отсутствии такого заключения заявление подлежит возвращению со ссылкой на подпункт 3) части первой статьи 152 ГПК ввиду несоответствия заявления требованиям подпункта 5) части второй статьи 148 ГПК".

Обращение заявителя связано с тем, что суды первой и апелляционной инстанций со ссылкой на данное разъяснение Верховного Суда возвратили заявление об усыновлении ребенка в связи с отсутствием заключения молекулярно-генетической экспертизы, подтверждающей отцовство ее супруга в отношении усыновляемого ребенка. Супруг субъекта обращения в свидетельстве о рождении данного ребенка, рожденного другой женщиной, не состоявшей с ним в зарегистрированном браке, записан в качестве отца. Он отказался проходить указанную экспертизу, ссылаясь на ее высокую стоимость.

По мнению субъекта обращения, нормы главы 33 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан от 31 октября 2015 года (далее – ГПК) и главы 13 Кодекса Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье" (далее – КоБС), регулирующие вопросы и процедуры усыновления, не содержат такого обязательного требования для обращения в суд с заявлением об усыновлении. В обращении также отмечается, что согласно пункту 1 статьи 17 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон от 25 декабря 2000 года), Верховный Суд дает разъяснения по вопросам судебной практики посредством принятия нормативных постановлений. Субъект обращения считает, что в нормативном постановлении Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2 дано не разъяснение, а установлено не предусмотренное законом "необоснованное и излишнее требование" для обращения в суд.

При проверке конституционности абзаца пятого пункта 3 нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2 Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии с пунктом 1 статьи 4 Конституции в состав действующего права входят нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан. Верховный Суд, как и представительные, исполнительные и иные органы, в соответствии со своей компетенцией участвует в правотворческом процессе. В пункте 5 статьи 10 Закона Республики Казахстан от 6 апреля 2016 года "О правовых актах" закреплено, что нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан находятся вне иерархии нормативных правовых актов, установленной настоящей статьей. В нормативном постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 6 марта 1997 года № 3 отмечалось, что "такое нормативное постановление, являющееся обязательным для всех судов республики, может издаваться только по вопросам применения в судебной практике норм законодательства, в том числе норм Конституции Республики Казахстан".

При этом в статье 81 Конституции установлено, что "Верховный Суд Республики Казахстан является высшим судебным органом по гражданским, уголовным и иным делам, подсудным местным и другим судам, в предусмотренных законом случаях рассматривает отнесенные к его подсудности судебные дела и дает разъяснения по вопросам судебной практики". В пункте 1 статьи 17 Конституционного закона от 25 декабря 2000 года констатируется, что Верховный Суд "дает разъяснения по вопросам судебной практики посредством принятия нормативных постановлений".

В пункте 1 статьи 76 Конституции установлено, что "судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики". При этом в пункте 1 статьи 77 Конституции закреплено, что "судья при отправлении правосудия независим и подчиняется только Конституции и закону".

2. Конституционный Суд Республики Казахстан отмечает, что разъяснение – основная форма толкования законодательства. Содержание нормативных постановлений Верховного Суда, как официальное толкование действующего права, может включать все виды толкования законодательства по вопросам судебной практики. Давая разъяснения по вопросам судебной практики посредством принятия нормативных постановлений, Верховный Суд участвует в процессе правотворчества в пределах своей компетенции, является важным звеном формирования действующего права, оказывает значительное влияние на применение права судами. Общеобязательные нормативные постановления Верховного Суда содействуют единообразию судебной практики, эффективности и повышению качества правосудия, обеспечению достоверности доказательств при принятии судебных решений, внедрению научных достижений в судебную практику, защите прав и свобод человека и гражданина, имплементации международного права в развивающуюся национальную систему права.

Разъяснение законодательства и судебной практики его применения, что в разной форме (постановлений, разъяснений, обобщений практики) осуществляют высшие судебные органы во многих странах, – сложный процесс системного анализа, учитывающий многоуровневый характер и отраслевую специфику законодательства, эволюцию права, динамику общественной жизни и правоотношений. В процессе разъяснения законодательства по вопросам практики его применения судами Верховный Суд делает обобщения по рассмотрению разных категорий дел, уточняет, детализирует смысл общих и абстрактных положений нормативных правовых актов, некоторых недостаточно определенных в законодательстве оценочных понятий, унификация понимания которых важна для судебной практики, разрешает возможные коллизии правовых норм, применяемых судами, создает прецеденты толкования норм применительно к типичным ситуациям. В ходе разъяснения по вопросам судебной практики для эффективного функционирования судебной системы, а также для защиты прав и свобод человека и гражданина могут, в отдельных случаях, создаваться конкретизирующие правовые предписания, например, по некоторым организационным, процедурным вопросам рассмотрения дел судами, об использовании доказательств, основанных на новых научно-технических разработках.

