ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі И.В. Козловскийдің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті төрағасының орынбасары М.А. Аюбаевтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Ш.Ж. Манкешовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты А.Ы. Османовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – Құқықтық бөлімнің бас консультанты А.А. Шамишевтің,

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі – басшы орынбасары Ж.К. Бакашбаевтың,

сарапшылар – заң ғылымдарының докторы, профессор А.Б. Скаковтың және заң ғылымдарының докторы, профессор К.Х. Рахимбердиннің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында И.В. Козловскийдің 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 72-бабы сегізінші бөлігі 1) тармағының Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е.Ә. Оңғарбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚК-нің 72-бабы сегізінші бөлігі 1) тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Қарағанды облыстық сотының 2003 жылғы 30 қыркүйектегі үкімімен өтініш субъектісі 1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде (бұдан әрі – 1997 жылғы 16 шілдедегі ҚК) көзделген бірқатар ауыр және аса ауыр қылмыстар жасауда кінәлі деп танылып, оған мүлкі тәркілене отырып, өлім жазасы түрінде жаза тағайындалған.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының 2004 жылғы 14 қаңтардағы қаулысымен өтініш субъектісіне және басқа да бірқатар адамдарға қатысты сот үкімі өзгертілген. Қылмыстар жиынтығы бойынша жаза тағайындау бөлігінде сот үкімі өзгеріссіз қалдырылған.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 6 желтоқсандағы № 481 Жарлығымен өтініш берушіге кешірім жасалған: өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айыруға ауыстырылған.

ҚК-нің 72-бабы сегізінші бөлігінің 1) тармағына сәйкес жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату өлім жазасы түріндегі жазасы кешірім жасау тәртібімен не өлім жазасын жоятын заңның қолданылуына байланысты бас бостандығынан айыруға ауыстырылған адамдарға қолданылмайды.

Өтініш субъектісі өзі дау айтып отырған ҚК нормасы Конституцияға қайшы келеді, өйткені ол сот тағайындаған өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жатқан және тағайындалған жазасының жиырма бес жылын өтегеннен кейін шартты түрде мерзімінен бұрын босату құқығы бар адамдармен салыстырғанда өзін тең емес жағдайға қояды деп есептейді.

Өтініш субъектісі дау айтып отырған ҚК нормасының конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы деп адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары танылады (Негізгі Заңның 1-бабының 1-тармағы).

Конституцияның 15-бабының 1-тармағында әркімнің өмір сүруге құқығы бар деп бекітілген. Конституцияның бұл ережесі адам құқықтары саласындағы негізгі халықаралық құжаттармен (Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10 желтоқсандағы 217 А (III) резолюциясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (Нью-Йорк, 1966 жылғы 16 желтоқсан) және басқалар) үйлеседі.

Өмір сүру құқығы адамның етене әрі іргелі құқықтарына жатады, оларды қамтамасыз ету және қорғау құқықтық мемлекеттің міндеті болып табылады.

Әркімнің өмір сүруге конституциялық құқығы ешбір жағдайда шектелмеуге тиіс (Негізгі Заңның 15-бабы, 39-бабының 3-тармағы).

Қылмыстық саясатты іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы халықаралық құқық нормалары мен ізгілік қағидатын ескере отырып, өлім жазасын кезең-кезеңімен жоюды жүзеге асырды.

Мемлекеттің мұндай эволюциялық шешімінің алдында мынадай бірқатар шаралар жүргізілді:

1) алғаш рет заңнамалық деңгейде өмір бойына бас бостандығынан айыру туралы норма енгізілген 1997 жылғы 16 шілдедегі ҚК қабылданды;

2) Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 желтоқсандағы № 1251 Жарлығымен (Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 9 ақпандағы № 126 Жарлығымен күші жойылды) өлім жазасын орындауға мерзімсіз мораторий енгізілді және оған балама ретінде өмір бойына бас бостандығынан айыру белгіленді;

3) "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңында Конституцияның 15-бабының 2-тармағы жаңа редакцияда жазылып, бейбіт уақытта өлім жазасының қолданылуын едәуір дәрежеде шектеді: "2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар";

4) жаңа 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданды, ол үкім шығарылған адамға кешірім жасау туралы өтінішхатпен жүгіну құқығын бере отырып, өлім жазасының қолданылу аясын тарылту және оны адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін ғана тағайындау бағытын сақтап қалды. Өлім жазасының кешірім жасау тәртібімен өмір бойына бас бостандығынан айыруға немесе белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылуы мүмкін болды;

5) өлім жазасының күшін жоюға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге екінші Факультативтік Хаттама (бұдан әрі – Факультативтік Хаттама) 2021 жылғы 2 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланды, онда "Факультативтік Хаттамаға қатысушы мемлекеттің юрисдикциясындағы бірде-бір адам өлім жазасына ұшырамайды. Әрбір қатысушы мемлекет өз юрисдикциясы шеңберінде өлім жазасының күшін жою үшін барлық қажетті шараларды қабылдайды" (1-бап) деп көрсетілген;

6) қылмыстық заңнаманы Факультативтік Хаттамаға сәйкес келтіру мақсатында "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өлім жазасын жою мәселесі бойынша өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы" 2021 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен өлім жазасы туралы нормалар ҚК-ден алып тасталды;

7) "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2022 жылғы 8 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау арқылы (2022 жылғы 5 маусымдағы республикалық референдумда қабылданды) өлім жазасына конституциялық тыйым салу белгіленіп, өлім жазасынан бас тарту қағидаты бекітілді: "Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасына тыйым салынады" (15-баптың 2-тармағы).

2. Конституцияның 39-бабының 1-тармағында "адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін" деп белгіленеді.

Бұған дейін Конституциялық Сот адамның құқықтары мен бостандықтарын кез келген заңнамалық шектеу заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, пропорционалдылық және мөлшерлестік талаптарына сай келуге тиіс деп атап өткен болатын (2023 жылғы 26 желтоқсандағы № 38-НҚ нормативтік қаулы).

ҚК-нің 3-бөлімінде жаза жүйесі мен түрлері белгіленеді. ҚК-нің 39-бабында "1. Жаза дегеніміз – сот үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол осы адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодексте көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады.

2. Жаза әлеуметтік әдiлеттiлiктi қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді" деп айқындалады.

Негізгі Заңның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламенті аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы. Бұл өкілеттіктерге қылмыстық құқық бұзушылық түрлерін, іс-әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығын олардың қоғамға қауіптілігі тұрғысынан және елдегі криминогендік ахуалға қарай, қылмыстардың санаттарын, жазаларды орындау тәртібін, оның ішінде қажетті жағдайлар туындаған кезде олардан босату тәртібін айқындау кіреді.

Қазіргі уақытта негізгі жаза түрлерінің арасында бас бостандығынан айыру ең қатаң жаза болып табылады, ол қылмыстық заңға сәйкес белгілі бір мерзімге не мерзімсіз (өмір бойына бас бостандығынан айыру) тағайындалуы мүмкін.

Өмір бойына бас бостандығынан айыру туралы нормалар "Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін күшіне енгізу туралы" 1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады. Сот практикасы үшін мұндай жазаның практикалық маңызы болды, өйткені сотталғандардың жеке басының қоғамға қауіптілік деңгейін ескере отырып, оны дараландыру: кейбір сотталғандарға – өлім жазасын, ал басқаларына өмір бойына бас бостандығынан айыруды қолдану мүмкіндігін көрсетті.

Қазіргі жағдайларда қылмыстық заңнамадағы өзгерістер және қылмыстық саясат саласындағы үрдістер өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі жаза белгіленген қылмыс құрамдарының кеңейтілгенін көрсетеді.

Егер бастапқыда өмір бойына бас бостандығынан айыру өлім жазасына балама ретінде ғана бекітілген болса, кейіннен оның құқықтық табиғаты айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Ол аса ауыр қылмыстар үшін, оның ішінде бұрын өлім жазасы түрінде жаза тағайындалған қылмыстар үшін дербес тағайындалуы мүмкін.

2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің (бұдан әрі – ҚАК) 139 және 140-баптарының нормаларына сәйкес өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар, сондай-ақ өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен немесе өлім жазасын жоятын заңның қолданылуына байланысты өмір бойына бас бостандығынан айыруға ауыстырылған сотталғандар төтенше қауіпсіз мекемелерде бірдей жағдайларда жазасын өтейді.

3. Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату институты қылмыстық құқықтың жекелеген қағидаттарын іске асыруға бағытталған және бұл ҚК-нің 5-бөлімінде көзделген. Жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату ҚК-нің 72-бабына сәйкес жазадан босатудың бір түрі болып табылады.

Жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату институтына жүргізілген құқықтық талдау оның сотталған адам белгіленген мерзімнің бір бөлігін өтеген және басқа да жағдайлар болған кезде оны мерзімінен бұрын босату мүмкіндігін беріп қана қоймай, ҚК-нің 72-бабы жетінші бөлігінің 1), 2) және 3) тармақтарында көзделген жағдайларда оның күшін жоюдың заңнамалық мүмкіндігін де көздейтінін растайды.

ҚК-нің 72-бабының сегізінші бөлігінде шартты түрде мерзімінен бұрын босату қолданылмайтын адамдардың санаттары айқындалады.

Шартты түрде мерзімінен бұрын босату құқығын белгілеу немесе шектеу Конституцияның 39-бабының талаптары мен басқа да нормалары сақтала отырып, Қазақстан Республикасы Парламентінің Негізгі Заңның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасында бекітілген өкілеттігі шеңберінде жүзеге асырылады.

Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 10 қаңтардағы № 2 нормативтік қаулысында атап өткендей, заңдар және өзге де нормативтік құқықтық актілер, егер олар Республика Конституциясына сәйкес келсе, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығының құрамдас бөлігі болып табылады (Негізгі Заңның 4-бабының 1-тармағы). Парламент Қазақстан Республикасының ең жоғары өкілді органы ретінде заң шығару билігін жүзеге асыру кезінде осы конституциялық талаптың сақталуын қамтамасыз етуге тиіс. Нормативтік құқықтық актінің қолданылуының конституциялық-құқықтық негіздері тоқтатылған жағдайда, мұндай актінің заңдық күші айқындалуға тиіс.

Конституциялық Соттың осы құқықтық ұстанымдары жалпы тиісті нормативтік құқықтық актілерге ғана емес, олардың жекелеген құқықтық нормаларына да қолданылады.

4. ҚК-нің 72-бабында, 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 476-бабында және ҚАК-тің 162-бабында сот билігі органы ретінде соттың шартты түрде мерзімінен бұрын босату мәселелерін шешу өкілеттігі айқындалған. Мұндай мәселені қарау кезінде сот ҚК-нің 72-бабында белгіленген жағдайларды негізге алады.

Шартты түрде мерзімінен бұрын босату мәселесін қарау үшін сотқа өтінішхат беру құқығын іске асырудың құқықтық тетігі ҚАК-тің 162-бабының нормаларымен регламенттелген. Осындай өтінішхаттарды қарай отырып, сот сотталған адамды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға немесе одан бас тартуға құқылы.

ҚК-нің 72-бабының екінші бөлігіне сәйкес бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған адамға жазасының қалған өтелмеген бөлігінде сот пробациялық бақылауды белгілейді. Конституциялық Сот конституциялық іс жүргізу барысында аталған нормадағы жекелеген олқылықтарды анықтады. Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға қатысты шартты түрде мерзімінен бұрын босату қолданылған кезде пробациялық бақылау мерзімі заңнамалық тұрғыда белгіленбеген.

5. Қазіргі жағдайда ҚК-нің 72-бабы сегізінші бөлігінің 1) тармағында көрсетілген адамдарға шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдануға шектеуді белгілеу жазаның мұндай түрінің болмауымен байланысты. Конституцияның 15-бабында өлім жазасын қолдануға тыйым салу белгіленген, ал Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасынан бұл жөніндегі нормалар алып тасталған. Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандардың белгілі бір бөлігі үшін ҚК-де мұндай шектеуді одан әрі сақтау Конституцияның осы нормасына сәйкес келмейді, сондықтан қаралып отырған тармақ конституциялық емес деп танылуға жатады.

Конституциялық Сот сотталғандарға шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдану мәселесі соттың құзыретіне жататынын атап өтеді. Тиісті өтінішхаттарды қараған кезде соттар әрбір сотталған адамға жеке-дара көзқарасты, оның мінез-құлқына тиісінше баға беруді және ҚК, ҚПК және ҚАК нормаларында көзделген талаптар мен шарттардың мүлтіксіз сақталуын қамтамасыз етуге тиіс. Сонымен бірге, мұндай мүмкіндіктің берілуі өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталған адамды шартсыз босатуды білдірмейді, бірақ сот сотталған адамның түзелгенін таныған және қылмыстық жазалаудың басқа да мақсаттарына қол жеткізілген жағдайда ғана, сондай-ақ заңда тікелей белгіленген шарттардың орындалу нәтижелері ескеріле отырып қолданылады.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 2 және 3-тармақтарын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 3-тармағын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 72-бабы сегізінші бөлігінің 1) тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын енгізсін.

Қолданылған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Козловского И.В.,

представителей:

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – заместителя председателя Комитета уголовно-исполнительной системы Аюбаева М.А.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Манкешова Ш.Ж.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Османова А.Ы.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Судебной администрации Республики Казахстан – главного консультанта правового отдела Шамишева А.А.,

Национального центра по правам человека – заместителя руководителя Бакашбаева Ж.К.,

экспертов – доктора юридических наук, профессора Скакова А.Б. и доктора юридических наук, профессора Рахимбердина К.Х.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Козловского И.В. о проверке на соответствие статье 14 Конституции Республики Казахстан пункта 1) части восьмой статьи 72 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года (далее – УК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Онгарбаева Е.А. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее –Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) пункта 1) части восьмой статьи 72 УК.

Приговором Карагандинского областного суда от 30 сентября 2003 года субъект обращения был признан виновным в совершении ряда тяжких и особо тяжких преступлений, предусмотренных Уголовным кодексом Республики Казахстан от 16 июля 1997 года (далее – УК от 16 июля 1997 года), и ему было назначено наказание в виде смертной казни с конфискацией имущества.

Постановлением судебной коллегии по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан от 14 января 2004 года приговор суда в отношении субъекта обращения и ряда других лиц был изменен. В части назначения наказания по совокупности преступлений приговор суда оставлен без изменений.

Указом Президента Республики Казахстан от 6 декабря 2007 года № 481 заявитель был помилован: смертная казнь была заменена пожизненным лишением свободы.

Согласно пункту 1) части восьмой статьи 72 УК условно-досрочное освобождение от отбывания наказания не применяется к лицам, которым наказание в виде смертной казни заменено лишением свободы в порядке помилования либо в связи с применением закона, отменяющего смертную казнь.

Субъект обращения считает, что оспариваемая им норма УК противоречит Конституции, поскольку ставит его в неравное положение по сравнению с лицами, отбывающими назначенное судом наказание в виде пожизненного лишения свободы и имеющими право на условно-досрочное освобождение по истечении двадцати пяти лет отбытия назначенного наказания.

При проверке конституционности оспариваемой субъектом обращения нормы УК применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Высшими ценностями Республики Казахстан признаются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Основного Закона).

В пункте 1 статьи 15 Конституции закреплено, что каждый имеет право на жизнь. Данное положение Конституции корреспондируется с основополагающими международными документами в области прав человека (Всеобщая декларация прав человека, принятая резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 10 декабря 1948 года, Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 года), ратифицированный Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, и другие).

Право на жизнь относится к естественным, фундаментальным правам человека, обеспечение и охрана которых является обязанностью правового государства.

Конституционное право каждого на жизнь не подлежит ограничениям ни в каких случаях (статья 15, пункт 3 статьи 39 Основного Закона).

В рамках реализации уголовной политики Республика Казахстан осуществила поэтапную отмену смертной казни с учетом норм международного права и принципа гуманизма.

Такому эволюционному решению государства предшествовал ряд мер:

1) принятие УК от 16 июля 1997 года, в котором впервые на законодательном уровне была заложена норма о пожизненном лишении свободы;

2) введение Указом Президента Республики Казахстан от 17 декабря 2003 года № 1251 (утратил силу Указом Президента Республики Казахстан от 9 февраля 2023 года № 126) бессрочного моратория на исполнение смертной казни и установление в качестве ее альтернативы пожизненного лишения свободы;

3) изложение Законом Республики Казахстан от 21 мая 2007 года "О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан" пункта 2 статьи 15 Конституции в новой редакции, в значительной степени ограничившего применение смертной казни в мирное время: "2. Никто не вправе произвольно лишать человека жизни. Смертная казнь устанавливается законом как исключительная мера наказания за террористические преступления, сопряженные с гибелью людей, а также за особо тяжкие преступления, совершенные в военное время, с предоставлением приговоренному права ходатайствовать о помиловании";

4) принятие нового Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года, сохранившего курс на сужение сферы применения смертной казни и назначение ее только за террористические преступления, сопряженные с гибелью людей, а также за особо тяжкие преступления, совершенные в военное время, с предоставлением приговоренному права ходатайствовать о помиловании. Смертная казнь могла быть заменена в порядке помилования пожизненным лишением свободы или лишением свободы на определенный срок;

5) ратификация Законом Республики Казахстан от 2 января 2021 года второго Факультативного протокола к Международному пакту о гражданских и политических правах, направленного на отмену смертной казни (далее – Факультативный протокол), где указано, что "ни одно лицо, находящееся под юрисдикцией государства-участника Факультативного протокола, не подвергается смертной казни. Каждое государство-участник принимает все необходимые меры для отмены смертной казни в рамках своей юрисдикции" (статья 1);

6) исключение из УК норм о смертной казни Законом Республики Казахстан от 29 декабря 2021 года "О внесении изменений и дополнения в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросу отмены смертной казни" в целях приведения уголовного законодательства в соответствие с Факультативным протоколом;

7) установление конституционного запрета на смертную казнь с принятием Закона Республики Казахстан от 8 июня 2022 года "О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан" (принят на республиканском референдуме 5 июня 2022 года), закрепившего принцип отказа от смертной казни: "Никто не вправе произвольно лишать человека жизни. Смертная казнь запрещается" (пункт 2 статьи 15).

2. Пункт 1 статьи 39 Конституции устанавливает, что "права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения".

Конституционный Суд ранее отмечал, что любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности (нормативное постановление от 26 декабря 2023 года № 38-НП).

Раздел 3 УК устанавливает систему и виды наказаний. Статья 39 УК определяет: "1. Наказание есть мера государственного принуждения, назначаемая по приговору суда. Наказание применяется к лицу, признанному виновным в совершении уголовного правонарушения, и заключается в предусмотренном настоящим Кодексом лишении или ограничении прав и свобод этого лица.

2. Наказание применяется в целях восстановления социальной справедливости, а также исправления осужденного и предупреждения совершения новых уголовных правонарушений как осужденным, так и другими лицами. Наказание не имеет своей целью причинение физических страданий или унижение человеческого достоинства".

Согласно подпункту 1) пункта 3 статьи 61 Основного Закона Парламент Республики Казахстан вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц. Данные полномочия включают определение видов уголовных правонарушений, преступности и наказуемости деяний исходя из степени их общественной опасности и криминогенной ситуации в стране, категорий преступлений, порядка исполнения наказаний, в том числе освобождения от них при наступлении необходимых условий.

В настоящее время среди основных видов наказания самым суровым является лишение свободы, которое согласно уголовному закону может быть назначено на определенный срок либо бессрочно (пожизненное лишение свободы).

Нормы о пожизненном лишении свободы действуют с 1 января 2004 года согласно статье 4 Закона Республики Казахстан от 16 июля 1997 года "О введении в действие Уголовного кодекса Республики Казахстан". Для судебной практики такое наказание имело практическое значение, поскольку указывало на возможность его индивидуализации с учетом уровня общественной опасности личности осужденных: применять к одним смертную казнь, а к другим – пожизненное лишение свободы.

В современных условиях изменения в уголовном законодательстве и тенденции в сфере уголовной политики свидетельствуют о расширении составов преступлений, за которые установлено наказание в виде пожизненного лишения свободы.

Если первоначально пожизненное лишение свободы было закреплено только как альтернатива смертной казни, то в последующем его правовая природа подверглась существенным изменениям. Оно может назначаться самостоятельно за особо тяжкие преступления, в том числе за те, по которым ранее назначалось наказание в виде смертной казни.

В соответствии с нормами статей 139 и 140 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан от 5 июля 2014 года (далее – УИК) осужденные к пожизненному лишению свободы, а также осужденные, которым смертная казнь заменена пожизненным лишением свободы в порядке помилования или в связи с применением закона, отменяющего смертную казнь, отбывают наказания в одинаковых условиях в учреждении чрезвычайной безопасности.

3. Институт освобождения от уголовной ответственности и наказания нацелен на реализацию отдельных принципов уголовного права и предусмотрен в разделе 5 УК. Одним из видов освобождения от наказания согласно статье 72 УК является условно-досрочное освобождение от отбывания наказания.

Правовой анализ института условно-досрочного освобождения от отбывания наказания свидетельствует, что он не только предоставляет возможность досрочного освобождения осужденного при отбытии им части установленного срока и наличии других условий, но и предполагает законодательную возможность его отмены в случаях, предусмотренных пунктами 1), 2) и 3) части седьмой статьи 72 УК.

Часть восьмая статьи 72 УК определяет категории лиц, к которым условно-досрочное освобождение не применяется.

Установление или ограничение права на условно-досрочное освобождение осуществляется в рамках полномочий Парламента Республики Казахстан, закрепленных в подпункте 1) пункта 3 статьи 61 Основного Закона, с соблюдением требований статьи 39 и других норм Конституции.

Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 10 января 2023 года № 2 отмечал, что законы и иные нормативные правовые акты являются составной частью действующего права Республики Казахстан, если они соответствуют Конституции Республики (пункт 1 статьи 4 Основного Закона). Парламент как высший представительный орган Республики Казахстан при осуществлении законодательной власти должен обеспечить соблюдение данного конституционного требования. В случае, когда прекращаются конституционно-правовые основания для существования нормативного правового акта, должна быть определена юридическая сила такого акта.

Данные правовые позиции Конституционного Суда распространяются не только на соответствующие нормативные правовые акты в целом, но и на их отдельные правовые нормы.

4. Статьей 72 УК, статьей 476 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК) и статьей 162 УИК определено полномочие суда как органа судебной власти разрешать вопросы условно-досрочного освобождения. При рассмотрении такого вопроса суд исходит из условий, установленных статьей 72 УК.

Правовой механизм реализации права подачи ходатайства в суд для рассмотрения вопроса об условно-досрочном освобождении регламентирован нормами статьи 162 УИК. Рассматривая подобные ходатайства, суд вправе условно-досрочно освободить осужденного или отказать ему в этом.

Согласно части второй статьи 72 УК за лицом, освобожденным условно-досрочно от отбывания наказания в виде лишения свободы, в течение оставшейся неотбытой части наказания судом устанавливается пробационный контроль. В ходе конституционного производства Конституционным Судом выявлены отдельные пробелы в указанной норме. При применении условно-досрочного освобождения в отношении лиц, осужденных к пожизненному лишению свободы, законодательно не установлен срок пробационного контроля.

5. Установление ограничения на применение условно-досрочного освобождения для лиц, указанных в пункте 1) части восьмой статьи 72 УК, в нынешней ситуации связано с несуществующим видом наказания. Статьей 15 Конституции установлен запрет на применение смертной казни, а в уголовном и уголовно-исполнительном законодательстве Республики Казахстан исключены нормы о ней. Дальнейшее сохранение такого ограничения в УК для определенной части осужденных к пожизненному лишению свободы не согласуется с этой нормой Конституции и поэтому рассматриваемый пункт подлежит признанию неконституционным.

Конституционный Суд отмечает, что вопрос о применении условно-досрочного освобождения к осужденным относится к компетенции суда. При рассмотрении соответствующих ходатайств суды должны обеспечить индивидуальный подход к каждому осужденному, надлежащую оценку его поведения и неукоснительное соблюдение требований и условий, предусмотренных нормами УК, УПК и УИК. Вместе с тем предоставление такой возможности не означает безусловное освобождение осужденного к пожизненному лишению свободы, а применимо только в случае признания судом исправления осужденного и достижения других целей уголовного наказания, а также с учетом результатов выполнения прямо установленных законом условий.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктами 2 и 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 63, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать пункт 1) части восьмой статьи 72 Уголовного кодекса Республики Казахстан не соответствующим Конституции Республики Казахстан.

2. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона о внесении изменений и дополнений в Уголовный кодекс Республики Казахстан в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

анықтады:

қаулы етеді:

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 1) части восьмой статьи 72 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН