Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді одан әрі дамыту тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 13 тамыздағы № 362 Жарлығы.

Қазақстан Республикасының

Президенті мен Үкіметі актілерінің

жинағында жариялануға тиіс

Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді одан әрі дамыту мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді одан әрі дамыту тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі өз жұмысында осы Тұжырымдаманы басшылыққа алсын.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі өз шешімдерін осы Жарлыққа сәйкес келтірсін.

4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті	Н. Назарбаев

Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 13 тамыздағы № 362 Жарлығымен МАҚҰЛДАНҒАН

Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын
(рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және
коллекторлық агенттіктерді одан әрі дамыту
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

Астана, 2012 жылғы

Мазмұны

1. Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттары (рейтингтік

агенттіктер, кредиттік бюролар) мен коллекторлық агенттіктерді

дамуын пайымдау

Кіріспе

Ағымдағы жағдайды талдау

Мақсаты мен міндеттері

Орындау кезеңдері мен күтілетін нәтижелері

2. Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын

(рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық

агенттіктерді дамытудың негізгі кағидаттары мен жалпы тәсілдері

3. Тұжырымдаманың іске асырылуы көзделіп отырған нормативтік құқықтық

актілердің тізбесі

1. Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттары
(рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар) мен коллекторлық
агенттіктерді дамуын пайымдау
Кіріспе

Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді одан әрі дамыту тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) ұлттық рейтингтік агенттіктердің, кредиттік бюролар мен коллекторлық агенттіктердің қызметін жақсарту, сондай-ақ экономикалық тәуекелдерді басқарудың жалпы жүйесіне осы институттар қызметінің оң ықпал етуіне қол жеткізу мақсатында әзірленді.

Тұжырымдама Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының негізгі ережелеріне сай келеді және қаржы нарығының субъектілері көрсететін қызметтер спектрін кеңейтуге ықпал ететін, инвесторлар мен қаржы қызметтерін тұтынушылардың сенімін арттыратын болады.

Тұжырымдаманы әзірлеу кезінде тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді дамыту саласындағы қазіргі халықаралық тәжірибе де ескерілді.

Осы Тұжырымдама тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді дамытудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру мен іске асыру тәсілдерінің бірлігін, сондай-ақ осы саланы реттейтін нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру үшін әдіснамалық негізді қамтамасыз етуді көздейді.

Тұжырымдама тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және коллекторлық агенттіктерді дамытудың негізгі мақсаттарын, міндеттерін, бағыттары мен күтілетін нәтижелерін айқындайды.

Ағымдағы жағдайды талдау

Жаһандық ауқымдағы дағдарыстық құбылыстар экономикалық тәуекелдерді басқару саласындағы бұған дейін болған тәсілдің жеткілікті түрде тиімді болмағанын және фрагментарлықпен, жүйеліліктің болмауымен, ал кейде аса субъективтілікпен сипатталғанын көрсетті. Әлемдік экономиканың дамуындағы белгісіздіктің үстем болуы тәуекелдерді бағалау институттарының дамыған және кең ауқымды желісі болуының аса қажет екендігін тағы да көрсетті.

Әлемдік экономикалық және ақпараттық кеңістікке кең ауқымда кіріктірілген және әлемдік капитал нарығына еркін қол жеткізуге және экономикаға шетел капиталын тартуға мұқтаж Қазақстан Республикасы тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын дамыту саласындағы озық халықаралық тәжірибе мен стандарттардың барлық аспектілеріне сәйкес болуға ұмтылуы тиіс.

Қазақстан Республикасындағы экономикалық тәуекелдерді басқаруды түсінуге қатысты жүйелік тәсілді қолданған кезде осы саладағы субъектілердің мынадай институционалдық жіктелуі анықталды:

1-санат. Тәуекелдерді бағалау үшін пайдалы деректер көзі (мемлекеттік және жеке деректер базаларындағы, оның ішінде банктердегі, кредиттік және басқа да қаржы ұйымдарындағы ақпарат).

2-санат. Ақпаратты өңдейтін және жүйелейтін, сондай-ақ ақпараттық сипаттағы қызметтерді көрсететін институттар (рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар, статистикалық және талдамалық ақпарат ұсынатын ұйымдар).

3-санат. Ақпаратты мемлекеттік және мемлекеттік емес реттеу (өзін-өзі реттеу) мақсатында пайдаланатын ұйымдар (уәкілетті мемлекеттік органдар, өзін-өзі реттейтін ұйымдар, биржалар, өзге де заңды тұлғалар).

4-санат. Ақпаратты өз тәуекелдерін бағалау үшін пайдаланатын ұйымдар (қаржы институттары, өзге де заңды тұлғалар).

5-санат. Тәуекелдердің іске асырылуының жағымсыз салдарын жоятын ұйымдар (уәкілетті мемлекеттік органдар, соттар, коллекторлық агенттіктер, төрелік соттар (аралық соттар)).

Тәуекелдерді басқарудың қазіргі құрылымын назарға ала отырып, тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарына (рейтингтік агенттіктерге, кредиттік бюроларға) және коллекторлық агенттіктерге қатысты ағымдағы жағдайды талдау мынаны көрсетті.

Рейтингтік агенттіктер. Өткен жүзжылдықтың 20-жылдарынан бастап АҚШ-тың жетекші ақпараттық конгломераттары өз клиенттеріне бағалы қағаздарды бағалай отырып (рейтинг), жаңа қызмет түрін ұсына бастады. Бұл ретте сол замандағы рейтингтер қазір берілетін классикалық рейтингтерді тек жалпылай ғана еске салды. Рейтинг процесіндегі заманауи тәсіл АҚШ-та 1970 жылдары басымырақ қалыптасты. Рейтингтік агенттіктерге талаптар алғашқы рет әзірленген кезде Moody's Investors Services және Standard & Poor's кіргізілген таныла бастаған рейтингтік агенттіктердің тізбесі жасалды. Мұндай танылудан кейін SEC актілерінде (Securities and Exchange Commission - АҚШ бағалы қағаздар нарығын реттеу мен айналысатын орган) рейтингтік бағалаулардың болуына қойылатын талаптар жазылды. Бұдан әрі заңнамалық танылу және рейтингтердің шартты міндеттілігі бүгін де байқалып отырған түрде рейтингтіктің қызметтер көрсету нарығын дамытуға негізгі түрткі болды. Тұтастай алғанда, Moody's Investors Services және Standard & Poor's абыройы АҚШ реттеушісі оларды танығаннан кейін ғана жетекші рейтингтік агенттіктер ретінде қалыптасты.

Халықаралық қаржы нарығының қарқынды дамуы және оның нәтижесінде рейтингтік қызметтер көрсету нарығы жергілікті рейтингтік агенттіктердің дамуы үшін де жағдай қалыптастырды. Жергілікті агенттіктер әртүрлі уақытта Жапония (Japan Credit Rating Agency), Канада (Dominion Bond Rating Service), Австралия (Baycorp Advantage), Германия (Feri EuroRating) сияқты елдердің қаржы нарықтарына қызмет көрсету үшін құрылған. Қазір бұл агенттіктер өз қызметін өз өңірлерінен тыс жерлерде атқаруда. 2012 жылы Еуропалық одақта танылатын рейтингтік агенттіктердің тізімінде 11 елден 17 агенттік болды.

Рейтингтердің негізгі түрлері сенімділік, сапалы басқару рейтингтері, бірақ кең таралғаны - кредиттік рейтинг болып табылады. Рейтингтің осы түрі қаржы және қор нарықтарының ажырамас бөлігі болып табылады және компаниялардың, кәсіпорындардың, өңірлер мен елдердің кредит төлеу қабілеттілігі туралы тәуелсіз және объективті пікірді білдіреді.

Рейтингтік бизнестің тарихи дамуы қор нарығының пайда болуымен тығыз байланысты. Инвесторлар мен халықтың әртүрлі топтары үшін қаржы құралдары түрлерінің өсуі мен қолжетімділігінің артуына қарай тәуекелдерді тәуелсіз, кәсіптік және объективті бағалау қажеттігі пайда болды. Басқа сөзбен айтқанда, табыс алу мен өз жинақтарын көбейту есебімен компаниялар акцияларын және олардың облигацияларын сатып алуды қалаушы халықтың компаниялар-эмитенттердің кредит төлеу қабілеттігіне кәсіптік талдау жүргізуге, ал көп жағдайда - тиісті мағлұматтар мен білім алуға мүмкіндіктері жоқ. Штатында білікті және кәсіби талдаушылары бар рейтингтік агенттіктер оларға көмекке келеді.

Қазіргі уақытта көптеген елдерде рейтингтерді өз ұлттық шәкілі (егемен тәуекелді қоспағанда) бойынша ұсынатын жергілікті рейтингтік агенттіктер белсенді жұмыс істеуде, өйткені өз тәуекелдерін толық бағалау үшін инвесторлар түрлі деңгейдегі ақпарат көздерін пайдаланғанды жөн көреді және "жергілікті" ерекшеліктерді білудің де маңызы бар. Ішкі нарықта қаржыландырылатын жергілікті қарыз алушылар жетекші әлемдік көшбасшылардың рәсімімен салыстырғанда барынша қарапайым және арзанға түсетін рәсімге қызығушылық білдіруде. Бұдан басқа, көбінесе халықаралық агенттіктердің төмендетілген рейтингтері қазақстандық эмитенттерге қатты қысым жасайды, бұл ретте ішкі рейтингтер нарықта әлі барабар әсер ете алмайды.

Қазақстанның компаниялары 7 рейтингтік агенттіктің қызметін пайдаланады: Moody's Investors Services, Standard & Poor's, Fitch Ratings, A.M. Best, Эксперт PA Қазақстан, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының рейтингтік агенттігі (бұдан әрі - АӨҚО РА) және KzRating.

Бірінші төртеуі - шетелдік рейтингтік агенттіктер. Олардың қызметтер көрсетуін халықаралық капитал нарықтарында қаражатты тартатын компаниялар пайдаланады. Көбінесе олар ірі банктер мен ұлттық компаниялар. Осы рейтингтік агенттіктер тобының Қазақстанда қызметкерлері жоқ, жергілікті юрисдикцияға жатпайды және аса қажетті жағдайда Қазақстанға өз қызметкерлерін жолдай отырып, алыс жердегі режимде жұмысын жүзеге асырады.

Осы агенттіктердің қызметтер көрсетуіне деген сұраныс рейтинг - қаржыландыруды тарту жөніндегі мәмілелер кезінде міндетті шарт болғанда қалыптасқан халықаралық тәжірибемен айқындалған. Бұдан басқа осы агенттіктердің қызметтер көрсетуіне деген сұраныс қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу саласындағы қазақстандық заңнаманың жекелеген ережелерімен қолданылады.

Шетелдік рейтингтік агенттіктерден басқа 2008-2010 жылдары Қазақстанда үш жергілікті рейтингтік агенттік ашылды: Эксперт РА Қазақстан, АӨҚО РА және KzRating. Бұл үш агенттік бағалаулары "Қазақстандық қор биржасы" АҚ-дағы листингі мақсатында танылатын рейтингтік агенттіктер талаптарына сәйкес келеді және рейтингтік бағалауларын уәкілетті орган танитын рейтингтік агенттіктер тізбесіне қосылған.

2011 жылдың соңындағы жағдай бойынша Қазақстанда 96 компания тіркелді, оларда сол уақытта түрлі бұқаралық байланыс рейтингтері жұмыс істеген. Олардың үштен бір бөлігіне (96-дан 30-ы) үш жергілікті рейтингтік агенттік берген, 17 - Эксперт РА Қазақстан, 10 - АӨҚО РА және 3 - KzRatings. Рейтингтің ең көп таралған түрі компанияның кредит төлеу қабілеттілігі рейтингі және олардың облигацияларының сенімділігі болды.

Тәжірибе көрсетіп отырғандай, рейтингтік мәдениет Қазақстанда қарқынды дамып келеді, бірақ негізінен төменгі базаның әсері есебінен болуда. Тәуекелдердің тәуелсіз бағалауының қазіргі жүйесі нарықтың талаптарына сай еместігін мойындау керек. Бұл қаржы дағдарысы кезеңінде неғұрлым айқынырақ көрінді. 2009 жылғы 01 желтоқсандағы жағдай бойынша 25 қазақстандық компания облигациялардың 43 шығарылымы бойынша мемлекеттік емес облигацияларға қатысты дефолттар жіберді, олардың жалпы номиналды құны 273 975 млн. теңгені құрайды. Бұл ретте сол кездегі болған рейтингтік жүйе бар тәуекелдерді барабар бағалауға қабілетті болмаған. Ірі шетелдік агенттіктердің рейтингтері олардың құнының жоғары болуы себепті көп компанияларға қолжетімсіз болған, бұдан басқа бағалы қағаздар нарығы жұмысының қалыптасқан тәжірибесі де, реттеу де сол кезде қазақстандық эмитенттер үшін рейтингтің болуын талап етпеді.

2008 - 2009 жылдары дефолттарға жол берген компанияларда дағдарысқа дейіннің өзінде борыштық жүктеменің жоғары мәндері мен тиімділіктің төменгі мәндері (рентабельдігі) болды. Бұл дефолттық компанияларға тән тәуекелдің жоғары деңгейі алдын ала сәйкестендіру мүмкін болғандығын білдіреді.

Қорытындысында, реттеуші органдар корпоративтік облигациялардың эмитенттерінде рейтингтік бағалаудың болуы 2010 жылдың 01 қаңтарында күшіне енгені жөніндегі міндетті талапты енгізу қажеттігі туралы шешім қабылдаған. Осы сәттен бастап облигациялардың барлық жаңа шығарылымдары рейтингтер ала бастады, олар Қазақстандағы рейтингтік агенттіктер дамуының бастау көзі болды. Сонымен бірге, экономикадағы тәуекелдерді сәйкестендіру және басқару үшін рейтингтерді пайдалану әлеуеті толық қолдануға мүлдем келмейді.

Тәуекелдерді тәуелсіз бағалау жүйесінің проблемалары рейтингтік қызметтер көрсетудің дамуы мен олардың реттелуінің жеткіліксіз деңгейімен ғана шектелмейді. Тәуекелдерді объективті және уақтылы айқындауға, бағалауға және жоюға мүмкіндік бермейтін басқа да себептер бар. Негізгі проблема - Қазақстандағы ақпараттық ашықтық деңгейінің төмендігі. 2009 жылы Standard & Poor's рейтингтік агенттігі жүргізген соңғы зерттеудің нәтижелері 22 ірі бұқаралық қазақстандық компанияның ақпараттық ашықтығының деңгейі шамамен 44% екендігін айғақтайды. Бұл - басқа елдермен салыстырғанда біршама төмен көрсеткіш. Дамушы елдер туралы бар статистикалық деректер бойынша 2008 жылы 90 ірі ресейлік компанияның ақпараттық ашықтығының деңгейі 56%-ды, 300 ірі қытайлық компанияда - 46% құрады. Дамыған елдер ақпаратты ашудың неғұрлым жоғары деңгейін көрсетті: ақпараттық ашықтықты зерттеу көрсеткіштері 2003 жылы Ұлыбритания, Франция, Германия, АҚШ және Жапония үшін тиісінше 71%, 68%, 56%, 70% және 61% құрады.

Жоғарыда баяндалғанды түйіндей отырып, қазіргі уақытта рейтингтік агенттіктердің қызметі мынадай факторлармен күрделенген деген қорытынды жасауға болады:

1) құрылтайшыларға ең төмен талаптарды бекітуді, басшылар мен басты қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптарын, олар пайдаланатын бағалау әдіснамаларына қойылатын талаптарды қамтитын жергілікті рейтингтік агенттіктерді аккредиттеу тетігінің болмауы;

2) Қазақстан Республикасының заңнамасында рейтингтерді қолданудың кең болмауы;

3) Қазақстанның компанияларында тәуекел-менеджмент жүйелері дамуының жеткіліксіздігімен байланысты бизнесті жүргізу тәжірибесінде рейтингтерді қолдану деңгейінің төмендігі;

4) бағалар беру әдіснамасы бойынша рейтингтік агенттіктер қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету.

Кредиттік бюролар. Кредиттік бюролар, институт ретінде, қаржы нарығының инфрақұрылымына жатады және оны кредиторларға ұсына отырып қарыз алушылар туралы ақпараттық базаны қалыптастырады.

Бір жағынан, кредиттік бюролар банктерге баламалы түрде, әлеуетті қарыз алушы туралы қолда бар ақпаратты ескере отырып, өз тәуекелдерін бағалауға мүмкіндік береді. Екінші жағынан - кредит тарихы жақсы қарыз алушыларға қарыз алу жағдайы мен қолжетімділікті жеңілдетеді.

Кредиттік бюролар жауапты кредит беруді ынталандыруда маңызды элемент болып табылады. 1998 жылы Гонконг (Қытай) пен Оңтүстік Кореяда тұтынушылық кредит беру саласындағы дағдарыс уақытында, бәрін қамтитын кредиттік ақпарат жүйесі болмаған кезде, кредиттердің ойластырылмай берілуі жеке тұлғалар берешектерінің шамадан тыс болуына және кейіннен жеке банкроттар санының өсуіне алып келді. Сол уақыттан бері Гонконгте (Қытай) өткен дағдарыстың қайталану тәуекелін төмендету мақсатында бәрін қамтитын кредиттік есептілік жүйесі енгізілді.

Дағдарыс алдындағы кезеңде халықтың кредиттік бюролар жүйесімен толық қамтылмауы және Қазақстанда теріс ақпараттың болмауы (кредиттік тарих субъектісінде жүз сексен күнтізбелік күннен асқан, мерзімі өткен берешектің болуы туралы мәліметті қамтитын кредиттік тарихтың субъектісі туралы кредиттік есептің қысқаша нысаны) жағдайында кредиттерді белсенді түрде беру жеке және заңды тұлғаларға кредит берудің шамадан асып кетуіне, сонымен қатар кейіннен әлемдік қаржы дағдарысы кезінде Қазақстанның банк секторында жұмыс істемейтін қарыздардың өсуіне алып келді.

Айталық, Дүниежүзілік Банктің деректері бойынша 2006 және 2007 жылдары Қазақстан халқының (жеке кредиттік бюролардың деректер базасында кредиттік тарихы бар субъектілердің, жеке және заңды тұлғалардың саны) жеке кредиттік бюро жүйесімен қамтылуы тиісінше барлығы 5,5% және 13% пайызды құрады.

Сол уақытта 5-дәрежелі күмәнді және үмітсіз қарыздардың екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелі құрылымындағы үлесі 2008 жылғы 7%-дан 2009 жылы 38%-ға дейін өсті.

Халықаралық кредиттік ақпарат жинау тәжірибесі төрт негізгі модельмен ұсынылған:

1) жеке коммерциялық модель - кредиттік ақпаратты жинау мен ұсынуды коммерциялық негіздегі жеке кредиттік бюролар жүзеге асырады (АҚШ, Ресей);

2) аралас модель - кредиттік ақпаратты жинау мен ұсынуды мемлекеттік кредиттік тіркелімдер (МКТ) және жеке кредиттік бюролар жүзеге асырады (Еуропа елдерінің көпшілігі, Латын Америкасы елдері, Қазақстан, Түркия);

3) мемлекеттік коммерциялық емес модель - кредиттік ақпарат жинау мен ұсынуды тек МКТ жүзеге асырады (Франция);

4) мемлекеттік коммерциялық модель - кредиттік ақпарат жинау мен ұсынуды мемлекеттер меншігіндегі коммерциялық кредиттік бюролар жүзеге асырады (орталық банктер) (Шри-Ланка және Үндістан).

Әлемдік тәжірибеде қалыптасқан кредиттік ақпаратты жинау модельдерін ескере отырып, "Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 6 шілдедегі Заңына (бұдан әрі - Кредиттік бюро туралы Заң) өзгерістер енгізілді, оларға сәйкес Қазақстанда кредиттік ақпаратты жинаудың аралас моделі құрылды, ол мемлекеттің қатысуы бар коммерциялық емес кредиттік бюроны және екі лицензияланған жеке кредиттік бюроны қамтиды: "Бірінші кредиттік бюро" ЖШС және "Орта Азиялық кредиттік бюросы" ЖШС.

Жеке кредиттік бюролар қызметтер көрсетудің сапасы мен құнын, ерікті негізде жиналатын қосымша ақпаратты және қосымша қызмет түрлерін қамтамасыз ету есебінен өзара бәсекеге түсетіндігі қарастырылуда. Мемлекеттің қатысуы бар коммерциялық емес кредиттік бюро эталонды деректер базасының рөлін атқаратын болады және банктік, квазибанктік құрылымдардан стандартты кредиттік ақпарат жинайды және банк қызметін мемлекеттік реттеу мен қадағалау мақсатында пайдаланылатын болады.

Мемлекеттің қатысуы бар кредиттік бюро кредиттік бюроның деректер базасында қамтылатын кредиттік тарихтар туралы ақпараттың өзектілігі, құпиялығы, сақталуы және қорғалуымен байланысты мәселелерді шешуге бағытталатын болады.

Сондай-ақ кредиторлардың тәуекелін азайту мақсатында теріс кредиттік есептілік жүйесі енгізілді. Сондықтан кредиттік бюролар кредиторларға дебиторлық берешекті бағалауға және кредит берудің дұрыс және жауапты лимиттерін белгілеуге мүмкіндік беруде негізгі рөл атқара алады.

"Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес осы Заңда көзделген ақпаратты міндетті берушілердің басқа ақпаратты өз еркімен берушілер шарттар негізіндегі кез келген басқа тұлғалар болуы мүмкін. Сондықтан, халықаралық қаржы ұйымдары және шағын кредиттік ұйымдар барлық деңгейдегі (мемлекеттік және жеке) кредиттік бюролармен ақпараттық алмасуға қатысушылары бола алады.

Кредиттік бюролар ұсынатын ақпаратты негізгі пайдаланушылар банктер мен өзге де қаржы ұйымдары болып табылады. Соттар мен құқық қорғау органдары да заңнаманың талаптарына сәйкес кредит тарихтары туралы ақпарат алуға құқылы.

Дүниежүзілік Банктің "Бизнесті жүргізу" ("Doing Business") жыл сайынғы рейтингтік бағалауына сәйкес 2011 жылдың нәтижелері бойынша:

Қазақстанның кредиттік ақпарат индексі 4-тен 5-ке дейін өсті (индекс мемлекеттік кредиттік тізілімнен немесе жеке кредиттік бюролардан алуға болатын кредиттік ақпаратпен қамтылуына, оның көлемі мен қолжетімділігіне әсер ететін қағидалар мен тәжірибенің тиімділігін бағалайды);

жеке кредиттік бюролардың деректер базасында кредит тарихтары бар субъектілер (жеке және заңды тұлғалар) санының көрсеткіші 29,9-дан 37,6%-ға артты. Бұл ретте, АҚШ, Аргентина, Австралия, Израиль, Корея сияқты елдерде осыған ұқсас көрсеткіш 100% құрайды. Мексика, Чехия, Түркия, Литва сияқты елдерде осы көрсеткіштің мәні 60%-дан жоғары;

2012 жылғы 1 тоқсанның аяғындағы жағдай бойынша кредиттік тарихтың жалпы саны 4,63 млн. құрады, оның ішінде 4,53 млн. жеке тұлға және 95,2 мың заңды тұлға. 2005 жылдан бастап 2012 жылғы 1 тоқсан бойынша кредиттік тарихтың жылдық өсу қарқыны 14% құрайды (кредиттік тарихтардың орташа жылдық өсімі - 661 мың).

2012 жылғы 1 тоқсанның аяғына Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді халқының 52% өзінің кредиттік тарихы бар, бұл ретте осы көрсеткіш 2006 жылдың соңында 12% құрады.

Кредиттік тарих деректерінің базасы мен кредиттік бюролар қызметінің ақпаратпен қамтылу көрсеткіштерінің бірі hit rate (нәтижелі сауалдардың үлесі) көрсеткіші болып табылады. Жеке кредиттік бюроның құрылған сәтінен бастап 2006 жылы hit rate көрсеткіші 43%-дан 2012 жылдың 1 тоқсанында 79%-ға дейін өсті, бұл кредиттік тарихы бар субъектілер санының қарқынды өсуін айғақтайды.

Баяндалғанды ескере отырып, қазіргі кредиттік ақпаратты жинау жүйесінің проблемалық аспектілері:

1) кредиттік бюролардың деректер базасындағы ақпараттың дұрыстығын қамтамасыз ету;

2) ақпараты кредиттік бюролардың кредиттік есептерін кеңейту үшін қызығушылық тудыратын және кредиттік бюро клиенттері болып табылатын қаржы институттары үшін пайдалы болатын бірқатар мемлекеттік ақпараттық деректер базаларына қолжетімділіктің болмауы;

3) кредиттік тарихтарды қалыптастыру жүйесін ақпаратпен мүмкіндігінше мол қамтылуын қамтамасыз ету.

Бүгінгі күнде осы проблемалар Қазақстанда кредиттік тарих жүйесінің дамуы үшін толық мүмкіндік бере алмайды. Сондықтан, проблемалық аспектілерді "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне банк қызметін және қаржы ұйымдарын реттеу мәселелері бойынша тәуекелдерді азайту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес құрылулары көзделген мемлекеттік кредиттік бюролардың өз функцияларын іске асыруларына қарай реттеу болжануда.

Коллекторлық агенттіктер. Борыштарды қайтару, бизнестің жеке түрі ретінде, АҚШ-та 40 жыл бұрын пайда болған. Бұл ретте, борыштармен жұмыс істейтін алғашқы компаниялар сол жерлерде өткен ғасырдың 30-жылдарында пайда болған. Қазіргі кезде әр түрлі мәліметтер бойынша 5000-нан 6500-ға дейін компаниялар (мұндай агенттіктер) бар. Шет елдердегі коллекторлар қашықтықтан жұмыс істеуді қалайды, олардың басты құралы - телефон, интернет және почта.

АҚШ-тың коллекторлық компаниялары өз қызметтерінде арнайы құжатты - 1978 жылы Борышты қайтарудың адал тәжірибесі туралы қабылданған заңды (Fair Debt Collection Practices Act) басшылыққа алады. Осы заң борышкерге, оның жақындарына немесе дүние-мүлкіне зақым келтіру қауіптерін, абырой-беделін түсіру, борышкермен әңгімелескенде тіл тигізулерді және әдепсіз сөздерді қолдану, үнемі қайталанатын телефон қоңырауларын шалуды заңды емес деп таниды. Федералдық заңнан басқа, кейбір штаттарда өңірлік заңдар да бар, олар адал қайтарудың ережелерін қатаңдандыра түседі. Олар неғұрлым қатаң талаптарды немесе шектеулерді қамтуы мүмкін, сондай-ақ коллекторлық агенттіктерге өндіріп алудың тиімдігін арттыратын қосымша мүмкіндіктер береді.

Борышты өндіріп алудың еуропалық тәжірибесі американдықпен салыстырғанда кейінірек қалыптасқан, алайда олар әртүрлі. Германияда АҚШ-тағымен ұқсас заң жоқ, бірақ онда 530-дан астам мүшелерін бірлестіретін коллекторлық агенттіктерінің кәсіби қауымдастығы жұмыс істейді. Сондай-ақ коллекторлық бизнес Ұлыбританияда өте жақсы дамыған. Оның моделі американдықпен ұқсас, алайда ол қызметті либералдық құқықтық реттеумен ерекшеленеді. Борыштық бизнес Австрияда да кең таралған, онда борыштарды өндіріп алу жөніндегі қызметті федералды билік қатал лицензиялайды. Бұл елдегі өндіріп алудың ерекшелігі заңнамаға сәйкес коллекторлық агенттіктің қызметтер көрсетуін төлеу бойынша кредит беруші шығындарының бір бөлігі қарыз алушыға жүктеуі мүмкін болып табылады.

Қазақстанда коллекторлық агенттік ретінде шамамен жеті ұйым және жарғыларында борыштарды жинау және коллекторлық қызметтер көрсету жөніндегі қызмет көрсетілген заң компанияларының бірқатары белсенді қызмет етеді. Сондықтан коллекторлық қызмет ерекшелігін қазіргі уақытта түсіну қиынға соғып отыр.

Тек қана коллекторлық қызметпен айналысатын ұйымдар арасында "КСС", "ЮСБ Коллектор Казахстан" және "ФАСП" сияқты коллекторлық агенттіктерді атауға болады. Негізінен коллекторлық агенттіктер банктермен байланысты құрылымдар болып табылады немесе "ЮСБ Коллектор Казахстан", "ФАСП" коллекторлық агенттіктері сияқты Ресейдің ірі коллекторлық компанияларының мүдделерін білдіреді және дебиторлық берешекті талaп ету туралы шарттар негізінде қызмет етеді.

Қазіргі уақытта коллекторлық агенттіктердің қызметі арнайы заңнамамен реттелмейді, лицензияланбайды және оны мемлекет атынан уәкілетті органдар бақыламайды. Бірқатар коллекторлық агенттіктердің ішкі тәртіп кодекстері бар, оларды ұйым қызметкерлері борышкерлермен жұмыс істегенде ұстануы тиіс. Коллекторлық агенттіктер қызметінің оң факторы - олардың банктерді оларға тән емес берешекті жинау функциясынан босатуға, банк қызметінің имидж жақтарын жақсартуға жәрдемдесу, борышкерлермен кәсіби және барынша мұқият жұмыс істеу мүмкіндіктері, олардың тәртібіне мониторинг жүргізу, борыштарды жинау тарихын қалыптастыру болып табылады. Бұл борышты немесе оның бір бөлігін өндіріп алуға немесе банктерге борышты өндіріп алу бойынша жұмыстың келешектегі перспективасы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді, мысалы, борышты кейіннен есептен шығару және құрылатын провизияларды азайту.

Дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру жағдайында Қазақстандағы кредит беру проблемасына үлкен көңіл бөлінуі тиіс. Кредит берудің азаюының негізгі себебі банктердің несиелік портфеліндегі жұмыс істемейтін кредиттердің үлкен көлемі болып табылады. Осымен, 2010 жылдың 1 мамырында 5-санаттағы күмәнді және үмітсіз заемдардың сомасы 35,47% құрағанда, екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфелінен 5-санаттағы күмәнді және үмітсіз заемдарға жататын кредиттердің сомасы 2012 жылдың 1 мамырында 32,95% құрады. Осылайша, жағдайды едәуір жақсарту жүзеге аспады. Бұл ретте, халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай, коллекторлық агенттіктер борышты өндіріп алудың тиімді тетігі болып табылады.

Коллекторлық агенттіктер борыштың қайтарылуын қамтамасыз ету шарты бойынша іс-қимылдар жүргізу туралы тапсырма шарты, борышты сатып алу, талап ету құқығын беру, сонымен қатар оны кейіннен секьюритилендіруді жүзеге асыру бойынша жұмыс жасай алады. Өз бетінше, өз қаражаты есебінен борышкермен жұмыс істеу бойынша коллекторлық тарихты қалыптастырып, кейін оны борышты одан әрі талап ету немесе есептен шығару кезінде шешім қабылдауда тәуелсіз мәлімет көзінің пікірі ретінде пайдаланып кредит берушіге сататын коллекторлық агенттіктер жұмысының осындай нысаны да кездеседі.

Алайда кредиттік қаражатты қайтармау тәуекелімен байланысты теріс салдарды жоюдың нақты тетігі негізінен қазіргі уақытта үлкен операциялық жүктемеден тұратын және оның қатысушыларынан көп уақыт кетіруді талап ететін дәстүрлі сот жүйесінің мүмкіндіктеріне ғана негізделеді.

Кредиттік берешекті талап етумен айналысатын тәуелсіз институттар (коллекторлық агенттіктер) жеткілікті түрде ашық емес және заңнаманың арнайы нормаларымен реттелмейді.

Олардың қызметінің қалыптасқан түрде кеңеюі борышкерлер құқығының бұзылуымен байланысты, коллекторлардың заңды қызметін заңсызынан бөліп тұратын шектен асып кету тәуекелдеріне соқтыруы мүмкін.

Қазақстандағы коллекторлық қызметтің проблемалық аспектілеріне мыналар жатады:

1) коллекторлық агенттіктерді аккредиттеудің болмауы және олардың мемлекеттік реттелмеуі;

2) персоналға қойылатын біліктілік талаптарының болмауы және коллекторлық агенттіктерге бұрын қылмысты болған және қылмысты мінез-құлықты адамдардың ену қауіпі;

3) прокуратура органдары тарапынан жалпы қадағалау шеңберінде ден қою әдістерін қоспағанда, коллекторлық агенттіктер қызметкерлерінің борышкерлердің заңсыз қызметке шағымдануы кезінде тәртібін бағалау және коллекторлық агенттікке уәкілетті мемлекеттік орган тарапынан әрекет ету мүмкіндігінің болмауы;

4) қызметінің анық еместігі және кредит берушілер мен борышкерлердің заңды құқықтарының бұзылу қауіптері.

Барлық дамыған елдерде коллекторлық ұйымдар бұрыннан іскер қауымдастықтың ажырамас бөлігі болып табылады, олардың қызметтерін көптеген ұйымдар, оның ішінде қызмет процесінде қызметтер мен тауарлар үшін мерзімі өткен берешектер туындайтын банктер, сақтандыру, телекоммуникациялық және басқа ұйымдар пайдаланады.

Сонымен бірге Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 2-тармағында әркім өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарламаларының құпиялылығы сақталуына құкығы бар екендігі белгіленген.

Бұл құқықты шектеуге заңмен тікелей белгіленген тәртіпте және жағдайларда ғана рұқсат етіледі.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-бабы 1-тармағына сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.

Бұдан басқа, коллекторлық агенттіктердің мәртебесін анықтау кезінде олар қаржы нарығы инфрақұрылымының бөлігі ретінде қарастырылмау керек, себебі көптеген жағдайда коллекторлардың банктердің мерзімі өткен қарыздары бойынша жұмысын ескере отырып, коллекторлық қызмет қаржылық қызметке жатпайтынына назар аударған жөн. Бұдан басқа, коллекторлық агенттіктер азаматтық-құқықтық шарт шеңберінде берілген мерзімі өткен қарыздар, коммуналдық берешектер, сондай-ақ кез келген мерзімі өткен борыштар бойынша жұмыс істей алатындығын атап өту керек.

Коллекторлық агенттіктер қызметінің мәселесі мыналармен байланысты мәселелерді талдауды ескере отырып анықталуы тиіс:

1) коллекторлардың бірыңғай базасының болмауы (саны, ұйымдастыру-құқықтық нысаны), оны құру қажеттігі (тізілімді жүргізу);

2) жасалатын шарттар саны туралы деректердің болмауы, оның ішінде қаржы нарығы субъектілерімен жасасқан шарттар саны, тиісінше коллекторлардың қызметтер көрсетуін пайдалану көлемі, коллекторлық қызметтер көрсетуді пайдалану арқылы қарызды өтеу мен коллекторлық қызметтер көрсетуді пайдаланушыларды анықтаудың пайыздық ара қатынасы;

3) коллекторлардың іс-қимылдарына шағымдануларға, сондай-ақ коллекторлар қатысатын сот талқылаулары туралы деректердің (статистика) болмауы;

4) берешектердің коллекторлар қайтарған борыш сомаларымен арақатынасы.

Шет елдердің, атап айтқанда АҚШ тәжірибесі бойынша коллекторлық агенттік қызметкерлері жасауға тыйым салынған іс-қимылдар тізбесін, сондай-ақ қандай да бір іс-қимылдар жасаудың құқықтық негіздерін анықтау қажет.

Сондай-ақ коллекторлық агенттіктердің мемлекеттік атқарушы және құқық қорғау органдарымен ақпарат алмасу бойынша өзара іс-қимыл тетіктерін егжей-тегжейлі айқындау қажет.

Осы ережелерді іске асыру шеңберінде заңнамалық түрде коллекторлық агенттіктің ұғымын, оның мәртебесін, құрылу тәртібін, қызмет қағидаттарын, коллекторлардың міндеттері мен заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілік шараларын, сондай-ақ олардың қызметін мемлекеттік реттеу қажеттілігін "Коллекторлық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау жолымен бекіткен орынды болып табылады.

Осындай заңды іске асыру банктік мекемелердің қызметіне оң әсер етеді және борышкерлермен жұмыс бойынша соттардың жүктемесін азайтады, сондай-ақ борышкердің құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді; мерзімі өткен берешектің тәртібін, шарттарын, қағидаттары мен өндіріп алу нысанын айқындайды.

Мақсаты мен міндеттері

Осы Тұжырымдама мемлекеттік емес, тәуелсіз институттарға да, экономикалық тәуекелдерді басқару және ақпаратты тарату жүйесін реттеу мен жетілдірудің жалпы мәселелеріне де қатысты болады. Бұл ретте дағдарысты еңсерудің әлемдік тәжірибесі көрсеткендей, осы институттар мен тәуекелдерді бағалауға қатысты дәстүрлі тәсілдер әрдайым жаңғыртуды талап етеді.

Тұжырымдаманың негізгі мақсаты ұлттық рейтингті пайдалану негіздерін жетілдіру, кредиттік бюролар қызметін ақпараттың сапасын қамтамасыз ету мақсатында регламенттеу, сондай-ақ коллекторлық агенттіктер қызметінің қағидаттарын заңнамалық бекіту болып табылады.

Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер айқындалған:

1) Қазақстанда рейтингтік агенттіктер жұмысын ұйымдастыруға қойылатын ұлттық стандарттарды, қағидаттар мен талаптарды әзірлеу;

2) рейтингті кең қолдану үшін жағдайларды қалыптастыру;

3) кредиттік бюро деректері базаларындағы ақпараттың дұрыстығын қамтамасыз ету, сондай-ақ кредиттік бюродағы ақпараттың қамтылуын арттыру;

4) коллекторлық агенттіктер қызметінің салалық стандарттарын енгізу және мемлекеттік реттеу есебінен олардың қызметінің тиімділігін арттыру;

5) коллекторлық агенттіктер қызметі процесінде борышкерлер мен кредит берушілердің құқықтарын қорғау бойынша теңгерімді қамтамасыз ету.

Орындау кезеңдері мен күтілетін нәтижелері

Қойылған міндеттерге қол жеткізу нәтижесінде тәуекелдерді басқару жүйесін жақсарту есебінен экономикалық тәуекелдер азайтылады.

Тәуекелдерді басқарудағы оң өзгерістер ретінде қаржы институттары тәуекелдерін бағалау әдістемелерін жекелендіру дәрежесі жергілікті рейтингтік агенттіктердің қызметін жандандыру, кредиттік бюролардың деректер базасында қамтылған ақпараттың нақтылығын қамтамасыз ету, сондай-ақ аудиторияны қамтуды кеңейтуге байланысты күшейтілетін болады.

Жергілікті рейтингтік агенттіктер рейтингтерінің болжамдары ішкі нарықты тереңдетіп талдауға және ел ішіндегі өзгеру жағдайлары көрінісіне негізделетіні күтілуде.

Елдің қолайлы экономикалық дамуы жағдайында ұйымдастырылған нарықта айналымдағы бағалы қағаздар эмитенттерінің рейтингпен қамтылуы 2020 жылға таман 100% құрайды, оның ішінде жергілікті рейтингтік агенттіктер шамамен 50% береді деп күтілуде.

Кредиттік бюролардағы ақпараттың толықтығы мен дұрыстығын қамтамасыз ету осы сектордың одан әрі дамуына оң ықпалын тигізеді және кредиттік бюролар көрсететін қызметтердің сапасын арттырады, сондай-ақ Дүниежүзілік Банктің рейтингі бойынша "кредиттік ақпарат индексі" және "кредиттік бюроларда кредиттік тарихы бар адамдар мен ұйымдар саны" көрсеткіштерін жақсартуға ықпал етеді.

Кредиттік бюроларда кредиттік тарихы бар адамдарды мен ұйымдарды қамту 2017 жылға қарай 60%-ға жететін болады.

Қазақстан нарығында коллекторлық ұйымдардың қызметін жандандыру тәуекелдерден туындаған теріс салдарды жоюға ықпал етеді, алайда мемлекет тарапынан жіті назар бөлуді талап етеді, өйткені кредиторлық берешекті талап ету процесінде азаматтардың конституциялық құқықтары бұзылуы мүмкін.

Осыған орай, коллекторлық қызмет үшін қағидалар жинағын қабылдау кредитордың құқықтарын қорғау мен өзін-өзі басқару арасындағы шекті анықтау мақсатында қажет, бұл кредитордың мүдделеріне де, борышкерлердің мүдделеріне де оң ықпал етеді.

Нәтижесінде 2014 жылға таман "Коллекторлық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заң жобасын әзірлеу күтілуде.

Тұтастай алғанда, тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын және коллекторлық агенттіктерді дамыту 5 жыл ішінде жүзеге асырылады.

2. Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын және
коллекторлық агенттіктерді дамытудың негізгі қағидаттары мен
жалпы тәсілдері
Жалпы негізгі қағидаттар мен тәсілдер

Тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын дамытудың негізгі бірінші қағидаты аталған институттарды тәуекелдерді басқарудың жалпы жүйесінің құрамдас элементтері ретінде қарау үшін жүйелі тәсіл қағидаты болуы тиіс.

Жүйелік тәсіл тәуекелдерді басқаруды құрылымдауға, тәуекелдерді (белгілі бір жағдайды тәуекел деп тану), тәуекелдердің рейтингін анықтауға (тәуекелдердің өзін бағалау), тәуекелдер туралы ақпараттың деректер базасын мониторингтеуге және жүргізуге бағытталған тәуекелдер мен рәсімдерді бағалау жөніндегі қызметке қатысы бар институттар тізбесін айқындауға, сондай-ақ тәуекелдер туралы ақпараттың превентивтік басқарушылық шешімдер қабылдауға ықпал ету тетігін айқындауға мүмкіндік береді.

Екінші негізгі қағидат мемлекеттік және корпоративтік секторлардан, сондай-ақ барлық мүдделі тараптардан тәуелсіз болу қағидаты болып табылады.

Дағдарыстан кейінгі экономика жағдайында, тәуекелдерді басқару жүйесінің мемлекеттік емес құрамдас бөлігін күшейту аясында нарық субъектілерінің жағдайы туралы ақпараттың жеткіліксіздігі проблемаларын шешетін тәуелсіз институттардың - рейтингтік агенттіктер мен кредиттік бюролардың рөлі артады.

Мемлекеттік емес құрамдас бөлікке келетін болсақ, оның басымдылығы мемлекеттік реттеу жүктемесін және мемлекеттік бюджет шығыстарын азайту, төрешілдік дәрежесін төмендету, ақпараттық ресурстарға монополияны болдырмау және нарық қатысушыларының бастамашылық іс-қимылдарын ынталандыру қажеттігіне негізделген.

Үшінші қағидат тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттары (рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар) мен коллекторлық агенттіктер үшін шынайы ақпараттың ашықтығы мен қолжетімділігі болып табылады.

Жергілікті рейтингтік агенттіктерді дамытудың негізгіқағидаттары мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес жергілікті рейтингтік агенттіктерді дамытудың негізгі кағидаттары:

1) жергілікті рейтингтік агенттіктердің заңнамада белгіленген шектеулермен қоса (жарғылық капиталдың бес пайызынан аспайтын) институционалдық инвесторларды қоспағанда, қаржы құралдарының эмитенттері болып табылатын заңды тұлғалардың рейтингтік агенттіктерінің жарғылық капиталдарына қатысуға тыйым салуды білдіретін қаржылық құралдардың эмитеттерінен тәуелсіздігі;

2) жергілікті рейтингтік агенттіктер арасындағы бәсекелестік;

3) әлеуметтік маңызы бар ұйымдарды қоспағанда (зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары және екінші деңгейдегі банктер) рейтингтік бағалар берудің еріктілігі;

4) рейтингтік әдістемелердің негізгі қағидаттары мен тәсілдерінің ашықтығы болып табылады.

Жергілікті рейтингтік агенттіктерді дамытудың жалпы тәсілдері ретінде осы Тұжырымдамада:

1) тәртібі рейтингтік агенттіктерге, олардың жарғылық капиталының мөлшеріне қойылатын кешенді талаптарын, жетекші қызметкерлері мен басшыларына қойылатын біліктілік талаптарын, бағалау әдістемелерінің жалпы талаптарын қамтитын Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін барлық рейтингтік агенттіктерге аккредиттеу жүргізу;

2) рейтингтің кең қолданылуы үшін жағдайлар қалыптастыру көзделген.

Кредиттік бюроларды дамытудың негізгі қағидаттары
мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес кредиттік бюроларды дамытудың негізгі кағидаттары:

1) заңнамаға сәйкес кредиттік бюроның жарғылық капиталының жиырма бес пайызынан аспайтын мөлшерде ақпаратты кредиттік бюроларға міндетті жеткізушілер және алушылар болып табылатын ұйымдар үшін жеке меншік кредиттік бюроның жарғылық капиталына қатысу үлестерін шектеу;

2) кредиттік тарихтардың ақпаратын кредит қызметтерін көрсету нарығындағы жосықсыз бәсекелестік мақсатында пайдаланғаны үшін кредиттік бюролар лауазымды тұлғаларының жауапкершілігі болып табылады.

Кредиттік бюроларды дамытудың жалпы тәсілдері ретінде осы Тұжырымдамада:

1) кредиттік тарихтардың деректер базасында қамтылған ақпараттың дұрыстығын;

2) кредиттік бюролардың қызметтер көрсету түрлерін кеңейту үшін жағдай жасау, сонымен қатар кредиттік бюролардың ақпаратты кеңінен қамтуын қамтамасыз ету көзделеді.

Коллекторлық агенттіктерді дамытудың негізгі қағидаттары
мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес коллекторлық агенттіктерді дамытудың негізгі қағидаттары:

1) коллекторлық агенттіктер қызметін мемлекеттік реттеу;

2) қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқығына кепілдік беру.

Коллекторлық агенттіктерді дамытудың жалпы тәсілдері ретінде осы Тұжырымдамада:

1) коллекторлық агенттіктердің құқықтық мәртебесін заңнамалық түрде бекіту, оларды құрудың, қызметінің тәртібін, құзыретінің шегі мен жауапкершілігін заңнамалық реттеу;

2) қаржылық қызметтерді тұтынушыларды қорғау бойынша шаралар;

3) коллекторлық агенттіктердің басшы қызметкерлеріне қойылатын біліктілік талаптары;

4) коллекторлық агенттіктердің жеке сот орындаушыларымен өзара іс-қимылдарын заңнамалық түрде бекіту көзделеді.

Белгіленген міндеттерді шешудің тиімді тәсілдері мен әдістері

Осы Тұжырымдаманы іске асыру мақсатында мынадай тиімді тәсілдер мен әдістер пайдаланылады:

1) заңнама мен құқық қолдану тәжірибесінде жалпы заңдылықтар мен үрдістерді анықтау мақсатында тарихи талдау;

2) халықаралық тәжірибенің Қазақстан үшін ең нәтижелі және қолайлы үлгілерін енгізу мақсатында оң мысалдарға негізделетін салыстырмалы талдау;

3) экономикалық тәуекелдерді басқарудың жалпы жүйесінің және олардың белгіленген жүйе шеңберіндегі орны мен рөлін түсінудің құрамдас элементтері ретінде тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттарын және коллекторлық агенттіктерді түсінуге негізделетін жүйелік талдау;

4) жоғарыда аталған институттарды дамыту үшін ыңғайлы бастапқы жағдай жасау мақсатында барлық қажетті нормативтік құқықтық актілерді бір уақытта әзірлеу мен қабылдаудан тұратын кешенді тәсілдер.

3. Тұжырымдаманың іске асырылуы көзделіп отырған
нормативтік құқықтық актілердің тізбесі

Осы Тұжырымдаманың ережелерінде айқындалған міндеттер мен индикаторларды іске асыру тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттары (рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар) мен коллекторлық агенттіктердің даму саласын реттейтін заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру жолымен көзделген.

Бұл ретте, осы Тұжырымдаманы іске асырудың қазіргі құралдары:

1) Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;

2) Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі;

3) "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;

4) "Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюро және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;

5) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен мақұлданған Қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы және тәуекелдер контракциясын тәуелсіз бағалау институттары мәселелерін қозғайтын басқа да нормативтік құқықтық актілер.

О Концепции дальнейшего развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств

Указ Президента Республики Казахстан от 13 августа 2012 года № 362.

Подлежит опубликованию в

Собрании актов Президента и

Правительства Республики

Казахстан

В целях дальнейшего развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию дальнейшего развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств (далее - Концепция).

2. Правительству Республики Казахстан и Национальному Банку Республики Казахстан руководствоваться в своей работе настоящей Концепцией.

3. Правительству Республики Казахстан и Национальному Банку Республики Казахстан привести свои решения в соответствие с настоящим Указом.

4. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан	Н. Назарбаев

ОДОБРЕНА Указом Президента Республики Казахстан от 13 августа 2012 года № 362

КОНЦЕПЦИЯ
дальнейшего развития институтов независимой оценки
контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных
бюро) и коллекторских агентств
Содержание

1. Видение развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств

Введение

Анализ текущей ситуации

Цель и задачи

Периоды исполнения и ожидаемые результаты

2. Основные принципы и общие подходы развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств

3. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

1. Видение развития институтов независимой оценки
контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро)
и коллекторских агентств
Введение

Концепция дальнейшего развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств (далее — Концепция) разработана в целях улучшения деятельности национальных рейтинговых агентств, кредитных бюро и коллекторских агентств, а также достижения положительного влияния от деятельности этих институтов на общую систему управления экономическими рисками.

Концепция отвечает основным положениям Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2020 года, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 922, и будет способствовать расширению спектра предоставляемых услуг субъектами финансового рынка, улучшению доверия инвесторов и потребителей финансовых услуг.

При разработке Концепции также учтен имеющийся международный опыт в области развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств.

Настоящая Концепция призвана обеспечить единство подходов к формированию и реализации государственной политики развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств, а также методологическую основу для совершенствования нормативных правовых актов, регулирующих данную сферу.

Концепция определяет основные цели, задачи, направления и ожидаемые результаты развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств.

Анализ текущей ситуации

Кризисные явления глобального масштаба показали, что ранее существовавший подход в области управления экономическими рисками не был достаточно эффективным и характеризовался фрагментарностью, отсутствием системности, а иногда и высокой степенью субъективности. Высокая неопределенность в развитии мировой экономики еще раз показала острую потребность в наличии развитой и широкой сети институтов оценки рисков.

Республика Казахстан, широко интегрированная в мировое экономическое и информационное пространство и нуждающаяся в свободном доступе на мировой рынок капитала и привлечении иностранного капитала в экономику, должна стремиться соответствовать всем аспектам передовой международной практики и стандартам в области развития институтов независимой оценки контракции рисков.

При применении системного подхода к пониманию управления экономическими рисками в Республике Казахстан выявлена следующая институциональная классификация субъектов данной области:

Категория 1. Источники данных, полезные для оценки рисков (информация, содержащаяся в государственных и частных базах данных, в том числе в банках, кредитных и других финансовых организациях).

Категория 2. Институты, обрабатывающие и систематизирующие информацию, а также оказывающие услуги информационного характера (рейтинговые агентства, кредитные бюро, организации, представляющие статистическую и аналитическую информацию).

Категория 3. Организации, использующие информацию в целях государственного и негосударственного регулирования (саморегулирования) (уполномоченные государственные органы, саморегулируемые организации, биржи, иные юридические лица).

Категория 4. Организации, использующие информацию для оценки своих рисков (финансовые институты, иные юридические лица).

Категория 5. Организации, устраняющие негативные последствия реализации рисков (уполномоченные государственные органы, суды, коллекторские агентства, третейские суды (арбитражи).

Принимая во внимание существующую структуру управления рисками применительно к независимым институтам оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторским агентствам, анализ текущей ситуации показал следующее.

Рейтинговые агентства. Начиная с 20-х годов прошлого столетия ведущие информационные конгломераты США стали предоставлять своим клиентам новую услугу, присваивая оценки (рейтинги) ценным бумагам. При этом рейтинги тех времен лишь в общих чертах напоминали те классические рейтинги, которые присваиваются сегодня. Современный подход к рейтинговому процессу сложился преимущественно в 1970-х годах в США. Когда впервые были разработаны требования к рейтинговым агентствам, был составлен перечень признаваемых рейтинговых агентств, куда вошли Moody's Investors Services и Standard & Poor's. После такого признания требования к наличию рейтинговых оценок были прописаны в актах SEC (Securities and Exchange Commission - орган занимающийся регулированием рынка ценных бумаг США). В дальнейшем законодательное признание и условная обязательность рейтингов послужили основным толчком к развитию рынка рейтинговых услуг в том виде, который можно наблюдать сегодня. В целом репутация Moody's Investors Services и Standard & Poor's в качестве ведущих рейтинговых агентств сложилась уже после их признания регулятором США.

Стремительное развитие международного финансового рынка и как следствие рынка рейтинговых услуг сформировало условия и для развития местных рейтинговых агентств. Местные агентства в разное время создавались для обслуживания финансовых рынков таких стран, как Япония (Japan Credit Rating Agency), Канада (Dominion Bond Rating Service), Австралия (Baycorp Advantage), Германия (Feri EuroRating) и других. Сейчас эти агентства осуществляют свою деятельность уже далеко за пределами своих регионов. В 2012 году в списке признаваемых рейтинговых агентств в Европейском союзе значилось 17 агентств из 11 стран.

Основными видами рейтингов являются рейтинги надежности, качества управления, но самый распространенный - кредитный рейтинг. Этот вид рейтинга является неотъемлемой частью финансового и фондового рынков и представляет собой независимое и объективное мнение о кредитоспособности компаний, предприятий, регионов и стран.

Исторически развитие рейтингового бизнеса тесно взаимосвязано со становлением фондового рынка. По мере повышения доступности и роста видов финансовых инструментов для различных групп инвесторов и населения появилась потребность в независимой, профессиональной и объективной оценке рисков. Другими словами, население, желающее приобрести акции компаний и их облигации в расчете на получение прибыли и приумножение своих сбережений, не имеет возможности провести профессиональный анализ кредитоспособности компаний-эмитентов, а в большинстве случаев - должных знаний и образования. Им на помощь приходят рейтинговые агентства с наличием в штате квалифицированных и профессиональных аналитиков.

Во многих странах сейчас активно работают местные рейтинговые агентства, предоставляющие рейтинги по своей национальной шкале (без учета суверенного риска), так как для полноты оценки своих рисков инвесторы предпочитают пользоваться источниками информации различных уровней и знание "местных" особенностей имеет значение. Местные же заемщики, финансирующиеся на внутреннем рынке, заинтересованы в более простой и недорогой процедуре по сравнению с процедурой ведущих мировых лидеров. Кроме того, зачастую заниженные рейтинги международных агентств оказывают сильное давление на казахстанских эмитентов, при этом внутренние рейтинги пока не имеют адекватного влияния на рынке.

Компании Казахстана пользуются услугами 7 рейтинговых агентств: Moody's Investors Services, Standard & Poor's, Fitch Ratings, A.M. Best, Эксперт PA Казахстан, рейтинговое агентство Регионального финансового центра города Алматы (далее - РА РФЦА) и KzRating.

Первые четыре - зарубежные рейтинговые агентства. Их услугами пользуются компании, привлекающие деньги на международных рынках капитала. Преимущественно это крупные банки и национальные компании. Эта группа рейтинговых агентств не имеет сотрудников в Казахстане, не подпадает под местную юрисдикцию и осуществляет работу в удаленном режиме, направляя своих сотрудников в Казахстан в случае крайней необходимости.

Спрос на услуги этих агентств обусловлен сложившейся международной практикой, когда рейтинг - обязательное условие при сделках по привлечению финансирования. Кроме того, спрос на услуги этих агентств поддерживается отдельными положениями казахстанского законодательства в области регулирования финансовых рынков и финансовых организаций.

Кроме зарубежных рейтинговых агентств в 2008-2010 годах в Казахстане были открыты три местных рейтинговых агентства: Эксперт РА Казахстан, РА РФЦА и KzRating. Эти три агентства соответствуют требованиям к рейтинговым агентствам, чьи оценки признаются для целей листинга на АО "Казахстанская фондовая биржа" и включены в перечень рейтинговых агентств, рейтинговые оценки которых признаются уполномоченным органом.

По состоянию на конец 2011 года в Казахстане было зафиксировано 96 компаний, у которых на тот момент действовали публичные контактные рейтинги различных видов. Из них около трети (30 из 96) было присвоено тремя местными рейтинговыми агентствами, 17 - Эксперт РА Казахстан, 10 - РА РФЦА и 3 - KzRatings. Наиболее распространенным видом рейтинга был рейтинг кредитоспособности компании и надежности его облигаций.

Как показывает практика, рейтинговая культура в Казахстане стремительно развивается, но в основном за счет эффекта низкой базы. Стоит признать, что существующая система независимой оценки рисков не отвечает требованиям рынка. Наиболее очевидно это было в период финансового кризиса. По состоянию на 1 декабря 2009 года дефолты по негосударственным облигациям допустили 25 казахстанских компаний по 43 выпускам облигаций, общая номинальная стоимость которых составляет 273 975 млн. тенге. При этом существующая на тот момент рейтинговая система не способна была адекватно оценить существующие риски. Рейтинги крупных зарубежных агентств в силу их высокой стоимости были не доступны для многих компаний, а кроме того ни сложившаяся практика работы рынка ценных бумаг, ни регулирование на тот момент не требовало наличия рейтинга для казахстанских эмитентов.

Компании, допустившие дефолты в 2008-2009 годах, еще до кризиса имели высокие значения долговой нагрузки и низкие значения эффективности (рентабельности). Это говорит о том, что высокий уровень риска, присущий дефолтным компаниям, можно было идентифицировать заранее.

В итоге регулирующими органами было принято решение о необходимости введения обязательного требования по наличию рейтинговой оценки у эмитентов корпоративных облигаций, которое вступило в силу с 1 января 2010 года. С этого момента все новые выпуски облигаций начали получать рейтинги, которые стали отправной точкой развития рейтинговых агентств в Казахстане. Вместе с тем, потенциал использования рейтингов для идентификации и управления рисками в экономике весьма далек от полного использования.

Проблемы системы независимой оценки рисков не ограничиваются только недостаточным уровнем развития рейтинговых услуг и их регулирования. Существуют и другие причины, которые не позволяют объективно и своевременно определять, оценивать и нивелировать риски. Основной проблемой является низкий уровень информационной прозрачности в Казахстане. Результаты последнего исследования рейтингового агентства Standard & Poor's, проведенного в 2009 году, свидетельствуют о том, что уровень информационной прозрачности 22 крупнейших публичных казахстанских компаний составляет около 44 %. Это - относительно низкий показатель по сравнению с другими странами. По имеющимся статистическим данным о развивающихся странах уровень информационной прозрачности 90 крупнейших российских компаний в 2008 году составлял 56 %, 300 крупнейших китайских компаний 46 %. Развитые страны демонстрировали еще более высокий уровень раскрытия информации: показатели исследования информационной прозрачности в 2003 году для Великобритании, Франции, Германии, США и Японии составляли соответственно 71 %, 68 %, 56 %, 70 % и 61 %.

Резюмируя вышеизложенное, можно сделать вывод, что в настоящее время деятельность рейтинговых агентств осложнена следующими факторами:

1) отсутствие механизма аккредитации местных рейтинговых агентств, включающего закрепление минимальных требований к учредителям, квалификационные требования к руководителям и ключевым сотрудникам, требования к используемым ими методикам оценки;

2) узкое применение рейтингов в законодательстве Республики Казахстан;

3) низкий уровень применения рейтингов в практике ведения бизнеса, связанный с недостаточной развитостью систем риск-менеджмента в компаниях Казахстана;

4) обеспечение прозрачности деятельности рейтинговых агентств по методологии присвоения оценок.

Кредитные бюро. Кредитные бюро, как институт, относятся к инфраструктуре финансового рынка и формируют информационную базу о заемщиках с предоставлением ее кредиторам.

С одной стороны, кредитные бюро позволяют банкам адекватно с учетом имеющейся информации о потенциальном заемщике оценивать свои риски. С другой - облегчают доступ и условия получения займа добросовестным заемщикам, имеющим хорошую кредитную историю.

Кредитные бюро являются важным элементом в стимулировании ответственного кредитования. Во время кризиса в сфере потребительского кредитования в Гонконге (Китай) и Южной Корее, который произошел в 1998 году, безрассудная выдача кредитов в отсутствие всеохватывающей системы кредитной информации привела к чрезмерной задолженности физических лиц и последующему росту числа личных банкротств. С тех пор в Гонконге (Китай) была введена система всеобъемлющей кредитной отчетности с целью снижения риска повторения случившегося кризиса.

Активная выдача кредитов в предкризисный период в условиях недостаточного охвата населения системой кредитных бюро и отсутствия негативной информации (краткая форма кредитного отчета о субъекте кредитной истории, содержащая сведения о наличии у субъекта кредитной истории просроченной задолженности свыше ста восьмидесяти календарных дней) в Казахстане привела к перекредитованности физических и юридических лиц, а также последующему росту неработающих займов в банковском секторе Казахстана во время финансового мирового кризиса.

Так, по данным Всемирного банка в 2006 и 2007 годах охват населения Казахстана (количество субъектов, физических и юридических лиц, имеющих кредитные истории в базе данных частных кредитных бюро) системой частного кредитного бюро составлял всего лишь 5,5 % и 13 % соответственно.

В это время доля сомнительных займов 5 категории и безнадежных в структуре ссудного портфеля банков второго уровня выросла с 7 % в 2008 году до 38 % в 2009 году.

Международная практика сбора кредитной информации представлена четырьмя основными моделями:

1) частная коммерческая модель - сбор и представление кредитной информации осуществляются частными кредитными бюро на коммерческой основе (США, Россия);

2) смешанная модель - сбор и представление кредитной информации осуществляется государственными кредитными регистрами (ГКР) и частными кредитными бюро (большинство стран Европы, страны Латинской Америки, Турция);

3) государственная некоммерческая модель — сбор и представление кредитной информации осуществляется только ГКР (Франция);

4) государственная коммерческая модель - сбор и представление кредитной информации осуществляется коммерческими кредитными бюро, находящимися в собственности государств (центральных банков) (Шри-Ланка и Индия).

С учетом сложившихся моделей сбора кредитной информации в мировой практике в Закон Республики Казахстан от 6 июля 2004 года "О кредитных бюро и формировании кредитных историй в Республике Казахстан" (далее - Закон о кредитных бюро) внесены изменения, согласно которым в Казахстане образована смешанная модель сбора кредитной информации, которая включает некоммерческое кредитное бюро с государственным участием и два лицензированных частных кредитных бюро: ТОО "Первое кредитное бюро" и ТОО "Центрально-азиатское кредитное бюро".

Предусматривается, что частные кредитные бюро будут конкурировать между собой за счет обеспечения качества и стоимости услуг, дополнительной информации, собираемой ими на добровольной основе, и дополнительных видов услуг. Некоммерческое кредитное бюро с государственным участием будет играть роль эталонной базы данных, осуществлять сбор стандартной кредитной информации от банковских, квазибанковских структур и использоваться в целях государственного регулирования и надзора за банковской деятельностью.

Кредитное бюро с государственным участием будет направлено на решение вопросов, связанных с защитой, сохранностью, конфиденциальностью, а также актуальностью информации о кредитных историях, содержащейся в базах данных кредитного бюро.

Также была введена система негативной кредитной отчетности с целью снижения риска кредиторов. Поэтому кредитные бюро могут сыграть основную роль в предоставлении кредиторам возможности оценить дебиторскую задолженность и установить разумные и ответственные лимиты кредитования.

Согласно Закону Республики Казахстан "О кредитных бюро и формировании кредитных историй в Республике Казахстан" помимо обязательных поставщиков информации, предусмотренных данным Законом, добровольными поставщиками информации также могут быть любые иные лица на основании договоров о представлении информации. Поэтому участниками информационного обмена с кредитными бюро всех уровней (государственным и частными) могут быть и международные финансовые организации, а также микрокредитные организации.

Основными пользователями информации, представляемой кредитными бюро, являются банки и другие финансовые организации. Информацию о кредитных историях в соответствии с требованиями законодательства также имеют право получать суды и правоохранительные органы.

По ежегодной рейтинговой оценке Всемирного банка "Ведение бизнеса" ("Doing Business") по результатам 2011 года:

индекс кредитной информации Казахстана вырос с 4 до 5 (индекс оценивает эффективность правил и практики, которые влияют на охват, объем и доступность кредитной информации, которую можно получить из государственного кредитного реестра или частных кредитных бюро);

показатель количества субъектов (физических и юридических лиц), имеющих кредитные истории в базе данных частных кредитных бюро возрос с 29,9 до 37,6 %. При этом, аналогичный показатель в таких странах как США, Аргентина, Австралия, Израиль, Корея составляет 100 %, в странах как Мексика, Чехия, Турция, Литва значения данного показателя выше 60 %;

общее количество кредитных историй по состоянию на конец 1 квартала 2012 года составляет 4,63 млн., среди них 4,53 млн. физических лиц и 95,2 тыс. юридических лиц. С 2005 по 1 квартал 2012 года ежегодный темп роста кредитных историй составляет 14 % (средний ежегодный прирост 661 тыс. кредитных историй);

к концу 1 квартала 2012 года 52 % экономически активного населения Республики Казахстан имеет свои кредитные истории, тогда как на конец 2006 года аналогичный показатель составлял 12 %.

Одним из показателей информационного охвата базы данных кредитных историй и деятельности кредитных бюро является показатель hit rate (доля результативных запросов). С момента создания частного кредитного бюро в 2006 году показатель hit rate возрос с 43 % до 79 % в 1 квартале 2012 года, что свидетельствует о стремительном увеличении количества субъектов, имеющих кредитные истории.

С учетом изложенного проблемными аспектами существующей системы сбора кредитной информации являются:

1) обеспечение достоверности информации, содержащейся в базах данных кредитных бюро;

2) отсутствие доступа к ряду государственных информационных баз данных, информация которых представляет интерес для расширения кредитных отчетов кредитных бюро и полезна финансовым институтам, которые являются клиентами кредитных бюро;

3) обеспечение максимально возможного охвата информации системой формирования кредитных историй.

На сегодняшний день данные проблемы не дают полноценной возможности для развития системы кредитной истории в Казахстане. В этой связи, урегулирование проблемных аспектов предполагается по мере реализации своих функций государственным кредитным бюро, создание которого предусматривается в соответствии с Законом Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам регулирования банковской деятельности и финансовых организаций в части минимизации рисков".

Коллекторские агентства. Взыскание долгов, как отдельный вид бизнеса, появилось в США более 40 лет назад. При этом первые компании, работающие с долгами, образовались там еще в 30-х годах прошлого века. На данный момент таких агентств по разным данным существует от 5000 до 6500 компаний. Коллекторы в зарубежных странах предпочитают работать дистанционно, их главный инструмент — телефон, интернет и почта.

В своей деятельности коллекторские компании США руководствуются специальным документом - Законом о добросовестной практике взыскания задолженности (Fair Debt Collection Practices Act), принятым в 1978 году. Данный закон признает неправомерным использование угроз нанесения физического вреда должнику, его близким или имуществу, угроз испортить репутацию, употребление оскорблений и непристойных выражений при разговорах с должником, использование постоянно повторяющихся телефонных звонков. Помимо федерального закона, в некоторых штатах существуют и региональные, которые еще более ужесточают правила добросовестного взыскания. Они могут содержать более строгие требования или ограничения, а также наделять коллекторские агентства дополнительными возможностями, повышающими эффективность взыскания.

Европейская практика взыскания долгов более молода в сравнении с американской, однако очень разнообразна. В Германии закона, подобного США, нет, но там действует профессиональная ассоциация коллекторских агентств, которая объединяет более 530 членов. Коллекторский бизнес также очень развит в Великобритании. Там его модель схожа с американской, однако отличается более либеральным правовым регулированием деятельности. Широкое распространение долговой бизнес получил и в Австрии, где деятельность по взысканию долгов строго лицензируется федеральными властями. Особенностью взыскания в этой стране является то, что в соответствии с законодательством, часть затрат кредитора по оплате услуг коллекторского агентства может быть возложена на должника.

В Казахстане активно действуют порядка семи организаций, позиционирующих себя как коллекторские агентства, и значительное число юридических компаний, в уставах которых указана деятельность по сбору долгов и оказанию коллекторских услуг. Поэтому понимание специфики коллекторской деятельности в настоящее время затруднено.

Среди организаций, которые занимаются исключительно коллекторской деятельностью, можно выделить такие, как "КСС", "ЮСБ Коллектор Казахстан", "ФАСП". В основном коллекторские агентства являются структурами, связанными с банками, или представляют интересы крупных коллекторских компаний России, таких как "ЮСБ Коллектор Казахстан", "ФАСП", и действуют на основании договоров об истребовании дебиторской задолженности.

В настоящее время деятельность коллекторских агентств не регулируется специальным законодательством, не лицензируется и не контролируется государством в лице его уполномоченных органов. Ряд коллекторских агентств имеет свои внутренние кодексы поведения, которых должны придерживаться сотрудники агентств в своей работе с должниками. Позитивным фактором деятельности коллекторских агентств является их содействие освобождению банков от несвойственной им функции сбора долгов, улучшению имиджевых сторон банковской деятельности, возможности коллекторских агентств профессионально и более скрупулезно работать с должниками, вести мониторинг их поведения, формировать историю сбора долгов. Это позволяет либо взыскивать долг или его часть, либо представлять банкам информацию, с помощью которой банк сможет сделать вывод о дальнейшей перспективе работы по взысканию долга, например, о возможном последующем списании долга и уменьшении создаваемых провизий.

В условиях посткризисного восстановления большое внимание должно уделяться проблеме кредитования в Казахстане. Основной причиной снижения кредитования является большой объем не работающих кредитов в ссудном портфеле банков. Так, сумма кредитов, относящихся к сомнительным займам 5 категории и безнадежным, на 1 мая 2012 года составила 32,95 % от совокупного ссудного портфеля банков второго уровня, тогда как на 1 мая 2010 года сумма безнадежных займов и сомнительных 5 категории составляла 35,47 %. Таким образом, значительного улучшения ситуации не произошло. Между тем, как показывает международный опыт, коллекторские агентства являются достаточно эффективным механизмом взыскания долга.

Коллекторские агентства могут работать по договору поручения о проведении действий по обеспечению возврата долга, по договору об уступке права требования, приобрести долг, а так же осуществить его последующую секьюритизацию. Встречается и такая форма работы коллекторских агентств, когда они самостоятельно, за свой счет, формируют коллекторскую историю по работе с должником, а в последующем продают ее кредитору, который может использовать ее как мнение независимого источника для принятия решения о дальнейшем истребовании или списании долга.

Однако реальный механизм устранения негативных последствий, вызванных рисками невозврата кредитных средств, в основном базируется только на возможностях традиционной судебной системы, несущей в настоящее время большие операционные нагрузки и требующей больших временных затрат от ее участников.

Независимые институты, занимающиеся истребованием кредиторской задолженности (коллекторские агентства), остаются недостаточно прозрачными и не регулируются специальными нормами законодательства. Расширение их деятельности в сложившемся виде может повлечь риски, связанные с нарушением прав должников, перехода грани, которая отделяет законную деятельность коллекторов от незаконной.

Проблемными аспектами коллекторской деятельности в Казахстане являются:

1) отсутствие аккредитации коллекторских агентств и их государственного регулирования;

2) отсутствие квалификационных требований к персоналу и риск проникновения в коллекторские агентства лиц с криминальным прошлым и криминальным поведением;

3) отсутствие возможностей для оценки поведения сотрудников коллекторских агентств при жалобах должников на незаконную деятельность и отсутствие возможности воздействия на коллекторское агентство со стороны уполномоченного государственного органа, за исключением способов реагирования в рамках общего надзора со стороны органов прокуратуры;

4) непрозрачность деятельности и риски нарушения законных прав и интересов кредиторов и должников.

Во всех развитых странах коллекторские организации уже давно стали неотъемлемой частью делового сообщества, их услугами пользуются многие организации, в том числе банки, страховые, телекоммуникационные и другие организации, в процессе деятельности которых возникает просроченная задолженность за услуги или товары. Вместе с тем, пунктом 2 статьи 18 Конституции Республики Казахстан установлено, что каждый имеет право на тайну личных вкладов и сбережений, переписки, телефонных переговоров, почтовых, телеграфных и иных сообщений.

Ограничения этого права допускаются только в случаях и порядке, прямо установленных законом.

В соответствии с пунктом 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

Кроме того, при определении статуса коллекторских агентств необходимо обратить внимание на то, что они не должны рассматриваться как часть инфраструктуры финансового рынка, поскольку в большинстве случаев, с учетом работы коллекторов по просроченным займам банков, все же коллекторская деятельность не является финансовой деятельностью. Кроме того, необходимо отметить, что коллекторские агентства могут работать по просроченным займам, выданным в рамках гражданско-правового договора, коммунальным задолженностям, а также сборам любых просроченных долгов.

Вопрос деятельности коллекторских агентств должен определяться с учетом анализа вопросов, связанных с:

1) отсутствием единой базы коллекторов (количество, организационно-правовая форма), необходимостью ее создания (ведение реестра);

2) отсутствием данных о количестве заключаемых договоров, в том числе количестве договоров, заключенных с субъектами финансового рынка, соответственно, объеме использования услуг коллекторов, процентного соотношения погашения долга с использованием коллекторских услуг и выявления пользователей коллекторских услуг;

3) отсутствием данных (статистики) в отношении жалоб на действия коллекторов, а также о судебных разбирательствах с участием коллекторов;

4) соотношением задолженностей к суммам долгов, возвращенных коллекторами.

По опыту зарубежных стран, в частности США, необходимо определить перечень действий, которые запрещается совершать сотрудникам коллекторского агентства, а также правовые основания проведения тех или иных действий.

Нужно также детально определить механизмы взаимодействия коллекторских агентств с государственными исполнительными и правоохранительными органами по информационному обмену.

В рамках реализации указанных положений представляется целесообразным законодательно закрепить понятия коллекторского агентства, его статус, порядок образования, принципы деятельности, обязанности и меры ответственности коллекторов за нарушение законодательства, а также необходимость государственного регулирования их деятельности путем принятия Закона Республики Казахстан "О коллекторской деятельности".

Реализация такого закона окажет позитивное влияние на деятельность банковских учреждений и снизит нагрузку с судов по работе с должниками, а также позволит обеспечить защиту прав и интересов должника; определит порядок, условия, принципы и формы взыскания просроченной задолженности.

Цель и задачи

Настоящая Концепция касается как негосударственных, независимых институтов, так и общих вопросов регулирования и совершенствования системы управления экономическими рисками и распространения информации. При этом, как показывает мировой опыт преодоления кризиса, данные институты и традиционные подходы к оценке рисков нуждаются в постоянной модернизации.

Основной целью Концепции является совершенствование основ применения национального рейтинга, регламентации деятельности кредитных бюро в целях обеспечения качества информации, а также законодательное закрепление принципов деятельности коллекторских агентств.

Для достижения указанной цели определены следующие задачи:

1) разработка национальных стандартов, принципов и требований к организации работы рейтинговых агентств в Казахстане;

2) формирование условий для широкого применения рейтингов;

3) обеспечение достоверности информации, содержащейся в базах данных кредитных бюро, а также увеличение охвата информации в кредитном бюро;

4) введение отраслевых стандартов деятельности коллекторских агентств и повышение эффективности их деятельности за счет государственного регулирования;

5) обеспечение баланса по защите прав должников и кредиторов в процессе деятельности коллекторских агентств.

Периоды исполнения и ожидаемые результаты

В результате достижения поставленных задач будут снижены экономические риски за счет улучшения системы управления рисками.

В качестве положительных изменений в управлении рисками будет усилена степень индивидуализации методик оценки рисков финансовых институтов в связи с активизацией деятельности местных рейтинговых агентств, обеспечением достоверности информации, содержащейся в базе данных кредитных бюро, а также расширением охвата аудитории.

Прогнозы рейтингов местных рейтинговых агентств будут сфокусированы на глубоком анализе внутреннего рынка и отражении меняющихся условий внутри страны.

Ожидается, что при благоприятном экономическом развитии страны охват рейтингами эмитентов ценных бумаг, обращающихся на организованном рынке, к 2020 году составит 100 %, из которых местными рейтинговыми агентствами будет присвоено порядка 50 %.

Обеспечение полноты и достоверности информации в кредитных бюро окажет положительное влияние на дальнейшее развитие данного сектора, повысит качество предоставляемых кредитными бюро услуг, а также повлияет на улучшение показателей "индекс кредитной информации" и "количество людей и организаций, имеющих кредитные истории в кредитных бюро" по рейтингу Всемирного банка.

Предполагается, что охват людей и организаций, имеющих кредитные истории в кредитных бюро, достигнет 60 % к 2017 году. Активизация деятельности на рынке Казахстана коллекторских организаций будет способствовать устранению негативных последствий, вызванных рисками, но потребует повышенного внимания со стороны государства, так как в процессе истребования кредиторской задолженности могут быть нарушены конституционные права граждан.

В этой связи, принятие свода правил для коллекторской деятельности необходимо в целях определения грани между защитой прав кредитора и самоуправством, что позитивно отразится и на интересах кредиторов и на интересах должников.

В результате ожидается разработка проекта Закона Республики Казахстан "О коллекторской деятельности" к 2014 году.

В целом, развитие институтов независимой оценки контракции рисков и коллекторских агентств будет осуществлено в течение 5 лет.

2. Основные принципы и общие подходы развития институтов
независимой оценки контракции рисков и коллекторских агентств
Общие основные принципы и подходы

Первым основным принципом развития институтов независимой оценки контракции рисков должен стать принцип системного подхода для рассмотрения указанных институтов в качестве составных элементов общей системы управления рисками.

Системный подход позволит структурировать управление рисками, определить перечень институтов, имеющих отношение к деятельности по оценке рисков и процедур, направленных на выявление рисков (признание того или иного события риском), рейтинг рисков (собственно оценки рисков), мониторинг и ведение баз данных информации о рисках, а также определить механизм воздействия информации о рисках на принятие превентивных управленческих решений.

Вторым основным принципом является принцип независимости от государственного и корпоративного секторов, а также всех заинтересованных сторон.

В условиях посткризисной экономики в свете усиления негосударственной составляющей системы управления рисками возрастает роль независимых институтов, призванных решать проблемы недостатка информации о состоянии субъектов рынка: рейтинговых агентств и кредитных бюро.

Что касается акцента на негосударственной составляющей, то ее приоритет обусловлен необходимостью снижения нагрузки на государственное регулирование и расходы государственного бюджета, степени бюрократизации, недопущения монополии на информационные ресурсы и стимулирования инициативных действий участников рынка.

Третьим принципом являются прозрачность и доступность достоверной информации для институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств.

Основные принципы и общие подходы развития местных
рейтинговых агентств

В соответствии с настоящей Концепцией основными принципами развития местных рейтинговых агентств являются:

1) независимость местных рейтинговых агентств от эмитентов финансовых инструментов, подразумевающая запрет на участие в уставном капитале рейтинговых агентств юридических лиц, являющихся эмитентами финансовых инструментов, за исключением институциональных инвесторов с ограничениями, установленными законодательством (не более пяти процентов от уставного капитала);

2) конкурентность среди местных рейтинговых агентств;

3) добровольность присвоения рейтинговых оценок, за исключением социально значимых организаций (пенсионные фонды, страховые компании и банки второго уровня);

4) прозрачность основных принципов и подходов рейтинговых методик.

В качестве общих подходов развития местных рейтинговых агентств настоящая Концепция предусматривает:

1) проведение аккредитации всех рейтинговых агентств, действующих в Республике Казахстан, порядок которой должен содержать комплекс требований к рейтинговым агентствам, размеру их уставного капитала, квалификационные требования к руководителям и ведущим сотрудникам, общие требования к методикам оценки;

2) формирование условий для широкого применения рейтингов.

Основные принципы и общие подходы развития кредитных бюро

В соответствии с настоящей Концепцией основными принципами развития кредитных бюро являются:

1) ограничение долей участия в уставном капитале частного кредитного бюро для организаций, которые в соответствии с законодательством являются обязательными поставщиками и получателями информации в кредитные бюро, в размерах, не превышающих двадцати пяти процентов от размера уставного капитала кредитного бюро;

2) ответственность должностных лиц кредитных бюро за использование информации кредитных историй в целях недобросовестной конкуренции на рынке кредитных услуг.

В качестве общих подходов развития кредитных бюро настоящая Концепция предусматривает обеспечение:

1) достоверности информации, содержащейся в базах данных кредитных историй;

2) создание условий для расширения видов услуг кредитных бюро, а также обеспечение широкого охвата информации кредитными бюро.

Основные принципы и общие подходы развития
коллекторских агентств

В соответствии с настоящей Концепцией основным принципами развития коллекторских агентств являются:

1) государственное регулирование деятельности коллекторских агентств;

2) гарантирование прав потребителей финансовых услуг.

В качестве общих подходов развития коллекторских агентств настоящая Концепция предусматривает законодательное закрепление:

1) правового статуса коллекторских агентств, законодательное регулирование порядка их создания, деятельности, пределов компетенции и ответственности;

2) мер по защите потребителей финансовых услуг;

3) квалификационных требований к руководящим работникам, сотрудникам коллекторских агентств;

4) взаимодействия коллекторских агентств с частными судебными исполнителями.

Эффективные способы и методы решения установленных задач

В целях реализации настоящей Концепции будут применяться следующие эффективные способы и методы:

1) исторического анализа в целях выявления общих закономерностей и тенденций в законодательстве и правоприменительной практике;

2) сравнительного анализа, базирующегося на положительных примерах международной практики в целях внедрения ее наиболее результативных и приемлемых для Казахстана образцов;

3) системного анализа, базирующегося на понимании институтов независимой оценки контракции рисков и коллекторских агентств как составных элементов общей системы управления экономическими рисками и понимания их места и роли в рамках обозначенной системы;

4) комплексного подхода, который состоит в единовременной разработке и принятии проектов всех необходимых нормативных правовых актов в целях создания комфортных стартовых условий для развития вышеуказанных институтов.

3. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых
предполагается реализация Концепции

Реализация задач и индикаторов, определенных положениями настоящей Концепции, предусмотрена путем совершенствования законодательных и подзаконных нормативных правовых актов, регулирующих сферу развития институтов независимой оценки контракции рисков (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и коллекторских агентств.

При этом, существующими инструментами реализации настоящей Концепции являются:

1) Гражданский кодекс Республики Казахстан;

2) Гражданско-процессуальный Кодекс Республики Казахстан;

3) Закон Республики Казахстан "О рынке ценных бумаг";

4) Закон Республики Казахстан "О кредитных бюро и формировании кредитных историй в Республике Казахстан";

5) Концепция развития финансового сектора в посткризисный период, одобренная Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 923, и другие нормативно-правовые акты, затрагивающие вопросы институтов независимой оценки контракции рисков.