Однако все эти необходимые для судебной практики разъяснения норм права, включающие возможность фрагментарного и типового уточнения их содержания, соотношения и применения, не должны противоречить Конституции, законам Республики Казахстан и пересекать границу компетенции других высших органов государства, в частности, ограничивать права и свободы физических лиц. Такие ограничения согласно пункту 1 статьи 39 Конституции могут быть установлены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

3. В пункте 2 статьи 25 Всеобщей декларации прав человека, принятой резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 10 декабря 1948 года, закреплено: "Все дети, родившиеся в браке или вне брака, должны пользоваться одинаковой социальной защитой", а также что младенчество дает право на особое попечение и помощь. Этот принцип закреплен и в пункте 2 статьи 4 Закона Республики Казахстан от 8 августа 2002 года "О правах ребенка в Республике Казахстан" (далее – Закон): "Равной и всесторонней защитой пользуются дети, рожденные как в браке, так и вне его".

Конвенция о правах ребенка, принятая Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 20 ноября 1989 года и ратифицированная постановлением Верховного Совета Республики Казахстан 8 июня 1994 года (далее – Конвенция), требует от государств-участников максимальной и всесторонней защиты прав ребенка, в том числе, по возможности, реализации его права знать своих родителей, предоставления достоверной информации при усыновлении ребенка для противодействия любым формам торговли детьми.

Так, в пункте 1 статьи 3 Конвенции содержится положение: "Во всех действиях в отношении детей, независимо от того, предпринимаются они государственными или частными учреждениями, занимающимися вопросами социального обеспечения, судами, административными или законодательными органами, первоочередное внимание уделяется наилучшему обеспечению интересов ребенка". В пункте 1 статьи 7 Конвенции закреплено право ребенка, "насколько это возможно", "знать своих родителей и право на их заботу". В подпункте а) статьи 21 Конвенции установлено, что государства-участники при усыновлении ребенка, в частности, обеспечивают, чтобы усыновление ребенка разрешалось "на основе всей относящейся к делу и достоверной информации". Согласно статье 35 Конвенции государства-участники принимают все необходимые меры для предотвращения "торговли детьми или их контрабанды в любых целях и в любой форме".

В Казахстане, кроме ГПК, КоБС и Закона, в действующее право входит значительный массив нормативных правовых актов разного уровня, регламентирующих вопросы усыновления (удочерения) детей гражданами Казахстана и иностранцами, единовременных выплат в связи с усыновлением (удочерением) детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, учета лиц, являющихся гражданами Республики Казахстан, постоянно проживающих в Казахстане и желающих усыновить (удочерить) детей, организации учета детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, и другие.

В условиях динамичного развития общества и научно-технического прогресса возникают новые вызовы и формы преступной деятельности, в том числе торговли несовершеннолетними, что требует адекватного правового регулирования вопросов защиты жизни, прав и интересов детей.

4. Конституционный Суд отмечает, что оспариваемое положение нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2 направлено на формирование единой судебной практики и разъясняет, какие именно доказательства являются убедительным подтверждением доводов заявителей о биологическом родстве с ребенком, защищает право ребенка знать своих родителей, реализует обязанность родителей заботиться о детях, предотвращает случаи торговли детьми и использования незаконных схем усыновления (удочерения) детей. Позиция Верховного Суда Республики Казахстан заключается в том, что указанное положение нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2, важное для защиты прав ребенка и эффективной деятельности судов, уточняет и конкретизирует требование подпункта 5) части второй статьи 148 ГПК о том, что при подаче заявления в суд должны быть указаны в том числе "обстоятельства, на которых истец основывает свои требования, а также содержание доказательств, подтверждающих эти обстоятельства". Норма разъясняет, что следует рассматривать достоверным доказательством родства отца с усыновляемым ребенком при упрощенном порядке усыновления внебрачных детей. Представитель Верховного Суда пояснила также, что высший судебный орган позже выступил с инициативой закрепления оспариваемой нормы в законе, что до настоящего времени еще не сделано.

В назначении молекулярно-генетической экспертизы, подтверждающей отцовство в отношении усыновляемого (удочеряемого) ребенка, обеспечивающей права ребенка на воспитание в семье, по крайней мере одного из родителей, а также в уточнении вопроса о необходимом доказательстве для определенной категории дел в судах, не усматривается противоречие Конституции. В пункте 1 статьи 27 Конституции записано: "Брак и семья, материнство, отцовство и детство находятся под защитой государства", а в пункте 2 той же статьи закреплено: "Забота о детях и их воспитание является естественным правом и обязанностью родителей". Данная экспертиза направлена на защиту прав ребенка, является доказательством его родства с отцом, содействует законности и обоснованности судебных решений.

5. Конституционный Суд отмечает, что абзац пятый первоначально в пункте 3 нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2 отсутствовал и был включен в данный нормативный правовой акт более поздним нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 30 сентября 2021 года № 2 "О внесении изменений и дополнений в некоторые нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан по гражданскому и гражданско-процессуальному законодательству" (далее – нормативное постановление Верховного Суда от 30 сентября 2021 года № 2). До этого в пункте 10 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2018 года № 16 "О применении судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с установлением происхождения ребенка" (далее – нормативное постановление Верховного Суда от 29 ноября 2018 года № 16) уже упоминалась молекулярно-генетическая экспертиза как одно из доказательств, достоверно подтверждающих происхождение ребенка от конкретного лица.

О возможности проведения экспертизы содержались упоминания и в ГПК. В частях второй и третьей пункта 10 нормативного постановления Верховного Суда от 29 ноября 2018 года № 16 имелись ссылки на статьи 83 и 84 ГПК о порядке отбора образцов крови и (или) эпителия от предполагаемого отца и ребенка в соответствии с определением суда. При этом указывалось, что "судам следует учитывать, что заключение эксперта не является обязательным для суда. Несогласие суда с заключением должно быть мотивировано (часть седьмая статьи 92 ГПК)". Следовательно, до принятия нормативного постановления Верховного Суда от 30 сентября 2021 года № 2 уже регулировался вопрос об использовании молекулярно-генетической экспертизы и вышеназванное нормативное постановление Верховного Суда от 29 ноября 2018 года № 16 конкретизировало некоторые нормы ГПК о проведении экспертизы и работе эксперта. При этом заключение эксперта не было обязательным для суда, но свое несогласие с экспертом суд должен был аргументировать.

В абзаце пятом пункта 3 нормативного постановления Верховного Суда от 31 марта 2016 года № 2, внесенном в нормативный правовой акт нормативным постановлением Верховного Суда от 30 сентября 2021 года № 2, введено требование, что при усыновлении ребенка, в отношении которого супругом заявителя установлено отцовство, к заявлению должно быть приложено заключение молекулярно-генетической экспертизы, подтверждающей отцовство в отношении усыновляемого ребенка и что в случае отсутствия данной экспертизы заявление подлежит возвращению. Тем самым была введена новая императивная норма, которая не корреспондируется с частью седьмой статьи 92 ГПК, где установлено, что заключение эксперта не является обязательным для суда, но в случае несогласия с заключением эксперта несогласие должно быть объяснено в решении суда.

6. В то же время Конституционный Суд обращает внимание на то, что для граждан, находящихся в затруднительном материальном положении, временно не имеющих возможности оплатить проведение молекулярно-генетической экспертизы, а также в иных случаях, когда гражданин рассчитывал провести данную экспертизу в ходе судебного процесса, отсутствие молекулярно-генетической экспертизы не должно быть препятствием обращению в суд. В таких случаях суд должен принять к рассмотрению заявление гражданина и назначить указанную или иные виды экспертиз, которые могут появиться с развитием новых технологий, позволяющих достоверно установить отцовство (материнство). Такой подход будет способствовать наилучшему обеспечению интересов ребенка (статья 3 Конвенции).

Императивность положения о возврате судом заявления гражданина об усыновлении (удочерении) ребенка в случае, если не представлены результаты молекулярно-генетической экспертизы в приложении к заявлению в суд, ограничивает доступ к правосудию, тем самым нарушает право граждан на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статьи 13 Конституции). По мнению Конституционного Суда, отсутствие такой экспертизы в прилагаемых к заявлению материалах не лишает суд права назначить ее в ходе судебного разбирательства в целях защиты прав ребенка и получения доказательства, с научной достоверностью подтверждающего происхождение ребенка от конкретного лица.

7. В подпункте 1) пункта 3 статьи 61 Конституции вопросы правосубъектности физических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических лиц отнесены к важнейшим общественным отношениям, основополагающие принципы и нормы которых вправе устанавливать в законах Парламент. Вопросы, связанные с защитой прав детей и их усыновлением (удочерением), относятся к данной важнейшей категории общественных отношений и должны регулироваться законом.

Наряду с этим в соответствии с подпунктом 6) пункта 3 статьи 61 Конституции к компетенции Парламента отнесены также вопросы судопроизводства, охватывающие, при необходимости, внесение поправок в ГПК.

Согласно пункту 4 статьи 3 Конституции государственная власть в Республике едина и осуществляется на основе Конституции и законов в соответствии с принципом ее разделения на законодательную, исполнительную и судебную ветви и взаимодействия между ними с использованием системы сдержек и противовесов.

Конституционный Суд отмечает, что правовая позиция Верховного Суда, признающая молекулярно-генетическую экспертизу одним из необходимых доказательств отцовства (материнства), содействует укреплению доказательной базы судебных решений и защищает права ребенка, что важно для рассмотрения данной категории дел. Такой подход соответствует требованиям законодателя о необходимости принятия судом во внимание доказательств, с достоверностью подтверждающих происхождение ребенка от конкретного лица при установлении отцовства в судебном порядке, в случае рождения ребенка у родителей, не состоящих в браке (супружестве) между собой (статья 48 КоБС).

Однако императивные требования о приложении заключения молекулярно-генетической экспертизы к заявлению в суд об усыновлении ребенка, в отношении которого супругом заявителя установлено отцовство, и возврате заявления при несоблюдении данного правила не соответствуют пункту 2 статьи 13 Конституции.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 – 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", применительно к предмету обращения Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать абзац пятый пункта 3 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 марта 2016 года № 2 "О практике применения судами законодательства об усыновлении (удочерении) детей" не соответствующим пункту 4 статьи 3, пункту 2 статьи 13, пункту 1 статьи 39, подпунктам 1) и 6) пункта 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан.

2. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

3. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан