Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 26 маусымдағы № 590 Жарлығы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 10 қыркүйектегі № 1005 Жарлығымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Президентінің 10.09.2022 № 1005 Жарлығымен.

      "Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығына сәйкес ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасы бекітілсін.

      2. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

      3. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының


Президенті

Н.Назарбаев


  Қазақстан Республикасы
Президентінің
2013 жылғы 26 маусымдағы
№ 590 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
Мазмұны

      Кіріспе

      1. Қазақстан Республикасындағы жаңа бюджет саясатының пайымы

      2. Қазақстан Республикасындағы жаңа бюджет саясатын қалыптастырудың және іске асырудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

      3. Тұжырымдаманы іске асыру көзделетін нормативтік құқықтық актілердің тізбесі

Kipicпe

      Жаңа экономикалық бағыт, елдің орнықты дамуына төнетін қатерлер мен сын-тегеуріндер мемлекеттік экономикалық саясаттың аса маңызды құрамдас бөлігі, әрі әлеуметтік-экономикалық дамудың алға қойылған міндеттерін іске асыру құралы болып табылатын бюджет саясатын қалыптастыру мен іске асыру тәсілдерін өзгертуді талап етеді.

      Жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес әзірленді және бюджет ресурстарын мүмкіндіктер шегінде пайдалануға және бюджет тапшылығын қысқартуға, үнемді және ойластырылған бюджеттік-қаржылық процесті қамтамасыз етуге, бюджет қаражатын және Ұлттық қор қаражатын, іріктеудің қатаң жүйесін қолдана отырып, ұзақ мерзімді перспектива тұрғысынан өнімді стратегиялық жалпыұлттық жобаларға инвестициялауға бағытталған.

      Осы Тұжырымдама 2020 жылға дейінгі бюджет саясатының пайымын, оны қалыптастырудың негізгі тәсілдері мен бағыттарын айқындайды және ол мемлекеттік қаржы саласында реформалар жүргізудің кешенділігін қамтамасыз етуге бағытталған.

1. Қазақстан Республикасындағы жаңа бюджет саясатының пайымы

      Ескерту. 1-бөлімге өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 2014.11.24 № 966 Жарлығымен.

Ағымдағы ахуалды талдау

      Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанда мемлекеттік қаржыны басқарудың қазіргі заманғы жүйесінің негізі қалыптасты.

      Нарықтық экономиканың шарттары мен талаптарына жауап беретін мемлекеттік қаржы жүйесі, орталық және жергілікті деңгейлердегі мемлекеттік билік органдарының қызметін қаржылық қамтамасыз етудің заңнамалық негіздері жасалды.

      Бағдарламалық бюджеттеу мен шығыстардың бағдарламалық сыныптамасы енгізілді.

      Табыс көздері республикалық және жергілікті бюджеттер арасында бөлініп, тұрақты негізде бекітілді.

      Макроэкономикалық тұрақтандыру мақсатында мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру 1998 жылдан бері бейинфляциялық көздерге ауысты.

      Келешек ұрпақ үшін мұнайдан түскен кірістерді жинақтау арқылы қаржы ресурстарын жинақтау, сондай-ақ республикалық бюджеттің әлемдік шикізат нарықтарындағы ахуалға тәуелділігін төмендету мақсатында 2000 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының (бұдан әрі - Ұлттық қор) құрылуы Қазақстан бюджет жүйесінің маңызды реформасы болды. Ұлттық қор елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты ұстаудың маңызды құралына айналды.

      2004 жылы Қазақстан Республикасының алғашқы Бюджет кодексі қабылданды, онда бюджет жүйесіндегі заңнаманың қолданыстағы нормалары реттеліп, жүйеленді.

      Экономикалық, стратегиялық және бюджеттік жоспарлаудың өзара байланысын қамтамасыз ету мақсатында орталық мемлекеттік органдар мен мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасында, оның ішінде бюджет жүйесінде, өкілеттіктердің аражігін ажырату жүргізілді.

      Республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығы үшжылдық кезеңге арналған жалпы сипаттағы трансферттер көлемін заңнамалық түрде айқындау жолымен қамтамасыз етілді.

      2007 жылы корпоративтік басқару, нәтижелілік, ашықтық және қоғамға есеп берушілік қағидаттарына негізделген мемлекеттік басқарудың сапалы жаңа моделін қалыптастыру жұмысы басталды. Стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуге және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін іске асыруға бағдарланған мемлекеттік жоспарлаудың тұтас әрі тиімді жүйесін қалыптастыру мақсатында 2007 жылғы желтоқсанда Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама бекітілді.

      2008 жылы Тұжырымдама негізінде нәтижеге бағдарланған бюджеттеуге көшудің заңнамалық негізін қалаған Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексі қабылданды.

      Бір жылға арналған бюджеттік жоспарлауды үш жылдық бюджетке ауыстыру жүзеге асырылды, ол мемлекеттік жоспарлаудың жаңа моделінің негізіне айналды.

      Осылайша, тәуелсіздік алған кезден бастап Қазақстанда бюджет қаражатын басқарудың қазіргі заманғы жүйесінің негізі қалыптасты. Бюджеттік құқықтық қатынастарды реттеудің тұтас жүйесі құрылды, бюджет жүйесінің бірыңғай қағидаттары белгіленді, мұнайдан түскен кірісті жинақтау тетігі енгізілді, бюджетаралық қатынастардың жүйесі құрылды.

      Сонымен қатар, бюджет саясатын қалыптастыруда орта және ұзақ мерзімді кезеңде оның тиімділігіне келеңсіз әсерін тигізуі мүмкін проблемалар мен теріс үрдістер орын алуда.

      Бірнеше жылдар бойы мемлекет міндеттемелерінің ұлғаю үрдісі байқалып отыр, "бюджеттік масылдық" күшейіп келеді. Мемлекеттік бюджет шығыстарының жалпы көлеміндегі ағымдағы шығыстар 2005 жылғы 59,6%-дан 2013 жылы 81,1%-ға дейін өсті.

      Жыл сайын ағымдағы шығыстар мен мемлекеттік бюджеттен тұрғын үй-коммуналдық саланы, көлік саласын, ауыл шаруашылығын қолдауға берілетін субсидиялар көлемдері ұлғаюда.

      Мемлекеттік бюджет шығыстарының жыл сайынғы өсуіне қарамастан, оның нәтижелілігі төмендеуде.

      Бұл ретте кіріс базасының өсуімен сүйемелденбейтін салық салу саясаты перспективада ұлғайып бара жатқан міндеттемелерге барабар болмай қалуы мүмкін. Мұның өзі ұзақ мерзімді кезеңде мемлекеттік қаржының теңгерімсізденуіне әкелуі мүмкін.

      Іске асырылуы әртүрлі мемлекеттік органдарға бекітілген бағдарламалар санының көп болуы да бюджеттік ресурстарды тиімді басқаруды қиындата түседі. Қаржыландыру бағыттары мен бағдарламаларды іске асыру құралдарының қайталануы орын алып отыр.

      Ағымдағы ахуал стратегиялық және бюджеттік жоспарлаудың өзара байланысының әлі де әлсіз екенін көрсетеді. Бюджет қаражатын бөлу түпкілікті нәтижеге емес, сметаға сәйкес жүзеге асырылады.

      Құрылымдық реформалардың аяқталмауына және жалғасуына байланысты экономикасы дамып келе жатқан ел ретінде Қазақстанда орта мерзімді бюджеттік жоспарлаудың тұрақтылығын қамтамасыз ету айтарлықтай күрделі.

      Бюджеттік инвестицияларды жоспарлаудың кешенділігі жоқ, бұл олардың тиімділігін азайтады.

      Жекеше инвестициялар мемлекеттік инвестициялармен алмастырылып жатады.

      Бюджет қаражаты есебінен салынып жатқан жобалардың қымбаттау проблемасы шешілмей отыр.

      Квазимемлекеттік сектор мен бюджеттік инвестициялардың келісілмеген инвестициялық саясаты мемлекеттік салымдардың тиімділігін төмендетуге алып келеді.

      Мемлекеттің қатысуымен құрылатын заңды тұлғалар саны жыл сайын ұлғаюда, оларды капиталдандыруға шығыстар өсуде. Квазимемлекеттік сектордың субъектілеріне бөлінетін қаражат тиімсіз пайдаланылуда, бұл активтерді "жеп қоюмен" сүйемелденеді.

      Қазіргі бюджет жүйесіне тән орталықтандыру бюджет жүйесіндегі теңгерімсіздікке әкеледі. Сүйемелдейтін (теңестіретін) сипатты ғана орындайтын өңірлерге берілетін нысаналы трансферттер жүйесі "екінші жергілікті бюджетке" айналды. 2012 жылы өңірлерге трансферттер орташа есеппен жергілікті бюджеттер кірістерінің жалпы көлемінің 61,7%-ын құрады. Өңірлік сипаттағы іс-шараларды республикалық бюджеттен қаржыландыру ұлғайды.

      Төмен тұрған бюджеттерге нысаналы трансферттер бөлудің қолданыстағы практикасының бірқатар проблемалары бар. Бұл нысаналы трансферттердің көптігі, жоспарлаудың күрделілігі, қаражатты түпкі алушыларға беру тетігінің жетілдірілмегендігі, республикалық бюджеттік бағдарлама әкімшісі мен жергілікті атқарушы орган арасындағы жауапкершіліктің айқын болмауы, өңірлердің шешімдер қабылдаудағы дербестігінің босаңсуы.

      Биліктің жергілікті органдары қызметінің тиімділігін қолданыстағы бағалаудың нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді толыққанды енгізу үшін қажетті тікелей ынталандыратын әсері жоқ, жоғары нәтижелерге қол жеткізуді, тиімділікті бағалауды көтермелеу жүйесі көзделмеген.

      Нәтижесінде өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттерін шешуде жергілікті органдардың дербестігі, жауапкершілігі және жұмыс істеу тиімділігі төмендейді.

      2008 жылдан бері абсолюттік мәнде де, жалпы ішкі өнімге (бұдан әрі - ЖІӨ) қатысты да мемлекеттік борыштың өскені байқалады. Айталық, ЖІӨ-ге мемлекеттік борыштың қатынасы 2008 жылы - 8,3%-ды, 2009 жылы — 13,1%, 2010 жылы - 14,4%-ды, 2011 жылы - 11,8%-ды, 2012 жылы - 12,7%-ды құрады.

      Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 1 қаңтардағы мемлекеттік борышы өткен есепті жылмен салыстырғанда 561,4 млрд. теңгеге ұлғайып, 3 828,3 млрд. теңгені құрады.

      Мемлекеттік борыш құрылымында Үкіметтің борышы (94,7%) ең қомақты үлес алып отыр.

      Сыртқы мемлекеттік борыштың үлесі жалпы мемлекеттік борыштың 19,1%-ын, тиісінше ішкі мемлекеттік борыштың 80,9%-ын құрайды.

      Квазимемлекеттік сектордың борышы, атап айтқанда, ұлттық холдингтер мен ұлттық компаниялардың борышы өсуде. Квазимемлекеттік сектор борышының құрылымында негізгі бөлікті "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" АҚ тобының (бұдан әрі - Қор) борышы құрайды.

      Қор тобының 2013 жылдың басындағы жалпы борышы ЖІӨ-ге қатысты 15,2%, оның ішінде сыртқы борыш ЖІӨ-ге қатысты 11,2%, ішкі борыш ЖІӨ-ге қатысты 4% құрады.

      Квазимемлекеттік сектор субъектілері міндеттемелерінің бақылаусыз өсуі тұтастай алғанда, елдің фискалдық тәуекел көзіне айналуы мүмкін.

      Сондай-ақ абсолюттік мәнде де, салыстырмалы мәнде де елдің сыртқы борышының өсуі байқалады. Айталық, 2011 жылдың соңына сыртқы борыш көлемі 125,3 млрд. АҚШ долларын немесе ЖІӨ-ге қатысты 66,7%, ал 2013 жылдың соңына - 149,9 млрд. АҚШ долларын немесе ЖІӨ-ге қатысты 64,8% құрады.

      Ұлттық қорда қаржылай ресурстар жинақтарының өсуімен оның қаражатын тұтастай шетелдік мемлекеттердің қаржы құралдарына орналастыру тұрақты инвестициялық табыс табуға мүмкіндік беріп қана қоймайды, оның тәуекелі де жоғары.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі валюта активтерін әртараптандыру жөнінде шаралар қабылдағанына қарамастан, ықтимал келеңсіз үрдістерден туындайтын қауқарсыздық әлемдік қаржы нарығында сақталып отыр.

      Жоғарыда көрсетілген проблемаларды түбегейлі шешу және келеңсіз үрдістерді түзету қажеттігі, өз кезегінде жаңа бюджет саясатын қалыптастыру қажеттілігін айқындайды.

Тұжырымдаманың мақсаттары, міндеттері, іске асыру кезеңі және оны іске асырудан күтілетін нәтижелер

      Ескерту. Бөлімге өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 2014.11.24 № 966 Жарлығымен.

      Тұжырымдаманың мақсаты бюджет саясатын қалыптастыру мен іске асырудың негізгі тұжырымдамалық тәсілдерін айқындау болып табылады.

      Орта және ұзақ мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарын ескере отырып, бюджет саясатының мақсаты мемлекеттік қаржының, теңгерімділігі мен әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

      Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

      1) макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік бюджеттің теңгерімділігін қамтамасыз ету;

      2) бюджет шығыстарын әлеуметтік-экономикалық дамудың басым бағыттарына шоғырландыру;

      3) бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін арттыру және "бюджеттік масылдықты" қысқарту;

      4) салық жүйесінің экономикалық қайтарымдылығын арттыру;

      5) елдің мемлекеттік, квазимемлекеттік және сыртқы борышын қауіпсіз деңгейде ұстау;

      6) Ұлттық қор қаражатын тиімді пайдалану;

      7) фискалдық орталықсыздандыру.

      Іске асыру кезеңдері:

      Бірінші кезең (2014 - 2017 жылдар) - мемлекеттік қаржының теңгерімділігі мен бюджеттік тиімділікті қамтамасыз ету негіздерін қалыптастыру.

      Бұл кезеңде:

      1) мемлекеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру және нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді практикалық қолдануды кеңейту;

      2) бюджеттік міндеттемелерді түгендеу және оларды оңтайландыру бойынша шаралар қабылдау;

      3) жекеше сектордың ортақ жауапкершілігін енгізу;

      4) бизнес-ортаға жекелеген мемлекеттік функцияларды беру;

      5) бюджеттік инвестициялар бойынша тәсілдерді реформалау;

      6) мемлекеттік-жекеше әріптестіктің (бұдан әрі - МЖӘ) жаңа тетіктерін енгізу;

      7) салық салу саясатын өзгерту;

      8) мемлекеттік борыш пен квазимемлекеттік сектордың борышын мониторингтеу және бақылау жүйесін енгізу;

      9) бюджетаралық қатынастарды реформалау;

      10) мемлекеттік аудиттің негіздерін енгізу жоспарланып отыр.

      Екінші кезең (2018 - 2020 жылдар) - мемлекеттік қаржының тұрақтылығын нығайту. Бұл кезең:

      1) жекеше сектордың ортақ жауапкершілігін кеңейтумен және бюджеттік міндеттемелерді тұрақтандырумен;

      2) жекеше сектордың инвестициялық белсенділігінің өсуімен;

      3) бюджетке жүктемені төмендетуге ықпал ететін МЖӘ-ні кеңейтумен;

      4) ағымдағы шығыстарды мұнайдан тыс кірістер есебінен қаржыландырумен;

      5) жергілікті атқарушы органдардың жұмыс тиімділігін арттырумен;

      6) мемлекеттік аудиттің толыққанды жұмыс істеуімен сипатталады.

      Күтілетін нәтижелер: Тұжырымдаманы қабылдау мемлекеттік қаржының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, бюджет шығыстарының, оның ішінде бюджеттік инвестициялардың нәтижелілігін арттыруға, экономикаға жекеше инвестициялардың көлемін ұлғайтуға, жергілікті атқарушы органдар жұмысының тиімділігін арттыруға және орнықты экономикалық өсуге қолайлы жағдай жасауға мүмкіндік береді.

Әлемдік тәжірибеге шолу

      Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жалпы бюджет саясаты мемлекеттік шығыстардың көлемі ел дамуының стратегиясына, мемлекеттің кірістерді қайта бөлудегі рөліне, әлеуметтік бағдарлану дәрежесіне және жүргізілетін әлеуметтік саясатқа байланысты.

      Әлемде бюджет саясатының ЖІӨ-ге қатысты бюджет шығыстарының мейлінше жоғары және сонымен қатар төмен деңгейімен сипатталатын түрлі модельдері бар.

      Мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-ге ең үлкен арақатынасы Еуроаймақ елдерінде (50% және одан астам) қолданылатын континентальдық модельге тән. Бұл, ең алдымен, мемлекеттің кірістерді қайта бөлудегі белсенді рөліне, бюджеттің әлеуметтік бағытталуына және осы елдерде жүргізілетін теңсіздікті қысқартуға, халықтың табысы аз топтарын қолдауға бағытталған әлеуметтік саясатқа байланысты. Әлеуметтік проблемаларды шешу кезінде мемлекет экономикаға күшті мемлекеттік ықпал ете алады. Бұдан басқа, мемлекеттік әлеуметтік төлемдер Батыс Еуропа елдерінде мейлінше жоғары, олар ЖІӨ-нің 28,4%-ына дейін жетеді. Сондықтан салықтық жүктеме де мұнда ең жоғары (ЖІӨ-нің шамамен 50%-ы).

      Алайда, нақ осы еуропалық континентальдық модель өзінің орнықсыздығын көрсетті. Бірнеше жыл бойы Еуроаймақ елдеріндегі әлеуметтік міндеттемелердің ұлғаюы экономикалық даму қарқыны бәсеңдеген тұста ел ауқымында дефолт қаупін төндіретін тапшылықтың, мемлекеттік борыштың өсуіне және мемлекеттік қаржының тұрақсыздануына әкеп соқтырды. Енді бюджеттік шоғырландыру шеңберінде дефолтқа жол бермеу үшін Еуроаймақтың бірқатар елдерінде шығыстарды қысқарту және салықтарды ұлғайту бойынша шаралар қолданылуда.

      Мемлекеттің экономикадағы реттеуші рөлі неғұрлым төмен (араласу, әдетте, экономикалық дағдарыстардан туындайды), халықтың табысы аз топтарын өмір сүрудің қолайлы деңгейімен қамтамасыз етуге бағытталған бірқалыпты әлеуметтік саясат америкалық немесе либералды модельдің ерекшеліктері болып табылады. АҚШ-та бюджет шығыстары ЖІӨ-ге қатысты 30-35 % құрайды.

      Мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-ге қатысты ең төмен деңгейі Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде (Оңтүстік Кореяда, Сингапурда - 18-21%) байқалып отыр. Бұл елдердің даму моделі мен әлеуметтік саясаты еуропалық және америкалық елдерден мүлдем басқа. Жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат мемлекеттік міндеттемелерді айтарлықтай ұлғайтумен сүйемелденбейді.

      Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысты 21-24%-ды құрайды, бұл Азия моделіне анағұрлым жақын.

      Модельдердің ешқайсысы таза түрінде Қазақстан Республикасы үшін қолдануға келмейтіні анық.

      Табиғи ресурстарға бай елдердегі бюджет саясатының да өз ерекшеліктері бар екенін атап өту қажет. Мұнда шикізат экспортынан түсетін кірістерді жинайтын жинақтаушы қорлар құру және оларды белгіленген фискалдық қағидалар шеңберінде пайдалану аса тиімді болып табылады.

      Әлемдік практикада әртүрлі елдерде қолданылатын бірнеше қағидалар тұжырымдалды.

      2010 жылдан бері Қазақстанда қолданылып келе жатқан тіркелген пайдалану қағидасы шикізаттың әлемдік бағаларына байланысты құбылмалылықты жоққа шығарады, алайда резервтік қорлардың қаражатын контрциклдік саясат жүргізу үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді.

      Мұның тұрақты кіріс қағидасына да қатысы бар, оның қолданылуы да елдің шикізат байлығын түзете бағалауды талап етеді.

      Теңгерімделген бюджет қағидасы құбылмалылықты бюджет кірістеріне толығымен беруге әкеп соқтырады.

      Чилиде қолданылатын құрылымдық профициттер қағидасы қор мен фискальдық саясаттың теңгерімділігін қамтамасыз етеді, бірақ шикізат бағаларының болжамдарына аса тәуелді болады.

      Қолда бар жинақталған қаржы активтерінен түсетін инвестициялық кіріс қана пайдаланылатын неғұрлым қатаң нұсқалардың бірі әдетте "қолда бардың қадірі жоқ" ретінде белгілі. Бүгінгі күні бұл тәсіл Норвегияда қолданылады, мұнда қор жинақтары ЖІӨ-нің 100%-дан астамын құрайды.

      Шикізат қорларындағы жинақтардың жоғары деңгейі оларды бюджет шығыстарын қаржыландыруға пайдалануды ұлғайту мәселесінде қысым көрсетуге әкеп соқтырады. Бұдан Ұлттық қор қаражатын экономикаға инвестициялауға жұмсауға бола ма, жоқ па (және қандай жағдайларда) деген сұрақ туындайды.

      Озық халықаралық тәжірибе мұнай қорларының қаржы ресурстары негізінен шет елдерде инвестицияланатынын көрсетіп отыр. Бірақ ішкі экономиканы ішінара қаржыландыру практикасы да бар.

      Озық халықаралық тәжірибенің тағы да бір қағидаты ұлттық шикізат қорларынан берілетін қаржы ағындарының бәрі (трансферттер) мемлекеттік бюджет арқылы өтуі тиіс дегенге сайып келеді, бұл ұлттық байлықты пайдаланудың ашықтығын арттырады.

      Бюджет саясатының тиімділігі мен болжамдылығына фискалдық қағидаларды қолдану жолымен де қол жеткізіледі.

      Әлемдік практикада фискалдық қағидалар, негізінен, бюджет тапшылығы, мемлекеттік қарыз алу көлемі, бюджеттік шығыстардың өсуі, бюджеттен тыс қорлардың қаражатын пайдалану бойынша шектеулер белгілеуді білдіреді. Сондай-ақ концессиялық міндеттемелер бойынша шектеулер қолданылады.

      Айталық, Ұлыбританияда жекеше қаржылық бастаманың (бұдан әрі - ЖҚБ) жобалары бойынша төлемдер мемлекет шығыстарының шамамен 2%-ын құрайды. Мемлекеттік капитал салымдарының 10-15%-ы ЖҚБ жобаларына салынатын инвестицияларға тиесілі. Кореяда жаңа МЖӘ жобалары бойынша міндеттемелердің жылына жиынтық мемлекеттік шығыстардың 2%-ынан аспайтын лимиті белгіленген. Бразилияда МЖӘ бойынша барлық міндеттемелерге қызмет көрсету мемлекеттік кірістің 1%-ынан аспайды.

      Фискалдық қағидалар жұмсауды және қарыз алуды шектейді және сол арқылы макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған стратегиялық іс-қимылдың неғұрлым оңтайлы жинағын айқындауға ынталандырады. Бұған қоса, айқындылық қамтамасыз етіледі, экономикалық саясатқа деген сенім артады.

      Тұтастай алғанда, әлемдік практиканы талдау бюджет саясаты саласында қандай да бір белгіленген нақты стратегиялар жоқ екендігін көрсетеді. Елдер өздері қол жеткізуді межелеп отырған мақсаттар мен міндеттерді ескере отырып, бюджет қаражатын басқарудың өзіндік модельдерін қалыптастырады.

      Бюджет саясатын одан әрі жетілдіру шеңберінде Қазақстанның алдында тұрған міндеттері тұрғысынан бұл тәжірибені оңтайлы пайдаланудың маңызы зор.

2. Қазақстан Республикасында жаңа бюджет саясатын қалыптастырудың және іске асырудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері
Жаңа бюджет саясатының негізгі қағидаттары

      Алға қойылған міндеттерді тиімді шешу үшін мыналар жаңа бюджет саясатының негізгі қағидаттары болуы тиіс:

      1) бюджеттің кіріс және шығыс бөлігінің шынайылығы;

      2) бөлінетін бюджет қаражатының нәтижелілігі мен тиімділігі;

      3) мемлекеттік шығыстар мен міндеттемелерді ұлғайтудың негізділігі;

      4) мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің толық есепке алынуы;

      5) бюджет қаражатын бөлудің дәйектілігі;

      6) мемлекеттік қолдаудың атаулылығы;

      7) бюджет қаражатын пайдаланғаны үшін жауапкершілікті арттыру;

      8) қаражат жұмсаудағы үнемділік.

Жаңа бюджет саясатының негізгі тәсілдері

      Экономиканың дамушы сипатын және нақты ЖІӨ-ні одан әрі өсірудің алда тұрған міндеттерін ескере отырып, бюджет саясаты мынадай тәсілдердің негізінде қалыптастырылатын болады:

      1) фискалдық шектеулер шегінде бюджет шығыстарының көлемін айқындау;

      2) неғұрлым жоғары әлеуметтік-экономикалық әсерді қамтамасыз ететін бюджет қаражатын тиімді бөлу;

      3) бюджет саясатының теңгерімділігі (белсенді бюджеттік инвестициялық саясат пен контрциклдік реттеу үйлесімі);

      4) жекеше сектордың ортақ жауапкершілігін кеңейте отырып, мемлекет міндеттемелерінің бюджет мүмкіндіктеріне қарай кезең-кезеңмен өсуі;

      5) нәтижеге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарын қолдану арқылы бюджеттік жоспарлаудың нәтижелілігін күшейту;

      6) жекеше сектор инвестицияларын алмастырмай, оларды ынталандыру;

      7) салық саясатының ұлғайып бара жатқан міндеттемелерге барабарлығы;

      8) қаржы ресурстарын Ұлттық қорда жинақтауды жалғастыру;

      9) өңірлік даму мәселелерін шешуде жергілікті органдардың қаржылық дербестігін кеңейту және жауапкершілігін арттыру.

Макроэкономикалық тұрақтылықты және мемлекеттік бюджеттің теңгерімділігін қамтамасыз ету

      Ескерту. Кіші бөлімге өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 22.09.2017 № 552 Жарлығымен.

      Макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік қаржының теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында бюджет саясаты мына фискалдық шектеулердің негізінде қалыптастырылатын болады.

      Тапшылық мөлшерін басқару бюджет саясатының негізгі қағидасына айналуы тиіс.

      Мемлекеттік борышты қалыпты деңгейде (2020 жылы ЖІӨ-ге қатысты 27,0%-дан аспайтын) ұстау үшін 2018 жылдан бастап мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-ге қатысты 1,0% дейін төмендетілетін болады.

      Бюджет шығыстарын қаржыландыру үшін Ұлттық қор қаражаты мұнайдан түскен кірістерді үнемдеуді қамтамасыз ететін шектеулі көлемде пайдаланылатын болады.

      Мемлекеттік шығыстар көлемінің ұлғаюы салық салу базасының кеңеюімен және бюджеттің кіріс бөлігінің толықтығын қамтамасыз етумен сүйемелденетін болады.

      2018 жылдан бастап мұнайдан тыс сектордың кірістері мемлекеттік бюджеттің ағымдағы шығыстарын толығымен жабуға тиіс.

      Тапшылықты азайту, мұнайдан тыс сектордан түсетін кірістердің өсуі және Ұлттық қорды шектеулі түрде пайдалану мұнайдан тыс тапшылықты (шикі мұнайға кедендік әкету баждарын есепке алмағанда) 2020 жылы ЖІӨ-ге қатысты 7,0 %-ға дейін азайтуға мүмкіндік береді.

Бюджет шығыстарын әлеуметтік-экономикалық дамудың басым бағыттарына шоғырландыру

      Әлеуметтік-экономикалық дамудың алға қойылған ұзақ мерзімді міндеттерін ескере отырып, 2020 жылға дейін мемлекеттік шығыстардың негізгі басымдықтары:

      1) экономиканы жаңғырту және әртараптандыру;

      2) әлеуметтік жаңғырту және көрсетілетін мемлекеттік қызметтер сапасын арттыру;

      3) тыныс-тіршілік инфрақұрылымын сапалық жаңарту болып табылады.

      Экономиканы одан әрі жаңғырту және әртараптандыру мақсатында Үдемелі индустриялық-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік бағдарлама шеңберінде салаларды дамыту жалғасады, сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешенді қолдау, ірі инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру, энергия тапшылығының проблемаларын шешу, жасыл экономикаға көшу жоспарлануда.

      Әлеуметтік жаңғырту және көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру ең төменгі әлеуметтік стандарттарды кезең-кезеңмен енгізуді, білім беру және денсаулық сақтау жүйесінде жан басын қаржыландыруды енгізуді, зейнетақымен қамсыздандырудың ортақ және жинақтау жүйесін жетілдіруді, нәтижелерге байланыстырумен бюджет саласындағы еңбекақы төлеу жүйесін одан әрі жетілдіруді, азаматтардың жекелеген санаттарын атаулы қолдауды көздейтін болады. Халықтың орнықты және өнімді жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету бойынша іс-шараларды қаржыландыру жалғасатын болады.

      Мектепке дейінгі ұйымдар мен мектептердің, денсаулық сақтау объектілерінің құрылысы авариялық объектілерді, үш ауысымдағы мектептерді, олардың сейсмикалық орнықтылығы бойынша орын алып отырған проблемаларды бірінші кезектегі тәртіппен шешуді ескере отырып жүзеге асырылатын болады.

      Тыныс-тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын сапалы жаңарту үшін қолжетімді тұрғын үй құрылысы, тұрғын үй қоры мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың инфрақұрылымын жөндеу, тұрғындарды сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар қаржыландырылатын болады.

      Сондай-ақ қорғаныс қабілеттілігін, ұлттық қауіпсіздікті, құқық тәртібін нығайту шараларын және төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жою шараларын іске асыру жалғастырылады.

      Көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыру үшін ақпараттық жүйелерді дамыту, қызмет көрсетулерді электронды форматқа ауыстыру жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру жалғастырылатын болады.

      Перспективада тиімсіз шығыстардың ұлғаюына жол бермеу үшін 2014 жылы ағымдағы және инвестициялық шығыстар бойынша қалыптасқан базаға түгендеу жүргізілетін болады. Түгендеу қорытындылары бойынша бюджетке "ауыр жүк" болатын және экономикалық өсуге ықпал етпейтін іс-шараларды қаржыландыру қысқартылуға тиіс.

      2015 жылдан бастап ағымдағы шығыстар мен даму бюджеті бойынша лимиттер, сондай-ақ жаңа бастамаларға лимиттер енгізіледі.

Бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін арттыру және "бюджеттік масылдықты" қысқарту

      Бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін арттыру және "бюджеттік масылдықты" азайту мақсатында мынадай бағыттар бойынша шаралар қабылданатын болады:

      бюджеттік шығындарды басқарудан нәтижелерді басқаруға көшу;

      бюджеттің ағымдағы шығыстарын оңтайландыру және жеке сектордың ортақ жауапкершілігін кеңейту;

      бюджеттік инвестициялар бойынша тәсілдерді реформалау;

      бюджетке жүктемені азайту құралы ретінде МЖӘ тетіктерін дамыту;

      мемлекеттік қаржыны есепке алу және басқару жүйесін жетілдіру.

      1. Бюджеттік шығындарды басқарудан нәтижелерді басқаруға көшу.

      Бюджеттік шығындарды басқарудан нәтижелерді басқаруға сапалы көшу нәтижеге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарын неғұрлым тереңірек қолдануды көздейді.

      Нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді қолдану үшін стратегиялық және бюджеттік жоспарлаулардың өзара байланыстырылуын қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізілетін болады.

      Іс-шараларды қаржыландыру бағыттарының қайталануын болдырмау үшін мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының саны мен мазмұнын оңтайландыру жоспарлануда.

      Бюджет шығыстарының басымдықтары стратегиялық және бағдарламалық құжаттарға қатаң сәйкес келу тұрғысынан айқындалуға тиіс.

      Мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының нысаналы көрсеткіштерін бюджет шығыстарымен байланыстыру үшін мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының, бюджеттік бағдарлама мен бюджеттік өтінімнің форматы өзгертілетін болады.

      Бюджеттік бағдарламаға мемлекеттік органның бір мақсатқа қол жеткізуге бағытталған іс-шараларға арналған барлық шығыстарын қосу көзделеді.

      Сондай-ақ бірыңғай бюджеттік сыныптама өзгертіледі.

      Нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді практикалық қолдану бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізбегені үшін жауапкершілігін күшейтуді талап етеді.

      Сондай-ақ бюджетті атқару шеңберінде мемлекеттік органдар есептілігінің тәсілі өзгертіледі.

      Бұл ретте бюджет қаражатын пайдалану тиімділігі бөлінген қаражатты игеру көрсеткіші бойынша емес, мемлекеттік органның стратегиялық жоспарында көрсетілген нәтиже көрсеткішіне қарай айқындалуға тиіс.

      Республикалық бюджет жобасы Қазақстан Республикасының Парламентіне енгізілгенге дейін шығыстардың негізгі бағыттары бойынша оған Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің алдын ала бағалау жүргізуі көзделетін болады, ол ұсынымдық сипатта болады.

      2. Бюджеттің ағымдағы шығыстарын оңтайландыру және жекеше сектордың ортақ жауапкершілігін кеңейту.

      Мемлекет міндеттемелерінің өсуін шектеу мақсатында ең төменгі әлеуметтік стандарттарды біртіндеп енгізу қажет.

      Ең төменгі әлеуметтік стандарттарды әзірлеу кезінде Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінде қабылданған адами әлеуетті дамыту индексі, сондай-ақ әрбір адам үшін өте маңызды ең төменгі күнкөріс деңгейі, әлеуметтік төлемдердің мөлшері, зейнетақылар мен жалақының ең төменгі мөлшерлері сияқты әлеуметтік саланың жекелеген құрамдастарын дамытудың нақты индикаторлары ескерілетін болады.

      Зейнетақы жүйесін дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясы зейнетақы төлемдері мен жүйенің қаржылық орнықтылығының барабарлығын қамтамасыз етуге бағытталуға тиіс. Осыған байланысты зейнетақы жүйесінің құрамдауыштары-базалық, ортақ және жинақтау құрауыштарында өзгерістер енгізу жоспарланып отыр.

      Әйелдердің міндетті зейнетақы жарналары олардың бала күтімі бойынша демалыста болған кезеңінде бюджеттен субсидияланатын болады. Бұл әйелдердің жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысу процесінде уақытша "ақтаңдақтарды" жоюға мүмкіндік береді.

      Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуына қарай мемлекеттің базалық зейнетақы төлемі деңгейінде зейнетақымен қамсыздандырудың ең төменгі көлеміне кепілдік беруіне ауысу біртіндеп жүзеге асырылады.

      Бұдан басқа, перспективада экономиканың өсу қарқынын, халықаралық стандарттарды, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің мүмкіндіктерін ескере отырып, ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшері ұлғайту жағына қарай қайта қаралады.

      Жекеше сектордың ортақ жауапкершілігін кеңейту.

      Шетелдік азаматтарды медициналық сақтандыруды енгізу және тегін медициналық көмектің кепілді көлемінен тыс қызмет көрсетулерді алуға арналған ерікті медициналық сақтандыруды дамыту жоспарлануда.

      Жекеше медицина дамитын болады.

      Білім беру жинақтау жүйесі дамытылатын болады.

      Сондай-ақ техникалық және кәсіптік дуальдық білім беру қағидаттарына көшу мәселесі қаралады.

      Апатты оқиғалардың салдарын жоюға мемлекеттік бюджет шығындарын азайту мақсатында шет елдердің оң тәжірибесі негізінде халықты түрлі тәуекелдерден, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан сақтандыру тетігі енгізілетін болады.

      Зиянды өндірістерде жұмыс істейтіндер үшін жұмыс беруші еңбекақы төлеу қорының 5 % мөлшерінде аударып отыратын міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын енгізу жоспарлануда.

      Сондай-ақ жекеше сектордың инфрақұрылымды дамытуға қатысуын кеңейту қажет. Бұл үшін ақылы автомобиль жолдарының желісін кеңейту жұмыстары жалғастырылады және қатысудың жаңа түрлерінің мүмкіндігі қаралатын болады.

      Автожол саласын басқару және қаржыландыру жүйесін өзгертуге, қайта құрылған (реконструкцияланған) және салу (реконструкциялау) жоспарланып отырған ортақ пайдаланудағы автомобиль жолдарының (немесе олардың учаскелерінің) тиімді және ішінара өтелетіндей жұмыс істеуі үшін жағдай жасауға бағытталған шаралар қабылданатын болады.

      Білім беру және денсаулық сақтау жүйесінде жан басына шаққандағы қаржыландыруды енгізу мәселесі қаралатын болады. Бұл осы салаларға бөлінетін бюджет қаражатының тиімділігін арттыруға және халық үшін сапалы білім беру мен денсаулық сақтау қызметтерінің қолжетімділігін арттыруға ықпал ететін болады.

      Перспективада жан басына қаржыландыру мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту, техникалық және кәсіптік білім, жоғары және жоғары оқу орнынан кейін білім беру жүйесінен басқа орта білім беру жүйесіне де енгізіледі.

      Бірінші кезеңде жан басына қаржыландыруды пилоттық өңірлерде сынау жоспарлануда. Бұл үшін тиісті нормативтік база жетілдірілетін болады.

      Денсаулық сақтау жүйесінде денсаулық сақтаудың бастапқы буынына жан басына шаққандағы қаржыландыруды енгізу мәселесін қарау жоспарлануда.

      Медициналық-санитариялық алғашқы көмектің жан басына шаққандағы нормативін қалыптастырудың бірыңғай тәсілі пысықталатын болады.

      Жан басына шаққандағы норматив бойынша ақы төлеуді енгізу денсаулық сақтаудағы МЖӘ дамуына ықпал ететін болады.

      Азаматтық қызметшілерге еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру мақсатында еңбекақы төлеудің жаңа моделі енгізілетін болады, оның негізгі тетіктері мыналар болады:

      1) лауазымдардың қолданыстағы тізілімін функционалдық блоктарға бөлу және функционалдық міндеттерге, орындалатын жұмыстардың ерекшелігі мен күрделілігіне, кәсіби құзыреттеріне байланысты лауазымдарды ранжирлеу;

      2) лауазымдық жалақы мөлшерлерін есептеу үшін пайдаланылатын коэффициенттер кестесін жетілдіру;

      3) қосымша ақылар мен үстемеақылардың қолданыстағы жүйесін қайта қарау және оңтайландыру болмақ.

      Сондай-ақ мемлекеттік қызметшілерге еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру жоспарлануда.

      Бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін арттыру мақсатында жекелеген мемлекеттік мекемелерді қаржыландыру жоспарына сәйкес бюджет есебінен қамтудан гөрі ұсынылған қызмет көрсетулер көлеміне ақы төлеуге көшіру қажет. Мемлекеттік мекемелердің қызметін жан-жақты талдау негізінде келешекте көрсетілген қызметтердің (мемлекеттік тапсырманы орындау) көлеміне қарай қаржыландырылатын мекемелердің тізбесі дайындалып, мұнымен бірге мемлекет тарапынан аудит пен бақылау қатаңдатылады.

      Бюджеттік кредиттердің пайдаланылуын және оларды өтеу жөніндегі міндеттемелердің уақтылы орындалуын мониторингтеу мен бақылауды күшейту бойынша шаралар қабылданатын болады.

      Мемлекеттік қолдаудың атаулылығын күшейту үшін:

      1) көрсетілетін қызметтерді өндірушілерді субсидиялаудан азаматтардың жекелеген санаттарына атаулы көмек көрсетуге көшу;

      2) әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік көмек жүйесін одан әрі жетілдіру жөнінде шаралар қабылдау жоспарланып отыр.

      Еңбекке қабілетті халықты мемлекеттік қолдау оны еңбек нарығына тартуды білдіруге тиіс. Бұл ретте мемлекеттік бюджеттен атаулы қолдау азаматтардың неғұрлым мұқтаж, еңбекке қабілетсіз санаттарына қатысты жүзеге асырылатын болады.

      Табысы аз халықты қорғауды қамтамасыз ету тұрғысынан әлеуметтік көмек жүйесін реформалау шартсыз әрі атаулы әлеуметтік көмекті қамтитын болады.

      Шартсыз көмек азаматтардың жекелеген санаттарына, олардың заңнамада, белгіленген мәртебесіне (ардагерлер мен соғыс және еңбек ардагерлері, саяси қуғын-сүргін құрбандары) қарай немесе әлеуметтік тұрғыдан осал санаттарға (мүгедектер, мүмкіндігі шектеулі адамдар, қарттар, балалар, асыраушысынан айырылған адамдар) берілетін болады.

      Азаматтарға, отбасыларға көрсетілетін атаулы әлеуметтік көмек тараптардың "өзара міндеттемелеріне" негізделеді (әлеуметтік келісімшарт жүйесі). Бұл шартты түрдегі қолдауды, атаулы төлемдердің заңдылығы мен ұзақтығын шектеуді және алушының міндетті "жауапты әрекет етуін" (жұмыс іздеу, әлеуметтік-кәсіптік бейімделу) көздейтін болады.

      Алушы міндеттемелерді орындамаған жағдайда, жекелеген адамдар үшін жеңілдіктердің ұзақтығын шектей отырып және олардың құндылығын төмендете отырып жәрдемақы төлеу тоқтатыла тұрады.

      Кейіннен әлеуметтік қызметтер көрсетуді және әлеуметтік жағдайдың нашарлауының алдын алуға бағытталған әлеуметтік көмек ұсынудың интеграцияланған жаңа моделіне көшу жүзеге асырылатын болады.

      Мемлекеттік қолдау шараларының қайталануын болдырмау үшін бюджеттен берілетін субсидиялау мен салықтық ынталандыру арасындағы баланс қамтамасыз етілетін болады.

      Мемлекеттік мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметін басқару жүйесін жетілдіру шеңберінде бюджет секторындағы энергия тиімділігін арттыру шаралары қабылданады.

      3. Бюджеттік инвестициялар бойынша тәсілдерді реформалау.

      Неғұрлым белсенді және тиімді бюджеттік инвестициялық саясат жүргізу үшін бюджеттік инвестициялар бойынша тәсілдер реформаланатын болады.

      Өткен жылдардың тәжірибесін ескере отырып, инвестицияларды жоспарлау экономика дамуының тұрақтылығы мен орнықтылығының кепілі ретінде экономиканы әртараптандыруға, инфрақұрылым мен жекеше секторды дамытуға бағытталған ұзақ мерзімді міндеттерді ескере отырып, байыпты да, сындарлы түрде жүргізілуі тиіс.

      Осыған орай, жобаларды жекеше инвестицияларды тарту есебінен іске асыру үшін тауашаны босата отырып (атап айтқанда, мемлекеттің дәстүрлі жауапкершілігі саласында), бюджеттік инвестициялар әлеуметтік-экономикалық қайтарымы жоғары жобаларға шоғырландырылуға тиіс.

      Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай шаралар көзделеді:

      1) бюджеттік инвестицияларды жоспарлау жүйесі қайта қаралатын болады, мұнда инвестициялық ұсыныстарды қалыптастыру сатысының өзінде, техникалық-экономикалық негіздемелер мен жобалық-сметалық құжаттама әзірленгенге дейін жобаларды тиісті өлшемдер бойынша қатаң іріктеу жүргізіледі және оларды қаржыландыру схемасы айқындалады.

      Бюджеттік инвестицияларды жоспарлауды жетілдіру мақсатында мемлекеттік және жекеше сектор үшін пайда мен шығындарды салыстыру арқылы жобаны қаржыландыру құрылымын айқындауды болжайтын "бюджеттік компоратор" қағидаты бойынша инвестициялық жобаларды іріктеу әдісін енгізу ұсынылып отыр.

      Мұның өзі жобаны іске асырудың мемлекеттің қатысу үлесі әртүрлі нұсқаларына салыстыру жүргізуге, сондай-ақ жекеше секторды тартудың немесе мемлекеттік бюджет қаражатын пайдаланудың (value for money) тиімділігін (сапаны) есептеуге мүмкіндік береді.

      Бұл ретте тиімділіктің негізгі көрсеткіші шығындар көлемі емес, салынған қаражаттың қайтарымы болуға тиіс.

      Жобаларды іріктеу кезінде, бірінші кезекте, мынадай басым өлшемдер ескерілетін болады:

      макродеңгейде - экономика салаларының даму басымдықтары, салалардың дамуына ықпал ету әсері, өңіраралық теңгерімсіздіктерді жою, жекеше инвестицияларды тарту мүмкіндігі және бюджетке баламаның болмауы;

      жобалық деңгейде - жоғары әлеуметтік-экономикалық қайтарымы мен жекеше инвестицияларды тарту мүмкіндігі.

      Мемлекеттің қатысуы жобалардың өзін-өзі ақтау дәрежесіне қарамастан, әлеуметтік маңызы жоғары немесе орташа жобаларда жүзеге асырылады.

      Жекеше инвестициялар жобалардың әлеуметтік маңыздылығына басымдық берілетін өзін-өзі ақтайтын жобаларға тартылады;

      2) бюджет қаражатын ұтымды пайдалану үшін жобаларды іске асырудың жобалау, жоспарлау және іске асыру сияқты барлық сатыларында жобалардың құнын арттыру, жобалардың сметалық құнын қымбаттату бойынша ынталандыруларды жою жөніндегі жүйелі шаралар қабылданатын болады.

      Бұл шаралар:

      құрылыс саласын реттеу жүйесін бюджет тиімділігі тұрғысынан қайта қарау (еурокодтарға, Халықаралық инженерлер-консультанттар федерациясының стандарттары - FIDIC-ке және т.б. көшу);

      құрылыста баға белгілеуді қайта қарау (құрылыс нормалары мен қағидалары, құрылыста басшылыққа алынатындар және басқалары);

      құрылыс сараптамасына, техникалық және авторлық қадағалауға төлемді жобаның құнына байланыстыруды жою және тіркелген төлемге көшу;

      бюджеттік бағдарлама әкімшісінің жобаға техникалық тапсырмаларды (жобалауға тапсырмаларды) әзірлеу сапасын арттыру және оларды мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық және жергілікті уәкілетті органның егжей-тегжейлі талдауы;

      үлгі жобаларды оңтайландыру тұрғысынан оларды тексеру;

      тәуелсіз құрылыс сараптамасы институтын (аккредиттеу) енгізу мәселесін пысықтау;

      бюджеттік инвестицияларды жоспарлау кезінде объектілерді салудың және жобаларды іске асырудың нормативтік мерзімдерін қатаң ұстану;

      тапсырыс берушілердің, жобалаушылардың, іске асырушылардың (мердігерлердің) субъективті себептер бойынша қымбаттауға жол бергені үшін жауапкершілігін күшейту;

      мемлекеттік сатып алу кезінде демпингке жол бермеу арқылы іске асырылады.

      3) квазимемлекеттік секторға бөлінетін бюджет қаражатының тиімділігін арттыру мақсатында құрылу кезеңінің өзінде-ақ квазимемлекеттік сектор субъектілері "өндірістік-қаржылық" және "сервистік" компаниялар болып бөлінеді.

      Әлеуметтік-экономикалық міндеттерді іске асыруға бюджеттен тыс инвестицияларды тартуда инвестициялық жобалар мен қаржы операцияларын іске асыру жолымен мемлекет активтерін ұлғайту мүмкіндігі бар "өндірістік-қаржылық" компаниялар үшін акционерлік қоғам түріндегі ұйым нысаны сақталады. Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын ұлғайту инвестициялық мақсаттарға, оның ішінде активтерді "жеп қоюды" болдырмайтын "кредиттік тірек" (қаржы тетігі, қаржы левериджі) қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады.

      "Сервистік" компаниялар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер нысанында құрылады және мемлекеттік тапсырыс есебінен қаржыландырылады, бұл ретте мүлік сенімгерлікпен басқару шеңберінде беріледі, жарғылық капиталы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең аз мөлшер негізге алына отырып қалыптастырылады.

      Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер мемлекеттік бағдарламаларда айқындалған міндеттерді іске асыру үшін ғана құрылуы мүмкін.

      Бюджеттік инвестицияларды іске асыру кезінде қаражаттың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеу мақсатында заңды тұлғаның жарғылық капиталын ұлғайту жолымен инвестициялық жобаларды қаржыландыру жылдық кестеде көзделген сомалар шегінде орындалған жұмыстар актісіне сәйкес жүзеге асырылатын болады. Бюджет қаражатын бұрын қалыптасқан босатылған қаражат (үнемдеу) бойынша қайта бөлу бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық негіздемесін түзету арқылы өзге іс-шараларға бағытталатын болады;

      4) бюджеттік инвестициялар мен квазимемлекеттік сектор инвестицияларын үйлесімді ету.

      Квазимемлекеттік сектор мен бюджеттік инвестициялардың инвестициялық саясатының келісімділігін қамтамасыз ету үшін мынадай жүйелі шаралар қабылданатын болады:

      бюджеттік инвестициялар мен квазимемлекеттік сектор инвестицияларының бірыңғай салалық инвестициялық картасын қалыптастыру;

      квазимемлекеттік сектор субъектілерінің инвестициялары үшін (Key Performance Indicators) түйінді тиімділік көрсеткіштерін айқындау;

      жекеше сектор үшін экономикадағы тауашаларды босата отырып, квазимемлекеттік сектор қызметінің саласын қайта қарау;

      квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қарыз алуы үшін мақсатты тағайындау мен лимитті айқындау.

      4. Бюджетке жүктемені төмендету мақсатында МЖӘ дамытуға ерекше назар аударылатын болады.

      МЖӘ қатысатын жобалар мемлекеттің жобаларды қаржыландыру шығыстарын азайтуға, тәуекелдерді бөлу арқылы олардың тиімділігін арттыруға, жекеше инвесторлардың қызметін ынталандыруға және әлеуметтік маңызы бар жаңа объектілер құруға мүмкіндік береді.

      Әлеуметтік бағдарланған қызмет көрсетуді ұсыну үшін жеке меншіктегі объектілерді тартуға мүмкіндік беретін МЖӘ келісімшарттарының жаңа түрлері қарастырылатын болады.

      Әлемдік практикаға сәйкес МЖӘ жобаларын іске асырудың жаңа тетігі -"Қолжетімділік төлемі" енгізіледі. "Қолжетімділік төлемі" концессия объектісін коммерциялық пайдаланудан ақшалай ағындары жоқ (не өте әлсіз) әлеуметтік маңызы бар санатқа жататын концессиялық жобаларға ғана қатысты қолданады.

      Бұл тетік концессионердің объектіні салу мен оны сапалы пайдалануды қамтамасыз етуін көздейді.

      Мемлекет тұтынушылардан ақы өндіріп алу құқығын өзіне қалдыра отырып, концессияның бүкіл мерзіміне объектінің пайдалануға әзірлігі үшін концессионерге сыйақы беруді ескере отырып, объект бойынша инвестициялық және пайдалану шығындарын тең төлеуді қамтамасыз етеді.

      МЖӘ қолдану тиімділігін одан әрі талдай отырып, пилоттық үлгідегі жобалар сынақтан өткізіледі.

      Пилоттық жобалар сәтті іске асырылған жағдайда, денсаулық сақтау, білім беру және көлік инфрақұрылымын дамыту салаларындағы МЖӘ-нің үздік тәжірибесін тарату жоспарланып отыр.

      МЖӘ дамуына қарай концессиялық міндеттемелерді есепке алу жүйесін қалыптастыру қажет.

      Концессиялық міндеттемелерді реттеу.

      Мемлекеттік борышқа жатқызылмаған жасырын МЖӘ міндеттемелері ұлғайып отырған Еуропаның жекелеген елдеріндегі борыштық дағдарыстан сабақ алуды ескере отырып, бірыңғай есепке алу және МЖӘ шарттары бойынша барлық мемлекеттік концессиялық міндеттемелерді мониторингтеу жүйесін құру пысықталатын болады.

      Осыған байланысты концессиялық жобаны іске асыру шеңберінде мемлекет қабылдайтын концессиялық міндеттемелердің көлемін айқындау мәселесі аса өзекті болып отыр.

      Бұдан басқа:

      1) МЖӘ міндеттемелері жалпы сомасының лимитін, оның ішінде ЖІӨ-ге қатысты лимитті;

      2) кірістер көлеміне қатысты концессиялық міндеттемелерге қызмет көрсетудің жыл сайынғы шығыстары лимитін;

      3) концессиялық міндеттемелерді ескере отырып, жергілікті атқарушы органдар жалпы борышының лимитін;

      4) мемлекеттік кірістер көлеміне қатысты жаңа міндеттемелер лимитін қамтитын концессиялық міндеттемелер бойынша шектеулер белгіленетін болады.

      5. Мемлекеттік қаржыны есепке алу және басқару жүйесін жетілдіру.

      Мемлекеттік қаржы жүйесіне жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар бойынша әлеуметтік әріптестік шеңберінде жер қойнауын пайдаланушы компаниялардан өңірлер әкімдерінің иелігіне түскен қаражаттың, түсімдер мен қаражаттың жұмсалуы бойынша есептілік қосылуға тиіс.

      Сондай-ақ бюджеттің кірістері мен шығыстарын есепке алуды есептеу әдісіне көшу мәселесі қаралатын болады.

      Мемлекеттік органдардың әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жөніндегі қызметін толыққанды бағалау үшін халықаралық стандарттарға сәйкес келетін және қаржылық есептілік аудитін, сәйкестікті бақылауды және тиімділік аудитін қамтитын мемлекеттік аудит енгізілетін болады. Мемлекеттік аудитті енгізу жөніндегі негізгі тәсілдер мен шаралар Мемлекеттік аудитті енгізу тұжырымдамасында айқындалатын болады.

Салық жүйесінің экономикалық қайтарымын арттыру

      Мемлекеттік міндеттемелер құрылымын өзгерту және белсенді бюджеттік инвестициялық саясат салық жүйесінің неғұрлым жоғары қайтарымын талап етеді.

      Сондықтан бірінші кезекте басым секторларға салықтық жеңілдіктерді енгізу жолымен жекеше сектордағы инвестициялық белсенділікті ынталандыру үшін жағдай жасау қажет.

      Бұл ретте тиімсіз салық жеңілдіктері алып тасталады.

      Бұдан басқа, қазіргі әлеуетті ескере отырып, салықтардың жекелеген түрлерінің мөлшерлемелері арттырылатын болады.

      Атап айтқанда, салықтық жүктеменің теңгерімділігі мен әділдігін қамтамасыз ету үшін мөлшерлемені арттыру немесе жеке табыс салығының прогрессивті мөлшерлемесін енгізу, сән-салтанат заттарына (мүлік салығы, көлік салығы) салық салу кезінде жекелеген салықтардың фискалдық функциясын күшейту мәселесі қаралатын болады.

      Бұл қоғамның неғұрлым қамтамасыз етілген сегментіне салынатын салық ауыртпалығын теңбе-тең ұлғайтуға мүмкіндік береді.

      Жеке тұлғаларға салық салу мақсаттары үшін жылжымайтын мүлік құнының бағасы нарық құнына сәйкестендірілуге тиіс. Бұл үшін жылжымайтын мүліктің бір шаршы метрінің базалық құны қайта қаралатын болады.

      Көлік құралдарына салық салу тәртібін салық мөлшерлемелерін арттыру және белгілі бір сипаттамалары бар автокөлік құралдары үшін салық төлеушілердің жеңілдік берілген санаттарын жою, сондай-ақ олардың экологиялылық дәрежесін есепке алу жолымен реформалау қажет.

      Салық жеңілдіктерінің тиімділігін арттыру және азаматтардың табыстары мен мүліктерін жалпыға бірдей декларациялауды енгізу шеңберінде 2015 жылдан бастап агроөнеркәсіптік кешен субъектілері үшін арнаулы салық режимдерін қоса алғанда, арнаулы салық режимдері реформаланатын болады.

      2015 жылдан бастап агроөнеркәсіптік кешен субъектілері салық салудың жалпыға ортақ белгіленген тәртібіне ауыстырылатын болады.

      Бұдан басқа, жерді пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерге салынатын салық көтеріледі.

      Жер салығының өсуіне байланысты салық жүктемесін ұлғайту ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді тиімді пайдаланатын субъектілер үшін мемлекеттік бюджеттен субсидиялар берумен өтеледі.

      Акциздік саясаттың реттеуші рөлін күшейту үшін темекі өнімдерінің, алкоголь өнімінің, мұнай өнімдерінің акциздері біртіндеп көтерілетін болады.

      Мұнайдың әлемдік бағасы одан әрі өскен жағдайда, шикі мұнайдың кедендік әкету бажының мөлшерлемесін арттыруға болады.

      Сонымен қатар бюджетке салықтық емес төлемдердің уақтылы және толық түсуін қамтамасыз ету шаралары қабылданатын болады.

Елдің мемлекеттік, квазимемлекеттік және сыртқы борышын қауіпсіз деңгейде ұстау

      Ескерту. Бөлім жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 2014.11.24 № 966 Жарлығымен; өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 22.09.2017 № 552 Жарлығымен.

      Бюджет тапшылығының мөлшері үкіметтік борыштың орнықтылығын қамтамасыз етуді және ұзақ мерзімді перспективада мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын дамытуды ескере отырып айқындалатын болады.

      Мемлекеттік борыш 2020 жылы ЖІӨ-ге қатысты 27,0%-дан аспауы, оның ішінде Үкіметтің борышы ЖІӨ-ге қатысты 25,0%-дан жоғары болмауы тиіс.

      Осы мақсатта үкіметтік борыш пен мемлекет кепілдік берген борыш лимиттерін айқындай отырып, квазимемлекеттік сектордың сырттан қарыз алу көлемдерін Үкіметпен келісу арқылы оған шектеу қойылатын болады.

      Елдің борыштық тұрақтылығын ұстау мақсатында сыртқы борыштың ЖІӨ-ге қатынасы орта мерзімді кезеңде 100%-дан аспауы тиіс, ал мемлекеттік борыш пен квазимемлекеттік сектор борышының жоғарғы шегі жиынтығында ЖІӨ-ге қатысты 60%-дан аспауы тиіс. Борыштың жоғарғы шегін есептеуге мемлекет бақылайтын ұйымдардың өзара міндеттемелері және резидент емес бақыланатын ұйымдардың міндеттемелері енгізілмейді.

      Ел резиденттерінің резидент еместер алдындағы жиынтық борышын білдіретін, елдің сыртқы борышы көрсетілген деңгейден асып кеткен жағдайда мемлекеттік органдар:

      1) елдің даму бағдарламаларымен байланыста сыртқы борыштың жағдайы мен құрылымын егжей-тегжейлі талдауға;

      2) қажет болған кезде сыртқы қаржыландыруды тарту және/немесе шетел қатысатын жобаларды іске асыру мерзімдері бөлігінде көрсетілген бағдарламаларға түзетулер енгізуге;

      3) резиденттердің сыртқы қарыз алуын ынталандырмауға бағытталған қолда бар жанама шараларды (арнайы валюталық режимді енгізу, пруденциалдық нормативтермен реттеу және т.б.) күшейтуге тиіс.

      Елдің мемлекеттік, квазимемлекеттік және сыртқы қарызы үшін белгіленген шектер индикативтік параметрлер болып табылады, өйткені халықаралық әдіснама мен практикаға сәйкес елдің борыштық орнықтылығы кешенді талдау жүргізуді талап ете отырып, бір немесе бірнеше параметрлердің мәнімен біркелкі сипатталмауы мүмкін.

      Мүдделі мемлекеттік органдар жүргізетін борыштың жай-күйін мониторингтеу мен бағалау борыштың жай-күйін егжей-тегжейлі талдауды, оның ішінде ықтимал қатерлер мен дағдарысты жағдайлардың басталуын, резидент - қарыз алушылардың дағдарысты жағдайлар туындаған жағдайда, оларды еңсеруге әзірлігінің жай-күйін және т.б. қамтуы тиіс.

      Елдің мемлекеттік, квазимемлекеттік және сыртқы борышын басқару жөніндегі мемлекеттік функциялар бірқатар мемлекеттік органдар бойынша, олардың қолданыстағы функционалдық міндеттерін ескере отырып бөлінген.

      Мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган басқару саясатын айқындайды және мүдделі мемлекеттік органдардың борышты (елдің ішкі де сыртқы да борышын қоса алғанда, мемлекеттік және квазимемлекеттік секторлардың ортақ борышы ретінде) реттеу бойынша қызметін үйлестіреді.

      Бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган мемлекеттік басқару секторының борышын және мемлекеттің шартты міндеттемелерін реттеу жөніндегі мемлекеттік саясаттың орындалуын қамтамасыз етеді, мемлекет бақылайтын ұйымдар борышының жай-күйіне мониторинг жүргізеді.

      Мемлекет бақылайтын ұйымдардың тізбесін, кейін өзінің ресми сайтында орналастыра отырып, бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган қалыптастырады және жарты жылдық негізде өзектілендіреді.

      Ұлттық Банк мемлекет бақылайтын ұйымдардың және жекеше сектордың сыртқы борышының жай-күйіне мониторинг жүргізеді, сыртқы борыштың жай-күйіне бағалау жүргізеді, мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесіп, елдің сыртқы борышының жай-күйін жақсарту мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының Үкіметіне, оның тиісті шаралар қабылдауы үшін ұсыныстар енгізеді, өз құзыреті шегінде қаржы секторы ұйымдарының борышын реттеу жөніндегі мемлекеттік саясаттың орындалуын қамтамасыз етеді.

      Иелену және/немесе басқару құқықтарын жүзеге асыратын уәкілетті органдар және/немесе тиісті жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға ақпарат ұсына отырып, мемлекет қатысатын ұйымдардың борышын реттеу жөніндегі мемлекеттік саясаттың орындалуын қамтамасыз етеді.

      Қажет болған кезде, елдің борышын басқару қызметіне өзге де мемлекеттік органдар мен ұйымдар тартылуы мүмкін.

      Мемлекет бақылайтын ұйымның борышын және қаржылық орнықтылығын басқару саясатын акционерлік қоғамдар үшін директорлар кеңесі бекітеді.

      Бұл ретте қарыздарды тарту тәуекелдің төрт негізгі түрін:

      1) өтімділік тәуекелін (белгілі бір уақыт аралығында қаржы активтері мен қаржы міндеттемелерінің теңгерілмегендігі);

      2) кредиттік тәуекелді (өз міндеттемелерін орындамау не тиісінше орындамау);

      3) валюталық тәуекелді (шетелдік валюта бағамдарының ауытқуы);

      4) пайыздық тәуекелді (құбылмалы пайыз мөлшерлемелерінің ауытқуы) қамтитын, мемлекет бақылайтын ұйымның борышын және қаржылық орнықтылығын басқару саясаты негізінде жүзеге асырылады.

      Мемлекеттік бағалы қағаздар (бұдан әрі - МБҚ) нарығын дамыту перспективалары.

      Борыш саясаты бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін қолайлы шарттармен үкіметтік қарыз алуды жүзеге асыруға, сондай-ақ борыш құралдарының ішкі нарығының дамуына жәрдемдесуге бағытталатын болады. МБҚ-ның белсенді нарығын дамыту бағалы қағаздардың отандық нарығының дамуына оң ықпалын тигізеді. Мұның өзі нарықтағы жеткілікті өтімділікті қолдауға септігін тигізетін МБҚ-ның бастапқы және қайталама нарықтарының одан әрі дамуын білдіреді.

      Республикалық бюджет тапшылығын қаржыландырудың қажеттіліктеріне сәйкес МБҚ шығаруда ашық және болжамды саясат жүргізілетін болады.

      МБҚ қоржынының құрылымы жеткілікті фрагменттелген болады. Қазіргі уақытқа дейін МБҚ-ны орналастыру негізінен жаңа шығарылымдарды жасау жолымен жүргізілді, бұл қайталама нарықтың өтімділігін төмендетуге ықпал етті. Осылайша салымдардың қолда бар көлемі МБҚ-ның салыстырмалы түрде үлкен мөлшердегі шығарылымдары арасында бөлініп отырды.

      Өтімділікті арттыру үшін МБҚ шығару стратегиясы МБҚ орналастыру бойынша қайталама аукциондарды белсенді жүргізуге бағытталады. Қайта ашылулар айналымдағы МБҚ шығарылымдарын ірілендіруге мүмкіндік береді, сондай-ақ МБҚ шығарылымдары санын қысқартуға ықпал ететін болады. Осы мақсатта қайталама нарықта МБҚ сатып алуды (мерзімінен бұрын өтеуді) және міндеттемелерді басқару бойынша басқа құралдарды қоса алғанда, міндеттемелерді басқару бойынша операциялар жүргізілетін болады. Бұл аталған нарық сегментінде стандартты құралдардың пайда болуы мен өтімділіктің артуына ықпал ете отырып, құралдардың түрлері бойынша құрылымдалған нарықты және мерзімі мен бағасы бойынша нарықтағы эталонды көрсеткіштерді жасауға септігін тигізеді. МБҚ шығару стратегиясы ақша нарығындағы ұзақ мерзімді трендтерді де ескеруі тиіс.

      Тұтастай алғанда, борыштық бағалы қағаздардың ұлттық нарығын одан әрі дамыту орта мерзімді кезеңде мемлекеттік борыш саясатының түйінді басымдықтарының бірі болып табылады. Бұдан басқа, МБҚ нарығының жұмыс істеуін жақсарту мен инвесторлық базаны әртараптандыру бойынша жұмыс жалғасатын болады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын тиімді пайдалану

      Ескерту. Кіші бөлім жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 22.09.2017 № 552 Жарлығымен; өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 29.10.2018 № 780; 13.04.2019 № 21 Жарлықтарымен.

      Ұлттық қорды одан әрі пайдалану экономиканы тұрақты дамытуды және оның активтерінің сақталуын, сондай-ақ бюджеттің мұнай кірістерінен тәуелділігін азайтуды қамтамасыз етуі тиіс.

      Әлемдік экономикадағы қазіргі тәуекелдерді ескере отырып, Ұлттық қорға түсетін мұнай секторының кірістерін шектеулі түрде пайдалану жолымен Ұлттық қорда қаражат жинақтау жалғасатын болады.

      Жинақтаушы функцияны күшейту үшін Ұлттық қордағы қаражаттың төмендемейтін қалдығының мөлшері ЖІӨ-нің 30% деңгейінде сақталады.

      Ұлттық қор активтерінің сақталуы мен өтімділігін қамтамасыз ету шараларының бірі олардың құрамын әртараптандыруды жалғастыру болады. Осы мақсатта Ұлттық қордың инвестициялық қоржынының құрамында алтын қоржыны, баламалы және ұзақ мерзімді қоржындар бөлінетін болады.

      Экономиканың құлдырауы немесе экономиканың өсу қарқынының құлдырауы кезеңдерінде дағдарысқа қарсы бағдарламаларды, сондай-ақ өзін-өзі ақтамайтын, ұлттық ауқымдағы әлеуметтік маңызы бар жобаларды, стратегиялық маңызы бар инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға оларды баламалы көздерден қаржыландыру болмаған кезде Ұлттық қордан нысаналы трансферттерді Қазақстан Республикасы Президентінің шешімі бойынша ғана бөлу көзделеді. Бұл ретте Ұлттық қордан берілетін трансферттер бюджет рәсімдеріне сәйкес республикалық бюджет арқылы өтуі тиіс.

      Ұлттық қордан бөлінетін қаражаттың мақсатты пайдаланылуын қадағалау үшін қаржыландырылатын жобалардың қаржылық бөлігін мониторингтеу және аудиттеу тетігі әзірленуі тиіс.

Фискалдық орталықтан алу

      Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру мақсатында республикалық бюджеттен төмен тұрған бюджеттерге нысаналы трансферттер беруді іске асыру тетігі қайта қаралатын болады.

      Республикалық және облыстық бюджеттер арасында жалпы сипаттағы трансферттердің көлемдері туралы кезекті үшжылдық кезеңге арналған заң жобасын әзірлеу кезінде жергілікті бюджет шығыстарының базасына бұрын республикалық бюджеттен нысаналы ағымдағы трансферттер есебінен қаржыландырылған тұрақты сипаттағы шығындар қосылатын болады.

      Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Үкіметінің шұғыл шығындарға арналған резервінен жыл сайын қаражат бөлінетін жылу беру маусымын өткізу шығындарын жергілікті бюджет шығыстарының базасына қосу мәселесі қаралатын болады.

      Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемдері туралы заңның қолданылу кезеңінде нысаналы ағымдағы трансферттер төмен тұрған бюджеттерге төтенше жағдайлар кезінде, сондай ақ жергілікті бюджеттер шығыстарының ұлғаюына және (немесе) кірістерінің қысқаруына әкеп соғатын нормативтік құқықтық актілерді қабылдаудан туындайтын шығындарды өтеу үшін көзделетін болады.

      Сондай-ақ өңірлерді дамыту бюджетінің көлемі республикалық және жергілікті бюджет арасындағы қаржыландыру салаларының нақты аражігін көрсете отырып ұлғайтылатын болады.

      Жергілікті бюджет есебінен салынған әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін жөндеуді, салуды және күтіп ұстауды қаржыландыру жергілікті бюджеттен жүзеге асырылады.

      Бұл жергілікті органдардың қаржылық дербестігі мен жауапкершілігін кеңейтуге ықпал етіп, әкімдерге аумақтық даму ерекшеліктерін ескере отырып, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамытуға арналған қаражатты жұмсаудың басымдықтарын дербес айқындауға мүмкіндік береді, сондай-ақ өңірлерге бөлінетін нысаналы даму трансферттерінің көлемін азайтады.

      Әкімдерді экономикалық ынталандыруды күшейту үшін жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін шешудегі олардың дербестігі мен жауапкершілігін кеңейтуді ескере отырып, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінен түсетін корпоративтік табыс салығы түсімдерін облыстық деңгейге беру мәселесі қаралатын болады. Бұл ретте ірі кәсіпкерлік субъектілерінен түсетін корпоративпен табыс салығының түсімдерін (бекітілген тізбе бойынша) республикалық деңгейде қалдыру керек.

      Бұдан басқа, әкімдердің рейтингтік бағалауларын ескере отырып, бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлардың көлемі өңірдің салықтық базасын ұлғайту көрсеткіштері мен тұрақты жұмыс орындарын құру негізінде айқындалады. Әлеуметтік әріптестік аясында жер қойнауын пайдалану келісімшарттары бойынша жер қойнауын пайдаланушы компаниялардан әкімдер билігіне түсетін қаражат пен мүлікте ескерілетін болады.

      Республикалық бюджеттен аумақтарды дамытуға қаражат бөлу кезінде өңірдің салыстырмалы артықшылығы мен әлеуметтік-экономикалық аядағы кемшіліктері, инфрақұрылымдық қамтамасыз ету жай-күйі, сауда-саттық мүмкіндігі, ұдайы өндіру базасы, аумақтық-салалық ұйымдастыру мен өндіргіш күштерді орналастыруды дамыту, шаруашылық етудің инновациялық нысандарының даму деңгейі ескерілуі тиіс.

Тұжырымдаманы іске асыру құралдары

      "Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығында, осы Тұжырымдаманың ережелерінде белгіленген міндеттер мен индикаторларды іске асыру бюджет процесін реттейтін заңнамалық актілерді жетілдіру арқылы көзделген.

      Осы Тұжырымдаманың ережелері заңнамалық актілерді, мемлекеттік және салалық бағдарламаларды, аумақтарды дамыту бағдарламаларын, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларын жетілдіру арқылы іске асырылатын болады.

3. Тұжырымдаманы іске асыру көзделетін нормативтік құқықтық актілердің тізбесі

      Ескерту. 3-бөлім өзгерістер енгізілді - ҚР Президентінің 2014.11.24 № 966; 22.09.2017 № 552 Жарлықтарымен.

      Осы Тұжырымдаманы іске асыру кезеңінде міндеттерге қол жеткізу мынадай бағдарламалық құжаттар және нормативтік құқықтық актілер арқылы көзделеді:

      1) макроэкономикалық тұрақтылық пен мемлекеттік бюджеттің теңгерімділігін қамтамасыз ету;

      2) бюджет шығыстарын әлеуметтік-экономикалық дамудың басым бағыттарына шоғырландыру:

      Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамы;

      3) бюджет қаражатын пайдалану тиімділігін арттыру және "бюджеттік масылдықты" қысқарту:

      Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Бюджет кодексі;

      "Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы" 2001 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы;

      "Концессиялар туралы" 2006 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы;

      "Мемлекеттік мүлік туралы" 2011 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңы;

      4) салық жүйесінің экономикалық қайтарымын арттыру:

      "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Кодексі;

      5) елдің мемлекеттік, квазимемлекеттік және сыртқы борышын қауіпсіз деңгейде ұстау:

      2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі;

      "Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" 2005 жылғы 13 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы;

      6) Ұлттық қор қаражатын тиімді пайдалану:

      "Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 8 желтоқсандағы № 385 Жарлығы;

      7) фискалдық орталықтан алу:

      Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Бюджет кодексі.

Об утверждении Концепции новой бюджетной политики Республики Казахстан

Указ Президента Республики Казахстан от 26 июня 2013 года № 590. Утратил силу Указом Президента Республики Казахстан от 10 сентября 2022 года № 1005.

      Сноска. Утратил силу указом Президента РК от 10.09.2022 № 1005.

      В соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства" ПОСТАНОВЛЯЮ:

      1. Утвердить прилагаемую Концепцию новой бюджетной политики Республики Казахстан.

      2. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

      3. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

     
      Президент
Республики Казахстан
Н. Назарбаев

  УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от 26 июня 2013 года № 590

КОНЦЕПЦИЯ
новой бюджетной политики Республики Казахстан

Содержание

      Введение

      1. Видение новой бюджетной политики в Республике Казахстан

      2. Основные принципы и подходы к формированию и реализации новой бюджетной политики в Республике Казахстан

      3. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

Введение

      Новый экономический курс, угрозы и вызовы стабильному развитию страны требуют изменения подходов к формированию и реализации бюджетной политики, являющейся важнейшей составляющей государственной экономической политики и инструментом реализации поставленных задач социально-экономического развития.

      Концепция новой бюджетной политики разработана в соответствии с Посланием Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства" и направлена на использование бюджетных ресурсов в пределах возможностей и сокращение дефицита, обеспечение бережного и продуманного бюджетно-финансового процесса, инвестирование бюджетных средств и средств Национального фонда в продуктивные стратегические общенациональные проекты с точки зрения долгосрочной перспективы с применением жесткой системы отбора.

      Настоящая Концепция определяет видение, основные подходы формирования и направления бюджетной политики до 2020 года и направлена на обеспечение комплексности проведения реформ в области государственных финансов.

1. Видение новой бюджетной политики в Республике Казахстан Анализ текущей ситуации

      Сноска. Подраздел с изменением, внесенным Указом Президента РК от 24.11.2014 № 966.

      С момента обретения независимости в Казахстане сформированы основы современной системы управления государственными финансами.

      Созданы система государственных финансов, отвечающая условиям и требованиям рыночной экономики, законодательные основы финансового обеспечения деятельности органов государственной власти на центральном и местном уровнях.

      Внедрено программное бюджетирование и программная классификация расходов.

      Закреплены на постоянной основе источники доходов с их распределением между республиканским и местными бюджетами.

      В целях макроэкономической стабилизации финансирование дефицита государственного бюджета с 1998 года перешло на неинфляционные источники.

      Важной реформой в бюджетной системе Казахстана стало создание в 2000 году Национального фонда Республики Казахстан (далее - Национальный фонд) в целях накопления финансовых ресурсов для будущих поколений посредством сбережения нефтяных доходов, а также снижения зависимости республиканского бюджета от ситуации на мировых сырьевых рынках. Национальный фонд стал важным инструментом поддержания макроэкономической стабильности в стране.

      В 2004 году был принят первый Бюджетный кодекс Республики Казахстан, в котором были упорядочены и систематизированы действующие нормы законодательства в бюджетной системе.

      В целях обеспечения взаимосвязи экономического, стратегического и бюджетного планирования было проведено разграничение полномочий между центральными государственными органами и уровнями государственного управления, в том числе в бюджетной системе.

      Обеспечена стабильность межбюджетных отношений между республиканским и местными бюджетами путем законодательного определения объемов трансфертов общего характера на трехлетний период.

      В 2007 году начата работа по выстраиванию качественно новой модели государственного управления на принципах корпоративного управления, результативности, транспарентности и подотчетности обществу. В целях формирования целостной и эффективной системы государственного планирования, ориентированного на достижение стратегических целей и реализацию приоритетных задач социально-экономического развития страны, в декабре 2007 года была утверждена Концепция по внедрению системы государственного планирования, ориентированного на результаты.

      На основе Концепции в 2008 году был принят новый Бюджетный кодекс Республики Казахстан, который заложил законодательную основу перехода к бюджетированию, ориентированному на результат.

      Осуществлен переход от бюджетного планирования на один год на трехлетний бюджет, который стал основой новой модели государственного планирования.

      Таким образом, с момента обретения независимости в Казахстане сформированы основы современной системы управления бюджетными средствами. Создана целостная система регулирования бюджетных правоотношений, установлены единые принципы бюджетной системы, внедрен механизм сбережения нефтяных доходов, выстроена система межбюджетных отношений.

      Вместе с тем, в формировании бюджетной политики существуют проблемы и негативные тенденции, которые в средне и долгосрочном периоде могут негативно отразиться на ее эффективности.

      В течение нескольких лет наблюдается тенденция увеличения обязательств государства, усиливается "бюджетное иждивенчество". Текущие расходы в общем объеме расходов государственного бюджета выросли с 59,6 % в 2005 году до 81,1 % в 2013 году.

      Ежегодно увеличиваются текущие расходы и объемы субсидий из государственного бюджета на поддержку жилищно-коммунальной сферы, транспортной отрасли, сельского хозяйства.

      Несмотря на ежегодный рост расходов государственного бюджета, их результативность снижается.

      При этом политика налогообложения, не сопровождающаяся ростом доходной базы, в перспективе может оказаться неадекватной возрастающим обязательствам. В долгосрочном периоде это может привести к разбалансировке государственных финансов.

      Эффективное управление бюджетными ресурсами затрудняется также большим количеством программ, реализация которых закреплена за различными государственными органами. Имеет место дублирование направлений финансирования и инструментов реализации программ.

      Текущая ситуация показывает все еще слабую взаимосвязь стратегического и бюджетного планирования. Выделение бюджетных средств осуществляется под смету, а не под конечный результат.

      В связи с незавершенностью и продолжением структурных реформ достаточно сложно обеспечить в Казахстане, как стране с развивающейся экономикой, стабильность среднесрочного бюджетного планирования.

      Отсутствует комплексность планирования бюджетных инвестиций, что снижает их эффективность.

      Происходит замещение частных инвестиций государственными.

      Нерешенной остается проблема удорожания проектов, строящихся за счет бюджетных средств.

      Несогласованная инвестиционная политика квазигосударственного сектора и бюджетных инвестиций приводит к снижению эффективности государственных вложений.

      Ежегодно увеличивается количество создаваемых юридических лиц с участием государства, растут расходы на их капитализацию. Средства, выделяемые субъектам квазигосударственного сектора, используются неэффективно, что сопровождается "проеданием" активов.

      Характерная для нынешней бюджетной системы централизация приводит к дисбалансам в бюджетной системе. Система целевых трансфертов регионам, призванная выполнять только поддерживающий (выравнивающий) характер, превратилась во "второй местный бюджет". В 2012 году трансферты регионам составили в среднем 61,7 % в общем объеме доходов местных бюджетов. Увеличилось финансирование из республиканского бюджета мероприятий регионального характера.

      Действующая практика выделения целевых трансфертов нижестоящим бюджетам имеет ряд проблем. Это многочисленность целевых трансфертов, усложненность планирования, несовершенство механизма передачи средств конечным получателям, размытость ответственности между администратором республиканской бюджетной программы и местным исполнительным органом, ослабление самостоятельности регионов в принятии решений.

      Действующая оценка эффективности деятельности местных органов власти не имеет прямого стимулирующего эффекта, необходимого для полноценного внедрения бюджетирования, ориентированного на результат, не предполагает системы поощрения достижения высоких результатов, оценки эффективности.

      В результате снижается самостоятельность, ответственность и эффективность работы местных органов в решении задач социально-экономического развития регионов.

      С 2008 года наблюдается рост государственного долга как в абсолютном значении, так и относительно валового внутреннего продукта (далее - ВВП). Так, отношение государственного долга к ВВП в 2008 году составило 8,3 %, в 2009 году - 13,1 %, в 2010 году - 14,4 %, в 2011 году - 11,8 %, в 2012 году - 12,7 %.

      Государственный долг Республики Казахстан на 1 января 2013 года составил 3 828,3 млрд. тенге, увеличившись по сравнению с предыдущим отчетным годом на 561,4 млрд. тенге.

      В структуре государственного долга наибольшую долю занимает долг Правительства (94,7 %).

      Доля внешнего государственного долга составила 19,1 % от общего государственного долга, соответственно, внутреннего долга - 80,9 %.

      Растет долг квазигосударственного сектора, в частности долги национальных холдингов и национальных компаний. В структуре долга квазигосударственного сектора основную часть составляет долг группы АО "Фонд национального благосостояния "Самрук-Казына" (далее - Фонд).

      Общий долг группы Фонда на начало 2013 года составил 15,2 % к ВВП, в том числе внешний долг - 11,2 % к ВВП, внутренний долг - 4 % к ВВП.

      Бесконтрольный рост обязательств субъектов квазигосударственного сектора может стать источником фискального риска страны в целом.

      Также наблюдается рост внешнего долга страны как в абсолютных, так и в относительных значениях. Так, объем внешнего долга на конец 2011 года составил 125,3 млрд. долларов США или 66,7 % к ВВП, а на конец 2013 года - 149,9 млрд. долларов США или 64,8 % к ВВП.

      С ростом накоплений финансовых ресурсов в Национальном фонде размещение его средств целиком в финансовых инструментах иностранных государств не только дает возможность получения стабильного инвестиционного дохода, но и несет в себе большие риски.

      Несмотря на принятые Национальным Банком Республики Казахстан меры по диверсификации валютных активов, уязвимость от возможных негативных тенденций на мировом финансовом рынке сохраняется.

      Необходимость кардинального решения вышеуказанных проблем и исправления негативных тенденций, в свою очередь, определяет потребность формирования новой бюджетной политики.

Цели, задачи, период реализации и ожидаемые результаты от реализации Концепции

      Сноска. Подраздел с изменением, внесенным Указом Президента РК от 24.11.2014 № 966.

      Целью Концепции является определение основных концептуальных подходов формирования и реализации бюджетной политики.

      С учетом приоритетов развития на средне и долгосрочный период целью бюджетной политики станет обеспечение сбалансированности государственных финансов и стабильности социально-экономического развития.

      Для достижения указанной цели предусматривается решение следующих задач:

      1) обеспечение макроэкономической стабильности и сбалансированности государственного бюджета;

      2) концентрация бюджетных расходов на приоритетных направлениях социально-экономического развития;

      3) повышение эффективности использования бюджетных средств и сокращение "бюджетного иждивенчества";

      4) повышение экономической отдачи налоговой системы;

      5) поддержание государственного, квазигосударственного и внешнего долга страны на безопасном уровне;

      6) эффективное использование средств Национального фонда;

      7) фискальная децентрализация.

      Периоды реализации:

      Первый этап (2014 - 2017 годы) - формирование основ для обеспечения сбалансированности государственных финансов и бюджетной эффективности. На данном этапе планируется:

      1) совершенствование системы государственного планирования и расширение практического применения бюджетирования, ориентированного на результат;

      2) инвентаризация бюджетных обязательств и принятие мер по их оптимизации;

      3) внедрение солидарной ответственности частного сектора;

      4) передача в бизнес-среду отдельных государственных функций;

      5) реформирование подходов по бюджетным инвестициям;

      6) внедрение новых механизмов государственно-частного партнерства (далее - ГЧП);

      7) изменение политики налогообложения;

      8) внедрение системы мониторинга и контроля за государственным долгом и долгом квазигосударственного сектора;

      9) реформирование межбюджетных отношений;

      10) внедрение основ государственного аудита.

      Второй этап (2018 - 2020 годы) - укрепление устойчивости государственных финансов.

      Данный этап будет характеризоваться:

      1) расширением солидарной ответственности частного сектора и стабилизацией бюджетных обязательств;

      2) ростом инвестиционной активности частного сектора;

      3) расширением ГЧП, способствующим снижению нагрузки на бюджет;

      4) финансированием текущих расходов за счет ненефтяных доходов;

      5) повышением эффективности работы местных исполнительных органов;

      6) полноценным функционированием государственного аудита.

      Ожидаемые результаты: принятие Концепции позволит обеспечить стабильность государственных финансов, повысить результативность бюджетных расходов, в том числе бюджетных инвестиций, увеличить объем частных инвестиций в экономику, повысить эффективность работы местных исполнительных органов и создать благоприятные условия для устойчивого экономического роста.

Обзор мирового опыта

      Как показывает мировой опыт, в целом бюджетная политика, объем государственных расходов зависит от стратегии развития страны, роли государства в перераспределении доходов, степени социальной ориентированности и проводимой социальной политики.

      В мире существуют разные модели бюджетной политики, характеризующиеся как достаточно высоким, так и низким уровнем расходов бюджета к ВВП.

      Наибольшее соотношение государственных расходов к ВВП характерно для континентальной модели, которая применяется в странах Еврозоны (50 % и более). Это, прежде всего, связано с активной ролью государства в перераспределении доходов, социальной направленностью бюджета и проводимой в этих странах социальной политикой, направленной на сокращение неравенства, поддержку малообеспеченных слоев населения. При решении социальных проблем государство может оказывать сильное государственное воздействие на экономику. Кроме того, в западноевропейских странах наибольшие государственные социальные выплаты, которые доходят до 28,4 % к ВВП. Поэтому и налоговая нагрузка здесь также самая высокая (порядка 50 % от ВВП).

      Однако, именно европейская континентальная модель показала свою неустойчивость. Увеличение социальных обязательств в странах Еврозоны в течение нескольких лет на фоне замедления темпов экономического развития привело к росту дефицита, государственного долга и дестабилизации государственных финансов, грозящей дефолтом в страновом масштабе. Теперь в рамках бюджетной консолидации для недопущения дефолта в ряде стран Еврозоны принимаются меры по сокращению расходов и повышению налогов.

      Особенностями американской или либеральной модели являются более низкая регулирующая роль государства в экономике (вмешательство, как правило, вызвано экономическими кризисами), умеренная социальная политика, направленная на обеспечение приемлемого уровня жизни малообеспеченных групп населения.

      В США расходы бюджета составляют 30-35 % к ВВП.

      Самый низкий уровень государственных расходов к ВВП отмечается в странах Юго-Восточной Азии (в Южной Корее, Сингапуре - 18-21 %). Модель развития этих стран и социальная политика крайне отличается от европейской и американской. Проводимая социальная политика не сопровождается значительным увеличением государственных обязательств.

      В Казахстане расходы государственного бюджета составляют 21-24 % к ВВП, что более близко к азиатской модели.

      Очевидно, что ни одна из моделей в чистом виде не применима для Республики Казахстан.

      Необходимо отметить, что бюджетная политика в странах, богатых природными ресурсами, также имеет свои особенности. Здесь наиболее эффективным являются создание накопительных фондов, аккумулирующих доходы от экспорта сырья, и их использование в рамках установленных фискальных правил.

      В мировой практике выработано несколько таких правил, применяемых в разных странах.

      Правило фиксированного использования, которое с 2010 года применяется в Казахстане, исключает волатильность от мировых цен на сырье, однако не позволяет использовать средства резервных фондов для проведения контрциклической политики.

      Это же относится и к правилу постоянного дохода, применение которого также требует корректной оценки сырьевого богатства страны.

      Правило сбалансированного бюджета влечет полную передачу волатильности на доходы бюджета.

      Применяемое в Чили правило структурных профицитов обеспечивает сбалансированность фонда и фискальной политики, но сильно зависит от прогнозов цен на сырье.

      Одним из более жестких вариантов, при котором используется только инвестиционный доход от имеющихся накопленных финансовых активов известен как правило "синица в руках". На сегодняшний день этот подход применяется Норвегией, где накопления фонда составляют более 100 % от ВВП.

      Высокий уровень накоплений в сырьевых фондах может приводить к давлению в вопросе увеличения их использования на финансирование расходов бюджета. Это вызывает вопрос о том, можно ли (и при каких обстоятельствах) направлять средства Национального фонда на инвестирование в экономику.

      Передовой международный опыт показывает, что финансовые ресурсы нефтяных фондов в основном инвестируются за рубежом. Но есть также практика частичного финансирования внутренней экономики.

      Еще один принцип передового международного опыта заключается в том, что все финансовые потоки (трансферты) из национальных сырьевых фондов должны проходить через государственный бюджет, что повышает прозрачность использования национальных богатств.

      Эффективность и предсказуемость бюджетной политики также достигается путем применения фискальных правил.

      В мировой практике фискальные правила в основном заключаются в установлении ограничений по дефициту бюджета, объемам государственного заимствования, росту бюджетных расходов, использованию средств бюджетных фондов. Также применяются ограничения по концессионным обязательствам.

      Так, в Великобритании платежи по проектам частной финансовой инициативы (далее - ЧФИ) составляют около 2 % от государственных расходов. 10 % - 15 % от государственных капиталовложений приходится на инвестиции в проекты ЧФИ. В Корее установлен лимит обязательств по новым ГЧП проектам в год не более 2 % от совокупных государственных расходов. В Бразилии обслуживание всех обязательств по ГЧП не может превышать 1 % от государственных доходов.

      Фискальные правила ограничивают расходование и заимствование и тем самым стимулируют к определению наиболее оптимального набора стратегических действий, направленных на обеспечение макроэкономической стабильности. Кроме того, обеспечивается прозрачность, повышается доверие к экономической политике.

      В целом, анализ мирового опыта показывает, что не существуют каких-либо установленных конкретных стратегий в области бюджетной политики. Страны формируют свои собственные модели управления бюджетными средствами с учетом целей и задач, которых они намерены достичь.

      С позиции задач, стоящих перед Казахстаном в рамках дальнейшего совершенствования бюджетной политики, важно оптимально использовать этот опыт.

2. Основные принципы и подходы к формированию и реализации
новой бюджетной политики в Республике Казахстан

Основные принципы новой бюджетной политики

      В целях эффективного решения поставленных задач основными принципами бюджетной политики должны стать:

      1) реалистичность доходной и расходной части бюджета;

      2) результативность и эффективность выделяемых бюджетных средств;

      3) обоснованность увеличения государственных расходов и обязательств;

      4) полнота учета поступлений в государственный бюджет;

      5) последовательность в выделении бюджетных средств;

      6) адресность государственной поддержки;

      7) повышение ответственности за использование бюджетных средств;

      8) бережливость в расходовании средств.

Основные подходы к новой бюджетной политике

      Учитывая развивающийся характер экономики и стоящие задачи дальнейшего роста реального ВВП, бюджетная политика будет формироваться на основе следующих подходов:

      1) определение объема расходов бюджета в пределах фискальных ограничений;

      2) эффективное распределение бюджетных средств, обеспечивающее наибольший социально-экономический эффект;

      3) сбалансированность бюджетной политики (сочетание активной бюджетной инвестиционной политики и контрциклического регулирования);

      4) поэтапный рост обязательств государства, исходя из возможностей бюджета, с расширением солидарной ответственности частного сектора;

      5) усиление результативности бюджетного планирования посредством применения принципов бюджетирования, ориентированного на результат;

      6) стимулирование инвестиций частного сектора, а не их замещение;

      7) адекватность налоговой политики возрастающим обязательствам;

      8) продолжение накопления финансовых ресурсов в Национальном фонде;

      9) расширение финансовой самостоятельности и повышение ответственности местных органов в решении вопросов регионального развития.

Обеспечение макроэкономической стабильности и
сбалансированности государственного бюджета

      Сноска. Подраздел с изменениями, внесенными Указом Президента РК от 22.09.2017 № 552.

      В целях обеспечения макроэкономической стабильности и сбалансированности государственных финансов бюджетная политика будет формироваться на основе следующих фискальных ограничений.

      Основным правилом бюджетной политики должно стать управление размером дефицита.

      Для поддержания государственного долга на умеренном уровне (в 2020 году не более 27,0 % к ВВП) дефицит государственного бюджета с 2018 года будет снижен до 1,0 % к ВВП.

      Средства Национального фонда для финансирования расходов бюджета будут использоваться в ограниченном объеме, обеспечивающем сбережение нефтяных доходов.

      Увеличение объема государственных расходов будет сопровождаться расширением налогооблагаемой базы и обеспечением полноты доходной части бюджета.

      С 2018 года доходы от ненефтяного сектора должны полностью покрывать текущие расходы государственного бюджета.

      Снижение дефицита, рост доходов от ненефтяного сектора и ограниченное использование Национального фонда позволят снизить ненефтяной дефицит (без учета вывозной таможенной пошлины на сырую нефть) в 2020 году до 7,0 % к ВВП.

Концентрация бюджетных расходов на приоритетных направлениях
социально-экономического развития

      С учетом поставленных долгосрочных задач социально-экономического развития основными приоритетами государственных расходов до 2020 года будут:

      1) модернизация и диверсификация экономики;

      2) социальная модернизация и повышение качества государственных услуг;

      3) качественное обновление инфраструктуры жизнеобеспечения.

      В целях дальнейшей модернизации и диверсификации экономики продолжится развитие отраслей в рамках Государственной программы по форсированному индустриально-инновационному развитию, также планируется поддержка агропромышленного комплекса, реализация крупных инфраструктурных проектов, решение проблем энергодефицита, переход на зеленую экономику.

      Социальная модернизация и повышение качества государственных услуг будет предполагать поэтапное внедрение минимальных социальных стандартов, внедрение подушевого финансирования в системе образования и здравоохранения, совершенствование солидарной и накопительной системы пенсионного обеспечения, дальнейшее совершенствование системы оплаты труда в бюджетной сфере с привязкой к результатам, адресную поддержку отдельных категорий граждан. Будет продолжено финансирование мероприятий по обеспечению устойчивой и продуктивной занятости населения.

      Строительство дошкольных организаций и школ, объектов здравоохранения будет осуществляться с учетом решения в первоочередном порядке существующих проблем по ликвидации аварийных объектов, трехсменных школ, их сейсмоустойчивости.

      Для качественного обновления инфраструктуры жизнеобеспечения будет финансироваться строительство доступного жилья, ремонт жилищного фонда и инфраструктуры жилищно-коммунального хозяйства, мероприятия по обеспечению населения качественной питьевой водой.

      Также продолжится реализация мер по укреплению обороноспособности, национальной безопасности, правопорядка и мер предупреждения и ликвидации чрезвычайных ситуаций.

      Для повышения качества государственных услуг продолжится финансирование мероприятий по развитию информационных систем, переводу предоставления услуг в электронный формат.

      Для недопущения увеличения неэффективных расходов в перспективе в 2014 году будет проведена инвентаризация сложившейся базы по текущим и инвестиционным расходам. По итогам инвентаризации должно быть сокращено финансирование мероприятий, которые ложатся "тяжелым грузом" на бюджет и не способствуют экономическому росту.

      С 2015 года будут введены лимиты по текущим расходам и бюджету развития, а также лимиты на новые инициативы.

Повышение эффективности использования бюджетных средств
и сокращение "бюджетного иждивенчества"

      В целях повышения эффективности использования бюджетных средств и сокращения "бюджетного иждивенчества" будут приняты меры по следующим направлениям:

      переход от управления бюджетными затратами к управлению результатами;

      оптимизация текущих расходов бюджета и расширение солидарной ответственности частного сектора;

      реформирование подходов по бюджетным инвестициям;

      развитие механизмов ГЧП как инструмента снижения нагрузки на бюджет;

      совершенствование системы учета и управления государственными финансами.

      1. Переход от управления бюджетными затратами к управлению результатами.

      Качественный переход от управления бюджетными затратами к управлению результатами предполагает более глубокое применение принципов бюджетирования, ориентированного на результат.

      Для применения бюджетирования, ориентированного на результат, будет проведена работа по обеспечению взаимоувязки стратегического и бюджетного планирования.

      Планируется оптимизировать количество и содержание документов системы государственного планирования для исключения дублирования направлений финансирования мероприятий.

      Приоритеты расходов бюджета должны определяться в строгом соответствии со стратегическими и программными документами.

      Для обеспечения увязки целевых показателей документов системы государственного планирования с расходами бюджета будет изменен формат стратегических планов государственных органов, бюджетной программы и бюджетной заявки.

      В бюджетную программу предполагается включить все расходы государственного органа на мероприятия, направленные на достижение одной цели.

      Также будет изменена единая бюджетная классификация.

      Практическое применение бюджетирования, ориентированного на результат, потребует усиления ответственности администраторов бюджетных программ за недостижение целевых индикаторов и показателей результатов.

      Также будет изменен подход к отчетности государственных органов в рамках исполнения бюджета.

      При этом эффективность использования бюджетных средств должна определяться не по показателю освоения выделенных средств, а по показателю результата, отраженного в стратегическом плане государственного органа.

      Будет предусмотрено проведение Счетным комитетом по контролю за исполнением республиканского бюджета предварительной оценки проекта республиканского бюджета до внесения его в Парламент Республики Казахстан по основным направлениям расходов, которая будет носить рекомендательный характер.

      2. Оптимизация текущих расходов бюджета и расширение солидарной ответственности частного сектора.

      В целях ограничения роста обязательств государства необходимо поэтапное внедрение минимальных социальных стандартов.

      При разработке минимальных социальных стандартов будут учтены принятый в системе Организации Объединенных Наций индекс развития человеческого потенциала, а также имеющие важное значение для каждого человека конкретные индикаторы развития отдельных составляющих социальной сферы, такие как прожиточный минимум, размеры социальных выплат, минимальные размеры пенсий и заработной платы.

      Долгосрочная стратегия развития пенсионной системы должна быть направлена на обеспечение адекватности пенсионных выплат и финансовой устойчивости системы. В связи с этим планируются преобразования во всех компонентах пенсионной системы - базовой, солидарной и накопительной.

      Будут субсидироваться из бюджета обязательные пенсионные взносы женщин в период их нахождения в отпусках по уходу за ребенком. Это позволит исключить временные пробелы в процессе участия женщин в накопительной пенсионной системе.

      По мере развития накопительной пенсионной системы будет постепенно осуществляться переход к гарантированию государством минимального объема пенсионного обеспечения на уровне базовой пенсионной выплаты.

      Кроме того, в перспективе будет пересмотрен в сторону увеличения размер прожиточного минимума с учетом темпов роста экономики, международных стандартов, а также возможностей государственного бюджета.

      Расширение солидарной ответственности частного сектора.

      Планируется внедрение медицинского страхования иностранных граждан и развитие добровольного медицинского страхования на получение услуг сверх гарантированного объема бесплатной медицинской помощи.

      Будет развиваться частная медицина.

      Получит развитие накопительная образовательная система.

      Также будет рассмотрен вопрос перехода на принципы дуального технического и профессионального образования.

      В целях снижения затрат государственного бюджета на ликвидацию последствий катастрофических событий на основе положительного опыта зарубежных стран будет внедрен механизм страхования населения от различных рисков, чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера.

      Для занятых на вредных производствах планируется ввести профессиональные обязательные пенсионные взносы, которые будут отчисляться работодателем в размере 5 % от фонда оплаты труда.

      Также необходимо расширение участия частного сектора в развитии инфраструктуры. Для этого будет продолжена работа по расширению сети платных автомобильных дорог и рассмотрена возможность новых видов участия.

      Будут приняты меры, направленные на изменение системы управления и финансирования автодорожной отрасли, создание условий для эффективного и частично окупаемого функционирования вновь построенных (реконструированных) и планируемых к строительству (реконструкции) автомобильных дорог общего пользования (или их участков).

      В системе образования и здравоохранения будет рассмотрен вопрос внедрения подушевого финансирования. Это будет способствовать повышению эффективности выделяемых на эти сферы бюджетных средств и повышению доступности для населения услуг качественного образования и здравоохранения.

      Помимо системы дошкольного воспитания и обучения, технического и профессионального, высшего и послевузовского образования, в перспективе подушевое финансирование будет внедрено также в системе среднего образования.

      На первом этапе планируется апробирование подушевого финансирования в пилотных регионах. Для этого будет совершенствована соответствующая нормативная база.

      В системе здравоохранения планируется рассмотреть вопрос внедрения подушевого финансирования первичного звена здравоохранения.

      Будет проработан единый подход в формировании подушевого норматива первичной медико-санитарной помощи.

      Внедрение оплаты по подушевому нормативу будет способствовать развитию ГЧП в здравоохранении.

      В целях совершенствования системы оплаты труда гражданских служащих будет внедрена новая модель оплаты труда, основными механизмами которой станут:

      1) разделение действующего реестра должностей на функциональные блоки и ранжирование должностей в зависимости от функциональных обязанностей, специфики и сложности выполняемых работ, профессиональных компетенций;

      2) совершенствование сетки коэффициентов, используемых для исчисления размеров должностного оклада;

      3) пересмотр и оптимизация действующей системы доплат и надбавок.

      Также планируется совершенствование системы оплаты труда государственных служащих.

      В целях повышения эффективности использования бюджетных средств необходимо перевести отдельные государственные учреждения от содержания за счет бюджета согласно плану финансирования к оплате объема предоставленных услуг. На основе всестороннего анализа деятельности государственных учреждений будет подготовлен перечень учреждений, которые в дальнейшем будут финансироваться в зависимости от объема оказанных услуг (выполнение государственного задания), при одновременном ужесточении аудита и контроля со стороны государства.

      Будут приняты меры по усилению мониторинга и контроля за использованием бюджетных кредитов и своевременным исполнением обязательств по их погашению.

      Для усиления адресности государственной поддержки планируется:

      1) перейти от субсидирования производителей услуг к адресной поддержке отдельных категорий граждан;

      2) принять меры по дальнейшему совершенствованию системы социального страхования, социальной помощи.

      Государственная поддержка трудоспособного населения должна заключаться в вовлечении его в рынок труда. При этом из государственного бюджета будет осуществляться адресная поддержка только наиболее нуждающихся нетрудоспособных категорий граждан.

      С точки зрения обеспечения защиты малообеспеченного населения реформирование системы социальной помощи будет включать в себя безусловную и адресную социальную помощь.

      Безусловная помощь будет предоставляться отдельным категориям граждан в зависимости от законодательно установленного их статуса (ветераны и инвалиды войны и труда, жертвы политических репрессий) или социально уязвимым категориям (инвалиды, лица с ограниченными возможностями, пожилые, дети, лица, потерявшие кормильца).

      Адресная социальная помощь гражданам, семьям будет обусловлена "взаимными обязательствами" сторон (система социального контракта). Она будет предусматривать условную поддержку, ограничение правомочности и продолжительности адресных выплат и обязательное "ответное действие" получателя (поиск работы, социально-профессиональная адаптация).

      В случае невыполнения получателем обязательств выплата пособия будет приостанавливаться с ограничением продолжительности льгот и снижением их ценности для отдельных лиц.

      В дальнейшем будет осуществлен переход к новой интегрированной модели предоставления социальных услуг и социальной помощи, направленной на профилактику социального неблагополучия.

      Для исключения дублирования мер государственной поддержки будет обеспечиваться баланс между субсидированием из бюджета и налоговым стимулированием.

      В рамках совершенствования системы управления финансово-хозяйственной деятельностью государственных учреждений будут приняты меры по повышению энергоэффективности в бюджетном секторе.

      3. Реформирование подходов по бюджетным инвестициям.

      Для проведения более активной и эффективной бюджетной инвестиционной политики будут реформированы подходы по бюджетным инвестициям.

      Учитывая опыт прошлых лет, планирование инвестиций должно осуществляться прагматично и конструктивно с учетом долгосрочных задач, направленных на диверсификацию экономики, развитие инфраструктуры и частного сектора как залога стабильности и устойчивости развития экономики.

      В этой связи бюджетные инвестиции должны быть сконцентрированы на проектах с высокой социально-экономической отдачей с высвобождением ниши (в частности, в сфере традиционной ответственности государства) для реализации проектов за счет привлечения частных инвестиций.

      Для достижения данной цели предусматриваются следующие меры:

      1) будет пересмотрена система планирования бюджетных инвестиций, при которой уже на стадии формирования инвестиционных предложений до разработки технико-экономических обоснований и проектно-сметной документации будут проводиться жесткий отбор проектов по соответствующим критериям и определяться схема их финансирования.

      В целях совершенствования планирования бюджетных инвестиций предлагается внедрить метод отбора инвестиционных проектов по принципу "бюджетного компаратора", который предполагает определение структуры финансирования проекта путем взвешивания выгод и затрат для государства и частного сектора.

      Это позволит проводить сравнение вариантов реализации проекта с различной долей участия государства, а также рассчитать эффективность (качество) привлечения частного сектора или использования средств государственного бюджета (value for money).

      При этом основным показателем эффективности должна быть отдача от вложенных средств, а не объем затрат.

      При отборе проектов в первую очередь будут учитываться следующие приоритетные критерии:

      на макроуровне - приоритеты развития отраслей экономики, эффект влияния на развитие отраслей, устранение межрегиональных дисбалансов, возможность привлечения частных инвестиций и отсутствие альтернативы бюджету;

      на проектном уровне - высокая социально-экономическая отдача и возможность привлечения частных инвестиций.

      Государственное участие будет осуществляться в проектах с высокой или средней социальной значимостью вне зависимости от степени окупаемости проектов.

      Частные инвестиции будут привлекаться в окупаемые проекты с приоритетом на их социальную значимость;

      2) для рационального использования бюджетных средств будут приняты системные меры по исключению стимулов к завышению стоимости проектов, удорожанию сметной стоимости проектов на всех стадиях реализации: проектирования, планирования и реализации.

      Данные меры будут реализованы путем:

      пересмотра системы регулирования строительной отрасли (переход на еврокоды, стандарты FIDIC - Международная Федерация инженеров-консультантов и т.д.) с точки зрения бюджетной эффективности;

      пересмотра ценообразования в строительстве (строительных норм и правил, руководящих документов в строительстве и других);

      исключения привязки платы за строительную экспертизу, технический и авторский надзоры к стоимости проекта и переход к фиксированной плате;

      повышения качества разработки администратором бюджетной программы технических заданий (заданий на проектирование) на проект и их детального анализа центральным и местным уполномоченным органом по государственному планированию;

      ревизии типовых проектов на предмет их оптимизации;

      проработки вопроса введения института независимой строительной экспертизы (аккредитация);

      строгого следования нормативным срокам строительства объектов и реализации проектов при планировании бюджетных инвестиций;

      усиления ответственности заказчиков, проектировщиков, реализаторов (подрядчиков) за допущение удорожания по субъективным причинам;

      недопущения демпинга при государственных закупках;

      3) в целях повышения эффективности бюджетных средств, выделяемых квазигосударственному сектору, уже на этапе создания субъекты квазигосударственного сектора будут разделены на "производственно-финансовые" и "сервисные" компании.

      Для "производственно-финансовых" компаний, где возможны увеличение активов государства путем реализации инвестиционных проектов и финансовых операций по привлечению внебюджетных инвестиций на реализацию социально-экономических задач, будет сохранена форма организации в виде акционерного общества. Увеличение уставного капитала акционерного общества будет осуществляться на инвестиционные цели, в том числе путем формирования "кредитного плеча" (финансовый рычаг, финансовый леверидж), исключающее "проедание" активов.

      "Сервисные" компании будут создаваться в форме товариществ с ограниченной ответственностью и финансироваться за счет государственного заказа, при этом имуществом будут наделяться в рамках доверительного управления, формировать уставный капитал, исходя из установленного законодательством Республики Казахстан его минимального размера.

      Товарищества с ограниченной ответственностью могут создаваться исключительно для реализации задач, определенных государственными программами.

      В целях недопущения неэффективного использования средств при реализации бюджетных инвестиций финансирование инвестиционных проектов путем увеличения уставного капитала юридического лица будет осуществляться согласно акту выполненных работ в пределах сумм, предусмотренных годовым графиком. Перераспределение бюджетных средств по ранее образованным высвобожденным средствам (экономия) будет направлено на иные мероприятия путем корректировки финансово-экономического обоснования бюджетных инвестиций;

      4) синхронизация бюджетных инвестиций и инвестиций квазигосударственного сектора.

      Для обеспечения согласованности инвестиционной политики квазигосударственного сектора и бюджетных инвестиций будут приняты следующие системные меры:

      формирование единой отраслевой инвестиционной карты бюджетных инвестиций и инвестиций квазигосударственного сектора;

      определение ключевых показателей эффективности (Key Performance Indicators) для инвестиций субъектов квазигосударственного сектора;

      пересмотр сферы деятельности квазигосударственного сектора с высвобождением ниш в экономике для частного сектора;

      определение лимита и целевого назначения заимствования субъектами квазигосударственного сектора.

      4. Развитие механизмов ГЧП как инструмента снижения нагрузки на бюджет.

      Проекты с участием ГЧП позволят снизить расходы государства на финансирование проектов, повысить их эффективность путем распределения рисков, стимулировать деятельность частных инвесторов и создавать новые объекты социально значимого характера.

      Будут предусмотрены новые виды контрактов ГЧП, позволяющие задействовать объекты, находящиеся в частной собственности, для предоставления социально-ориентированных услуг.

      В соответствии с мировой практикой будет внедрен новый механизм реализации ГЧП проектов - "Плата за доступность". "Плата за доступность" будет применяться только в отношении концессионных проектов, относимых к категории социально значимых, где отсутствуют (либо очень слабые) денежные потоки от коммерческого пользования объекта концессии.

      Данный механизм предусматривает, что концессионер обеспечивает строительство и качественную эксплуатацию объекта.

      Государство обеспечивает равномерную выплату инвестиционных и эксплуатационных затрат по объекту с учетом вознаграждения концессионера за эксплуатационную готовность объекта на весь срок концессии, оставляя за собой право взимания платы с потребителей.

      Новый механизм ГЧП будет апробирован на пилотных типовых проектах с дальнейшим анализом эффективности применения ГЧП.

      В случае успешной реализации пилотных проектов планируется тиражирование лучшего опыта ГЧП в сферах здравоохранения, образования и развития транспортной инфраструктуры.

      По мере развития ГЧП необходимо формировать систему учета концессионных обязательств.

      Регулирование концессионных обязательств.

      Учитывая уроки долгового кризиса в отдельных странах Европы, где наращивались скрытые обязательства ГЧП, которые не относились к государственному долгу, будет проработано создание системы единого учета и мониторинга всех государственных концессионных обязательств по договорам ГЧП.

      В связи с этим, крайне актуальным представляется вопрос определения объема концессионных обязательств, принимаемых государством в рамках реализации концессионного проекта.

      Кроме того, будут установлены ограничения по концессионным обязательствам, включающие:

      1) лимит общей суммы обязательств ГЧП, в том числе к ВВП;

      2) лимит ежегодных расходов на обслуживание концессионных обязательств к объему доходов;

      3) лимит общего долга местных исполнительных органов с учетом концессионных обязательств;

      4) лимит новых обязательств к объему государственных доходов.

      5. Совершенствование системы учета и управления государственными финансами.

      В систему государственных финансов должна быть включена отчетность по поступлениям и расходованию средств, имущества, поступающих в распоряжение акимов регионов от компаний-недропользователей в рамках социального партнерства по контрактам на недропользование.

      Также будет рассмотрен вопрос перехода на метод начисления учета доходов и расходов бюджета.

      Для полноценной оценки деятельности государственных органов по реализации социально-экономической политики будет внедрен государственный аудит, соответствующий международным стандартам и включающий аудит финансовой отчетности, контроль соответствия и аудит эффективности. Основные подходы и меры по внедрению государственного аудита будут определены Концепцией внедрения государственного аудита.

Повышение экономической отдачи налоговой системы

      Изменение структуры государственных обязательств и активная бюджетная инвестиционная политика потребуют более высокой отдачи налоговой системы.

      Поэтому первостепенным является создание условий для стимулирования инвестиционной активности в частном секторе путем повышения эффективности налоговых льгот в приоритетных секторах.

      При этом неэффективные налоговые льготы будут отменены.

      Кроме того, с учетом имеющегося потенциала будут повышены ставки отдельных видов налогов.

      В частности, для обеспечения сбалансированности и справедливости налоговой нагрузки будет рассмотрен вопрос повышения ставки или введения прогрессивной ставки индивидуального подоходного налога, усиления фискальной функции отдельных налогов при налогообложении предметов роскоши (налог на имущество, налог на транспорт).

      Это позволит пропорционально увеличить налоговое бремя на более обеспеченный сегмент общества.

      Оценка стоимости недвижимого имущества для целей налогообложения физических лиц должна быть приведена в соответствие с рыночной стоимостью. Для этого будет пересмотрена базовая стоимость одного квадратного метра недвижимого имущества.

      Необходимо реформирование порядка налогообложения транспортных средств путем повышения ставок налога и ликвидации льготных категорий налогоплательщиков для автотранспортных средств с определенными характеристиками, а также учета степени их экологичности.

      В рамках повышения эффективности налоговых льгот и введения всеобщего декларирования доходов и имущества граждан с 2015 года будут реформированы специальные налоговые режимы, включая специальные налоговые режимы для субъектов агропромышленного комплекса.

      С 2015 года субъекты агропромышленного комплекса будут переведены на общеустановленный порядок налогообложения.

      Кроме того, в целях повышения эффективности использования земель будет повышен налог на землю сельскохозяйственного назначения.

      Увеличение налоговой нагрузки, связанное с повышением налога на землю, будет компенсироваться предоставлением из государственного бюджета субсидий для субъектов, эффективно использующих земли сельскохозяйственного назначения.

      Для усиления регулирующей роли акцизной политики будут поэтапно повышаться акцизы на табачные изделия, алкогольную продукцию, нефтепродукты.

      В случае дальнейшего роста мировых цен на нефть возможно повышение ставки вывозной таможенной пошлины на сырую нефть.

      Также будут приниматься меры по обеспечению своевременного и полного поступления неналоговых платежей в бюджет.

Поддержание государственного, квазигосударственного
и внешнего долга страны на безопасном уровне

      Сноска. Подраздел в редакции Указа Президента РК от 24.11.2014 № 966; с изменениями, внесенными Указом Президента РК от 22.09.2017 № 552.

      Размер дефицита бюджета будет определяться с учетом обеспечения устойчивости правительственного долга и развития рынка государственных ценных бумаг в долгосрочной перспективе.

      Государственный долг в 2020 году не должен превысить 27,0 % к ВВП, в том числе долг Правительства - не выше 25,0 % к ВВП.

      В этих целях с определением лимитов правительственного долга и гарантированного государством долга будет устанавливаться ограничение по внешнему заимствованию квазигосударственного сектора через согласование их объемов с Правительством.

      В целях поддержания долговой устойчивости страны отношение внешнего долга к ВВП в среднесрочном периоде не должно превышать 100 %, а также верхний предел государственного долга и долга квазигосударственного сектора должен составлять в совокупности не более 60 % к ВВП. В расчет верхнего предела долга не включаются взаимные обязательства организаций, контролируемых государством, и обязательства контролируемых организаций-нерезидентов.

      В случае превышения указанного уровня внешнего долга страны, подразумевающего совокупный долг резидентов страны перед нерезидентами, государственные органы должны:

      1) детально проанализировать состояние и структуру внешнего долга в увязке с программами развития страны;

      2) при необходимости внести корректировки в указанные программы в части привлечения внешнего финансирования и/или сроков реализации проектов с иностранным участием;

      3) усилить имеющиеся косвенные меры (введение специального валютного режима, регулирование пруденциальными нормативами и т.д.), направленные на дестимулирование внешнего заимствования резидентов.

      Пределы, установленные для государственного, квазигосударственного и внешнего долга страны, являются индикативными параметрами, так как согласно международной методологии и практике долговая устойчивость страны может однозначно не характеризоваться значением одного или нескольких параметров, требуя проведения комплексного анализа.

      Мониторинг и оценка состояния долга, проводимые заинтересованными государственными органами, должны включать детальный анализ состояния долга, в том числе возможные угрозы и наступление кризисных ситуаций, состояние готовности резидентов-заемщиков преодолеть кризисные ситуации в случае их возникновения и т.д.

      Государственные функции по управлению государственным, квазигосударственным и внешним долгом страны рассредоточены по ряду государственных органов с учетом их действующих функциональных обязанностей.

      Уполномоченный орган по государственному планированию определяет политику управления и координирует деятельность государственных органов по регулированию долга (как общего долга государственного и квазигосударственного секторов, включая внутренний, так и внешнего долга страны).

      Уполномоченный орган по исполнению бюджета обеспечивает выполнение государственной политики по регулированию долга сектора государственного управления и условных обязательств государства, ведет мониторинг состояния долга организаций, контролируемых государством.

      Перечень организаций, контролируемых государством, формируется и актуализируется на полугодовой основе уполномоченным органом по исполнению бюджета с последующим размещением на его официальном сайте. Национальный Банк ведет мониторинг состояния внешнего долга организаций, контролируемых государством, и частного сектора, проводит оценку состояния внешнего долга, совместно с уполномоченным органом по государственному планированию вносит предложения в Правительство Республики Казахстан по вопросам улучшения состояния внешнего долга страны для принятия последним соответствующих мер, обеспечивает в пределах своей компетенции выполнение государственной политики по регулированию долга организаций финансового сектора.

      Уполномоченные органы, осуществляющие права владения и/или управления, и/или соответствующие местные исполнительные органы обеспечивают выполнение государственной политики по регулированию долга организаций с участием государства с представлением информации в уполномоченный орган по государственному планированию.

      При необходимости в деятельность управления долгом страны могут быть привлечены иные государственные органы и организации.

      Политика управления долгом и финансовой устойчивостью организаций, контролируемых государством, утверждается для акционерных обществ советом директоров.

      При этом привлечение займов осуществляется на основе политики управления долгом и финансовой устойчивостью организаций, контролируемых государством, содержащей четыре основных вида риска:

      1) риск ликвидности (несбалансированность финансовых активов и финансовых обязательств в определенном временном промежутке);

      2) кредитный риск (неисполнение либо ненадлежащее исполнение своих обязательств);

      3) валютный риск (колебания курсов иностранных валют);

      4) процентный риск (колебания плавающих ставок процента).

      Перспективы развития рынка государственных ценных бумаг (далее - ГЦБ)

      Долговая политика будет направлена на осуществление правительственного заимствования на приемлемых условиях для финансирования дефицита бюджета, а также содействие развитию внутреннего рынка долговых инструментов. Развитие активного рынка ГЦБ будет благоприятно влиять на развитие отечественного рынка ценных бумаг. Это подразумевает дальнейшее развитие первичного и вторичного рынков ГЦБ, способствующее поддержанию достаточной ликвидности на рынке.

      В соответствии с потребностями финансирования дефицита республиканского бюджета будет проводиться прозрачная и предсказуемая политика выпуска ГЦБ.

      Структура портфеля ГЦБ достаточно фрагментирована. Размещение ГЦБ до настоящего времени происходило в основном путем создания новых выпусков, что способствовало снижению ликвидности вторичного рынка. Так, имеющийся объем вложений распределялся среди сравнительно большого количества выпусков ГЦБ.

      Для повышения ликвидности стратегия выпуска ГЦБ будет сфокусирована на активном проведении повторных аукционов по размещению ГЦБ. Повторные открытия позволят укрупнить выпуски ГЦБ в обращении, а также будут способствовать сокращению количества выпусков ГЦБ. В этих целях будут проводиться операции по управлению обязательствами, включая выкуп ГЦБ (досрочное погашение) на вторичном рынке и другие инструменты по управлению обязательствами. Это будет способствовать построению структурированного рынка по видам инструментов и созданию эталонных показателей на рынке как по срокам, так и по ценам, способствуя появлению стандартных инструментов и повышению ликвидности на данном сегменте рынка. Также стратегия выпуска ГЦБ должна учитывать долгосрочные тренды на денежном рынке.

      В целом дальнейшее развитие национального рынка долговых ценных бумаг является одним из ключевых приоритетов государственной долговой политики в среднесрочном периоде. Кроме того, будет продолжена работа по улучшению функционирования рынка ГЦБ и диверсификации инвесторской базы.

Эффективное использование средств
Национального фонда Республики Казахстан

      Сноска. Подраздел в редакции Указа Президента РК от 22.09.2017 № 552; с изменениями, внесенными Указоми Президента РК от 29.10.2018 № 780; 13.04.2019 № 21.

      Дальнейшее использование Национального фонда должно обеспечивать стабильное развитие экономики и сохранность его активов, а также снижение зависимости бюджета от нефтяных доходов.

      С учетом существующих рисков в мировой экономике будет продолжено накопление средств в Национальном фонде путем ограниченного использования доходов от нефтяного сектора, поступающих в Национальный фонд.

      Для усиления сберегательной функции размер неснижаемого остатка средств в Национальном фонде будет сохранен на уровне 30 % от ВВП.

      Одной из мер обеспечения сохранности и ликвидности активов Национального фонда станет продолжение диверсификации их состава. В этих целях в составе инвестиционного портфеля Национального фонда будут выделены портфель золота, альтернативный и долгосрочный портфели.

      Выделение целевых трансфертов из Национального фонда будет предусмотрено только по решению Президента Республики Казахстан на реализацию антикризисных программ в периоды спада экономики или замедления темпов роста экономики, а также неокупаемых социально-значимых проектов национального масштаба, стратегически важных инфраструктурных проектов при отсутствии альтернативных источников их финансирования. При этом трансферты из Национального фонда должны проходить через республиканский бюджет в соответствии с бюджетными процедурами.

      Для отслеживания целевого использования выделяемых из Национального фонда целевых трансфертов должен быть разработан механизм мониторинга и аудита финансовой части финансируемых проектов.

Фискальная децентрализация

      В целях совершенствования межбюджетных отношений будет пересмотрен механизм реализации целевых трансфертов, передаваемых из республиканского в нижестоящие бюджеты.

      При разработке закона об объемах трансфертов общего характера между республиканским и областными бюджетами на очередной трехлетний период в базу расходов местного бюджета будут включены затраты постоянного характера, ранее финансировавшиеся за счет целевых текущих трансфертов из республиканского бюджета.

      Кроме того будет рассмотрен вопрос включения в базу расходов местного бюджета затрат на проведение отопительного сезона, на которые ежегодно выделяются средства из резерва Правительства Республики Казахстан на неотложные затраты.

      В период действия закона об объемах трансфертов общего характера целевые текущие трансферты для нижестоящих бюджетов будут предусматриваться в случаях чрезвычайных ситуаций, а также для компенсации потерь, вытекающих из принятия нормативных правовых актов, влекущих увеличение расходов и (или) сокращение доходов местных бюджетов.

      Также будет увеличен размер бюджета развития регионов с четким разграничением между республиканским и местными бюджетами сфер финансирования.

      Финансирование ремонта, строительства и содержание объектов социальной инфраструктуры, построенных за счет местного бюджета, будет осуществляться из местного бюджета.

      Это будет способствовать расширению финансовой самостоятельности и ответственности местных органов и позволит акимам самостоятельно определять приоритеты расходования средств на развитие социальной и инженерной инфраструктуры с учетом специфики территориального развития, а также снизить объемы выделяемых регионам целевых трансфертов на развитие.

      С учетом увеличения расходов местных бюджетов для усиления экономических стимулов акимов, расширения их финансовой самостоятельности и ответственности в решении вопросов социально-экономического развития регионов, будет рассмотрен вопрос передачи на областной уровень поступлений корпоративного подоходного налога от субъектов малого и среднего предпринимательства. При этом на республиканском уровне необходимо оставить поступления корпоративного подоходного налога от субъектов крупного предпринимательства (по утверждаемому перечню).

      Кроме того, объемы бюджетных субвенций и изъятий будут определяться с учетом рейтинговой оценки работы акимов на основе показателей увеличения налоговой базы региона и создания постоянных рабочих мест. Также будут учитываться средства и имущество, поступающие в распоряжение акимов от компаний-недропользователей в рамках социального партнерства по контрактам на недропользование.

      При выделении средств из республиканского бюджета на развитие территорий должны учитываться сравнительные преимущества региона и недостатки в социально-экономической сфере, состояние инфраструктурного обеспечения, торгово-коммерческий потенциал, воспроизводственная база, уровень развития территориально-отраслевой организации и размещения производительных сил, развитость инновационных форм хозяйствования.

Инструменты реализации Концепции

      Реализация задач и индикаторов, определяемых Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 922 "О Стратегическом плане развития Республики Казахстан до 2020 года", а также положениями настоящей Концепции, предусмотрена путем совершенствования законодательных актов, регулирующих бюджетный процесс.

      Положения настоящей Концепции будут реализованы посредством совершенствования законодательных актов, государственных и отраслевых программ, программ развития территорий, стратегических планов государственных органов.

3. Перечень нормативных правовых актов,
посредством которых предполагается реализация Концепции

      Сноска. Раздел с изменениями, внесенными Указами Президента РК от 24.11.2014 № 966; от 22.09.2017 № 552.

      В период реализации данной Концепции достижение задач предполагается посредством следующих программных документов и нормативных правовых актов:

      1) обеспечение макроэкономической стабильности и сбалансированности государственного бюджета;

      2) концентрация бюджетных расходов на приоритетных направлениях социально-экономического развития:

      Прогноз социально-экономического развития Республики Казахстан;

      3) повышение эффективности использования бюджетных средств и сокращение "бюджетного иждивенчества":

      Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года;

      Закон Республики Казахстан от 16 июля 2001 года "Об архитектурной, градостроительной и строительной деятельности в Республике Казахстан";

      Закон Республики Казахстан от 7 июля 2006 года "О концессиях";

      Закон Республики Казахстан от 1 марта 2011 года "О государственном имуществе";

      4) повышение экономической отдачи налоговой системы:

      Кодекс Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)";

      5) поддержание государственного, квазигосударственного и внешнего долга страны на безопасном уровне:

      Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года;

      Закон Республики Казахстан от 13 июня 2005 года "О валютном регулировании и валютном контроле";

      6) эффективное использование средств Национального фонда:

      Указ Президента Республики Казахстан от 8 декабря 2016 года № 385 "О Концепции формирования и использования средств Национального фонда Республики Казахстан";

      7) фискальная децентрализация:

      Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года.