ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 484-бабы екінші бөлігі 1) тармағының және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қылмыстық істерді кассациялық тәртіппен қарауды регламенттейтін заңнаманы қолдану туралы" 2022 жылғы 10 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 2-тармағы үшінші абзацының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектілері К.Е. Аушиновтың, О.А. Майлыбаеваның, М. Кадиржанның және С.Я. Кондратюктің (олардың өкілдері – адвокаттар Т.Е. Қожабековтің, Н.Қ. Жолболовтың, А.Т. Асылбековтің және А.Ж. Кемельхановтың),

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – басшының орынбасары А.С. Мусралиновтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – төрағаның орынбасары И.О. Вранчевтің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында К.Е. Аушиновтың, О.А. Майлыбаеваның, М. Кадиржанның және С.Я. Кондратюктің 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 484-бабы екінші бөлігі 1) тармағының және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қылмыстық істерді кассациялық тәртіппен қарауды регламенттейтін заңнаманы қолдану туралы" 2022 жылғы 10 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысы) 2-тармағы үшінші абзацының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтініштерін қарады.

Баяндамашылар – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьялары Е.Ж. Сәрсембаевтың және А.Қ. Ескендіровтің хабарламаларын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының заңнамасына және халықаралық тәжірибеге талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Конституциялық Сотқа К.Е. Аушиновтың, О.А. Майлыбаеваның, М. Кадиржанның және С.Я. Кондратюктің қылмыстық теріс қылықтар және онша ауыр емес қылмыстар туралы істер бойынша сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарауға белгіленген шектеу бөлігінде ҚПК-нің 484-бабы екінші бөлігі 1) тармағының және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысының 2-тармағы үшінші абзацының Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына, 14-бабына, 39-бабының 1 және 3-тармақтарына сәйкестігін қарау туралы өтініштері келіп түсті.

Барлық өтініштер бір нысанаға қатысты, осыған байланысты "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – Конституциялық заң) 49-бабының 2-тармағын басшылыққа ала отырып, Конституциялық Сот оларды бір конституциялық іс жүргізуге біріктірді.

Жоғарыда аталған ережелердің Конституцияға сәйкестігі мәселесін қарау кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияда әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығына кепілдік беріледі, олар ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс (13-баптың 2-тармағы, 39-баптың 3-тармағы). Осы конституциялық ережелерден мемлекет сот арқылы қорғалу құқығын заңды, тәуелсіз, құзыретті және бейтарап сот құрамының жүзеге асыруын қамтамасыз етуге міндетті екені көрінеді. Сот арқылы қорғалу құқығының дәл осындай түсіндірмесі Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде де (2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған, бұдан әрі – Халықаралық пакт) қамтылады.

Негізгі Заң әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуға конституциялық құқығын іске асыру тәртібін айқындамайды. Конституцияның 61-бабы 3-тармағы 6) тармақшасының және 75-бабының мазмұнынан бұл мәселелер сот жүйесінің ұйымдық-құқықтық құрылымын және сот төрелігін іске асыру рәсімдерін белгілейтін заңдарда реттелетіні көрінеді.

Негізгі Заңның 75-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес қылмыстық істер бойынша сот төрелігін тек сот қана қылмыстық сот ісін жүргізу арқылы жүзеге асырады.

ҚПК конституциялық кепілдіктерді дамыту үшін қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін іске асырудың жалпы шарттарын және қылмыстық процестің алдында тұрған міндеттердің шешілуін қамтамасыз ететін қылмыстық процес сатыларының, институттарының, сондай-ақ нормаларының жүйесі мен мазмұнын айқындайтын оның іргелі бастауларын (9-бап); әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығын, әркімнің сот төрелігіне қол жеткізуін (12-бап); сот төрелігі баршаның заң мен сот алдында теңдiгi бастауларында жүзеге асырылуын (21-бап) қылмыстық процестің қағидаттары ретінде таниды.

Түрлі деңгейдегі соттардың құзыреті заңмен олардың жүргізуіне жатқызылған істер бойынша айқындалады, бұл жағдайда процестік тәртіп барлық сотталушыларға қатысты бірыңғай және міндетті болып табылады және тұлғалардың бір тобына қандайда бір артықшылықтар жасамауға, сол сияқты ешкімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығына нұқсан келтірмеуге тиіс (Конституциялық Кеңестің 1999 жылғы 5 мамырдағы № 8/2 нормативтік қаулысы).

2. Негізгі Заңның 76-бабының 3-тармағында соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші белгіленеді.

Конституциялық Сот 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НҚ нормативтік қаулысында "Конституцияда кепілдік берілген әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығы мемлекеттің заңды күшіне енбеген сот актілерін апелляциялық тәртіппен қайта қарау шеңберінде істі мәні бойынша қайтадан қарау мүмкіндігімен бірінші сатыдағы сотта әділ талқылау үшін жағдайларды қамтамасыз етуін көздейді.

Заңды күшіне енген сот актісін жергілікті соттардың қызметін тиісінше ұйымдастырған кезде кассациялық тәртіппен өзгерту айрықша жағдайларда жүзеге асырылуға тиіс. Осыған орай, оны қайта қарау негіздері құқықтық мемлекет негізінде жатқан құқықтық айқындылықты және әділдікті қамтамасыз етуге тиіс" деп атап өтті.

Заң шығарушы белгілі бір теріс құқықтық салдарға алып келген, қылмыстық және қылмыстық-процестік заңдардың дұрыс қолданылмауын заңды күшіне енген сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау негізі ретінде айқындады (ҚПК-нің 485-бабы). Мұндай дұрыс қолданбауды заң шығарушы қылмыстық теріс қылықтар және онша ауыр емес қылмыстар туралы істер бойынша сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау негіздеріне жатқызбайды (ҚПК-нің 484-бабы екінші бөлігінің 1) тармағы және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысының 2-тармағының үшінші абзацы).

Осы қылмыстық істер бойынша сот қателіктері ҚПК-нің 485-бабында көзделген негіздер болған кезде Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының наразылығымен ғана кассациялық тәртіппен түзетілуі мүмкін (ҚПК-нің 484-бабының үшінші бөлігі).

Осылайша, сот төрелігін іске асырудың қосымша кепілдігі болып табылатын кассациялық сатыға көрсетілген жол берілу және шектеу шарттары сақталған кезде рұқсат беріледі.

3. Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген қабылданатын заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейді дегенді білдіреді.

Тең жағдайлар кезінде құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс. Конституциялық-құқықтық мақсаттарды көздемейтін, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу шегі мәселесіне өзгеше көзқарас Конституцияның 39-бабына қайшы келетін болады.

Конституциялық Сот 2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулысында адамның құқықтары мен бостандықтарын кез келген заңнамалық шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, тепе-теңдік және мөлшерлестік талаптарына жауап беруге тиіс деп көрсетті.

Сот билігі жүзеге асырылатын қылмыстық сот ісін жүргізуде заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген конституциялық қағидаттың сақталуы талап етіледі.

Осы мағынада аталған конституциялық қағидатты іске асыру материалдық және процестік нормалардың біртұтастығы негізінде қорғау тәсілдерінде, сондай-ақ бұзылған құқықтар мен бостандықтарды қалпына келтіруде тең болуды алдын ала айқындайды.

Қылмыстық процеске қатысушылардың түрлі процестік мүмкіндіктерінің болуы құқықтық нормалардың өзі заң алдында жұрттың бәрі тең деген конституциялық қағидаттың ықпалында болу мән-жайын жоққа шығармайды.

Бас Прокурордың мемлекет мүддесінде ғана емес, жәбірленушілердің де, сотталғандардың да мүддесінде қылмыстық теріс қылықтар және онша ауыр емес қылмыстар туралы істер бойынша сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы наразылық білдіру құқығы прокуратураның Республика аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды жүзеге асыру (Конституцияның 83-бабының 1-тармағы) жөніндегі конституциялық құзыретін іске асыру нысандарының бірі болып табылады.

Сот алдында жұрттың бәрі тең деген конституциялық қағидат сот қызметіне тән. Осы қағидаттың құқықтық мазмұны кез келген мән-жайларға қарамастан әрбір адамға істі құзыретті және тәуелсіз соттың әділ және жария түрде талқылауын; сот дауын шешу процесінде заңнама нормаларының бәрі үшін тең қолданылуын; сот отырысында тараптардың процестік тең болуын қамтамасыз ететін бірыңғай сот жүйесінің болуына негізделген.

Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең жөніндегі қос құраушы конституциялық ереже сот ісін жүргізудің ажырамас элементтері болып табылады және әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы) бекітетін басқа конституциялық нормамен тығыз нормативтік құқықтық тұтастықта болады.

4. Конституциялық Соттың 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НҚ нормативтік қаулысында Жоғарғы Соттың бірінші және апелляциялық сатылардың сот актілерін қайта қарауына негіздер құқықтық мемлекет табиғатынан туындайды, мұнда адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын елеулі бұзуға әкеп соғатын сот қателіктерін түзетудің пәрменді тетігінің болмауына жол берілмейтіні атап өтілді.

Конституцияда қандай да бір сот ісін жүргізу нысанындағы сот сатыларының саны бойынша белгілі бір талаптар белгіленбейді. Конституциялық Кеңес бұған дейін сот арқылы қорғалу құқығы сот актілеріне шағымдану құқығын да қамтиды деп таныды (1999 жылғы 5 мамырдағы № 8/2, 2000 жылғы 10 шілдедегі № 14/2, 2006 жылғы 14 сәуірдегі № 1 нормативтік қаулылар). Олардың санын айқындау кезінде заң шығарушының сот билігінің конституциялық мақсатын – "азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді" (Конституцияның 76-бабының 1-тармағы) ескеруі талап етіледі.

Халықаралық пактіге (14-баптың 5-тармағы) сәйкес қайсыбір қылмыс үшiн сотталғандардың қай-қайсысының болмасын өз айыпталуының және шығарылған үкiмнің заңға сәйкес жоғарғы тұрған сот сатысында қайта қаралуына құқығы бар. Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комитеті 2007 жылғы 23 тамыздағы № 32 жалпы тәртіп ескертпесінде: "Халықаралық пактінің 14-бабының 5-тармағы, егер бірінші сатыдағы сот шешімі түпкілікті болып табылған жағдайда ғана емес, сондай-ақ ішкі заңнамаға сәйкес төменгі сатыдағы соттың ақтау үкімінен кейін апелляциялық сот немесе соңғы сатыдағы сот шығарған айыптау үкімін жоғары тұрған сот қайта қарамайтын жағдайда да бұзылады. Елдің жоғары соты бірінші және жалғыз сатыдағы сот ретінде әрекет ететін жағдайларда, жоғары тұрған соттың қайта қарау құқығының болмауы адамның тиісті қатысушы мемлекеттің жоғарғы сотында сотталу фактісі арқылы өтелмейді; мұндай жүйе, егер тиісті қатысушы мемлекет осыған қатысты ескерту жасаған жағдайды қоспағанда, Пактімен үйлеспейді" деп атап өтеді.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағымен және 14-бабының 1-тармағымен бірге 76-бабының 1-тармағын осылай конституциялық-құқықтық түсінуді ескере отырып, қылмыстық құқық бұзушылық түріне және қылмыстар санатына қарамастан адамдардың кассациялық сатыға қол жеткізу құқығын іске асыру тәртібін жетілдіру мақсатында ҚПК-нің және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысының дау айтылып отырған нормаларына түзетулерді пысықтау ұсынылады.

5. Материалдық және процестік құқық нормаларын дұрыс қолданбау салдарынан адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін елеулі түрде бұзатын сот қателіктерін түзетуге мүмкіндік беретін, қылмыстық істі мәні бойынша шешетін заңды күшіне енген сот актілерін қайта қараудың заңда көзделген құқықтық мүмкіндігі Конституцияға сәйкес келеді.

Заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарау, шын мәнінде, олардың кесімділігін еңсеру мүмкіндігін білдіреді, сондықтан заң шығарушыға оларды қайта қараудың процестік тиімділік, сот арқылы қорғалу құралдарын пайдалануда үнемдеу және сот төрелігін іске асырудың ашықтығы талаптарына сай келетін институционалдық және рәсімдік шарттарын көздеу қажет.

Сонымен қатар көрсетілген сот актілерін қайта қарау тәртібі сот талқылауын қолдан созу мүмкіндігіне жол бермеуге тиіс. Сот шешімінің заңды күшін уақтылы мойындау және оны іске асыру қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтық айқындылығын және мүдделерінің ескерілуін қамтамасыз етеді.

Демек, сот шешімдерін кассациялық сатыда қайта қарау негіздерінің айрықша сипаты Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар, қабылданатын сот шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының (Конституцияның 76-бабының 3-тармағы) тұрақтылығы, кесімділігі және Республиканың барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылатын сот төрелігі қағидаттары (Конституцияның 77-бабының 3 және 4-тармақтары) арасында ақылға қонымды теңгерімді қамтамасыз етуге тиіс.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 3-тармағын, Конституциялық заңның 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 484-бабы екінші бөлігінің 1) тармағы және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қылмыстық істерді кассациялық тәртіппен қарауды регламенттейтін заңнаманы қолдану туралы" 2022 жылғы 10 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 2-тармағының үшінші абзацы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған, қылмыстық құқық бұзушылық түріне және қылмыстар санатына қарамастан кассациялық сатыға қол жеткізу бөлігіндегі құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексін одан әрі жетілдіруге бағытталған заң жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізуге бастамашылық жасау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 1) части второй статьи 484 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года и абзаца третьего пункта 2 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 10 марта 2022 года № 2 "О применении законодательства, регламентирующего рассмотрение уголовных дел в кассационном порядке"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъектов обращений Аушинова К.Е., Майлыбаевой О.А., Кадиржан М. и Кондратюка С.Я. (их представителей – адвокатов Кожабекова Т.Е., Жолболова Н.К., Асылбекова А.Т. и Кемельханова А.Ж.),

представителей:

Судебной администрации Республики Казахстан – заместителя руководителя Мусралинова А.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Республиканской коллегии адвокатов – заместителя председателя Вранчева И.О.,

рассмотрел в открытом заседании обращения Аушинова К.Е., Майлыбаевой О.А., Кадиржан М. и Кондратюка С.Я. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 1) части второй статьи 484 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК) и абзаца третьего пункта 2 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 10 марта 2022 года № 2 "О применении законодательства, регламентирующего рассмотрение уголовных дел в кассационном порядке" (далее – нормативное постановление Верховного Суда).

Заслушав сообщения докладчиков – судей Конституционного Суда Республики Казахстан Сарсембаева Е.Ж. и Ескендирова А.К., изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан и международный опыт, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд поступили обращения Аушинова К.Е., Майлыбаевой О.А., Кадиржан М. и Кондратюка С.Я. о рассмотрении на соответствие пункту 2 статьи 13, статье 14, пунктам 1 и 3 статьи 39 Конституции Республики Казахстан пункта 1) части второй статьи 484 УПК и абзаца третьего пункта 2 нормативного постановления Верховного Суда в части установленного в них ограничения на пересмотр в кассационном порядке судебных актов по делам об уголовных проступках и преступлениях небольшой тяжести.

Все обращения касаются одного и того же предмета, в связи с чем, руководствуясь пунктом 2 статьи 49 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон), Конституционный Суд объединил их в одно конституционное производство.

При рассмотрении вопроса о соответствии Конституции вышеуказанных положений Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Конституция гарантирует право каждого на судебную защиту своих прав и свобод, которое ни в каких случаях не подлежит ограничению (пункт 2 статьи 13, пункт 3 статьи 39). Из этих конституционных положений следует, что государство обязано обеспечить осуществление права на судебную защиту законным, независимым, компетентным и беспристрастным составом суда. Такое же понимание права на судебную защиту содержится и в Международном пакте о гражданских и политических правах (ратифицирован Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, далее – Международный пакт).

Основной Закон не определяет порядок реализации конституционного права каждого на судебную защиту своих прав и свобод. Из содержания подпункта 6) пункта 3 статьи 61 и статьи 75 Конституции следует, что эти вопросы регулируются в законах, устанавливающих организационно-правовое построение судебной системы и процедуры отправления правосудия.

В соответствии с пунктами 1 и 2 статьи 75 Основного Закона правосудие по уголовным делам осуществляется только судом посредством уголовного судопроизводства.

УПК, в развитие конституционных гарантий, признает в качестве принципов уголовного процесса его фундаментальные начала, определяющие систему и содержание стадий, институтов, а также норм, обеспечивающих общие условия реализации прав и обязанностей участников уголовного судопроизводства и решение стоящих перед ним задач (статья 9); право каждого на судебную защиту своих прав и свобод, доступ каждого к правосудию (статья 12); осуществление правосудия на началах равенства всех перед законом и судом (статья 21).

Компетенция судов разных уровней определяется кругом дел, отнесенных законом к их ведению, а процессуальный порядок в этом случае является единым и обязательным в отношении всех подсудимых и не должен создавать каких-либо привилегий для одной группы лиц, равно как не ущемлять чье-либо право на судебную защиту своих прав и свобод (нормативное постановление Конституционного Совета от 5 мая 1999 года № 8/2).

2. Пункт 3 статьи 76 Основного Закона устанавливает обязательную силу на всей территории Республики решений, приговоров и иных постановлений судов.

Конституционный Суд в нормативном постановлении от 16 мая 2023 года № 13-НП отмечал, что "гарантированное Конституцией право каждого на судебную защиту своих прав и свобод предполагает обеспечение государством условий для справедливого разбирательства в суде первой инстанции с возможностью повторного рассмотрения дела по существу в рамках пересмотра не вступивших в законную силу судебных актов в апелляционном порядке.

Изменение судебного акта, вступившего в законную силу, в кассационном порядке, при надлежащей организации деятельности местных судов, должно осуществляться в исключительных случаях. В силу этого основания к его пересмотру должны обеспечивать правовую определенность и справедливость, лежащие в основе правового государства".

Основанием к пересмотру в кассационном порядке вступивших в законную силу судебных актов законодатель определил неправильное применение уголовного и уголовно-процессуального законов, которое повлекло определенные негативные правовые последствия (статья 485 УПК). Такое неправильное применение законодатель не относит к основаниям для пересмотра в кассационном порядке судебных актов по делам об уголовных проступках и преступлениях небольшой тяжести (пункт 1) части второй статьи 484 УПК и абзац третий пункта 2 нормативного постановления Верховного Суда).

Судебные ошибки по этим уголовным делам могут быть исправлены в кассационном порядке только по протесту Генерального Прокурора Республики Казахстан (часть третья статьи 484 УПК) при наличии оснований, предусмотренных статьей 485 УПК.

Таким образом, доступ к кассационной инстанции, являющейся дополнительной гарантией отправления правосудия предоставляется при соблюдении указанных допустимых и ограничительных условий.

3. Равенство всех перед законом и судом, гарантированное пунктом 1 статьи 14 Конституции, означает, что принимаемыми законами в правах лиц не могут устанавливаться различия, которые не имеют объективного и разумного обоснования.

При равных условиях субъекты права должны находиться в равном правовом положении. Иной подход к вопросу о пределах ограничения прав и свобод человека и гражданина, не преследующий конституционно-правовые цели, будет противоречить статье 39 Конституции.

Конституционный Суд в нормативном постановлении от 6 марта 2023 года № 4 указывал, что любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности.

В уголовном судопроизводстве, посредством которого осуществляется судебная власть, требуется соблюдение конституционного принципа равенства всех перед законом и судом.

В этом смысле реализация указанного конституционного принципа предопределяет равенство в способах защиты, а также в восстановлении нарушенных прав и свобод на основе единства материальных и процессуальных норм.

Наличие различного объема процессуальных возможностей у участников уголовного процесса не исключает того обстоятельства, что сами правовые нормы находятся под воздействием конституционного принципа равенства всех перед законом.

Право Генерального Прокурора приносить протест о пересмотре в кассационном порядке судебных актов по делам об уголовных проступках и преступлениях небольшой тяжести не только в интересах государства, но и в интересах как потерпевших, так и осужденных, является одной из форм реализации конституционной компетенции прокуратуры по осуществлению высшего надзора за соблюдением законности на территории Республики (пункт 1 статьи 83 Конституции).

Конституционный принцип равенства всех перед судом присущ судебной деятельности. Правовое содержание данного принципа основано на наличии единой судебной системы, обеспечивающей каждому человеку, вне зависимости от любых обстоятельств, справедливое и гласное разбирательство дела компетентным и независимым судом; равное для всех применение норм законодательства в процессе разрешения судебного спора; процессуальное равенство сторон в судебном заседании.

Обе составляющие конституционного положения о равенстве всех перед законом и судом являются неотъемлемыми элементами судопроизводства и находятся в тесном нормативном правовом единстве с другой конституционной нормой, закрепляющей право каждого на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статьи 13 Конституции).

4. В нормативном постановлении Конституционного Суда от 16 мая 2023 года № 13-НП отмечалось, что основания к пересмотру Верховным Судом судебных актов первой и апелляционной инстанций проистекают из природы правового государства, в котором недопустимо отсутствие действенного механизма исправления судебных ошибок, влекущих существенное нарушение конституционных прав и свобод человека и гражданина.

Конституция не устанавливает определенных требований по количеству судебных инстанций в той или иной форме судопроизводства. Ранее Конституционный Совет признавал, что право на судебную защиту включает и право на обжалование судебных актов (нормативные постановления от 5 мая 1999 года № 8/2, от 10 июля 2000 года № 14/2, от 14 апреля 2006 года № 1). При определении их количества законодателю требуется учесть конституционное назначение судебной власти – "защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики" (пункт 1 статьи 76 Конституции).

В соответствии с Международным пактом (пункт 5 статьи 14) каждый, кто осужден за какое-либо преступление, имеет право на то, чтобы его осуждение и приговор были пересмотрены вышестоящей судебной инстанцией согласно закону. Комитет по правам человека Организации Объединенных Наций в Замечании общего порядка от 23 августа 2007 года № 32 отмечает: "Пункт 5 статьи 14 Международного пакта нарушается не только в том случае, если решение суда первой инстанции является окончательным, но также и в том случае, если обвинительный приговор, вынесенный апелляционным судом или судом последней инстанции после оправдательного приговора суда низшей инстанции в соответствии с внутренним законодательством, не может быть пересмотрен вышестоящим судом. В тех случаях, когда высший суд страны действует в качестве суда первой и единственной инстанции, отсутствие права на пересмотр вышестоящим судом не компенсируется тем фактом, что лицо судимо верховным судом соответствующего государства-участника; такая система скорее не совместима с Пактом, кроме как если соответствующее государство-участник сделало оговорку в этом отношении".

С учетом такого конституционно-правового понимания пункта 1 статьи 76 в совокупности с пунктом 2 статьи 13 и пунктом 1 статьи 14 Конституции рекомендуется проработать поправки в оспариваемые нормы УПК и нормативного постановления Верховного Суда с целью совершенствования порядка реализации права лиц на доступ к кассационной инстанции вне зависимости от вида уголовного правонарушения и категории преступлений.

5. Предусмотренная законом правовая возможность пересмотра вступивших в законную силу судебных актов, разрешающих уголовное дело по существу, которая позволяет исправить судебные ошибки, существенно нарушающие права и законные интересы лиц в результате неправильного применения норм материального и процессуального права, соответствует Конституции.

Пересмотр вступивших в законную силу судебных актов означает, по существу, возможность преодоления их окончательности, поэтому законодателю необходимо предусмотреть такие институциональные и процедурные условия их пересмотра, которые отвечали бы требованиям процессуальной эффективности, экономии в использовании средств судебной защиты и прозрачности отправления правосудия.

Наряду с этим порядок пересмотра указанных судебных актов должен исключать возможность искусственного затягивания судебного разбирательства. Своевременные признание законной силы и реализация судебного решения обеспечивают правовую определенность и учет интересов участников уголовного процесса.

Следовательно, исключительный характер оснований пересмотра судебных решений в кассационной инстанции должен обеспечивать разумный баланс между стабильностью, окончательностью принимаемых решений, приговоров и иных постановлений судов, имеющих обязательную силу на всей территории Республики (пункт 3 статьи 76 Конституции), и принципами правосудия, являющимися общими и едиными для всех судов и судей Республики (пункты 3 и 4 статьи 77 Конституции).

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона, Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующими Конституции Республики Казахстан пункт 1) части второй статьи 484 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан и абзац третий пункта 2 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 10 марта 2022 года № 2 "О применении законодательства, регламентирующего рассмотрение уголовных дел в кассационном порядке".

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан инициировать внесение в Мажилис Парламента Республики Казахстан проекта закона, направленного на дальнейшее совершенствование Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан в части доступа к кассационной инстанции вне зависимости от вида уголовного правонарушения и категории преступлений, изложенными в данном нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан