ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі К.Д. Молдагалиевтің өкілі – адвокат Д.Н. Утебековтің,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – Құқықтық бөлімнің бас консультанты А.А. Шамишевтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілдері – Тергеу департаменті бастығының орынбасары О.М. Кайназаровтың және аса маңызды істер жөніндегі аға тергеуші А.К. Бекишевтің,

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өкілі – Сотқа дейінгі тергеп-тексеру қызметінің басшысы Қ.Т. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігінің өкілі – Тергеу департаментінің бірінші тергеу басқармасының басшысы О.С. Тажмаганбетовтің,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Тергеу департаментінің бастығы М.Ж. Қожаевтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Ш.Ж. Манкешовтің,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – алқа төрағасының орынбасары И.О. Вранчевтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты А.А. Адылхановтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында К.Д. Молдагалиевтің 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 64-бабы тоғызыншы бөлігі 17) тармағының және 70-бабы екінші бөлігі 5) тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.С. Мусинді және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) К.Д. Молдагалиевтің өтініші келіп түсті, онда ол ҚПК-нің 64-бабы тоғызыншы бөлігі 17) тармағының және 70-бабы екінші бөлігі 5) тармағының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 13-бабының 1 және 3-тармақтарына, 17-бабының 1-тармағына, 18-бабының 3-тармағына, 34-бабының 1-тармағына және 39-бабының 3-тармағына сәйкестігін қарауды сұрайды.

Өтініштен және оған қоса берілген құжаттардан мүддесін Д.Н. Утебеков қорғайтын К.Д. Молдагалиевке қатысты Алматы қаласы прокуратурасының жедел-тергеу тобы (бұдан әрі – ЖТТ) сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізіп жатқанын түсінуге болады. Тергеп-тексеру шеңберінде өтініш субъектісінен 2022 жылғы 28 қыркүйекте, 12, 21 және 27 желтоқсанда, 2023 жылғы 20 наурызда күдікті ретінде жауап алынған.

К.Д. Молдагалиевтің басқа қорғаушылары – адвокаттары А. Оралбай және А. Өтесін жоғарыда көрсетілген жауап алу хаттамаларының көшірмелерін беру туралы өтінішхаттар мәлімдеген. ЖТТ тергеушілері 2022 жылғы 30 қыркүйектегі, 12, 21 және 27 желтоқсандағы, 2023 жылғы 20 сәуірдегі қаулыларымен ҚПК-нің 70-бабы екінші бөлігінің 5) тармағына сілтеме жасай отырып, бұл өтінішхаттарды қанағаттандырудан бас тартқан.

Адвокаттар А. Оралбай және А. Өтесін ҚПК-нің 106-бабында белгіленген тәртіппен бұл бас тартуларға Алматы қаласының мамандандырылған ауданаралық тергеу сотына шағым жасаған, ол 2022 жылғы 17 қарашадағы және 23 желтоқсандағы, 2023 жылғы 4, 6 қаңтардағы және 2 мамырдағы қаулыларымен екі қорғаушының шағымдарын қанағаттандырусыз қалдырған. Алматы қалалық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының 2022 жылғы 25 қарашадағы және 28 желтоқсандағы, 2023 жылғы 12 қаңтардағы және 16 мамырдағы қаулыларымен бірінші сатыдағы соттың шешімдері – өзгеріссіз, ал қорғаушылардың шағымдары қанағаттандырусыз қалдырылған.

Өтініш субъектісінің пікірінше, өзінен жауап алу хаттамасының көшірмесін алуға тыйым салу Конституцияның 13-бабының 1 және 3-тармақтарында, 17-бабының 1-тармағында, 18-бабының 3-тармағында, 34-бабының 1-тармағында және 39-бабының 3-тармағында көзделген өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, білікті заң көмегін алуға, құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен танысуға және жеке басына қолсұғылмаушылыққа конституциялық құқықтарын іске асыруда өзіне негізсіз кедергілер туғызады.

Конституциялық Сот ҚПК-нің дау айтылып отырған нормаларының конституциялылығы туралы мәселені қарау кезінде өтініш нысанасына қатысты мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары бола отырып (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы), әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғау құқығына және білікті заң көмегін алу құқығына кепілдік береді (Конституцияның 13-бабының 1 және 3-тармақтары).

Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес аталған құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда шектелуге жатпайды.

Қылмыстық-процестік заңда әркімнің білікті заң көмегін алу құқығын бекітетін конституциялық нормалар қылмыстық процесс қағидаттарында көрсетілген (ҚПК-нің 26 және 27-баптары). Бұл қағидаттар күдіктінің қорғалу және білікті заң көмегін алу құқығын регламенттейтін ҚПК-нің басқа нормаларының мазмұнын алдын ала айқындайды.

ҚПК-нің 64-бабында күдіктінің құқықтық мәртебесі, оны ұстап алу, оның құқықтарын түсіндіру, жауап алу, күдіктіні ұстап алу туралы тиісті адамдарды хабардар ету, күдікті мәртебесін тоқтату тәртібі белгіленеді, сондай-ақ оның құқықтары айқындалады.

ҚПК-нің 70-бабында қорғаушының сотқа дейінгі іс жүргізу барысындағы өкілеттігі айқындалады.

ҚПК-нің 64-бабы тоғызыншы бөлігінің 17) тармағына сәйкес күдіктінің өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға ескертулер беруге құқығы бар.

ҚПК-нің 70-бабы екінші бөлігінің 5) тармағына сәйкес қорғаушы жедел-іздестіру және қарсы барлау іс-шаралары, жасырын тергеу әрекеттері туралы деректер қамтылған іс материалдарын қоспағанда, іске кіріскен кезден бастап өзінің қорғауындағы адамға қатысты істің мынадай материалдарымен: адамның жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызында, хабарында қамтылған дербес деректерді қоспағанда, осындай арызбен, хабармен; осындай арызда, хабарда қамтылған дербес деректерді қоспағанда, оларды сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде тіркеу туралы баянатпен; қорғаудағы адамның қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің және процестік әрекеттердің хаттамаларымен; бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулымен және бұлтартпау шарасын қолдануға санкция беру туралы сот алдындағы өтінішхатпен танысуға құқылы. Өзінің қорғауындағы адамға қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының: сотқа дейінгі тергеп-тексеру материалдарын іс жүргізуге қабылдау; тергеу, жедел-тергеу тобын құру; қылмыстық іс бойынша сот ісін жүргізу тілін белгілеу; оларда қамтылған дербес деректерді қоспағанда, жәбірленуші деп тану; азаматтық талапкер деп тану; күдікті деп тану; күдіктінің іс-әрекетін саралау; бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхатты қозғау; қорытынды беру үшін маманды тарту; сот сараптамасын тағайындау; мүлікке тыйым салуды қолдану; сотқа дейінгі тергеп-тексеру мерзімдерін үзу; сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату; тоқтатылған сотқа дейінгі тергеп-тексеруді қайта бастау; қорғаушы тараптың шағымдарын, өтінішхаттарын қарау нәтижелері; тінту, алу (олар аяқталғаннан кейін) жүргізу; тергеу экспериментін жүргізу; сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу туралы қаулыларының көшірмелерін ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен түсіруге не сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамнан алуға құқылы. Сондай-ақ ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен: маман, сарапшы қорытындысының, өзінің қорғауындағы адамға қатысты қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы хабардың; тергеу әрекеттерін жүргізудің аяқталғаны және қылмыстық іс материалдарымен танысу құқығын түсіндіру туралы хабарламаның көшірмелерін түсіруге құқылы.

Мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді және айыптау куәларының тізімін қоспағанда, қылмыстық істің барлық материалымен танысу, одан кез келген мәліметтерді кез келген көлемде жазып алу, ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен көшірмелерін түсіру құқығын күдікті мен қорғаушы тек қана сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғаннан кейін пайдалана алады.

Конституциялық Сот қаралып отырған өтініште күдікті мен қорғаушыға күдіктінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттері және процестік әрекеттер хаттамаларының көшірмелерін түсіруге не сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүргізіп жатқан органнан алуға тыйым салудан басқа, ҚПК-нің 64 және 70-баптарының дау айтылып отырған нормаларының конституциялық еместігі туралы қандай да бір өзге дәлелдер келтірілмегенін атап өтеді.

ҚПК-нің аталған нормаларының мазмұнынан күдікті мен қорғаушысы сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғанға дейін процестік құжаттардың және шешімдердің шектеулі түрінің көшірмелерін түсіруге немесе алуға құқылы екенін түсінуге болады. Бұларға күдіктінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің және процестік әрекеттердің хаттамалары кірмеген. Сонымен қатар ҚПК-нің 64-бабы тоғызыншы бөлігінің 17) тармағында және 70-бабы екінші бөлігінің 5) тармағында мұндай хаттамалардың көшірмелерін түсіруге және алуға тікелей түрде тыйым салатын және сол арқылы адамның және азаматтың конституциялық құқықтарын шектейтін нақты құқықтық нормалар қамтылмайды.

Өтініш беруші дау айтып отырған ҚПК нормалары процестік құжаттардың көшірмелерін түсіру және алу құқығымен қатар, күдікті мен қорғаушының қылмыстық процестегі басқа да құқықтарының едәуір көлемін де бекітеді. Бұлар қылмыстық-процестік заң арқылы адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға және білікті заң көмегін алуға конституциялық құқықтарын (Конституцияның 13-бабы), сондай-ақ азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен танысу мүмкіндігін (Конституцияның 18-бабы) қамтамасыз етуге бағытталған және мәні бойынша шектеу сипатына емес, оң сипатқа ие. Қазақстан Республикасының Парламенті Конституцияның 61 және 62-баптарында бекітілген өкілеттіктері мен заң шығару рәсіміне сәйкес ҚПК-ні қабылдап, оған Қазақстан Республикасының Президенті қол қойды және ол қолданысқа енгізілді.

ҚПК-нің 64 және 70-баптарының нормаларында өтініш беруші көрсетіп отырған құқықтың болмауы күдіктіні қорғауды жүзеге асыруға және оның білікті заң көмегін алуына кедергі болып табылмайды, өйткені "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" 2018 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Адвокаттық қызмет туралы заң) 33-бабы 3-тармағының 4) тармақшасына сәйкес адвокаттың процестік құжаттарды, тергеу және сот iстерiн қоса алғанда, көмек сұрап өтініш жасаған адамға қатысты материалдармен танысу құқығынан басқа, оларда қамтылған ақпаратты Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен тіркеп алуға құқығы бар. Жоғарыда атап өткендей, ҚПК-нің 64 және 70-баптарында күдіктінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттері хаттамаларының көшірмесін жасауға тікелей тыйым салатын нормалар қамтылмағанын негізге ала отырып, Адвокаттық қызмет туралы заңның белгіленген ережесін ескере отырып, қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын орган және оның лауазымды адамдары күдікті қорғаушысының оларда қамтылатын ақпаратты көшірме жасау арқылы тіркеп алуына кедергі жасауға құқылы емес.

Баяндалған мән-жайларда өтініш беруші дау айтып отырған ҚПК-нің нормалары адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірмейді.

2. Конституциялық Сот қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру шеңберінде қорғаушының өкілеттігі едәуір кеңейтілгенін атап өтеді. 2021 жылғы 21 маусымға дейін ҚПК-нің 70-бабына сәйкес тергеп-тексеру аяқталғанға дейін қорғаушы күдіктіге, айыпталушыға ұсынылатын не ұсынылуға тиіс ұстап алу хаттамасымен, бұлтартпау шарасын қолдану және күзетпен ұстау, үйқамақ мерзімін ұзарту туралы қаулылармен, іс бойынша мерзімдерді үзу туралы хабарламамен және күдіктінің немесе қорғаушының өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен ғана танысуға құқылы болды. Қорғаушының процестік құжаттардың көшірмелерін түсіру және алу өкілеттігі болған жоқ.

Ал күдіктінің ҚПК-нің 64-бабы тоғызыншы бөлігінің 23) тармағына сәйкес жасырын тергеу әрекеттеріне қатысты мәселелерді қоспағанда, өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын процестік шешімдердің қабылданғаны туралы өзін қылмыстық процесті жүргізетін органның кейінге қалдырмай хабардар етуіне, сондай-ақ олардың көшірмелерін алуға құқығы болды және ол бар.

Күдіктінің құқықтарындағы және қорғаушының өкілеттіктеріндегі асимметрия негізінен "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокаттық қызмет және заң көмегі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2021 жылғы 9 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңымен жойылды, онда ҚПК-нің 70-бабына жалпы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2021 жылғы 4 маусымдағы № 1 нормативтік қаулысымен Конституцияға сәйкес келеді деп танылған өзгерістер енгізілді.

Атап айтқанда, ҚПК-нің аталған бабы екінші бөлігінің 5) тармағында қорғаушының өзінің қорғауындағы адамға қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру органы қаулыларының көшірмелерін, сондай-ақ маман, сарапшы қорытындысының көшірмелерін, өзінің қорғауындағы адамға қатысты қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы хабарламаны ғылыми-техникалық құралдардың көмегімен түсіру не сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамнан алу құқығы заңнамалық түрде бекітілді. Бұдан басқа, қорғаушы сотқа дейінгі тергеп-тексеру аяқталғанға дейін танысуға құқылы қылмыстық іс материалдарының тізбесі кеңейтілді.

Конституциялық іс жүргізу барысында ҚПК-нің 64 және 70-баптарының ережелеріне жүргізілген талдау және салыстыру олардың кейбір нормаларының сәйкессіздігін анықтады.

Мәселен, күдіктінің: қылмыстық процесті жүргізетін адамның және қылмыстық процеске қатысатын өзге де адамдардың заңсыз әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) қарсылық білдіруге, осы қарсылықтарды процестік құжаттарға енгізуді талап етуге; тергеу судьясы алдында куәның және жәбірленушінің айғақтарын сақтауға қою туралы өтінішхат беруге; сұрау салуды орындаудан бас тартылған не ол бойынша үш тәулік ішінде шешім қабылданбаған жағдайда тергеу судьясы алдында, мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қоспағанда, өз мүдделерін қорғау үшін қажет кез келген мәліметтерді, құжаттарды, нәрселерді талап етіп алдыру туралы өтінішхат беруге құқығы жоқ.

Ал қорғаушының, Конституциялық Соттың пікірінше, маңызды болып табылатын мұндай құқықтары бар.

Атап көрсетілген сәйкессіздік адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға конституциялық құқығының ықтимал бұзылуына жағдайлар жасайды, өйткені қорғаушы қызметінен бас тартқан күдікті сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында бұл құқықтарды пайдалана алмайды.

Конституциялық Сот қылмыстық процестің құқықтық табиғаты мен жалпы қағидаттары ескеріле отырып, күдікті мен қорғаушысының құқықтарындағы айырмашылықтар ақылға қонымды және негізделген сипатқа ие болуға тиіс, құқықтық реттеудегі теңгерімсіздікке және әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын, әсіресе, күдікті өзін қорғауды дербес жүзеге асыратын және қорғаушы қызметін пайдаланбайтын жағдайда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғау құқығының бұзылуына жол бермеуге тиіс деп есептейді. Осы бөлікте ҚПК-нің 64 және 70-баптары қосымша жетілдіруді қажет етеді.

3. Конституциялық Сот күдікті мен қорғаушысының құқықтары бөлігінде ҚПК нормалары (64 және 70-баптар) кез келген басқа құқық нормалары сияқты жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті және негізделген өлшемшарттарға негізделуге тиіс екенін де атап өтеді.

Күдікті мен қорғаушысының тергеп-тексеру аяқталғанға дейін қылмыстық істің барлық материалына қолжетімділігін шектеу тергеп-тексеру мақсаттарына қол жеткізу қажеттігімен және куәларға құқыққа сыйымсыз ықпал ету не айғақтарды күні бұрын ашу арқылы тергеп-тексеруге кедергі жасау мүмкіндігін болғызбаумен түсіндіріледі. Алайда, күдіктінің өзінің айғақтары жазылған тергеу әрекеттері хаттамаларының күдікті мен қорғаушысының тергеп-тексеру барысында процестік құжаттардың көшірмесін алуы үшін қолжетімді тізбеде болмауына, Конституциялық Соттың пікірінше, қорғалу құқығын қамтамасыз ету немесе білікті заң көмегін алу тұрғысынан жеткілікті негіздеме жоқ.

Конституцияның 13-бабының 1-тармағына сәйкес әркім өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы.

Күдіктінің немесе оның қорғаушысының өздерінің қатысуымен жүргізілген процестік әрекеттер хаттамаларының көшірмелерін қылмыстық қудалау органынан алу немесе оларды өз бетінше түсіру мүмкіндігі өз құқықтарын қорғауды жүзеге асырудың және білікті заң көмегін алудың (көрсетудің) маңызды тәсілдерінің бірі деп танылуы керек. Мұндай тәсіл адвокаттың аталған процестік құжаттарда қамтылатын ақпаратты тіркеп алу құқығына толық сәйкес келеді, сондай-ақ қылмыстық процеске басқа да қатысушылар құқықтарының нақты немесе болжамды бұзылуын туғызбайды.

Осыған байланысты Конституциялық Сот қылмыстық-процестік заңнаманы осы бөлікте жетілдіру үшін тиісті шаралар қабылдау қажет деп пайымдайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 64-бабы тоғызыншы бөлігінің 17) тармағы және 70-бабы екінші бөлігінің 5) тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес қылмыстық-процестік заңнаманы одан әрі жетілдіру туралы мәселені қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Молдагалиева К.Д. – адвоката Утебекова Д.Н.,

Судебной администрации Республики Казахстан – главного консультанта правового отдела Шамишева А.А.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Комитета национальной безопасности Республики Казахстан – заместителя начальника Следственного департамента Кайназарова О.М. и старшего следователя по особо важным делам Бекишева А.К.,

Агентства Республики Казахстан по противодействию коррупции –руководителя службы досудебного расследования Сулейменова К.Т.,

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – руководителя первого следственного управления Следственного департамента Тажмаганбетова О.С.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – начальника Следственного департамента Кожаева М.Ж.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Манкешова Ш.Ж.,

Республиканской коллегии адвокатов – заместителя председателя коллегии Вранчева И.О.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Адылханова А.А.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Молдагалиева К.Д. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 17) части девятой статьи 64 и пункта 5) части второй статьи 70 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Мусина К.С. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение Молдагалиева К.Д., в котором он просит рассмотреть на соответствие пунктам 1 и 3 статьи 13, пункту 1 статьи 17, пункту 3 статьи 18, пункту 1 статьи 34 и пункту 3 статьи 39 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) пункт 17) части девятой статьи 64 и пункт 5) части второй статьи 70 УПК.

Из обращения и прилагаемых к нему документов следует, что в отношении Молдагалиева К.Д., интересы которого защищает Утебеков Д.Н., следственно-оперативной группой прокуратуры города Алматы (далее – СОГ) ведется досудебное расследование. В рамках расследования субъект обращения был допрошен в качестве подозреваемого 28 сентября, 12, 21 и 27 декабря 2022 года, 20 марта 2023 года.

Другими защитниками Молдагалиева К.Д. – адвокатами Оралбаем А. и Өтесін А. заявлены ходатайства о предоставлении копий протоколов вышеуказанных допросов. Постановлениями следователей СОГ от 30 сентября, 12, 21 и 27 декабря 2022 года, 20 апреля 2023 года в удовлетворении этих ходатайств было отказано со ссылкой на пункт 5) части второй статьи 70 УПК.

Адвокаты Оралбай А. и Өтесін А. обжаловали эти отказы в порядке статьи 106 УПК в специализированный межрайонный следственный суд города Алматы, постановлениями которого от 17 ноября и 23 декабря 2022 года, 4, 6 января и 2 мая 2023 года жалобы обоих защитников оставлены без удовлетворения. Постановлениями судебной коллегии по уголовным делам Алматинского городского суда от 25 ноября и 28 декабря 2022 года, 12 января и 16 мая 2023 года решения суда первой инстанции оставлены без изменений, а жалобы защитников – без удовлетворения.

По мнению субъекта обращения, запрет на получение копии протокола его допроса создает ему необоснованные препятствия в реализации конституционных прав на защиту своих прав и свобод, получение квалифицированной юридической помощи, ознакомление с затрагивающими его права и интересы документами и неприкосновенность личности, предусмотренных пунктами 1 и 3 статьи 13, пунктом 1 статьи 17, пунктом 3 статьи 18, пунктом 1 статьи 34 и пунктом 3 статьи 39 Конституции.

При рассмотрении вопроса о конституционности оспариваемых норм УПК применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан, утверждая себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции), гарантирует каждому право защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами и право на получение квалифицированной юридической помощи (пункты 1 и 3 статьи 13 Конституции).

В соответствии с пунктом 3 статьи 39 Конституции указанные права и свободы ни в каких случаях не подлежат ограничению.

В уголовно-процессуальном законе конституционные нормы, закрепляющие право каждого на получение квалифицированной юридической помощи, отражены в принципах уголовного процесса (статьи 26 и 27 УПК). Эти принципы предопределяют содержание других норм УПК, регламентирующих право подозреваемого на защиту и получение квалифицированной юридической помощи.

Статья 64 УПК устанавливает правовой статус подозреваемого, порядок его задержания, разъяснения его прав, допроса, информирования соответствующих лиц о задержании подозреваемого, прекращения статуса подозреваемого, а также определяет его права.

Статья 70 УПК определяет полномочия защитника в ходе досудебного производства.

Согласно пункту 17) части девятой статьи 64 УПК подозреваемый имеет право знакомиться с протоколами следственных действий, произведенных с его участием, и подавать замечания на протоколы.

Согласно пункту 5) части второй статьи 70 УПК защитник вправе с момента вступления в дело знакомиться со следующими материалами дела в отношении его подзащитного, за исключением материалов дела, содержащих данные об оперативно-розыскных и контрразведывательных мероприятиях, негласных следственных действиях: заявлением, сообщением лица о совершенном уголовном правонарушении, за исключением содержащихся в них персональных данных; рапортом о регистрации такого заявления, сообщения в едином реестре досудебного расследования, за исключением содержащихся в них персональных данных; протоколами следственных и процессуальных действий, произведенных с участием подзащитного; постановлением о применении меры пресечения и ходатайством перед судом о даче санкции на применение меры пресечения. С помощью научно-технических средств вправе снимать либо получать от лица, осуществляющего досудебное расследование, копии постановлений органа досудебного расследования в отношении его подзащитного о (об): принятии материалов досудебного расследования в производство; создании следственной, следственно-оперативной группы; установлении языка судопроизводства по уголовному делу; признании потерпевшим, за исключением содержащихся в них персональных данных; признании гражданским истцом; признании подозреваемым; квалификации деяния подозреваемого; возбуждении ходатайства о санкционировании меры пресечения; привлечении специалиста для дачи заключения; назначении судебной экспертизы; наложении ареста на имущество; прерывании сроков досудебного расследования; прекращении досудебного расследования; возобновлении прекращенного досудебного расследования; результатах рассмотрения жалоб, ходатайств стороны защиты; производстве обыска, выемки (после их завершения); производстве следственного эксперимента; получении образцов для экспертного исследования. А также с помощью научно-технических средств вправе снимать копии: заключения специалиста, эксперта, сообщения о невозможности дачи заключения в отношении его подзащитного; уведомления об окончании производства следственных действий и разъяснении права на ознакомление с материалами уголовного дела.

Правом знакомиться со всеми материалами уголовного дела, выписывать из него любые сведения в любом объеме, снимать копии с помощью научно-технических средств, за исключением сведений, составляющих государственные секреты или иную охраняемую законом тайну, и списка свидетелей обвинения, подозреваемый и защитник могут воспользоваться лишь по окончании досудебного расследования.

Конституционный Суд отмечает, что в рассматриваемом обращении какие-либо иные доводы о неконституционности оспариваемых норм статей 64 и 70 УПК, кроме запрета подозреваемому и защитнику снимать либо получать от органа, производящего досудебное расследование, копии протоколов следственных и процессуальных действий, произведенных с участием подозреваемого, не приводятся.

Из содержания указанных норм УПК следует, что подозреваемый и его защитник вправе до окончания досудебного расследования снимать или получать копии ограниченного круга процессуальных документов и решений. В их числе протоколы следственных и процессуальных действий, произведенных с участием подозреваемого, не названы. Вместе с тем пункт 17) части девятой статьи 64 и пункт 5) части второй статьи 70 УПК не содержат конкретных правовых норм, которые в прямой форме запрещали бы снятие и получение копий таких протоколов и тем самым ограничивали бы конституционные права человека и гражданина.

Оспариваемые заявителем нормы УПК, наряду с правом на снятие и получение копий процессуальных документов, закрепляют также значительный объем других прав подозреваемого и защитника в уголовном процессе. Они направлены на обеспечение посредством уголовно-процессуального закона конституционных прав человека и гражданина на защиту своих прав и свобод всеми не противоречащими закону способами и на получение квалифицированной юридической помощи (статья 13 Конституции), а также возможности ознакомиться гражданину с затрагивающими его права и интересы документами (статья 18 Конституции) и по сути носят позитивный, а не ограничивающий характер. УПК принят Парламентом Республики Казахстан в соответствии со своими полномочиями и законодательной процедурой, закрепленными статьями 61 и 62 Конституции, подписан Президентом Республики Казахстан и введен в действие.

Отсутствие в нормах статей 64 и 70 УПК указываемого заявителем права не является препятствием для осуществления защиты подозреваемого и получения им квалифицированной юридической помощи, так как в соответствии с подпунктом 4) пункта 3 статьи 33 Закона Республики Казахстан от 5 июля 2018 года "Об адвокатской деятельности и юридической помощи" (далее – Закон об адвокатской деятельности) адвокат, кроме права знакомиться с материалами, касающимися лица, обратившегося за помощью, включая процессуальные документы, следственные и судебные дела, имеет также право фиксировать содержащуюся в них информацию любым способом, не запрещенным законами Республики Казахстан. Исходя из того, что статьи 64 и 70 УПК, как это указывалось выше, не содержат норм, прямо запрещающих копирование протоколов следственных действий с участием подозреваемого, с учетом отмеченного положения Закона об адвокатской деятельности орган, осуществляющий уголовное преследование, и его должностные лица не вправе препятствовать защитнику подозреваемого фиксировать содержащуюся в них информацию путем копирования.

При изложенных обстоятельствах оспариваемые заявителем нормы УПК не ущемляют закрепленных Конституцией прав и свобод человека и гражданина.

2. Конституционный Суд отмечает, что полномочия защитника в рамках совершенствования уголовно-процессуального законодательства были значительно расширены. До 21 июня 2021 года защитник в соответствии со статьей 70 УПК имел право до окончания расследования знакомиться лишь с протоколом задержания, постановлениями о применении меры пресечения и продлении срока содержания под стражей, домашнего ареста, уведомлением о прерывании сроков по делу и протоколами следственных действий, произведенных с участием подозреваемого или самого защитника, которые предъявлялись либо должны были предъявляться подозреваемому, обвиняемому. Полномочий на снятие и получение копий процессуальных документов защитник не имел.

Тогда как подозреваемый в соответствии с пунктом 23) части девятой статьи 64 УПК имел и имеет право безотлагательно уведомляться органом, ведущим уголовный процесс, о принятии процессуальных решений, затрагивающих его права и законные интересы, за исключением вопросов, касающихся негласных следственных действий, а также получать их копии.

Асимметрия в правах подозреваемого и полномочиях защитника была в основном устранена Законом Республики Казахстан от 9 июня 2021 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам адвокатской деятельности и юридической помощи", которым в статью 70 УПК были внесены изменения, в целом признанные соответствующими Конституции нормативным постановлением Конституционного Совета Республики Казахстан от 4 июня 2021 года № 1.

В частности, пункт 5) части второй указанной статьи УПК законодательно закрепил право защитника снимать с помощью научно-технических средств либо получать от лица, осуществляющего досудебное расследование, копии постановлений органа досудебного расследования в отношении его подзащитного, а также копии заключения специалиста, эксперта, сообщения о невозможности дачи заключения в отношении его подзащитного. Кроме того, был расширен перечень материалов уголовного дела, с которыми защитник вправе знакомиться до окончания досудебного расследования.

Проведенные в ходе конституционного производства анализ и сопоставление положений статей 64 и 70 УПК выявили несогласованность некоторых их норм.

Так, у подозреваемого отсутствуют права: возражать против незаконных действий (бездействия) лица, ведущего уголовный процесс, и иных лиц, участвующих в уголовном процессе, требовать внесения этих возражений в процессуальные документы; ходатайствовать перед следственным судьей о депонировании показаний свидетеля и потерпевшего; ходатайствовать перед следственным судьей об истребовании любых сведений, документов, предметов, необходимых для защиты своих интересов, за исключением сведений, составляющих государственные секреты, в случаях отказа в исполнении запроса либо непринятия решения по нему в течение трех суток.

Тогда как защитник обладает такими правами, являющимися, по мнению Конституционного Суда, значимыми.

Отмеченная несогласованность создает условия для возможного нарушения конституционного права человека и гражданина на защиту своих прав и свобод, так как подозреваемый, отказавшийся от услуг защитника, в ходе досудебного расследования не сможет воспользоваться этими правами.

Конституционный Суд считает, что с учетом правовой природы и общих принципов уголовного процесса различия в правах у подозреваемого и его защитника должны иметь разумный и обоснованный характер, не допускать дисбаланса в правовом регулировании и нарушения права каждого на защиту своих прав и свобод всеми не противоречащими закону способами, особенно в случае, если подозреваемый самостоятельно осуществляет свою защиту и не пользуется услугами защитника. В этой части статьи 64 и 70 УПК нуждаются в дополнительном совершенствовании.

3. Конституционный Суд также отмечает, что нормы УПК (статьи 64 и 70) в части прав подозреваемого и его защитника, как и любые другие нормы права, должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных и обоснованных критериях, исключающих возможность их произвольной интерпретации.

Ограничение доступа подозреваемого и защитника ко всем материалам уголовного дела до окончания расследования объяснимо с точки зрения необходимости достижения целей расследования и исключения возможности препятствовать ему путем оказания неправомерного воздействия на свидетелей либо преждевременного раскрытия улик. Однако отсутствие протоколов следственных действий, содержащих изложение собственных показаний подозреваемого, в перечне доступных для копирования подозреваемым и его защитником в ходе расследования процессуальных документов, по мнению Конституционного Суда, не имеет достаточного обоснования с точки зрения обеспечения права на защиту или получение квалифицированной юридической помощи.

В соответствии с пунктом 1 статьи 13 Конституции каждый вправе защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами.

Возможность подозреваемого или его защитника получить от органа уголовного преследования или самостоятельно снять копии протоколов процессуальных действий, произведенных с их участием, следует признать одним из важных способов осуществления защиты своих прав и получения (оказания) квалифицированной юридической помощи. Такой способ в полной мере соответствует праву адвоката фиксировать информацию, содержащуюся в указанных процессуальных документах, а также не порождает фактического или предполагаемого нарушения прав других участников уголовного процесса.

В связи с этим Конституционный Суд полагает необходимым принять соответствующие меры для совершенствования уголовно-процессуального законодательства в этой части.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать пункт 17) части девятой статьи 64 и пункт 5) части второй статьи 70 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан соответствующими Конституции Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о дальнейшем совершенствовании уголовно-процессуального законодательства в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан