ИПС "Әділет"

Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010.05.20 N 368 Бұйрығымен.

      "Денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру мақсатында БҰЙЫРАМЫН :
      1. Қоса беріліп отырған сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу ережесі бекітілсін.
      2. Емдеу-алдын алу ісі, аккредиттеу және ақпаратты талдау департаменті (Нерсесов А.В.) осы бұйрықты Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін.
      3. Әкімшілік департаменті (Акрачкова Д.В.) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнде мемлекеттiк тiркеуден өткізгеннен кейiн ресми жариялауға жіберсін.
      4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Вице-министрі С.Диқанбаевқа жүктелсін.
      5. Осы бұйрық ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Министр

"Келісілген"

Қазақстан Республикасы
Ішкі істер министрі

28 желтоқсан 2004 жыл

      Қазақстан Республикасы
Денсаулық сақтау Министрінің
2004 жылғы 20 желтоқсандағы N 875/1
"Сот-медициналық сараптама жүргізу
және ұйымдастыру ережесі"
бұйрығымен бекітілген

Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру
Ережесі

1-Бөлім. Сот-медициналық сараптама
жүргізу және ұйымдастыру

1-Тарау. Жалпы ережелер

1. Осы Ереже Қазақстан Республикасында сот-медициналық сараптама жүргізуді және ұйымдастыру тәртібін реттейді.

     2. Сот-медициналық сараптаманы жүргізуді құзыретіне мыналар:
     1) зорлықпен өлтірілген жағдайларда мәйітке сараптама жасау;
     2) зорлық көрсетілгендігіне күдіктенген жағдайда немесе сот-медициналық тәртібімен мәйітті зерттеу қажеттілігімен түсіндірілетін басқа да жағдайлар кезінде мәйітке сот-медициналық сараптама жасау;
     3) денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлығын, жасын, жыныстық жағдайын анықтау және сот медицинасы саласындағы танымдарды талап ететін басқа да мәселелерді шешу үшін жәбірленушілерге, айыпталушылар мен басқа да адамдарға сараптама жасау;
     4) зертханалық зерттеу әдістерін қолдана отырып, заттай дәлелдемелерге сараптама жасау;
     5) қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істерді жете тексеру материалдары бойынша, сондай-ақ жеке айыптау ісі бойынша сараптама жасау енетін сот-медициналық сарапшысы жүзеге асырады.

3. Сот-медициналық сарапшыны сот-медицина саласындағы бастапқы және басқа да мынадай тергеу әрекеттеріне: мәйіт табылған жерде (оқиға болған жерде) оны тексеруге, эксгумацияға, салыстырма зерттеу үшін үлгілер алуға, тергеу экспериментін жүргізуге қатысу үшін маман ретінде тартады.

2-Тарау. Сот-медициналық сараптама
жүргізудің тәртібі

4. Сот-медициналық сараптаманы анықтауды жүргізетін тұлға, тергеушінің, прокурордың қаулысы бойынша сондай-ақ соттың қаулысы бойынша жүргізеді.

5. Сот-медициналық сараптаманы бір немесе сараптаманың күрделігіне және түріне байланысты бірнеше сарапшы жүргізеді.
Алдыңғы сараптамалар сот-медицина орталығының филиалдарында жүргізілгеннен кейін, сот-медициналық сараптамалар Сот-медицина орталығында жүргізіледі.

6. Сараптама мекемесінің базасынан тыс сараптау жүргізген кезде емдеу-профилактикалық мекеменің басшылары сот-медициналық сарапшыларды сараптама жүргізу үшін бөлмемен (мәйітхана, емханадағы дәрігер кабинетімен) қамтамасыз етеді және басқа да қажетті көмекті көрсетеді.

7. Анықтау органдары, тергеуші, прокурор, сарапшылардың зерттеу объектілерін сот сараптама мекемесінің зертхана бөлімдеріне жіберуге көмек көрсетеді.

8. Анықтау органдары, тергеуші, прокурор, сот сот-медициналық сарапшыны алғашқы және басқа тергеу әрекеттеріне қатысу үшін шақырған кезде оларды көлікпен қамтамасыз етеді.

9. Сот-медициналық сарапшы өз қызметін қызмет көрсететін аумақтың шегінде жүзеге асырады. Табиғи апат және техногендік апаттар кезінде, басқа да төтенше жағдайларда Сот-медициналық орталықтың басшысының бұйрығымен сот-медициналық сарапшы өз аумағынан тыс уақытша іссапарға жіберілуі мүмкін. Сот-медицина орталығының филиалдарының басшылары сот-медициналық сарапшылардың демалыс кезінде немесе ауырып қалған кезде аймақтарда олардың бір-бірін ауыстыруды анықтауы тиіс.

10. Сараптама күрделі және арнайы мәселелерді шешу қажет болған жағдайда сот-медициналық сарапшы бір тәуліктен кешіктірмей сараптама жүргізудің басында сараптаманы тағайындаған адамның (органның) алдына тиісті мамандардың қатысуы қажеттілігі туралы өтініш білдіруге құқылы.

11. Егер сот-медициналық сараптау жүргізу үрдісінде сот-медициналық сарапшының алдына қойылған немесе жеке өзінде пайда болған мәселелерді шешу үшін сот-медициналық зертханалық сараптау жүргізу қажет болса, онда анықтау органдарының, тергеушінің, прокурордың немесе соттың ондағы бар қаулысының негізінде ол объектілерді сараптау мекемесінің тиісті зертханалық бөлімшесіне жібереді. Бұл жағдайда сот-медициналық сарапшы берілген қаулыға сүйене отырып бланк толтырады, істің жағдайын, сараптама кезінде анықталған нақты деректерді, зертханалық зерттеудің мақсатын қысқаша көрсетеді. Зертханалық зерттеулердің нәтижесі бойынша Сарапшының қорытындысын (ары қарай қорытынды) рәсімдейді.

12. Егер сот-медициналық сараптамаға немесе денсаулық сақтаудың басқа мекемесінде жұмыс істейтін дәрігер-маманның зерттеуіне ұшыраған адамға кеңес беру қажеттігі туындаса, онда осы туралы сараптаманы тағайындаған, және де оның жүргізілуін қамтамасыз ететін, тексерудің қорытындысын сарапшыға ұсынушы тұлғаға (органға) кешіктірмей жазбаша түрде хабардар етеді.

13. Егер сот-медициналық сараптау жүргізу үрдісінде өз сипаты бойынша айғақтық заттар және жеке сот-медициналық, қылмыснамалық немесе басқа сараптау заты болған объектілер анықталса, олар қорытындыда жазылуға тиіс және тиісті сараптауға жіберу үшін сот-медициналық сараптауды тағайындаған тұлғаға қолхатпен берілуге тиіс.

14. Сараптау зерттеулеріне арналған объектілер, соның ішінде айғақтық заттар қатаң есепке алынып, сақталуға тиіс. Сарапшы олардың сақталуы үшін өзіне байланысты барлық шараларды жасауға міндетті.

15. Сот-медициналық зертханалық зерттеулер үшін мәйіттен қандай да бір бөліктері, ішкі органдары (ұлпасы), қан, зәр және тағы басқалар алыну мүмкін.

16. Сотта сот-медициналық сараптау жүргізген кезде сот-медициналық сарапшы қорытындыны жазбаша түрде жасайды. Қорытындының көшірмесін сараптау мекемесінің мұрағатындағы сараптау құжатына тіркейді.

17. Сарапшының берген қорытындысын сот үрдісінің қатысушылары дұрыс түсіндірмеген жағдайда сот-медициналық сарапшы сот тергеу үрдісінде бұл туралы айтуға міндетті.

3-Тарау. Сарапшының қорытындысын рәсімдеу

18. Сарапшының қорытындысын Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының талаптарына сәйкес рәсімдейді. Сот-медициналық сараптаудың нәтижесінде сараптаудың әр түріндегі түрлі түрлері ерекшеліктері ескерілуге тиіс.

19. Қорытынды мынадай бөлімдерден: істің жағдайы қысқаша жазылған кіріспе бөлімінен, зерттеу бөлімінен және қорытындыдан тұрады.

     20. Кіріспе бөлімінде мыналар көрсетілуге тиіс:
     а) сараптама жүргізудің орны мен уақыты;
     б) сараптық зерттеу үшін маңызы бар (жарық, ауа температурасы және басқа) сараптама жүргізу жағдайы;
     в) қаулы немесе айқындау негізінде жүргізілетін сараптама;
     г) сарапшының аты-жөні, қызметі, білімі, мамандығы мен жұмыс стажы, біліктілік санаты, ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы;
     д) мәйітке сараптама жүргізген кезде - өлген адамның аты-жөні, жасы; жәбірленуші, айыпталушы және басқа тұлғаларды сараптау кезінде аты-жөні, жасы, тұрған жері, жеке басын куәландыратын құжаты; іс материалдары және айғақтық заттар бойынша сараптама жасау кезінде - қылмыстық немесе азаматтық істің атауы мен нөмірі, томының, іс парақтарының саны, сараптауға түскен объектілер мен үлгілердің тізбесі;
     е) сараптама жүргізген кезде қатысқан тұлғалар;
     ж) сот-медициналық сарапшының оның іс жүргізу құқығы мен міндеттері және оның жалған қорытынды жасағаны үшін жауапкершілігі туралы түсіндіру туралы қолхаты;
     з) сараптауға шешілуге қойылған мәселелердің тізбесі;
     и) сараптаманы тағайындаған тұлғаға істің жағдайын хат түрінде баяндау.

     21. Зерттеу бөлімінің тарауында зерттеу үрдісінің толық сипаттамасы мен бұл жағдайда табылған нақты деректер болуға тиіс. Онда қолданылған әдістер жазылады және нақты тіркеулер (фотосуреттер, зақымдалуды белгілеген контурлық сызбалар және т.б.) пайдаланылады. Зерттеу бөлімінің құрылымы жүргізілетін сараптаудың түрімен айқындалады.
     Бұл бөлім мыналарды кіргізеді:
     1) мәйітті сараптау кезінде - мәйіттің киімін және сыртқы зерттеу деректерін сипаттау; ішкі қуыстарын, мүшелерін және ұлпаларын зерттеу; сараптаудың басқа түрлерін жүргізу үшін тергеушіге берілетін алынатын объектілер, зертханалық зерттеуге жіберілген объектілер тізімі, кімге және қандай мекемеге берілгенін көрсете отырып; жүргізілген күнін көрсете отырып жүргізілген зертханалық зерттеулердің нәтижелері мен сарапшының қорытындысы түрінде сарапшының алған зерттеулерінің нәтижелері кіреді, сондай-ақ медициналық және басқа құжаттардың анализдері, егерде олар ұсынылған болса;
     2) жәбірленуші, айыпталушы және басқа тұлғаларды сараптау кезінде - сараптаулық зерттеу үрдісі кезінде табылған медициналық деректердің барлығын толық сипаттау: сарапшының тексерілушіні басқа мамандықтың дәрігерлеріне жіберуі туралы көрсету, сондай-ақ осы тексеру мен зерттеулердің нәтижелері; киімді сипаттау, егер ол зерттелінсе, ондағы бүлінулер, зертханалық зерттеулерге жіберілген объектілердің (жұғындылар және тағы басқалар), тізімі, сондай-ақ осы зерттеулердің нәтижелері; қосымша тексерулер мен зерттеулерді жүргізу күні, сарапшының олардың нәтижелерін алуы көрсетілуге тиіс; сарапшының қорытындысында қорытындыларды түйіндеу;
     3) айғақтық заттарды сараптау кезінде - айғақтық заттарды және онда бар іздерді толық сипаттау, қолданылған зерттеу әдістерін және зерттеудің әрбір түрлері бойынша алынған нәтижелерді пайдаланылған реагенттерді, аппаратураны және жабдықтарды, анализ үрдістерін көрсете отырып, мазмұндау. Зерттеу бөлімінде сондай-ақ салыстыру үшін үлгілерді зерттеуді сипаттап жазады;
     4) қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер материалы бойынша сараптау кезінде келесі сараптау анализіне қажетті нақты деректерді толық сипаттап мазмұндайды;
     5) медицина қызметкерлерінің кәсіби қызметі туралы іс бойынша сараптау кезінде іс үшін маңызы бар медициналық нақты және басқа құжаттарды зерттеу кезінде алынған мәліметтер кіреді (сараптама тура құжаттар болмаған жағдайда құжаттардың көшірмесінің негізінде жүргізіледі).

22. Кіріспе бөлімінде істің жағдайы мен зерттеу бөлімі бірігіп сарапшының қорытындысының хаттамасын құрайды.
Хаттамаға сот-медициналық сарапшы мен құжаттың кіріспе бөлімінде аталған тұлғалар қол қояды.

23. Сарапшының қорытындысындағы "қорытындылар" сарапшының жүргізген сараптауының нәтижелері негізінде жасалған, оның ғылыми-негізделген пікірі болып табылады.
Сот-медициналық сарапшы зертханалық және қосымша сараптама зерттеулердің барлық қорытындыларын алғаннан кейін, қорытындыларды сараптаманы тағайындаған тұлғаның (органның) сарапшының шешуіне қойылған қаулысындағы сұрақтарға жауап ретінде 3-күн ішінде рәсімдейді. Онда сарапшының пікірі бойынша іс үшін маңызы бар зерттеу үрдісінде анықталған нақты деректердің сараптық бағасы болуға тиіс. Оларды түсінікті, нақты мүмкіндігінше арнайы медициналық терминдерді пайдаланбай мазмұндау керек. Әрбір қорытынды бойынша сараптық пайымдау нақты деректермен негізделген дәлелді болуға тиіс.

24. Сарапшының қорытындысының кіріспе бөлімін және зерттеу бөлімін тікелей сараптау жүргізген кезде жасайды. Жасау күнін барлық зерттеулер аяқталғаннан кейін көрсету керек.

25. Сарапшының қорытындысын кем дегенде екі дана жасайды, оның біреуін сараптауды тағайындаған тұлғаға (органға) береді де, екіншісі сараптау мекемесінің архивінде сақталуға қалады.
Айғақтық заттарды сараптау жұмыс журналында сараптық зерттеулер жүргізу үрдісінде сараптық зерттеулер аяқталғаннан кейін тиісті құжат жасалуы негізінде рәсімделеді.

26. Сарапшының қорытындысы сот-медициналық сараптауды тағайындаған тұлғаға (органға) немесе оның жазбаша басшылығы бойынша басқа тұлғаға, немесе сараптама зерттеулері аяқталғаннан кейін сол уақытта кешіктірілмей жіберілуге тиіс.

27. Сарапшының қорытындысын түрлі анықтамалар және көшірмелермен ауыстыруға, сондай-ақ жоғарыда аталған сот-медициналық құжаттарды жасауға бекітілмеген нұсқаларды, сұрақнама тұрпатындағы бланкілерді пайдалануға, мәйітті сырттай қарау бойынша немесе оны толық зерттемей қорытынды беруге тыйым салынады.

4-Тарау. Сараптама жүргізу мерзімі

28. Сараптама жүргізу мерзімі олардың түрімен, объектілерімен және сараптық зерттеулердің сипатымен айқындалады. Түрлі зертханалық зерттеулерді жүргізумен негізделген айғақтық заттарды сараптау мен мәйіттерді сараптау мерзімі бойынша ең ұзақ сараптау болып табылады.
Алайда осы сараптамалар анықтау, тергеуші, прокурор немесе сот органдарынан барлық қажетті құжаттарды алған күннен бастап бір ай мерзім шегінде жүргізілуге тиіс.

     29. Сараптау жүргізудің орташа алғандағы мерзімі мынадай:
     қайталап, комиссиялық, кешенді сараптау жүргізген кезде 30 тәулікке дейін;
     мәйіттерді сараптау кезінде - 30 тәулікке дейін;
     қосымша зерттеулерді және медициналық құжаттарды талап етпейтін тірі тұлғаларды сараптау кезінде - 5 тәулікке дейін.

30. Белгіленген мерзімде сараптау жүргізуді аяқтау мүмкін болмаған жағдайда, оның мерзімі аяқталғанға дейін сот-медициналық сарапшы сараптау мекемесінің басшысы арқылы сараптауды тағайындаған тұлғаға (органға) жазбаша түрде дәлелді себептерін және оны аяқтауды бағдарлы мерзімін көрсете отырып бір айдан кеш емес уақытта хабарлайды.

2-Бөлім. Денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығының
сот-медициналық сараптама ережесі

5-Тарау. Жалпы ережелер

     31. Осы Ережелерде Қазақстан Республикасының қарастырылған заңымен көзделген денсаулыққа келтірілген әр-түрлі дәрежедегі зиянның медициналық (критерилері) белгілері келтірілген. Денсаулыққа келтірілген медициналық зиян белгілеріне сәйкес сот-медицина сарапшысы бұл зиянның ауырлығын белгілейді.
     Денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығын белгілеу үшін осы медициналық зиян белгілерінің біреуі де жеткілікті. Бірнеше квалификациялық белгілер бар болған жағдайда, денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығын, денсаулыққа келтірілген аса ауыр зияндықты көрсететін белгі бойынша анықтайды.
     Денсаулыққа келтірілген зиян мағынасында ағзалардың бүтіндігінің бұзылуы немесе олардың физиологиялық қызметтерінің бұзылуы (дененің зақымдануы) және де сыртқы ортаның әр-түрлі: механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, психикалық факторлар әсерінің нәтижесінде пайда болған ауруларды немесе патологиялық жағдайларын түсіну керек.
     Денсаулықтың бұзылуы деп ағзаның нақты жарақаты немесе жергілікті сипаттағы клиникалық айқын сырқаттар пайда болғанда, ағзаның анатомиялық бүтіндігінің немесе физиологиялық қызметінің және де бұлшық ет тарамдарының бұзылу жағдайын түсіну керек.
     Жалпы еңбек қабілеттілігі мағынасында адамның белгілі бір зат, бұйым немесе қызмет түрінде әлеуметтік маңызды нәтиже алуына бағытталған туа біткен және жүре пайда болған әрекетке деген қабілеттілікті түсіну керек.
     Кәсіби еңбек қабілеттілік деп өз мамандығында немесе оған төлемі немесе біліктілігі бойынша тең дәрежедегі өзге де еңбекке деген қабілеттілікті түсінген жөн.

6-Тарау. Денсаулыққа келтірілген ауыр зиян

     32. Денсаулыққа келтірілген ауыр зиянның квалификациялық белгілері ретінде:
     1) денсаулыққа келтірілген зиянның адам өміріне қауіптілігі;
     2) адам өміріне қауіпті емес, бірақ денсаулыққа келтірілген ауыр зиянның әсерінен:
     көздің көрмей қалуы, есту, сөйлеу қабілеті немесе басқа мүшелердің қызметінің жоғалуы (бұзылуы);
     бет пішіннің қалпына келмейтіндей зақымдануы;
     еңбек қабілеттілігінің үштен бірінен айырылуы (33% және жоғары) денсаулықтың бұзылуы;
     кәсіби еңбек қабілеттілігінен толық айырылуы;
     жүктіліктің үзілуі;
     психиканың бұзылуы (психикалық сырқаттар);
     наркомандық немесе токсикомандық сырқаттар болып табылады.

33. Денсаулыққа келтірілген зиянның адам өміріне қауіптісі деп, зақымдану кезінде зақымданушы тұлғаның өміріне қауіп туғызатын, сыртқы факторлардың әсерінен пайда болған дене жарақаттарын және патологиялық жағдайларды, олардың қалыпты ағысы немесе заңды түрде асқынуы адам өміріне қауіп төндіруін санау керек.
Адам өміріне келтірілген қауіптілікті бағалауда, өлімнің алдын алу мақсатында медициналық жәрдем, өзіндік жәрдем немесе бір-біріне жәрдем беру, сондай-ақ кездейсоқ жағдайлармен кездесуі ескерілмеуі керек.

     34. Адам өміріне қауіпті денсаулыққа келтірілген зияндарға:
     1) бассүйекке кірген жарақат сонымен қатар мидың зақымданбауы;
     2) бассүйек күмбезінің ашық және жабық түрде сынуы және бассүйек негізінің сынуы, бассүйек күмбезінің сыртқы пластинкаларының бөлек шытынауын қоспағанда, ми бассүйегінің бөлігіне жатпайтын бет қаңқа сүйектерінің сынуы.
     Ми бассүйегінің қалыптасуына қатысатын торлы сына тәрізді сүйектердің сынуы;
     3) мидың ауыр дәрежедегі соғылуы, мидың орта дәрежедегі соғылуы, мидың күмбез бөлігінде зақым белгілерінің бар болуы;
     4) қатты қабық асты, қатты қабық үсті, мидың ішкі қабы және қарыншаның ішкі жағынан қан кетуі адам өміріне қауіп төндіру жағдайы;
     5) омыртқа өзегіне кірген жарақаттар, сонымен қатар жұлынға зақым келмеуі;
     6) тәннің шығып сынуы немесе сынуы және де мойын омыртқа доғасының сынуымен қатар мойын омыртқаларының бірінші және екінші доғаларының бір жақтылы сынуы, сондай-ақ жұлынның қызметінің бұзылмауы;
     7) мойын омыртқасының шығуы, мойын омыртқасының шығуының салдарынан адам өміріне қауіп тудыратын жағдайлар мен бірге жүйке қызметінің бұзылуы;
     8) мойын бөліміндегі жұлынның жабық түрде зақымдануы, адам өміріне қауіп төндіру жағдайларымен қоса жұлынның қызметінің бұзылуы;
     9) бір әлде бірнеше кеуде немесе бел омыртқаларының сынуы немесе сынып-шығуы мен бірге жұлынның қызметінің бұзылуы немесе клиникалық белгіленген ауыр дәрежедегі шок және адам өміріне қауіп тудыратын жағдайлар;
     10) кеуденің, белдің және жұлынның сегізкөз сегменттерінің жабық жарақаттануы, ауыр шоктарын келтірумен қоса жамбас мүшелерінің қызметінің бұзылуы;
     11) жұтқыншақтың, өңешті, көмей және кеңірдекті тесіп өту жарақаты, сондай-ақ қалқанша безі және вилочковый безінің ашық түрде жарақаттануы;
     12) ашық және жабық түрдегі көмей шеміршегінің және кеңірдектің сынуына қоса адам өміріне қауіп тудыру жағдайы;
     13) өкпенің ішкі бетін қаптап жататын шандыр қабық қуысына, жүрекқап қуысына немесе көкірек қуысының клечаткасына кірген кеуденің жарақаттары (кеуде қуысында ауа мен қанның болмауынан, тері асты ауа жиынтығы кірген жарақат ретінде қаралмайды), сонымен қатар ішкі мүшелердің зақымданбауы;
     14) қарынның ішкі астар қуысына кірген жарақаты (ішкі қуысы және ішкі астар артындағы кеңістік) сонымен қатар ішкі ағзалардың зақымданбауы;
     15) қуық қуысының кірілген жарақаты, тік ішектің жоғарғы және ортаңғы бөлімдерінің жарақаты, сондай-ақ тік ішектің астыңғы қабат бөлімдерінің кең көлемде ашық зақымдануы;
     16) кеуде немесе ішкі астар қуысының ішкі мүшелерінің ашық және жабық жаралануы (ажырауы) немесе ішкі астар артындағы кеңістіктер (бүйрек, бүйрек үсті, ұйқы безі) немесе диафрагмалар қуық асты безі, зәрағар, немесе несеп шығаратын өзектің жарғақты бөліктерінің жаралануы;
     17) жамбас сүйегінің артқы жартылай сақинасының екі жақты сынуы сегізкөз мықынының бөлшектеніп ажырауы және жамбас сақинасы жалғасуының бұзылуы немесе жамбас сақинасының алдыңғы немесе артқы бөлігінің бұзылуы;
     18) түтікті ұзын сүйектердің диафизарный бөліктерінің (тоқпан жілік, ортан жілік, асықты үлкен жіліншек, білектің екі сүйегі) ашық түрдегі сынықтары;
     19) кәрі жілік, шынтақ жілік, асықты кіші жіліншек сүйектерінің ашық түрде сынуы, тоқпан жілік, ортан жілік, және асықты үлкен жіліншек жабық сынуы, сонымен қатар ірі буындардың жабық жарақаттарын (иық буыны, шынтақ, кәрі жілік, білезік буыны, жамбас, ортан жілік буыны, тізе, сирақ-аяқ ұшы буыны) денсаулықтың бұзылуының ұзақтылығына немесе еңбек қабілеттілігінің тұрақтылығын жоғалту белгілеріне байланысты адам өміріне қауіп төнуінен анықтауға болады;
     20) ірі қан тамырларының: қолқа, ұйқы, (жалпы, ішкі, сыртқы) бұғана асты, иық, сан, тізе асты артериялары немесе олардың қосымша тамырларының жарақаттануы;
     21) периферия тамырларының зақымдануы (беттің, мойын, білек, қол ұшы, аяқ басы) адам өміріне нақты қауіп төнуіне байланысты, әр жағдай сайын анықталады (мысалға көп мөлшерде қан жоғалтуы, ауыр дәрежедегі шок және басқалар);
     22) нәтижесінде адамның өмір жағдайына қауіп келтіретін зақымдар: ауыр дәрежедегі шок (3-4 дәрежедегі) аурудың әртүрлі себептеріне байланысты ессіз күйге түсу, көп мөлшерде қан жоғалту, жіті тамыр әлсіздігін келтіру, жүректің қауырт әлсіздігі немесе тамырларының әлсіздігі, жіті тамыр әлсіздігі, мидың қан айналымының ауыр дәрежеде бұзылуы, бүйрек немесе бауырдың өте қатты әлсіздігі, тыныс алудың ауыр дәрежедегі әлсіздігі, іріңді септикалық күйі, аймақтық немесе ағзалық қан айналымының бұзылуынан, ішкі ағзалардың инфаркт алуы, өлі еттену аймақтары, ми тамырларының тығындалуы (газ немесе майдың) қан ұйғының тығындалуына байланысты адам өмір жағдайына қауіп төндіру;
     23) дененің 15% астамы үстіңгі бетінің ыстыққа күюі, 3-ші, 4-ші дәрежедегі аймақтық зақымдануы, 3-ші дәрежедегі күю 20% жоғары, 2-ші дәрежедегі күю 30% жоғары, тәннің үстіңгі бетінің азғантай жерінің күюі, күйіктің әсерін, бетке жасаған пластикалық және қалпына келтіру операциясын ескерусіз бағалау керек;
     24) жергіліктіден басқа өмірге қауіпті жалпы уытты әсер беретін химиялық күйіктер (қышқылдар қоспалары, улы сілті басқада уландыратын заттар);
     25) химиялық заттармен (улар) улану немесе өмірге қауіп төндіретін жағдай туындатқан, биологиялық агенттер әсерінен пайда болған патологиялық жағдайлар;
     26) мойын мүшелерінің және механикалық асфиксияның тапталуы, егер ол объективті мәліметтермен (ми қан айналымының бұзылуы, есті жоғалту, амнезия және т.б) айқындалған болса өмірге қауіп төндіретін жағдайлардың айқын белгілерімен қоса өзгеде түрлері.

     35. Салдары мен шығуы бойынша денсаулыққа келтірілген ауыр зиянға жататын адам өміріне қауіпсіз жарақаттарға: көру, сөйлеу, есту қабілеттерін жоғалту немесе қандай да бір мүшені немесе мүшенің өз қызметінің жоғалтуы жатады:
     1) көру қабілетінен айырылу дегеніміз - екі көзге деген толық тұрақты соқырлық немесе көру өткірлігінің жарық сезуге деген қабілетінің төмендеуі, бір көздің көру қабілетін жоғалтуы;
     2) бір көздің көрмей қалуы, мүшелердің өз қызметін жоғалтуына әкеледі, сол себептенде денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығына жатады: бір сау көздің көз ұяшығының жоғалтуы мүшеден айрылу болып табылады және денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығы болып табылады;
     3) соқыр көздің зақымдануы, оның алынып тасталу қажеттілігі жағдайда, денсаулықтың бұзылу ұзақтығына байланысты бағаланады, жарақаттың қалпына келмейтіндігі жөнінде міндетті түрде көрсетілуі тиіс;
     4) сөйлеу қабілетін жоғалту деп - өз ойын бөлшекті дыбысты түрде, айналасындағыларға түсінікті түрде жеткізу қабілетінен айырылуды айтады немесе дауыс жоғалту салдарынан болады;
     5) есту қабілетін жоғалту дегеніміз - толық кереңдікті немесе зақымданушының құлақ қалқанынан 3-4 сантиметр қашықтықтағы дыбысты, сөйлеген сөзді естімейтін, қалыпқа келмес жағдайы.
     Құлақтың біреуінің есту қабілетінің жоғалуы мүшенің өз қызметін жоғалтуы болып табылып, денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығына жатқызылады;
     6) қандай да бір мүшенің жоғалуы немесе мүшенің өз қызметін жоғалтуы деп: қол, аяқтан айырылу яғни олардың денеден бөлінуі немесе өз қызметтерінің қабілеттілігінен айырылу (мүшенің салдануы немесе оларды жұмыстан айыратын өзгеде жағдайлар) болып табылады.
     Аяқ немесе қолдан анатомиялық айырылу дегеніміз денеден бүкіл қолдың, аяқтың, қол ұшы мен аяқ басының толық бөлінуі;
     өндіру қабілеттілігін жоғалту қорытындысында: ұрықтандыру, жүкті қылдыру қабілеті, бала көтеру, бала туу және емізу қабілетінен айырылу;
     жұмыртқаның біреуін жоғалту, мүшені жоғалту болып табылады;
     7) бет жарақаты барысында сарапшы олардың ауырлық дәрежесін осы Ережедегі белгілерге сәйкес анықтайды.
     Сонымен қатар ол жарақаттың қалпына келтірілетіндігін немесе қалпына келтірілмейтіндігін анықтайды.
     Қалпына келтірілетін жарақат дегеніміз зақым салдарынан пайда болған (көрнекті тыртықты, өзгерістерге ұшырауды, мимиканың бұзылуы және басқа) іздердің уақыт өте немесе консервативті емдеу (хирургиялық емес) кезінде жазылуын немесе едәуір кішіреюін айтамыз. Ал егерде оларды жою үшін операциялық араласушылық (косметикалық немесе пластикалық операция) керек болса, онда беттегі жарақаттар қалпына келтірілмейтін жарақат болып сараланады.
     Қалпына келмейтіндігін анықтау барысында сарапшы өз қорытындысында мұндай салдар сотпен немесе тергеушімен бет-әлпеттің қалпына келмейтіндей бұзу деп таныса, жарақаттарды осы Ереженің 28 бөлімінің 2 пунктінде тиісті белгілері бойынша денсаулыққа келтірілген ауыр зиян ретінде бағалауы керек;
     8) жалпы еңбек қабілеттілігінің нағыз тұрақтылығының үштен бірін (33% жоғары) жоғалтуы:
     зақым алған кездегі жалпы еңбек қабілеттіліктің тұрақтылығын жоғалту мөлшері жарақаттың пайда болуы анықталуынан кейін (әртүрлі жарақаттың әсерінен еңбек қабілеттілігін жоғалтуының пайыз кестесі бойынша 1 -қосымшаға сәйкес) анықталады;
     9) балаларда осы Ережеде белгіленген жалпы ереженің шығуынан балалардың еңбек қабілеттілігін жоғалтуы анықталады;
     мүгедектердің нағыз тұрақты еңбек қабілеттілігі, алған жарақаттарына байланысты мүгедектік группаларына қарамай, сау адамдардікіндей анықталады;
     10) кәсіби еңбек қабілеттіліктің толық жоғалуын анықтау - Медицина-әлеуметтік жағдай мәселесінің сарапшылар комиссиясы белгілеген талаптарына сай жұмысшылардың кәсіби еңбек қабілеттілігін жоғалту дәрежесі мертігуі немесе олардың еңбек міндеттерін атқаруға байланысты денсаулыққа басқа да зиян келуіне қарай жүргізіледі;
     11) жүктілік мерзіміне қарамай (тоқталуы) үзілуі, ағзаның жекелік ерекшеліктеріне байланысты болмаса жарақатпен тікелей себептеріне байланысты болса денсаулыққа келтірілген ауыр зиян болып табылады;
     12) наркомандар, токсикомандар (психикалық аурулар) психиканың бұзылуының (диагностикасы) анықтамасы психиатриялық, наркологиялық және токсикологиялық сараптамалармен жүзеге асырылады, бірақ олардың алған зақымдары мен сондай-ақ салдарынан ішкі жан дүниенің бұзылуы наркомандық және токсикомандық аурулардың денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығының бағалауы сот-медициналық сарапшылар комиссиясымен психиатордың, наркологтың, токсикологтың қатысуымен жүргізіледі.
     Психиканың бұзылуынан (психикалық сырқат) психикалық ауруларды түсіну керек.
     Психикалық аурулар қатарына реактивтік зақымданған (психоздар, невроздар) жағдайлармен зақымдар кірмеуі керек.
     Денсаулыққа келтірілген ауыр зиян ретінде бағаланады, егерде зиян ағымының ұзақтығы және жазылу дәрежесіне қарамай-ақ өзімен бірге психикалық аурудың дамуына әкелсе.

7-Тарау. Орта дәрежедегі денсаулыққа
келтірілген зиян

     36. Орта дәрежедегі денсаулыққа келтірілген зиянның белгілері:
     1) денсаулықтың ұзақ бұзылуы 3-аптадан жоғары мерзімге бұзылуы жатады (21 күннен астам);
     Денсаулықтың ұзақ бұзылуына аурудың әсерінен немесе қандайда бір ағзаның қызметінің 3-аптадан жоғары (21 күннен астам) мерзімге бұзылуы жатқызылады;
     2) жалпы еңбек қабілеттілігін едәуір тұрақты жоғалту (10-30% қоса).

8-Тарау. Жеңіл дәрежедегі денсаулыққа
келтірілген зиян

     37. Жеңіл дәрежедегі денсаулыққа келтірілген зиянның белгілері:
     1) денсаулықтың қысқа мерзімді бұзылуы 3 аптадан астам емес мерзімге (21 күнге дейін);
     2) жалпы еңбек қабілеттіліктің мардымсыз тұрақты бұзылуы 10% кем.

9-Тарау. Соққы

38. Соққы дегеніміз жалпы еңбек қабілеттілікті мардымсыз тұрақты жоғалтуға немесе тәннің ауырсынуына әкелген бірақ қысқа мерзімді денсаулықтың бұзылуына әкелмейтін күш қолданылған әрекет. Сот-медицина сарапшысы соққы фактісін анықтамайды.
Егер соққы нәтижесінде жәбірленушінің денесінде жарақаттар қалған болса, оларды қарапайым белгілерге сүйене отырып денсаулыққа келтірілген зиян ауыртпалығы бойынша бағалайды. Егерде соққыдан кейін қандайда бір объективті із қалмаса, онда сот-медициналық сарапшы өзінің қорытындысында зақымданушының арызын ескереді, объективті жарақаттардың болмағанын көрсетеді.

10-Тарау. Жапа шектіру

     39. Жапа шектіру дегеніміз - нәтижесінде денсаулыққа зиян келтірілуі мүмкін әрекеттерді көрсетеді.
     Жапа шектіру (қинау) бұл көп мәрте немесе жүйелі түрде ауыртпалық келтірумен байланысты әрекеттер (шымшу, кесу, әр-түрлі өткір және доғал заттар мен көптеген кішігірім жарақаттар тигізу, химиялық, физикалық факторлар әсері және де өзгеде балама әрекеттер).
     Сот-медицина сарапшысы жәбірлеу фактысын анықтамайды.
     Сарапшы:
     1) жарақаттың бар екендігін, сипатын, орнын (локализация);
     2) олардың келтірілген уақыт алшақтығын;
     3) жарақат келтіру белгілерін және механизмімен құралын (медициналық мәліметтер бойынша) анықтауға міндетті.
     Денсаулыққа келтірілген зиян ауырлық дәрежесі жәйлі мәселені шешу барысында сот-медициналық сарапшысы осы Ереженің тиісті жағдайларын басшылыққа алады.

11-Тарау. Сот-медициналық сараптаманы жүргізу
тәртібі және әдістемесі

40. Денсаулыққа келтірілген зиян ауырлықты сот-медициналық бағалау сот-тергеу органдарының қаулысының негізінде жәбірленушіні медициналық тексеру арқылы сот-медицина сарапшысы жүргізеді.

41. Сараптаманы тек медициналық құжаттармен ғана (стационарлық сырқаттың картасы, амбулаторлық сырқаттың жеке картасы және басқа) жүргізуге құжаттардың толыққанды түпнұсқасы болған жағдайда жол беріледі. Яғни ол жерде сараптама жүргізуге қажетті сипаты, оның клиникалық ағымы жайлы жеткілікті деректер және өзгеде мәліметтер болуы керек (сараптама құжаттардың түпнұсқасы болмаған жағдайда құжаттың көшірмесінің негізінде жүргізіледі).

42. Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын сот-медициналық бағалауда, аурудың жалғасуы, салдары, сипаты жөнінде медициналық мәліметтердің бір-біріне қарама-қайшы келуіне байланысты қиындықтар туған жағдайда, қылмыстық қудалау органдары немесе сот, сот-медициналық сарапшының қарауына жәбірленушінің келуін қамтамасыз етеді.

43. Сот-медициналық сарапшы куәландырылатын тұлғаны оны куәландыратын құжаттарды, оның жарақат жағдайын, шағымын анықтап біледі және қажеттілік туындағанда өзгеде мәліметтер алып іс материалдарымен медициналық құжаттарды зерттейді. Алынған барлық деректер сарапшы қорытындысында жазылады.

44. Егер сарапшыға қажетті медициналық құжаттар және істің өзгеде материалдары ұсынылмаған болса, ол бұндай қажеттілік туындаған сәттен бастап тәуліктік мерзімде сараптама тағайындаған тұлғаға немесе органға жетіспейтін материалдарды жіберуі туралы өтініш жібереді.

45. Сот-медициналық сараптаманы жүргізу барысында сарапшы тек қана түпнұсқалық құжаттарды пайдалануы керек (сарапшы құжаттардың түпнұсқасы болмаған жағдайда құжаттың көшірмесін негізге алады). Қажетті жағдайларда ол тиісті мамандарды жұмылдырту арқылы жүргізген қосымша зерттеулер деректерінде пайдалана алады.
Бұндай жағдайларда сарапшы қорытындысында куәландырушының қашан, қай жерде және кіммен қосымша тексерілгендігі көрсетілінеді және оның барысында қандай фактілер анықталып, маманның қандай шешімге келгендігі жазылады. Қорытынды осы тексеріс нәтижесін ескере келе сарапшымен жасалады.

46. Денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесін сот-медицина сараптау барысында, сарапшы қаулыда көрсетілген барлық сұрақтарға жауап береді.

47. Денсаулықтың бұзылуы ұзақтығы медициналық құжаттардағы деректерді ескере келе анықталады. Аурудың ұзақтығын, сипатын немесе денсаулыққа келтірілген зиянмен байланысты қызметтердің бұзылуын анықтай (бағалай) отырып сарапшы объективті соның ішінде сараптама жүргізу процесі барысында анықталған мәліметтерді негізге алу керек.

48. Зақымданушының емделу ұзақтығы зақым сипаты және оның клиникалық түрімен негізделмеген болуы мүмкін болғандықтан сот-медициналық сарапшы медициналық құжаттар деректеріне сын көзбен қарауы керек, бір жағынан зақымданушының еңбекке жарамсыздық қағазын алудан бас тартуы және өзінің қалауы бойынша уақытынан бұрын жұмысқа шығу мүмкін. Барлық осы жағдайларда сот-медициналық сарапшы ауру ұзақтығын және оның объективті клиникалық мәліметтерден келе бағалауы керек.
Денсаулықтың бұзылу ұзақтығы, емдеу ұзақтығы және уақытша еңбекке жарамсыздық мерзімдері әртүрлі түсініктер болып табылады және де мерзімі бойынша сәйкес келе бермейді.

49. Қандай да бір аурумен ауыратын денсаулығына келтірілген ауыр зиянды бағалау барысында келтірілген зақымның әсерін ғана ескеру қажет. Сонымен қатар келтірілген зақымның ауруға әсерін анықтау керек (аурудың асқынуы, оның ауыр түріне өтуі және басқа). Қажеттілік туғанда бұл мәселені клиникалық профилінің тиісті мамандардың қатысуымен сарапшылар комиссиясы мақсатқа сәйкес шешу керек.

     50. Бірнеше қайталанған зақым әсерінен пайда болған жарақаттар бар болғанда әрбір зақымнан келген әсерге тиесілі денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесін жеке-жеке бағалайды.
     Көптеген жарақаттар бір-біріне өзара ауырлатқан жағдайда денсаулыққа келтірілген зиянға ортақ біріктірілген баға беріледі.
     Жарақаттардың пайда болу кезеңдері әртүрлі болса олардың әрқайсысының ауыртпалық бағасын жеке-жеке жүргізеді.

51. Дененің сау қос бөлігі немесе қос мүшенің қызметінің бұзылуы келтірілген зиянның салдары ғана бағалауға жатады, не есепке алмағандағы келтірілген зақым салдары ғана бағалануға жатады.
Дене бөлігінің толық немесе жартылай жарақаттануынан ертеректе қызметін жоғалтқан жағдайда, есепке тек зақым салдары ғана алынады.

52. Егерде зақымданушыны тексеру барысында сарапшы әртүрлі сипаттағы денеге зиян келтірушіліктің белгілерін тапқан болса, ол сол зияндардың әрқайсысының немен келтірілетіндігін айқындайды.
Егер зиян белгілерінің зиян келтіру уақыттарында алшақтық болса, олардың бірнеше мәрте келтірілгендігін, келтіру мерзімін және әрқайсысының жеке-жеке ауырлық дәрежесін көрсету керек.

53. Операция немесе қазіргі заманғы күрделі диагностика әдістерін қолдануда пайда болған асқынулар денсаулыққа келтірілген зиян ретінде сараланады, егер олар көрсетілген дәрігерлік араласушылықтар барысында кемтарлық салдарға әкелсе, мұндай асқынушы жағдайларға қатысты денсаулыққа келтірілген зиян осы Ережелерге сәйкес анықталады. Бұл ретте сараптама комиссиялы түрде жүргізіледі.
Өзге себептер (науқас жағдайының ауырлығы реакцияның күтпеген ерекшеліктері және сол сияқты) салдарынан болатын асқынулар мен жарақаттар арасындағы себепті байланыстың жоқ екендігіне нұсқаумен суреттеледі.

54. Денсаулыққа зиян келтіруден кейінгі бұрынғы аурулардың асқынуы сонымен қатар оқыс жағдайлар әсерінен ағзаның жекеленген ерекшелігіне байланысты пайда болған өзге де салдарлар өз ретінде денсаулыққа келтірілген зиян ауыртпалығын өзгерту үшін негіз болмауы керек.
Мұндай жағдайларда сот-медицина сарапшысы өз қорытындысында аурудың нашарлауы немесе асқыну сипатын және оның осы зақыммен қандай себептік байланысты екендігін көрсетуі керек.

     55. Өлімге әкелген жағдайда денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесінің бағасы осы Ережелер негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар өлім себебін негіздеп және жарақаттар мен өлім арасындағы себепті байланыстың бар немесе жоқ екендігін көрсетуі керек.
     1) денсаулыққа келтірілген зиян ауыр деп сараланады:
     егер ол өз ретінде өлім себебі болса немесе заңды түрде өршіп кеткен асқынулар (немесе асқынулардың) нәтижесінде өлім жағдайына әкелсе;
     егерде өмірге қауіпті денсаулыққа келтірілген зиян белгілерінің ең болмағанда біреуі бар болса;
     егерде медициналық құжаттарда денсаулыққа келтірілген осы зиян салдарынан өмірге қауіп төндіріп тұрған жағдайдың клиникалық суреттемесі берілсе;
     егерде көру, сөйлеу, есту, өндіргіш қабілеттерін жоғалтудың анатомиялық белгілері болса немесе медициналық құжаттарда осы қызметтердің ең болмағанда біреуінен айырылғаны жөнінде мәліметтер бар болса;
     егерде жалпы еңбек қабілеттіліктің үштен бір мөлшерден кем емес (33% астам) мөлшерде мардымды тұрақты жоғалту немесе кәсіби еңбек қабілеттіліктердің толық мөлшерде жоғалтудың анатомиялық белгілері бар болса;
     2) осы Ереженің 1 пунктінде көрсетілген белгілерінің болмау жағдайында денсаулыққа келтірілген зиян орта дәрежедегі деп сараланады егер:
     өлімнің уақыты денсаулыққа зиян келтірілгеннен кейін 21-күннен астам мерзімде (денсаулықтың бұзылуының ұзақтық белгісі бойынша) келсе;
     еңбек қабілеттілігінің 1/3 (10-33%) қоса мөлшерде мардымды тұрақты жоғалуының анатомиялық белгілері болса;
     3) егер зақымданушының өлімі зақым алғаннан кейін 21-күнге жетпей келсе, онда жазылған жарақаттарды тапқан жағдайда оларды денсаулықтың қысқы мерзімді бұзылу белгілері бойынша, денсаулыққа келтірілген жеңіл зиян ретінде бағалап, сонымен қатар денсаулыққа келтірілген зиянды еңбек қабілеттілігінің (10% төмен) мардымсыз тұрақты жоғалуын көздейтін анатомиялық белгілері бар болғанда да осылай анықтайды. Егер өлім келген сәтте жарақат жазылмаған болса, сарапшы өз қорытындысында денсаулыққа келтірілген орта немесе жеңіл дәрежедегі ауырлық белгілерінің бар екендігін көрсетеді;
     4) егерде мәйітті зерттеуде және медициналық құжаттарды қарағанда денсаулыққа келтірілген зиян туралы пікір айту үшін нақты объективті белгілер табылмаса, онда қорытындыда денсаулыққа келтірілген зиянның шығуын анықтаудан бұрын өлімнің келуіне байланысты, адам өміріне қауіпті емес денсаулыққа келтірілген зиянды бағалау мүмкін еместігі көрсетілуі тиіс.

     56. Денсаулыққа келтірілген зиянның сот-медициналық сараптама барысындағы қорытындыда:
     1) денсаулыққа келтірілген зиянның медициналық көзқарастан объективті белгілері (тырналған жара, қанталау, жара, сүйектердің сынуы және т.б) олардың қасиеттерімен олардың орналасуы;
     2) зиян келтіруге мүмкін құрал немесе зат түрі;
     3) пайда болу механизмі;
     4) зиян келтірілу мерзімі;
     5) мамандық белгісі көрсетілген денсаулыққа келтірілген зиян.

57. Сараптама қорытындысы осы Ереженің 2 -тарауының талаптарына сәйкес болуы керек.

58. Объективті медициналық мәліметтер бойынша өмірге қауіп төндірілгені анықталған жағдайда сот-медицина сарапшысы денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесін оның шығуын күтпей-ақ анықтауына болады.

59. Денсаулыққа келтірілген зиян туралы болжамды пікірмен алдын-ала шешімге келуге жол берілмейді.

     60. Сот-медицина сарапшысы денсаулыққа келтірілген зиянды келесі жағдайларда бағаламауы керек:
     1) клиникалық суреті айқын болмаған немесе зақымданушының клиникалық және зертханалық тексеру жеткіліксіз болған жағдайда;
     2) адам өміріне қауіпсіз денсаулыққа келтірілген зиянның шығуы анықталмаған жағдайда;
     3) зақымданушының қосымша тексеруден бас тартуы немесе қайта тексеруге келмеуі, егер ол сарапшыны зақым сипатын оның клиникалық өту сырының және дұрыс бағалау мүмкіндігінен айырса;
     4) медициналық құжаттардың болмауы, сонымен қатар қосымша зерттеулер болмаған жағдайда денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығының сипатымен дәрежесі туралы айту мүмкін емес.
     Мұндай жағдайларда сот-медицина сарапшысы өз шешімдерінде денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесін анықтауға мүмкіндік бермейтін себептерді көрсетіп, бұл мәселені шешуге қандай мағлұматтар (медициналық құжаттар, қосымша зерттеулердің қорытындылары және тағы басқалар) керек екендігін айтып сонымен қатар зерттеу мерзімін анықтайды.

61. Денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесін анықтай алмау туралы дәлелдер келтірілген түсіндірме сарапшыны сараптаманы тағайындаған тұлғамен (органмен) көзделген өзге мәселелерді шешу қажеттілігінен босатпайды.

62. Сарапшы қорытындысында сараптама тағайындаған тұлғаға (органға) беріледі де, олардың жазбаша өкімі негізінде өзге тұлғаға беріліп немесе сараптама аяқталған күннен бастап почта арқылы жіберіледі.

63. Емдеу мекемелерінің дәрігерлерімен басшылары сот-медицина сарапшысына сот-медициналық сараптама жүргізу үшін қажетті клиникалық тексеру, кеңес беру және зертханалық анализдер жүргізуге, көмектесуге міндетті.

3-Бөлім. Мәйітті тапқан жерінде сырттай қарау ережесі 12-Тарау. Жалпы ережелер

64. Мәйітті табылған (оқиға болған) жерінде, сырттай қарау тергеу іс-әрекеті болып табылады. Мәйіттің табылған жерінде сырттай қарауды куәлардың көзінше сот-медицина саласының дәрігер-маманның қатысуымен, егер оның қатысу мүмкіндігі болмаған жағдайда басқа дәрігер-мамандардың қатысуымен тексеруді жүзеге асырушы тұлға жүргізеді.

65. Мәйітті тапқан жерінде сырттай қарау үшін маман ретінде сот-медициналық сараптама мекемесінің штаттық қызметте тұратын сот-медициналық сарапшы тартылады.

66. Мәйіт табылған (оқиға болған) жерде қарау кезінде сот-медицинасы саласындағы дәрігер-маман (сот-медицина қызметкері) тексеруді жүзеге асырушы тұлғаға сот-медицина сарапшының құзырына жататын мәселелерді анықтауға көмек көрсетеді.

67. Сот-медицина қызметкерін (оқиға болған) жерге жеткізіп қайтаруды, тергеу жүргізуші органдар қамтамасыз етеді. Сондай-ақ олар оның жұмысына қажетті жағдайларды туғызуды, мәйітті мәйітханаға, айғақ заттарды қажетті зерттеулер жүргізетін зертханаларға, институттарға және басқа мекемелерге жеткізуді қамтамасыз етеді. Мәйітпен бірге мәйітханаға мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау туралы қаулы мен мәйітті табылған жерінде (оқиға болған жерде) қарау хаттамасының көшірмесі жолданады.

13-Тарау. Мәйітті тапқан жерінде сырттай
қарауды ұйымдастыру және жүргізу тәртібі

68. Мәйіт табылған жерге келген сот-медицина қызметкері (оның міндетін атқарушы дәрігер) ең алдымен "мәйіттен" көз жетерлік өлімге тән белгілерінің бар жоқтығын анықтау керек, ондай белгілер болмаған жағдайда ол туралы жедел көмек шақыруға міндетті, тексеру жүргізетін тұлғаға хабарлап, жеке өзі реанимация бойынша шараларды (қолмен дем алдыру, жүректің жабық массажы және тағы басқалар) өзінде бар құралдар мен медициналық заттарды пайдаланып жүргізуі керек.
Қолданылған реанимациялық шаралар оң нәтиже бермеген жағдайда, сарапшы тексеру жүргізетін тұлғаға мәйітті қарау хаттамасына қандай реанимациялық шаралар жүргізілді, олардың басталу және аяқталу уақытын, нәтижесін және оларды тоқтату негіздерін көрсетіп жазу туралы ұсыныс жасауы керек.

     69. Мәйітті табылған жерінде қарау кезінде сот-медицина қызметкері төмендегідей мәліметтерді мәйіттің сыртын қарау хаттамасына енгізу үшін анықтап, тексеру жүргізетін тұлғаға хабарлауы керек:
     1) мәйіттің жатқан күйі, қалпы, аяқ-қолының орналасуы, мәйіттің үстіндегі немесе жанындағы заттар;
     2) мәйіттің киімі мен аяқ киімінің жағдайы мен қалпы (оның бүтіндігі, ластануы, дақтар, түймелік тесіктердің жағдайы, қанға ұқсас іздерінің және басқа жағдайлары);
     3) ағытып киімін көтеріп (бірақ шешіндірмей) жынысын, шамалы жасын, дене бітімін, терісінің түсін, шыршытты қабықтарын, көз жанарын, шырайлар қалпын, табиғи тесіктердің жағдайы, егер оларда бөтен заттармен бөлінген сұйықтықтар болса, олардың түсі мен ерекшеліктері көрсетілуі керек;
     4) белгісіз мәйітті қарау кезінде ерекше белгілері (тыртық, таңба (татуировка), дене кемшіліктері тағы басқалар);
     5) ерте мәйіттік өзгерістердің сипаты (хаттама жүргізу барысында мәйітті зерттеудің нақты уақыты міндетті түрде көрсетіледі);
     мәйіт дақтарының орналасуы мен диагностикалық ерекшеліктері (түсі, мөлшерлеп басу кезіндегі түстің өзгеруі және бастапқы түсті қалыптастыруға қажет уақыт);
     көлденең жолақ бұлшық еттердің механикалық және электрлік әсерге реакциясы;
     көз жанарларының электрлік және химиялық әсерге реакциясы;
     дененің жабық және ашық бөліктерінің қолымен басып көргендегі үсу дәрежесі;
     дене бөлігі, температураны өлшеу уақыты көрсетілген дененің температурасы (электротермометр мен немесе төменгі 0% термометр мен анықталады). Міндетті түрде қоршаған ортаның температурасы көрсетіледі;
     6) жатып қалған мәйіттің өзгерістері болған жағдай да (шіру, мумияланған балауыз май, торфтық бөліну тағы басқалар) локализациясын, дененің бөліктеріне таралу мен олардың айқындылық дәрежесі көрсетіледі;
     7) мәйіттен қандай болмасын бөтен иістің шығуы (алкоголь, эфир және тағы басқалар);
     8) мәйітте және оның киімдеріне жәндіктер мен олардың жұмыртқаларының болуы (көп жиналған орны және олардың сипаты);
     9) қол саусақтарының қалпы, алақанындағы заттар (жұдырыққа түйілген, саусақтарының арасындағы тырнақ астындағы заттар);
     10) мәйіттің денесіндегі зақымдар, олардың локализациясы, сипаты, көлемі, формасы, шеттерінің ерекшеліктері, салымдар, ен тілімдер сипаты, қанға ұқсас ағымдар.
     Жарақатты (зақымды) қарау кезінде зондпен тексеру немесе басқа да зақымның алғашқы түрі немесе қасиеттерін өзгеріске ұшырататын әрекеттер жасауға, сондай-ақ заттай айғақтардың (әйнектің, металл сынықтары, күйе және тағы басқа) ұсақ бөлшектерін жоғалтып алмау үшін қатып қалған қанды, басқа да сұйықтарды жууға, сүртуге немесе басқа тәсілдермен келтіруге тыйым салынады. Зақымданған жерден табылған құралдар мен заттар жарақатта мәйіттің сот-медициналық сараптауына дейін қалуы керек.

     70. Мәйіттің сыртын қарау мен оқиға болған (мәйіт табылған) жердегі жағдайды зерттеу аяқталған соң, сот-медицина қызметкерінің ауызша түрде тексеру жүргізуші тұлғаға мыналар туралы алдын-ала өзінің ойын айтуға құқығы бар:
     1) (шамамен) өлімнің келген уақыты;
     2) өлімнен кейінгі мәйіттің қалпының өзгеруі;
     3) дене жарақаттарын салу механизмі мен жарақатын салуы мүмкін құрал (қару) түрі;
     4) мәйіттің табылған жері оқиға болған жермен сәйкестігі;
     5) мәйіттің және оны қоршаған заттардың жайылуы мен сипаты бойынша қанға ұқсас заттардың іздері табылған жағдайда сыртқы қан кетуден кейінгі оқиғаларды жаңарту мақсатымен зақымдардың пайда болуы механизмі туралы талқылау;
     6) өлімнің мүмкін болу себептері.
     Тергеушіге айтылған болжамдар барысында тергеуге мүдделі мәселелердің шешілуі тек мәйітті толық сот-медициналық зерттеуден кейін және іс бойынша қажетті барлық қосымша зерттеулерден кейін ғана мүмкін екендігін міндетті түрде көрсету керек.

     71. Мәйіттің табылған жерде сот-медицина қызметкері мыналарға міндетті:
     1) табылған жерінде мәйіттің сыртын қарау мәселелерінде, сондай-ақ басқа да кейінгі сот-медициналық сараптама мәселелері және сот медициналық сараптама құзырына кіретін зертханалық зерттеулер мүмкіндігі жөнінде тексеру жүргізуші тұлғаға кеңес беруге;
     2) қанға ұқсас іздер, шәуіт (сперма) немесе адамның басқа да сұйықтықтарын, шаштарын, адамның жұмсақ және тығыз тіндер бөлшектерін, зақым салынуы мүмкін дәрілік заттар, тұрмыстық немесе өндірістік химиялық заттарымен құралдары, сондай-ақ осы іс бойынша мүдделі басқа да объектілерді тауып алуда, олардың криминалист-мамандары қарап болғаннан кейін тергеушіге көмек көрсетуге;
     3) тергеушімен куәлардың назарын осы нақты оқиға үшін маңызы бар барлық ерекшеліктерге (оның ішінде негативті жағдайларға) аударуға;
     4) қарауды жүргізу барысында жасалып жатқан істермен олардың нәтижелеріне түсінік беруге.

     72. Сарапталуға (зерттелуге) жататын сот-медициналық зертханалық сараптауға жататын заттай айғақтар іздерін анықтап, алу жағдайында мәйітті қарауға қатысушы сот-медицина қызметкері тексеру жүргізуші тұлғаның назарын биологиялық тестегі кез келген ізді суреттеудің қажеттілігіне, міндетті түрде локализациясын, атын, формасы, өлшемдерін атап көрсетуге аударуы керек.
     Бұдан басқа табылған іздер жағдайында:
     1) қанның түрлері:
     қан жиналған жер - жиегі шетінің сипаты, ұйыған қандағы бар іздер (мысалы, бастың шашты бөлігінің ізі), қанның құрғақ қалдығын кейінгі өлшеуге алу;
     сүйреткендегі қол іздері - із бағыттары, олардың ені, соңы мен шетінің сипаты (қарқындылығы);
     қанды сіңдіру - матаның қай жағынан (оңынан немесе терісінен) сіңгендігін анықтау;
     қанның ағыны - бағыты (бұралаң сипаттағы жағдайда әр кесіндінің бағытын көрсету), ағынның аяқталуын сипаттау;
     қанның тамшысы - тамшы іздерінің белгілі мөлшері, іздердің саны, тамшының қосылуы, шет-шетке екінші рет шашырауы, жиектерін жете сипаттау;
     қанның шашырауы - шашыранды іздердің белгілі мөлшері, оның пішіні (желпінуші тәрізді, шынжыр тәрізді және тағы басқалар) іздердің саны сопақша ұзындығының бағыты (пішіні сопақ болғанда), үшкір соңының бағыты және нүктелі элементтері (тамшы түрінде болғанда немесе леп белгісіне ұқсас із);
     қанның жағылуы - жиегін жете сипаттау (таңбалар, сүртінділер);
     қанның екпінді іздері - ортаға жиналатын ұзыншалардың шегіну бағыты;
     2) шәуіттің іздерін іздеумен сипаттауда:
     пішінін анықтап суреттер көрінісі, түс-тасушы заттың сипаттамасын ескіргендігі, ультракүлгін сәулесінде өзіне тән жарқырауы;
     3) басқа түрлі бөлінетіндердің іздерін іздегенде және сипаттағанда (сілекей, несебі, тері, және тағы басқалар):
     дақтың ерекше түрін анықтап, олардың ультракүлгін сәулесінде жарқырауын сипаттау.
     Сілекей, тер, және шәуіт, күдікті адамның киімімен қалай табылса, мәйіттің айналасынан да табылуы мүмкін;
     4) шаш іздеуде:
     бұрыштың қырынан реттелетін жақсы жарық қажет, лупа, резина, ұшты қысқаш, пробиркалар, пакеттер, жабысқақ лента, және т/б алғанда, сақтағанда сақ болуы керек, өйткені объект ауаның жеңіл қозғалысында жылдам жойылып кетуі мүмкін. Бұл объектіні жарақат құралынан, қолдан, мәйіттің астынан іздеген дұрыс.

14-Тарау. Әртүрлі өлім түрлеріндегі
мәйіттерді қараудың ерекшеліктері

     73. Әртүрлі өлім түрлеріндегі мәйіттердің қарау кезінде сот-медицина қызметкері тексеру жүргізуші тұлғаның назарын келесі ерекшеліктерге аударуға міндетті:
     1) жол-көлік жарақатында - мәйіттің тұрпаты, жол бөліктеріне маңайындағы заттарға, көлік құралдарына немесе соңғының іздеріне қатысты жатуын, және олардың ара қашықтығы, киім күйі (ондағы зақымданулар, шыны бөлшектері, көше балшығымен, жол үстінің бөлшектерімен былғануы, және сүйреу немесе протектор, жыланбауыр тракторының және көлік құралдарының іздері), аяқ-киім күйі, олардағы зақымданулар, табанындағы сырғудың іздері, мәйіттегі зақымдану сипаттары, олардың белгілері бір жерін, сүйек қозғалуының дұрыс еместігі, крепитацияның барлығы, дененің жеке бөлшектерінің деформациясы, аяқ-қолының қысқарылуы, сүйрету іздері, кірген бөгде бөлшектер; жол учаскісіндегі болған биологиялық текті заттар, киім мен аяқ-киім бөлек-бөлек заттары немесе кесінділері, шаштар, тері бөлшектері, ми заты, ұлпа мен ағза кесінділері, киім матасының талшықтары мен құрғақтығы, таңбалар суреті және басқалары;
     2) теміржол жарақатында - мәйіттің жатуы, тұрпаты және теміржол көлігіне (қай вагонның немесе дөңгелек жұбының астында) қатысты бөлшектенген бөлшектерді, бөлшектерінің аралығы, киімдегі зақымданулар, өзіндік былғанулар (майланатын заттармен) антисептиктермен жолдың баластық жол қабатының батып кеткен бөлшектері, қапталған сипалымдар, қысым алабы, мәйіттегі зақымданулардың жері мен сипаты, соңғының түбі мен жиегінің былғануы, киімдегі және орындағы қан ағу белгілері, қысым алабының түсі және тағы басқа теміржолының учаскесіндегі денені сүйрету іздері, теміржол көлігіндегі биологиялық тектің іздері және олардың орнығу биіктігі;
     3) әуе жарақатында - мәйіттердің, олардың бөліктері бір-біріне қатысты жалғасуы, орындағы дене немесе оның бөліктері қозғалу іздері, киімінің күйі, бөтен иістер, бөліктің мына не ана мәйітке жататындағы (реттік нөмірі бар бирка тағылады, егер белгілі болса, әр фрагментке қайтыс болғанның аты-жөні жазылады). Мәйіттің қалдықтарынан құжаттарды, бағалы және басқа заттарды алуға үзілді-кесілді тиым салынады, мәйіттерге немесе оның бөліктеріне зақым келтіретін іс-әрекет жасауға болмайды, байланатын белбеулерден болған денедегі зақымдану мен іздердің болуын, экипаж мүшелерінің зақымдану ерекшеліктері мен сипатына (оқ тиген жарақаттардың және басқада жарақаттардың белгілері, көмір қышқылымен улану және басқа белгілер болуы мүмкін) назар аударады;
     4) биіктен құлағанда - биік объектіге қатысты мәйіттің нақты жайғасуы, киімдегі жолақ былғанулар, мата мен әшекейлеу детальдарының (түйме, қапсырма) қабырға бойы сырғудан болған сыдырулар жәбірленушінің құлаған жерінің өзіндік былғануы мен киімінің былғануы ерекшеліктерінің тиісуі, тігіс бойынша жолақ жыртылуына, мәйіттің тері үстіндегі мата суретінің таңбаларына дене мен беттің шығып тұратын бөліктеріндегі дене зақымдануларының ерекше орналасуына, зақымдардың бір бетте орналасуына (егер сатылы құлау болмаған жағдайда), егер қолымен не аяқпен құлаған кезде зақымданулардың симметрияларына, бір не екі табан аймағындағы жұмсақ ұлпаның зақымдануы, аяқтың біреуінің қысқару ротациясына;
     5) доғал және үткір заттардан болған зақымдар - зақым сипаты, локализациясы, пішіні, шеті, мөлшері, киіміндегі зақымдарға сәйкес басқада ерекшеліктері, қарсыласу немесе қорғану сипатындағы мәйіттің қолында жарақаттың болуы немесе болмауы; біртекті жарақаттар кезінде олардың - саны, орналасуы, қанға ұқсас, іздердің шаштың, тоқымалық жіптер, жұмсақ тіндердің бөліктері, милық заттың мәйітте, оның киімінде, қоршаған заттарда, жарақат келтіру болжамы бар құралда болуы; аяқ киім өкшесінде және табан үстінде қанға ұқсас дақтардың болуы.
     Жарақаттарда немесе табиғи тесіктерде табылған заттарды денеден алып тастауға тиым салынады;
     6) оқ ату жарақатында-киімдегі зақымдар, олардың орналасқан жері, пішіні, ақаудың бары, жуық мөлшері, киім арасы қабаттарында немесе қатпарларында оқтың, бытыраның және атудың қосымша факторларының іздері (арнайы зерттеу үшін алу) аяғындағы аяқкиімнің бар екеніне, өлік денесіндегі зақымдардың санына және орналасқан жері, пішіні мен жуық мөлшері, ақаудың бар екеніне (ұлпа-минус), қару аузының таңбасы, кіру тесігі аймағындағы, сондай-ақ тесіп өткен жарақатта және шығу тесігінде ұлпаның айырылуы, жарақаттағы бөгде заттың барына, жарақат сипатына (тесіп өткен, жабық, жанап өткен) және оның ерекшеліктеріне, айналасындағы заттарға, мәйіттің киімдеріндегі, денесіндегі қанға ұқсас іздерге, олардың жайғасуына және ерекшеліктеріне;
     7) жарылу кезіндегі жарақаттарда - жарылу ұрасына (жарылу эпицентріне) қатысты, мәйіттің тұрпаты және оның бөліктерінің ара қашықтығын көрсетіп, бір-біріне қатысты жайғасуына, киім қабатының арасында бос жатқан жарылған қондырғының бөліктеріне, мәйіттің денесіндегі, киімді зақымдау сипатына, күйгеніне, отпен шарпылғанына, қақталғанына;
     8) механикалық тұншыққанда - беттің ісінуіне, көздің біріктіру қабыршықтарына қан құйылуды, тілдің тұрпатына, терінің көгеруі; дәреттің, нәжістің, шәуқаттың денеде және киімдегі іздері;
     9) мойынның жіпке қылқынуы - мәйіттің тұрпаты; тәннің еркін асылып тұруы - табанының еденнен (жерден) және еденнен тұзақ ұшының бекітілген жеріне дейін арақашықтығы, астына қойған тіреуіште іздер болуы мүмкін, (мысалға, аяқкиім); дененің толық емес асылған кезінде - дененің қай бөлігі тіреуіш нүктесі болған, еденнен тұзақтың еркін ұшына дейінгі (астыңғы) арақашықтығы; тіреуішке тұзақ ұшының бекітілу ерекшеліктері, тіреуіште және жіпте сырғытқан іздер; ілмек (түрі, бау саны, мата, түйіннің, иірілген жіп, матада тесіктің болуы және т.б. мойында тұзақтың орналасу ерекшеліктері, түйіннің орналасқан жері, түйіннің байлану сипаты); мәйіттік дақтардың локализациясы, бет терісінің түсі, көздің қосылу қабығына нүктелік қан құюлу, тілдің тұрпаты, странгуляциялық ізіне және тұзақ пен оның арасындағы сәйкестікке.
     Тұзақты мәйітпен бірге мәйітханаға жіберу үшін, түйінге қарсы тұрған жағынан кесіп алу керек, содан соң кесілген ұштарын жіппен бекітіп, дұзақтың және оның бос бөлігінің ұзындығын өлшеу керек.
     Егер мәйіттің мойындағы тұзақ тым қатты тартылған болса, онда ол оқиға болған жерден алынбайды;
     10) мойын ағзалардың қолмен қылқындырғанда немесе мұрын мен ауыз тесігін басқа заттармен жауып өлтіргендегі күдік болса:
     мәйіттің тұрпатына, киімнің күйіне, ондағы зақымдар мен салымдардың барына, ауыз бен мұрын тесіктерін жапқан заттың батуына, бет аймағына жабысқан сілекейге, құсық заттарға, ауыз қуысындағы тығында;
     ауыздың ішінен материал қаншалықты шығып тұрғанына, басқа кигізген полэтилен пакетінің (қаптың) қаншалықты тығыз отырылғанына;
     тұрпатына, тығыз жатқан жеріне, пакеттің ішіне басқа заттың салынғанына, ылғал көпіршігі, терлеу іздері, алынғаннан кейін;
     басқа иіске, пішініне, мөлшеріне, мойын терісі, бет, мұрын және ауыз тесігі айналасындағы терідегі зақымдануларға, ауыз қуысының шырышты қабыршығының күйі, дененің басқа аймақтарындағы зақымдануларға, әсіресе қолдарындағы.
     Ауыздағы тығынды оқиға болған жерден алуға үзілді-кесілді тиым салынады. Тығынның түсіп қалуы немесе ығысуына жол бермеу үшін теріге лейкопластермен жабыстыру керек;
     11) кеуде мен іш қысылғанда - қысып тұрған заттардың мөлшері мен сипатына теріден киім мен таңбалы заттарына, механикалық зақымданулардың сипаты мен ерекшеліктеріне, терінің түсіне, қабықтың шыршыты және көздің ақ қабыршығындағы, дененің үстіндегі жағындық беттің, мойынның терілеріндегі қанталауларға, экзофтальмға және басқаларға;
     12) суға батып кеткенде - судың үстінде дененің ұстап тұрған заттарға; (сақтану белдігі және басқалары) немесе керісінше, батуға себеп болған заттардың мөлшерін, сипатын, бекіту әдісін көрсетіп отыра, денесінің қай жағы суға батқанына, киімі бар болса, оның күйіне, оған жабысқан құмға немесе су өсімдіктеріне және механикалық зақымдануларына, оның сипатына, терінің базданған учаскілеріне, ауыз бен мұрын тесіктерінен аққан қан кетпейтін көпіршіктерге;
     13) уланғанда - удың киім мен теріге әсер ететін іздері (өліктегі күйіктер, құсық заттары және қасындағы химиялық заттардың қалдықтары бар (мәйіттегі күйіктер, үгінділер, дәрілер тағы басқалар) заттарға, мәйіттің жанындағы не киімінің қалтасындағы шприц, ине сияқты заттарға, терісінің түсіне, әсіресе мәйіттік өзгерістерге, жанарының күйіне, аузынан шыққан иіске, бар болса инъекция іздеріне.
     Сот-медициналық сарапшы тексеру жүргізуші тұлғаға әрі қарай жүргізілетін зертханалық зерттеулер үшін химиялық заттар қалдықтарының алуын ұсынады;
     14) төмен температураның әсері - мәйіттің тұрпатын, "төсек" суреттей отыра мәйіт жатқан жердің күйін, киімнің күйіне (мысалы жыл мезгіліне сәйкестігін, ескілігін), мәйітті өзгерістер ерекшеліктеріне, көз, мұрын мен ауыз тесіктерінің маңайындағы құру мен мұз түйірлеріне, "құс теріге" және үсіктер болса, олардың дәрежесін, орнын мөлшерін және ерекшелігін. Үсіп қалған мәйітті қарау өте сақтылықты қажет етеді дененің қатып қалған нәзік бөліктерін зақымдануы мүмкін (саусақтар, құлақ қалқандары);
     15) жоғары температураның әсері тигенде - киімнің жоқтығына немесе ішінара болуына (дененің қай аймағына сәйкес), оның күйіне, ерекше істеріне, шарпылғанына немесе күйгеніне, қанға ұқсас іздерге, мәйіттің тұрпатына, орнына, мәйіттің үстіндегі күйіктің жайылуына және дәрежесіне, мұрын, ауыз, тіл, тістердің шыршыттың қабыршығындағы, тері қаптарының төбесіндегі күйеге және тағы басқа жалын әрекетіне қатысты емес зақымдардың барына. Есте болу керек, өрт сөндірген кезде мәйіттің бөлшектерінің тасымалдануына қатысты, өрт болған жерді қараған кезде, мәйіттің қалдықтары әр жерде табылуы мүмкін.
     Сот-медицина сарапшысы тексеру жүргізуші тұлғаға, от жағылған орын мен оның желсоғарының әр жерінен күлдің 4 түрлі сынамасын, салмағы 50 граммға жуық, кейбір табылған заттарды қарап тексергеннен кейін, қалған күлді де зерттеу үшін алуға ұсыныс жасайды;
     16) тоқпен соғылғанда:
     атмосферлік (найзағаймен) - киіммен денесіндегі зақымдарға, киімнің күйгеніне, шаштың күюі оның шарпылуына, терідегі "найзағай мәнеріне" және металл заттардың шарпылуына;
     техникалық - қараудың алдында мәйітпен қасындағы заттар электр тоғының ықпалына емес екендігін тексеріп алған дұрыс.
     Өлгеннің нақты белгілері: мәйіттің және оның кейбір бөлшектерінің ток жіберетін, жерленген заттарға қатысты жатуына, ток көздері мен желілеріндегі эпидермис, қан, шаш, тоқыма талшықтарының және киім кесінділерінің болуына, ток өткізуге ықпал ететін киімнің (ылғалдығы, аяқ киімнің табанындағы шегелері) ерекшеліктері, токты жылу немесе механикалық әсерінен болған (матаның шарпылуы, күюі, жыртылуы, аяқ киіміндегі шегелері, Қалталарындағы металл немесе пластмасс заттардың балқуы) зақымдануларына. Ток соғу белгілері: желі мен болжамды ток шығатын жерге тиіскенде, сол орында электр таңбалары қалатынына;
     17) қылмыстық бала түсіруде - шайғыштарға, легендерге, медициналық құралдарға, химиялық заттарға, бала түсіру үшін пайдаланатын медикаменттерге, іш-киімдерге және айналасындағы заттар, қанға күдік беретін іздерге, мәйіттің тұрпатына, жүктілік белгілеріне, сыртқы жыныс мүшелері мен бұт аралығының күйіне (механикалық зақымдар, қан, жыныс жолдарына енгізілген бөгде заттар), нәресте мен оның бөлшектері және жолдасының тығылған немесе лақтырып тастаған жерлерін тексеру қажеттілігіне;
     18) нәрестенің мәйітін немесе оның бөлшектерін қарағанда - орау сипатына, байлау әдісіне, ірімшік тәрізді майлаулардың барына немесе жоғына, туғандағы ісікке, қан немесе мекония іздері, нәрестені күту белгілері (кіндік байлау, байдым салу және басқалары), табиғи тесіктеріндегі бөгде заттарға, күндіктің және бала орнының күйіне, олардағы зақымдарға;
     19) белгісіз адамның мәйітін қарағанда - киіміне (әр бөлігіне), мәйіт қасындағы, астындағы ілеспе заттарға, жынысына, антропологиялық пішініне, жуық жасына, дене бітіміне, шаш өсіміне, тістерінің күйіне, ерекше айырмашылығына (даму ақаулары, жарақаттың, аурудың, тыртықтардың, таңбалардың (татуировка) іздері және тағы басқалар), зақымдардың болуына және сипатына, мәйіттің бейнесін ауызша сипаттау әдісінің дұрыстығына;
     20) бөлшектенген мәйіттің бөлшектері табылғанда - оралған болса оның сипатына, киіміне (бөлшектеріне), байлау әдісіне, табылған дененің бөлшектенген мүшелерінің анатомиялық сипаты, мәйіттік өзгерістерге, бөтен заттарымен былғауына, қанға ұқсас іздеріне, ерекше айырмашылықтарына, бөлшектенген жерлердің ерекшеліктеріне, орнына, шетінің сипатына, пішініне, жуық мөлшеріне және басқа зақымдардың ерекшеліктеріне;
     21) қаңқаға айналған мәйіт табылғанда - сүйектерінің өзара жайғасуына, қандардың жайғсуымен оның сәйкестігіне, сүйек үстіндегі зақымдар мен салымдар. Топырақтан шыққан бөлек сүйекті алуға болмайды, ең алдымен топырақтан бүкіл қаңқаны тазартып, содан соң алу керек;
     22) кенеттен өлгенде - зақымдардың барына немесе жоғына, сипатына, өлімге себеп болған жағдайларды анықтауға, марқұм туралы медициналық құжаттаманың алуына;
     23) егер өлім ерекше қауіпті инфекциядан болғанына негіздік күдік пайда болса; (оба, шешек, тырысқақ, сібіржарасы және тағы басқалар), сот-медицина сарапшысы тексеру жүргізуші тұлғаға дереу хабарлап, екеуі бірігіп жақын маңдағы денсаулық сақтау орталығына және санэпидемстанцияға хабар береді. Оқиға болған жерді қарауға қатысқан адамдардың, нақты қатысты жағдайда тиісті нұсқау беретін арнайы індетке қарсы бригадасы келгенше, орнында қалуына қажет. Мәйітті санитарлық-эпидемиологиялық қызмет арнаулы көлікте алып кетуі керек.

4-Бөлім
Мәйітке сот-медициналы сараптама жүргізудің
Ережесі

15-Тарау. Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау
мен ұйымдастырудың тәртібі туралы негізгі ережелер

74. Мәйітті сот-медициналық сараптау (бұдан әрі - сараптау) өлу себебін анықтау және қаулыда көрсетілген басқа мәселелерді шешу үшін анықтау жүргізуші адамдардың, тергеушінің, прокурордың, соттың қаулысымен тағайындалады.
Мәйітке сот-медициналық сараптау жүргізбей тек медициналық құжаттар бойынша өлу себебін анықтауға тыйым салынады.

75. Шіру үрдісінің дамуына байланысты немесе сыртқы ортаның түрлі жағдайларының әсерінен мәйіттің өзгеруі сараптау жүргізуден бас тарту үшін негіз болып табылмайды.

76. Емдеу-профилактикалық мекемесінде емделген адам өлген кезде және зорлық себебінен өлген немесе солай деп сезіктенген кезде мекеменің бас дәрігері сараптауды тағайындау туралы мәселені шешу үшін сот-тергеу органдарына бұл жайында дер кезінде хабарлауға міндетті.

77. Зорлықпен өлтірілудің белгілері мәйітті паталогоанотомиялық зерттеуді жүргізген кезде анықталуы мүмкін. Бұл жағдайда жарып қарау тоқтатылады да, емдеу мекемесінің басшысы сот-тергеу органдарына болған жағдайды жазбаша түрде хабарлайды. Мәйітке зерттеу жүргізген паталогоанатом зерттеу аяқталған сәтінде қандай күйде болса, сол күйінде мәйіттің және мүшелерінің сақталуын қамтамасыз етеді және өзінің зерттеу жүргізгендігі туралы хаттама жазады.

78. Сараптауды сот-медициналық мәйітханасында немесе осындай бөлмелерге қойылатын техникалық талаптар мен нормаларға сәйкес емдеу-профилактикалық мекеменің мәйітханасында жүргізеді.

79. Мәйітті мәйітханаға жеткізу мүмкін болмаған жағдайда сараптауды тағайындаған тұлға (орган) емдеу-профилактикалық мекеменің әкімшілігімен бірлесіп сот-медициналық сарапшыға басқа бөлмеде жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасауды қамтамасыз етеді.

80. Ерекше жағдайда сот-медициналық сараптаушының келісімі бойынша жылдың жылы мезгілдерінде, ашық ауа райында және жұмыс үшін қажетті жағдай жасалғанда қабірден қазып алынған мәйітті сараптау ашық далада жүргізіледі.

81. Мәйітті, оның киімдерін және тікелей мәйітке қатысты басқа заттарды сараптауды тағайындаған адам дер кезінде мәйітханаға жеткізуді қамтамасыз етеді, қылмыстық-процессуалдық кодекстің баптарына сәйкес.

82. Емдеу мекемесінен мәйітті мәйітханаға жіберген кезде сараптауды тағайындаған адам бір мезгілде (немесе сараптауды жүргізудің алдында) ауруы туралы жазылған құжаттың түпнұсқасын және өлген адамның киімін жеткізеді. Егер киімі анықтаушы органмен немесе тексерушімен алынса не олардың рұқсатымен өлген адамның туысқандарына берілсе, қаулыда тиісті жазу жазылады.

     83. Мәйітханаға түскен мәйіттер, мәйітпен бірге жеткізілген киім немесе басқа заттар белгіленген тәртіпте тіркеледі.
     Мәйіттер шіру өзгерістерінің дамуын болдырмайтын жағдайда сақталуға тиіс. Осы Ережелердің тармағында көзделгеннен басқа, қандай да болмасын шірітпейтін заттарды қолдануға тыйым салынады.
     Мәйіттің киімі мен онымен бірге жеткізілген басқа заттары мәйітханаға қандай күйде түссе, сол күйінде сараптау жүргізу басталғанға дейін сақталады.

84. Сараптауды штаттағы сот-медициналық сарапшылар жүргізеді. Сараптауды тағайындаған адамның қаулысының негізінде мәйітке сараптау жүргізуге дәрігерлердің білімін жетілдіру институтының, медицина институттары мен университеттерінің сот-медициналық кафедрасының (курсының) профессорлары мен оқытушылары, сондай-ақ қорытынды беру үшін арнайы танымы бар басқа мамандықтың дәрігерлері тартылады.
Сот сараптаушы органының қызметкері болып табылатын сарапшы өз қызметі бойынша өзінің құқығы мен міндеттемелерімен танысқан және әдейі өтірік қорытынды бергені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылатыны туралы ескертілген болып саналады, ол жайлы "Сарапшының қорытындысы" кіріспе бөлімінде сарапшының қолымен куәландырылған белгі қойылады.

85. Сараптау бір сот-медициналық сарапшымен жүргізіледі.
Жеке жағдайларда (шетелдік азаматтың мәйітін сараптау; қабірден қазып алынған бұрын жарып көрілмеген мәйітті алғашқы сараптау; мәйітті қайталап сараптау және тағы басқалар) сараптау екі немесе одан да көп сот-медициналық сарапшылармен жүргізілуі мүмкін. Егер бұл жағдайда қаулыда сараптау жүргізу қандай сот-медициналық сарапшыға тапсырылғаны нақты көрсетілмесе, оларды сараптаушы мекеменің бастығы немесе мәйіттерді сот-медициналық сараптау бөлімінің меңгерушісі тағайындайды.

86. Сараптау мәйіттің алғашқы өзгерістері пайда болғаннан кейін (дененің салқындауы, мәйіт дақтары, мәйіттің қатуы) басталуы мүмкін. Осы аталған өзгерістер пайда болғанға дейін мәйітті жарып қарау тек өлгені туралы деректі белгіленген тәртіпте және тиісті кесімдерді рәсімдеген соң ғана жүргізілуі мүмкін. Осы кесімнің бір данасы сараптау тапсырылған сот-медициналық сарапшыға тапсырылады да, қорытындының көшірмесімен бірге сараптау мекемесінде сақталады.
Мұздатылған мәйіттер бөлме температурасында олар толық ерігеннен кейін ғана зерттелуге тиіс, жоғары температура жағдайында мәйітті жылдамдатып ерітуге болмайды.

87. Сараптауды тағайындаған адам сараптау жүргізген кезде қатысуға құқылы. Егер сараптау жүргізуді тағайындаған адам мәйітті сараптау кезінде өзінің қатысуының қажеттігі туралы сот-медициналық сарапшыға хабарлаған болса, сарапшы сараптаудың жүргізілетін орны мен уақыты туралы оған хабарлайды. Белгіленген уақытта оның келмеуі сараптау жүргізуді бастауды кідіртуге негіз бола алмайды. Егер сараптауды тағайындаған адам сараптау жүргізген кезде қатысса, "Сараптаушының қорытындысының" хаттама бөлімінде оның аты-жөні, қызметі және жұмыс орны көрсетілген тиісті жазу жазылады.

88. Емдеу-профилактикалық мекемелердің дәрігерлері, білім жетілдіру институттарының тыңдаушылары, жоғары және орта медицина және әділет оқу орындарының студенттері мен тыңдаушылары мәйітті сот-медициналық сараптауға сараптау жүргізуді тағайындаған адамның және сараптау мекемесінің басшысының жазбаша рұқсатымен қатыса алады.

89. Өлген адамның туысқандары мен жақындарына және басқа адамдарға, мәйітке сараптау жүргізуге қатысы жоқ басқа адамдарға сараптау кезінде қатысуға, сондай-ақ мәйітхананың арнайы үй-жайына кіруге (секциялық зал, мәйітсақталатын жерге, мәйітті киіндіруге арналған бөлмеге) тыйым салынады.

16-Тарау. Мәйітке сот-медициналық сараптау
жүргізудің ортақ тәртібі мен дәйектілігі

     90. Мәйітті сараптауға сарапшының келесі әрекеттері кіреді:
     1) сарапшыға берілген қаулымен және басқа құжаттармен (оқиғаның болған орнын тексерудің хаттамасының көшірмесі, ауруы туралы қағазы және тағы басқалар) танысу;
     2) сараптау жүргізуді жоспарлау;
     3) мәйітті сырттай зерттеу;
     4) мәйіттің ішкі құрылысын зерттеу;
     5) қосымша және зертханалық зерттеулер үшін материалдар алу;
     6) сот-медициналық диагноз жасау;
     7) мәйітті зерттеудің, қосымша және зертханалық зерттеулердің нәтижелерін және сарапшыға берілген материалдардың деректерін кешенді бағалау;
     8) қорытындыларды түйіндеу;
     9) "Сарапшының қорытындысын" рәсімдеу;
     Сарапшының әрекетінің дәйектілігінің берілген жалпы сызбасы өзгеруі немесе толықтырылуы мүмкін.

91. Сот-медициналық сарапшыға берілген құжаттарды зерттеген кезде, өлу себебін анықтау үшін маңызы бар деректерге және басқа сұрақтар жауабына ерекше көңіл аудара отырып, өлімнің болу шарты мен жағдайын анықтайды.

92. Сараптаудың шешуіне қойылған сұрақтардың нәтижесінде және алдын ала алынған мәліметтер мен азаматтардың денсаулығын қорғау саласындағы өкілетті орган шығарған өлімнің жеке түрлеріне сараптау жүргізу туралы әдістемелік нұсқауларды есепке ала отырып, осы жағдайда сараптау жүргізудің жоспарын белгілейді. Осы мақсатта мәйіттің аймақтарын, жүйелерін және мүшелерін зерттеу дәйектілігін және бұл үшін қажетті арнаулы секциялық әдістемелерді, тәсілдерді немесе үлгілерді айқындайды: алып қою және зертханалық зерттеулерге жіберу үшін объектілерді белгілейді; санитарға немесе лаборантқа қажетті құрал-жабдықтарды, ыдыстарды және тағы басқаларды дайындауға нұсқау беріледі. Белгіленген жоспарға сараптаудың орындалу үрдісінде түзетулер енгізілуі мүмкін.

93. Мәйітті сырттай қарауға мәйітпен бірге жеткізілген киімді, аяқ киімді және басқа заттарды зерттеу; мәйіттің өзін зерттеу; қажет болған жағдайда суретке түсіру және адамның дене бөліктерінің зақымдануының контурлық сызбада суреттемесін беру; мәйітті және киімін сырттай қараған кезде табылған жұғындыларды, бөлінділерді және басқа үлгілерді зертханалық зерттеу үшін алу; осы жағдайдың спецификасында көрсетілген сарапшының басқа да әрекеттері кіруі мүмкін.

     94. Киімді зерттеуді оның жеке заттарын және қарау сәтінде мәйіттегі киімнің жағдайын есепке ала отырып бастайды. Матаның болжамдалған түрін (жібек, жүн және тағы басқалар), түсін, тозғыштық дәрежесін, ілмектерінің, түймелерінің және ілгектерінің сақталуын көрсетеді. Белгісіз адамдардың мәйіттеріндегі киімінде, сондай-ақ суретін, таңбаларды, фабриканың белгілерін және басқа ерекшелерін көрсетеді. Қалталарындағы заттарды және басқа мәйітпен бірге жеткізілген заттарды санап, сипаттап жазады.
     Киімде зақымданған және ластанған жерлері болған жағдайда олардың нақты мөлшерін (киім мен аяқ киімнің бөлімдерінің стандартты атауын басшылыққа алады), пішінін, мөлшерін, тігісінен және киімнің нақты басқа бөлшектерінен (қалталарынан, клапандарынан, борттарының шетінен және тағы басқалардың) қашықтығын, бағытын, шеттері мен ұштарының сипатын және басқа ерекшеліктерін көрсетеді. Киімдегі зақымданған және ластанған жерлердің, мәйіттегі бүлінген жерлері мен іздердің өзара орналасуын анықтайды. Зақымданған және ластанған жерлерді өлшеп, суретке түсіру керек.
     Жыртылған, кесілген, сүйрелген іздер, матаның ақаулары, күйгені және тағы басқалары немесе ерекше өзгерістер (протектордың таңбасы, майдың жағылуы, бояу бөлшектері, күйе және тағы басқалар) белгілері бар зақымдарды тапқан кезде не қанға ұқсас іздер, құсық заттары немесе күйдіргіш заттардың әрекеті, сондай-ақ дәрілік немесе басқа химиялық заттарды анықтаған кезде сарапшы анықталған зақымдардың, ластанулардың әрі қарай басқа тиісті сарапшылардың зерттеулері үшін және қосымша зақымданулар мен ластануларды болдырмау үшін сақталуына шаралар қолдануға міндетті. Осы мақсатта киімді қажетіне қарай кептіреді, белгіленген тәртіпте орайды да, сарапшы мекеменің тиісті зертхана бөліміне зерттеуге жібереді немесе қол қойғызып сараптаманы тағайындаған тұлғаға (орган) береді.

95. Киімді шешпес бұрын мәйіттің бұлшықеттерінің әртүрлі топтарының қатуына зерттеу жүргізу қажет.

96. Мәйіттің өзін зерттеуді сыртқы белгісі бойынша жынысын, жасын, дене бітімін, қоңдылық деңгейін, мәйіттің бойын өлшеуден және қажет болғанда оның салмағын өлшеуді айқындаудан бастайды.

97. Бір жасқа дейінгі балалардың мәйітін міндетті түрде өлшеу керек; қажетіне қарай жарақаттанудың кейбір түрлерінде - автокөлік, биіктен құлау; эталон, басқа да белгісіз улармен уланған кезде ересек адамдардың мәйітін де өлшеу керек.

     98. Мәйіттегі өзерістерді зерттеу кезінде:
     1) дененің киіммен жабылған және ашық бөлігін сипалау арқылы мәйіттің суығанын анықтайды; керек болған жағдайда кем дегенде екі рет, бір сағаттық үзіліспен, қолтық астының және тік ішектің температурасын өлшейді;
     2) мәйіттің денесінің қатқанын (қатпағанын), оның таралуын және бет, мойын, аяқ-қолдың бұлшық еттеріндегі бүліну деңгейін анықтайды;
     3) мәйіттің дағының болуын (болмауын), олардың дененің нақты бөліктеріне таралуын; сипаты (төгілген, мол, кең таралған); түсі; дақтардан айрылған (киім мен заттардың таңбасы) бөліктер сипатталады; үш рет саусақпен немесе динамометрмен 2 кг/шаршы сантиметр күшпен басады және алғашқы түсінің (секөндте, минөтте) қайта қалпына келу уақытын белгілейді;
     4) көздің қасаң қабағының кебуін, қараюын, Белоглазов симптомы мен Лярше дағының болуын айқындайды;
     5) кейінірек болатын мәйіттің өзгерістері (шіру, балауызды май, мумификация, шымтезек илеуі) болған жағдайда олардың белгілері мен көріну деңгейін сипаттайды; көгеру бөліктерінің болуын, олардың таралуын, мөлшері мен түсін, шыбынның дернәсіл салуын, басқа бунақденелілердің болуын, өсімдіктің өсуін көрсетеді;
     6) өлімнің болған уақытын айқындаудың белгіленген тәртіпте ұсынылған аспаптық және зертханалық әдістерін қолданады.

99. Тері жабындарын қарайды. Олардың түсі мен ерекшеліктерін (құрғақ, ылғалды, көгерген тері, "қаз тері" және тағы басқалар), түк өсу дәрежесі (соның ішінде бастағы шаштың ұзындығын), енгізілген дәрінің ізінің болуын, бөрткендерді, домбығулардың, созылмалы жаралардың анатомиялық және басқа жеке туа және жүре пайда болған ерекшеліктерді (тыртықтар, туа пайда болған мең, татуировка және тағы басқалар) көрсетеді. Қажет болған кезде, мысалы, белгісіз адамның мәйітін зерттеген кезде сөздік портретімен қатар, анықталған анатомиялық және басқа жеке ерекшеліктері масштабпен суретке түсіріледі.

100. Басын зерттейді. Басты сипаттаған кезде бас қаңқасы сүйегінің жағдайын, қозғалмалылығын, өзгеріске ұшырауы мен басқа ерекшеліктерінің болуын көрсетеді. Шашты бөлігін аса мұқият қарайды. Көзі ашық па, соны көрсетеді, нұрлы қабықтың түсін және қарашықтың диаметрін айқындайды, көз алмасының ақ қабықшасы мен дәнекер ұлпасының жағдайын (солғындығын, сарғыштығын, экхимозын және т.б.), бетінің домбыққанын айқындайды. Мұрын қуысынан, ауыздан және құлақтан бөлінген заттар бар ма, жоқ па және бөлінділердің сипатын айқындайды. Ерін көбесін және кілегейлі қабықшасын қарайды. Аузы ашық па, тісі жабылған ба, тілі қысылған ба, соны көрсетеді. Тістің түсін және ерекшелігін, тіс сауыты мен протезінің соның ішінде алтын тіс протезінің санын көрсетеді. Жоқ тістерін атайды және қызыл иектің альвеолярлық бетінің жағдайын сипаттайды. Ауыз қуысында қанның, тамақтың бөлшектерінің, ұнтақтардың, басқа бөгде заттардың бар, жоғын көрсетеді.
Қысымжарақатына күдіктенген жағдайда маңдай және құлақ айнасын пайдалана отырып, барабан жарғақшасының жағдайын зерттейді.

101. Мойнын, кеудесін, құрсағын, арқасын, аяқ-қолдарын, қолтығын, емшектің астындағы тері қатпарларын, шаттың арасын және артқы тесік аймағын қарайды.
Әйелдердің мәйітін зерттеген кезде сүт бездерінің пішіні мен мөлшерін, емізік айналасының және дақтарын, сүт бездерін басқан кезде емшектен бөліндінің болуын, екі қабаттық тыртықтың және басқа ерекшеліктердің болуын анықтайды.

102. Сыртқы жыныс мүшелерін зерттейді. Еркектерде күпектің жағдайын, зәр шығару жолдарының сыртқы саңылауын, ұмасының; әйелдерде шаттың арасын, жыныс еріндерін, қынап аузын, қыздық пердесін, қынабының жағдайын анықтайды. Бөлінділердің, зақымдардың, тыртықтардың, жаралар мен басқа ерекшеліктердің бар, жоғын көрсетеді. Артқы тесіктің жағдайын зерттейді.

103. Қаңқа сүйектерін сипап көреді. Патологиялық қозғалыс немесе өзгеріске ұшырау барын көрсетеді.

104. Барлық табылған сыртқы зақымдарды мәйіттің түрлі аймақтарын дәйектілікпен қараған кезде не жеке, бөлімнің соңында "Сыртқы зерттеуде" сипаттайды.
Сыртқы зақымдарды зерттеуді алдымен жай көзбен қарайды, ал қажет болған жағдайда ұлғайтқыш әйнектің немесе стереомикроскоптың, операциялық микроскоптың көмегімен жүргізеді. Зерттеуді оқиға жағдайын әрі қарай қалпына келтіру үшін (зақымның пайда болу механизмін анықтау; жарақаттау құралының түрлік, топтық немесе жеке белгілерін және тағы басқалар) қажетті нақты мәліметтер алумен қамтамасыз ететіндей толығымен жүргізеді.

     105. Әрбір зақым үшін жеке-жеке оның түрін (қанталау, сыдырылған жер, жара), нақты анатомиялық орналасуын, пішінін, мөлшерін, дене осі бойынша бағытын, түсін, шеттері мен ұштарының сипатын, сыдырылған жерлердің бедерін, жара арнасының барын, қабыну немесе жазылу, таңылу және ластану белгілерін, айналасындағы ұлпалардың жағдайын көрсетеді. Көптеген бір тұрпаттағы зақым болған жағдайда жоғарыда көрсетілген талаптарды сақтай отырып, жеке анатомиялық аймақтар бойынша сипаттап жазған кезде оларды топтауға болады:
     1) зақымның орналасуын анықтаған кезде тиісті анатомиялық аймағын және тік бұрышты координат жүйесін пайдалана отырып, зақымданған жерден бастап жақын арадағы анатомиялық нысана нүктеге дейінгі қашықтығын көрсетеді, сондай-ақ қажет болған кезде (көліктегі жарақат, оқ тиіп, түйреп-кесілген зақымдар және тағы басқалар) әрбір зақымның төменгі деңгейінен бастап, табанның ұлтан үстіне дейінгі қашықтығын зерттейді;
     2) зақымдардың түрін геометриялық фигураларға (үш бұрышты, дөңгелек, сопақ және тағы басқалар) қатысты көрсетеді;
     3) зақымдардың түсін белгілеу үшін негізгі түстер мен реңдерді пайдаланады;
     4) зақымдардың мөлшерін тек қатты материалдан жасалған (металл, пластмасса, ағаш) сызғышты пайдалана отырып, өлшемнің метрлік жүйесі бойынша ғана анықтайды;
     5) зақымдалған аймақтағы таңулар мен ластануларды зерттеген кезде олардың болжамды сипатын (қан, ыс, майлағыш материалдар, бояу, құм және тағы басқалар), орналасуын, пішінін, мөлшерін көрсетеді;
     6) зақымдарға жақын жатқан ұлпалардың жағдайын зерттеген кезде ісіктің (домбығудың) және қан құйылу, түсін, пішінін, қарқындылығын, анық шекарасы мен мөлшерінің бар-жоғын көрсетеді. Аталған өзгерістерді анықтау үшін шаршы тәрізді тілулер жүргізген орынды.

106. Қаңқа сүйектеріндегі зақымдардың немесе өзгерістердің сипаты мен ерекшеліктерін анықтау үшін алдымен олардың рентгенографиясын, содан соң жұмсақ ұлпаларды тіледі де, сүйектер мен қоршаған ұлпаларды орнында зерттейді. Қажет болған жағдайда зақымданған сүйекті арамен кесу арқылы оның зақымдалмаған аймағы арқылы шығарып алады, сүйек үзінділерін жұмсақ ұлпалардан тазартады да, әрі қарай зерттеу үшін оларды желімдейді. Сынықтың нақты орнын, бағытын және жазықтығын (мүмкін градусте), сүйектің жылжуын және сипатын, сондай-ақ өзгеріске ұшырау түрін сипаттайтын (сызаттар, олардың сипаты, орналасуы, бағыты, сүйек қыртысы мен сүйек тақташаларының жағдайы, жарықшақтың бар болуы мен ерекшелігі) басқа морфологиялық ерекшеліктерін көрсетеді.

107. Көлікте зақымданған жағдайда немесе соған сезіктенген жағдайда, әртүрлі биіктіктен құлаған жағдайда (соның ішінде жүрген немесе кезде тұрған кезде), сондай-ақ өтпейтін заттармен зақымданған жағдайда, терең бұлшықеттерде қан құйылу мен буындар үзілген, бұлшықет пен сүйектер зақымдану пайда болуының мүмкіндігі болғанда, дененің артқы бетінің жұмсақ ұлпаларын (қарақұстан сегізкөзге дейін омыртқа иілімдерінің бойымен және әрі қарай құйрық арқылы сан мен балтырдың артқы жағынан) тіледі және көрсетілген зақымдарды табу үшін оларды қайта сөгуді жүргізеді.
Ескерту: Жағдайлардың ерекшелігіне байланысты дененің артқы жағындағы ұлпаларды зерттеу мәйіттің ішкі құрылысын зерттеп болғаннан кейін жүргізілуі мүмкін.

108. Адам денесінің бөліктерін сызбалық бейнелеу арқылы сыртқы зақымдануының сызбасын жасайды; киімдегі және аяқ киімдегі зақымдар мен тән ерекшеліктерді де тиісті сызбалық бейнелеу арқылы суреттейді.

109. Денедегі зақымдар суретке түсіріледі. Тек шолу сипатындағы суреттерді (дене зақымының жалпы түрі) ғана емес, сондай-ақ жеке зақымдардың да суретін түсіруді (міндетті түрде масштаб пайдаланылады) жүргізу керек.
Дене мен киімдегі зақымдарды суретке түсіруді сот-медициналық сарапшы немесе оның басшылығымен лаборант жүргізеді.

110. Бұрын белгіленген және зертханалық зерттеулердің тиімді кешенімен сыртқы зерттеулер барысында түзетілгенге сәйкес мәйітке келесі жарып көруді (мысалы, майлы заттардың, бояулардың және басқа іздерін люминесценттік зерттеу үшін, диффузиялық байланыс немесе спектрографиялық металдардың беттесуін анықтау үшін теріні алғанда) жүргізген кезде ластануы немесе өзгеруі мүмкін материалдарды алуды жүргізеді. Қорытындының зерттеу бөлімінде жүргізілген әрекеттер туралы жазылады.

111. Мәйіттің ішкі құрылысын зерттеу барынша толық болуға тиіс. Міндетті түрде бас сүйек, кеуде және құрсақ қуыстарын зерттейді. Омыртқа оның зақымы немесе ауруы анықталған жағдайда зерттеуге жатады, сондай-ақ бас сүйек-ми жарақатында, жол-көлік апатында, түрлі биіктіктен құлаған кезде, басқа жағдайларда - көрсетілген жағдайда зерттелінуге жатады.

112. Мәйітті кесіп, жару, дәйектілік әдісі және дене қуыстары мен органдарды зерттеу жолдарын өлімнің жағдайы туралы алдын ала мәліметтерді, жағдайдың нақты ерекшеліктерін, зерттеудің міндеттерін және тиісті әдістемелік нұсқауларды басшылыққа ала отырып, сарапшы айқындайды. Зерттеу және оның нәтижелерін рәсімдеген кезде (орталық жүйке жүйесі, жүрек-тамыр және тағы басқалар) жүйелік тәртіпті ұстаған орынды.

113. Анатомиялық кесу, жұмсақ ұлпаларды кесіп-сөгу, ішкі мүшелерін бөлу және зерттеу сарапшының өзімен жүргізіледі. Бас сүйекті, омыртқаны арамен кесу және қаңқаның басқа сүйектерін бөліп алуды сарапшының басшылығымен және міндетті түрде оның қатысуымен санитар жүргізе алады.

     114. Пневмоторакс немесе ауа (газ) эмболиясына сезіктенген кезде алдын ала тиісті сынаманы (су астында өкпеқап қуысы немесе жүрек қарыншаларын теседі) жүргізеді. Сынаманы жүргізер алдында рентгенографияны жүргізген орынды:
     1) анықталмаған жағдайда немесе түсікке сезіктенген кезде өлген фертиль жасындағы әйелдердің мәйітін зерттеген кезде ауа эмболиясына сынама жүргізу міндетті болып табылады;
     2) жүрек, өкпе, ірі қан тамырларының зақымдануына сезіктенген жағдайда, өлімнің болуына медициналық араласу (аталған мүшелерге хирургиялық операция жасау, пункция, қуыс түтік енгізу, тамырларға катетер енгізу және басқа) себеп болған жағдайда ауа эмболиясына сынама міндетті болып табылады.

115. Жұмсақ ұлпаларды кесуді мүмкіндігінше сыртқы зақымдарға, операциялық жараларға, тесіктерге, түтікше резеңкеге, катетерге және басқалар, сондай-ақ жарада қалған бөгде заттарға тиіспей жүргізеді, бұлшықеттің түсін, тері асты-май қабатының ең үлкен қабатын, жарақаттық немесе патологиялық өзгерістердің бар-жоғын көрсетеді.

     116. Мойын, кеуде және құрсақ қуысының мүшелерін алу үшін оларды орнында қарайды. Мүшелердің дұрыс орналасқандығын, даму кемістігін; өкпенің сіріқауыз қуысының орындалу дәрежесін; көк еттің тұру биіктігін; өкпеқап пен құрсақ қуыстарында жабысқан жерінің барын; қабырғаға жақын сіріқауыздың жағдайын, кеуденің жүйке түйіндері аймағындағы ішпердені, шажырақайды, лимфа түйіндерін; қарынның және ішектің кебуі мен қабысуы; жоғарғы және төменгі көктамырлардың қанға толу дәрежесін көрсетеді. Дене қуыстары мен мүшелерінде бөгде иістің бар-жоғын көрсетеді:
     1) тыныс жолдарындағы тромбоэмболиялар немесе бөгде заттарды табу үшін немесе алып тастау үшін қажет болған жағдайда сол орнында өкпе салатамырының не соған сәйкес көмей мен кеңірдектің негізгі бағанасын және бас тармағын жарып қарайды;
     2) уланғанына күдіктенген кезде өңешке, қарынға және ішекке лигатура салады;
     3) суға батырылғанына күдіктенген кезде планктонның барын зерттеу үшін материал алғанға дейін аспаптарды, ыдысты, қолғаптарды және мәйіттің мүшелерін сумен жууға тыйым салынады.

117. Мүшелерді алу үшін сарапшының қалауы бойынша және нақты жағдайларға байланысты жеке немесе толық эвисцерация әдісін қолданады. Қажет болған кезде басқа әдістер қолданылуы мүмкін: Вирхов (әр мүшені жеке алады); Абрикосов (мүшелерді бес кешен түрінде алады) - мойын мүшесін кеуде қуысының мүшелерімен; ішек; көкбауыр; қарынмен бірге бауырды; он екі елі ішек пен ұйқы безін; бүйректі бүйрек безімен, несеп жолымен, және кіші жамбас мүшелерімен; Киари-Мариш (мүшелерді мәйітте орнында жарып қарайды және содан соң толықзерттеу, өлшеу және таразыға тарту үшін алады); Лютелю (мүшелерді бірегей кешенмен бөліп алады да, тілінген жерден жеке қарайды). Мүшелерге қол жеткізуге, оларды толық зерттеуге мүмкіндік және қажет кезінде олар мен зақымдар арасында топографиялық арақатынасты қамтамасыз ету маңызды.

118. Барлық мүшелерді үстінен және тілген жерде өлшейді және зерттейді. Олардың тығыздығын, анатомиялық құрылымының келбетін, түсін, қанға толуын, спецификалық иісін, өзгерістер мен зақымдарды мұқият зерттейді; қуыс мүшелердегі заттардың сипаты мен көлемін айқындайды. Миды, жүректі, өкпені (бөлек), бауырды, көкбауырды, бүйректі (бөлек) таразыға тартады. Қалқанша, бұғақ және ұйқы бездерін, бүйрек, гипофиз, эпифиз және басқа мүшелерді таразыға тартуды олардың патологиясы болған кезде жүргізеді.

     119. Басты зерттеген кезде жұмсақ жабындарының ішкі бетінің жағдайын; түсін, ылғалдығын, қоюлығын, қан толғанын, қан құйылудың бар-жоғын, олардың түсін, пішінін және мөлшерін (қалыңдығын қоса), самай бұлшықеттерін үстінен және тіліп қарайды.
     Маңдай, самай, төбе және шүйде сүйектерінің қалыңдығын, сондай-ақ бас сүйектің мөлшерін ұзынынан және көлденеңінен (бас сүйек ми зақымы болған кезде) арамен кесіп алып өлшейді. Бас сүйек күмбезінің зақымын зерттейді. Бас сүйектің жіктерінің жағдайын көрсетеді.
     Қатты ми қабықшасының қатаю дәрежесі мен түсін, оның сүйектермен тұтасуын, тамырлар мен қолтыққа қан толуы; жұмсақ ми қабықшаларының мөлдірлігі мен қан толуы, торасты құрамы мен цистернаның сипатын сипаттап жазады. Ми сыңарларының, қатпарлары мен сайшаларының бедерінің көріну дәрежесі, орақ тектес өсіндінің шетіне басқаннан жолақтың бар-жоғын, мишықтың, үлкен шүйде тесігінің симметриялығын көрсетеді. Мидың көлденең немесе ұзын (сарапшының таңдап алған әдісіне байланысты) кесіндісінен ми ұлпасының құрылысының және оның анатомиялық құрылымының, әсіресе бағана бөлімінде жалпы көрінісінің білінуін, сондай-ақ оның ылғалдылығы мен қанға толғандығын көрсетеді. Қарыншасының ішіндегісін, эпендимдер мен өрімдерінің жағдайын сипаттайды, қарынша кеңеймегенін анықтайды. Мидың негізгі тамырларын атеросклероздық өзгерістерінің, аневризмнің барын белгілей отырып зерттейді.
     Гипофизді өлшейді, тіліп оның ұлпасының суреті мен түсін көрсетеді.
     Бас сүйектің ішіне қан құйылу, жұмсару орны, ісіктер табылған кезде олардың нақты орнын үлесі, мөлшері, массасы, көлемі эпидуральды және субдуральды қан құйылуы, бетіндегі және тілімдердегі түрі мен пішіні, бас мидың астындағы заттың жағдайын шегіндегі олардың орнын көрсетеді.
     Қатты ми қабықшасын алып тастағаннан кейін бас сүйектің негізіндегі сүйекті қарайды да, олардың зақымдары мен ерекшеліктерін көрсетеді; мұрын жаны қойнауларын ашады, оның ішіндегісінің бар-жоғын көрсетеді.
     Бас сүйегі күмбезінің сүйектерін сүйектерді жартылай арамен кескен кезде бас сүйектің күмбезі мен негізін күштеп айырмай, толық арамен кесу қажет.

120. Омыртқа каналын зерттеген кезде онда сұйықтық немесе қанның барына, жұлынның жағдайы мен орналасуына көңіл аударады. Жұлынды қатты қабықшасымен алады. Қабықшаның түрін және көлденең қимасындағы (сегменттері бойынша) ми ұлпасының жағдайын сипаттап жазады.
Омыртқа каналы жағындағы омыртқа мен омыртқа аралық дискін қарайды және олардың ерекшеліктерін, зақымын, түрінің өзгеруін, өзгерістерін көрсетеді. Ауыз омыртқа-оксипитиальдық буындасу аймағын буындар үзілгенін, сынықты, қан құйылу табу немесе болмауын зерттейді.

121. Мойынның магистральды салатамырын жарып ашады. Оларда патологиялық қатпарлардың, остеофиттермен қысылмағанын, тамырлардың ішкі қабықшаларының жыртылуы бар-жоғын көрсетеді, қан құйылуды анықтау үшін мойынның жұмсақ ұлпасы мен жүйке-тамыр шоқтарын қарайды.

122. Тілді, миндалиналарды, көмей мен өңешке, кеңірдекті, қалқанша және қалқанша маңы бездерін, лимфа түйіндерін зерттейді. Тіласты сүйектері мен кеңірдектің шеміршегінің бүтіндігін тексереді; зақымданғанына сезіктенген жағдайда олардың рентгенографиясын жасайды.

     123. Кеуде қуысы мүшелерін зерттеуге алдыңғы және артқы қабырға аралығын қарау, бұғақ безін, өкпені, жүректі, қолқаны, өңеш пен ауа тамырды зерттеу кіреді:
     1) өкпе сіріқауызын қарайды, оның астында қан құйылу болуын, олардың пішінін, мөлшерін, көптігін, орналасуын анықтайды;
     2) тыныс алу жолдарын ауа тамырдың ұсақ тарамдарына дейін жарып қарайды, оның ішіндегісінің бар-жоғын көрсетеді, кілегейлі қабықшаның түсін және қан толуын көрсетеді. Өкпенің сыртқы және кесіп қарағандағы түсіне, ауаға толу дәрежесі мен өкпе ұлпасының қанға толуына, басқан кезде оның үстінен ағатын сұйықтықтың сипатына, өзгерістердің барын және сипатына көңіл аударады. Паратрахеальдық және бронхиальдық лимфа түйіндерін сипаттайды;
     3) жүрек пен қолқаны жарып қарау әдісін сарапшы таңдайды. Әдіс бүкіл денедегі және барлық бөлімдегі миокард вена салатамырды зерттеуді көздеуге тиіс. Перикардтың жағдайын, оның ішіндегісінің мөлшері мен сипатын, жүрек қуысына қан толуын және қан ұю сипатын, эпикард, эндокард, миокард, вена артериясын, клапандарды, папилярлық бұлшықеттің жағдайын сипаттайды. Қарыншалардың қабырғасы мен қақпақшалардың қалыңдығын өлшейді. Тілген қолқаның енін анықтау, ұзына-бойына оның ішкі қабықшасының жағдайын зерттейді. Өкпе патологиясы болғанда жүректі бөлек өлшейді.

124. Құрсақ қуысы мүшелері мен іш пердесі сыртындағы аймақты зерттеу дәйектілігін осы Ереженің тармағындағы талаптарды есепке ала отырып сарапшы анықтайды.

125. Қарынды зерттейді, оның пішінін, ішіндегісінің мөлшерін және түрін (түсін, иісін, қоюлығын, мөлшері мен ондағы тамақтың бөлшектерінің сипатын), кілегей қабықшаның жағдайын (түсін, қатпарлығын, қан құйылудың барын, жараны және басқа) көрсетеді. Бүкіл бойына ішекті жарып қарайды, оның әртүрлі бөлімінің ішіндегісінің сипаты мен мөлшерін, түсін, кілегей қабықшасының жағдайын және басқа ерекшеліктерін сипаттайды; құрт тәрізді өсінді-соқыр ішектің орналасуы мен түрін көрсетеді. Қарын мен ішектің әртүрлі бөлімінің ішіндегісінің сипаты мен мөлшеріне өлімнің бұрын болғандығын анықтау қажет болған кезде ерекше көңіл аударады.

126. Ұйқы безін, бауырды, көкбауырды, бүйрек үсті безін зерттеген кезде мүшенің сыртқы түріне (пішініне, түсіне), сипағандағы ұлпа тығыздығына, оның анатомиялық құрылымына, қан толу дәрежесіне, көкбауырдың тілмесінен қырманың сипатына көңіл аударады. Мүшелерді өлшейді және таразыға тартады. Өттің ішіндегісінің түрі мен мөлшеріне, оның кілегей қабатының жағдайына, жолдарының өткізгіштігін көрсетеді.

127. Бүйректі зерттеген кезде оның пішіні мен мөлшерін айқындайды, түсін, ұлпаның тығыздығын, капсуланы алып тастағаннан кейінгі бетінің сипатын, миқыртыс, ми және аралық (юкстамедулярлық) қабаттардың білінуін, түбекшенің кілегей қабатының жағдайын көрсетеді.
Несепағардың өткізгіштігі мен оның кілегей қабықшасының жағдайын айқындайды.

     128. Жамбас мүшелерін зерттеу дәйектілігін осы Ереженің талаптарын есепке ала отырып сарапшы айқындайды:
     1) қуықтағы несептің мөлшерін, оның түсін, мөлдірлігін, кілегей қабықшасының түрі мен түсін, конкременттерінің болуын көрсетеді;
     2) әйелдерде қынап пен оның күмбезін, жатырдың пішінін, оның мойны мен сыртқы ернін сипаттайды, жатырдың мөлшері мен тығыздығын айқындайды. Кілегейлі тығынның барын, мойынның ашылуын (ашылу дәрежесін белгілеумен) көрсетеді, бөлінулер мен зақымдарды көрсетеді. Жатырдың кілегей және бұлшықет қабаттарының, сондай-ақ түтіктерді, аналық бездерді, қантамырлы жатыр маңы клетчаткасының жағдайын зерттейді.
     Жатырда бөгде сұйықтық болған кезде оны сот-химиялық зерттеуге жібереді;
     3) еркектерде ұрық безін зерттейді, ұлпасының тығыздығы мен түрін, шәуіт көпіршіктерінің секртепен толу дәрежесін көрсетеді, аталық ұрық безі ұлпасының ерекшеліктерін көрсетеді.

129. Мәйітті зерттеу үрдісінде сот-медициналық зертханасы бөлімінде зерттеу жүргізу үшін материал алады. Мәйітке сараптау жүргізуші сарапшы сараптың шешілуіне қойылған мәселелер мен осы жағдайдың ерекшелігі нәтижесінен зерттеудің қажетті түрлерін айқындайды. Материал алуды сарапшы жүргізеді, орауды сарапшының басшылығымен және бақылауымен санитар жүзеге асырады.

     130. Мына заттар міндетті түрде зертханалық зерттеулерге жіберілуге тиіс:
     1) мәйіттің мүшелерінен (көп уақыт бойы ауруханада болған ересектер мен кішкентай балалардың өлімінен басқа), - этил алкоголінің болуы мен сандық мөлшерін анықтау үшін қан мен зәр зерттелінуге тиіс;
     2) сыртқы зақымдану мен қан ағумен жүретін зорлап өлтірілуде; кісі өлтіру немесе соған сезіктенгенде; белгісіз адамдардың мәйітін зерттеген кезде АВО (Н) және басқа жүйе бойынша антигенді қатыстылығын анықтау үшін қан алынуға тиіс;
     3) гистологиялық (гистохимиялық) зерттеу үшін ішкі мүшелер мен ұлпалардың кесектерін алу - өлімнің барлық жағдайында жүргізіледі; бекіту және кескеннен кейін қажет болған кезде зерттейді не кесіп алынған кесектерді архивте зерттеу жүргізбей сақтайды; архивті сақтау мерзімі тиісті Ережелермен көзделген;
     4) улағыш заттардың болуын және сандық мөлшерін анықтау үшін мәйіттің мүшелері (ұлпалары) - химиялық заттармен, улы өсімдіктермен улануға сезіктенген кезде және тамақпен уланған кезде алынады;
     5) бөлгіш санатын анықтау үшін өт пен зәр:
     6) шәуітті анықтау үшін, қынап эпителийінің морфологиялық ерекшелігін зерттеу үшін қынаптың ішіндегі тампондар мен жұғындысын және басқаларды алады - жыныстық қылмыстарда немесе оған сезіктенген кезде; жыныстық қатынас айуандықпен жасалғанына сезіктенген кезде еркектер мен әйелдер мәйітінің ауыз және тік ішегінің кілегей қабатынан тампондар мен жұғындылар алады;
     7) салыстырмалы зерттеу үшін бастағы шаштан кісі өлтіргенде сезіктенген кезде; жыныстық қылмыстарда немесе оған сезіктенген кезде; көлік жарақатында; бастың шашты бөлігі зақымданғанда; белгісіз адамдардың мәйітін зерттеген;
     8) тез арадағы болған балалар өлімінің барлық жағдайында және соған ұқсас үлкендердің өлімі жағдайында тыныс алу жолдарынан (кеңірдек, ауа тамыр, бронхлардан) және өкпеден бактериологиялық және вирусологиялық зерттеу үшін жұғынды-ізтаңбалар алады;
     9) жұқпалы аурулардан немесе бактериялық, тамақтан уланудан өлуіне сезіктенген жағдайларда; ООИ-ге сезіктенген жағдайда қан, ішкі мүшелердің бөліктерін, мүшелердің жұғынды-ізтаңбаларын микробиологиялық және вирусологиялық зерттеулер үшін материалдарды алуды Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі белгілеген тәртіпте, санэпидемстанцияның бактериолог-дәрігерінің қатысуымен алады;
     10) жарып, ашылмаған бүйрек, диатом планктонына зерттеу үшін негізгі сүйектің ішіндегі сұйық және жамбас және иық сүйектерінен кемік майы суға батқанына нақты морфологиялық дәлел болмаған жағдайда алынады; сол мәйіттің тексеру үшін өкпесі алынады; мәйіт табылған су айдынынан 200-300 мл су алып, оны сараптау мекемесіне зерттеуге жіберу қажеттігі туралы мәйіттке сараптау тағайындаған адамды бір мезгілде хабардар етеді;
     11) сот-химиялық зерттеу үшін жатырдың, түтіктің, аналық бездің және жатыр маңы клетчаткасының тамырларының әртүрлі аймақтарынан тілімдер, жатырдың ішіндегісі мен қабырғасының бөлігі, цитологиялық зерттеу үшін қынап пен сүт бездерінің бөлінділерінің тампондары мен жұғындылары ауыруханадан тыс түсік нәтижесінде өлімнің болғанына сезіктенген кезде, сепсиспен асқынған түсік кезінде алынады, бактериологиялық зерттеулер үшін қосымша материал алынады;
     12) киімді, теріні, зақымданған шеміршек бөліктері мен сүйекті, жара каналы бар паренхималық мүшелерді оқ тиіп, өткір шабатын, кесетін, шаншып-кесетін және өтпейтін құралдармен зақымданудан өлген кезде физикалық-техникалық зерттеу үшін алады.

131. Сот-медициналық зертханасына жіберуге арналған объектерді алып, орайды да, сәйкес мөр басады. Мәйітке сот-медициналық сараптау тағайындау туралы қаулыны кім және қай кезде шығарды және қаулыдағы зертхана бөлімшелерінде сараптау жүргізген кезде шешілуге тиіс мәселелер де көрсетілген зертханаға жіберілетін тиісті бланк (бланкілер) толтырады.
Нақты жағдайларға байланысты сараптауды тағайындаған адам немесе қалалық (аудандық, ауданаралық) сараптау мекемесінің бөлімінің меңгерушісі алынған материалдарды сараптау мекемесіне жеткізуді ұйымдастырумен қамтамасыз етеді.

132. Мәйітті зерттеп болған соң сарапшының бақылауымен барлық мүшелерін мәйіттің ішіне салып, мәйітті тігеді. Сондай-ақ қосымша жүргізілген тілімдер де тігіледі. Мәйіттің дене қуысына оған тиесілі емес мүшелерді немесе бөтен заттарды салуға жол берілмейді.

133. Мәйітті зерттеу және зертханалық зерттеуге материал алыну аяқталғанға дейін мәйітке шірітпейтін заттарды енгізуге жол берілмейді. Мәйітке сараптау аяқталысымен сараптау мекемесінде консервациялау сараптауды тағайындаған адамның тек жазбаша рұқсатымен ғана жүргізілуі мүмкін.

134. Мәйітті сараптау кезінде зақымданудан, уланудан, ауруханадан тыс түсіктен болған асқынудан және тағы басқалардан зорлықпен өлтірілгені анықталған жағдайда, ол жайында сараптауды тағайындаған адамға белгісіз болса, сарапшы бұл адамды (органды) анықталған өлімнің себебі туралы тез арада хабардар етуге тиіс.

135. Тірі күнінде анықталмаған өте жұқпалы аурулар (бөртпе, іш, қайтарма сүзектер, қантышқақ және басқа) табылған жағдайда сарапшы немесе бөлім меңгерушісі бұл туралы жазбаша түрде тиісті санэпидемстанцияға хабарлайды. Ерекше қауіпті инфекциялар (ООИ) белгілері табылған кезде шұғыл түрде жергілікті Қазақстан Республикасының азаматтарының денсаулығын қорғау саласының өкілетті органға хабарлайды.

136. Мәйітке сараптау үрдісінде диагностика мен емдеудің ірі кемістіктері айқындалған кезде сарапшы бұл туралы сараптау мекемесінің басшысына хабарлайды, ол бұл жағдайды сот-медициналық клиника-анатомиялық конференцияда тек тергеушінің рұқсатымен ғана алдын ала тергеудің деректерінің жариялауын алып тастап, талқылауға шара қолданады.

17-Тарау. "Сарапшының қорытындысын" рәсімдеу

137. Сараптау нәтижесі қолданыстағы Қазақстан Республикасы Қылмыстық-іс жүргізу кодексіне және Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі бекіткен " Сарапшының қорытындысы " деп аталатын денсаулық сақтау мекемесінің алғашқы медициналық құжаттамасының формаларына сәйкес құжаттармен рәсімделеді.

138. "Сарапшының қорытындысы" кіріспеден, зерттеу бөлімінен, диагноздан және қорытындыдан тұрады. Кіріспе және зерттеу бөлімі "Сарапшының қорытындысының" хаттама бөлігі деп аталады.

139. "Сарапшының қорытындысының" хаттама бөлігі мәйітті жарып қараған кезде, сол орнында жасалады.

140. Кіріспе бөлімінде: сараптау күнін, сараптауды бастау және аяқтау уақыттарын; оны жасау ережесі, сараптау жүргізуге негіз болған, оны тағайындаған адамның аты-жөні мен лауазымы, тағайындау уақыты көрсетілген қаулы, сараптау жүргізген орны; сот-медициналық сарапшының (сарапшылардың) аты-жөні, қызметі мен жұмыс орны, мамандығы, мамандығы бойынша жұмыс стажы, біліктілігі санаты, ғылыми дәрежесі мен ғылыми атағы, өліктің тегі, аты, әкесінің аты мен туған жылы (жасы), сот-медициналық сарапшының (сарапшылардың) әдейілеп өтірік қорытынды бергені үшін жауапкершілік туралы қолхат беріледі; сараптау кезінде қатысқан адамдардың аты-жөні, лауазымы мен жұмыс орны; сараптауға шешілуге қойылған мәселелер көрсетіледі.

141. Кіріспе бөлімінде сондай-ақ өлудің болуының жағдайлары (қаулыдағы мәліметтер) жазылады.
Тергеушінің мәйітті жарып ашу аяқталғаннан кейін қосымша ұсынған құжаттарындағы мәліметтер мен "Сарапшының қорытындысының" хаттама бөлігін рәсімдеуді қорытындылар алдында келтіреді.

     142. "Сарапшының қорытындысының" зерттеу бөлімі сараптау қорытындысын жасауға және дәлелдеуге дұрыс негіз болып табылады. Сараптаманы тағайындаған тұлғамен (органмен) ұсынылған нақты зерттеулер, медициналық және басқада құжаттар, сондай-ақ оған мәйітті зерттеу үрдісін дәйекті, нақты мазмұндау және бұл жағдайда анықталған барлық нақты деректер. Құжаттарды зерттеу кезінде құжаттардың атауы, олардың нөмірі, жасалған күні көрсетіледі. Егер медициналық құжаттар (ауруы жөніндегі деректер, амбулаторлық карта және басқа) мәліметтер көзі болып табылса, сондай-ақ емдеу-профилактикалық мекеменің атауы, емделуге түскен және сонда болған уақыты жайлы деректер, емделуге түскен кездегі жағдайы мен динамикасы, жүргізілген емдеу шаралары, операциялық араласулар, анализ нәтижелері, асқынулар, басқа да аурулар, клиникалық диагноз көрсетіледі. Медициналық құжаттардың көшірмелерін қолдануға рұқсат етілмейді. Мәйітті зерттеу үрдісіне: мәйітпен бірге жеткізілген киімді, аяқ киім мен басқа заттарды; мәйітті сыртқы және ішкі зерттеулер; ауа эмболиясына, пневмотораксқа, тірі туылғанына және тағы басқа сынамалар; сарапшының арнайы аспаптарды мысалы, стереомикроскоп және басқа немесе мәйіттің жеке аймақтары мен мүшелерін секциялық зерттеудің арнайы әдістемелерін қолдана отырып орындаған зерттеулері; сот-медициналық зертханасына сараптауға жіберілген үлгілердің тізбесі және алынған күні мен нөмірі көрсетілген оның нәтижелері; сарапшы жүргізген эксперименттер мен алынған деректердің, дәйектілігі, сараптаудың басқа түрлерін жүргізу үшін тергеушіге берілген үлгілердің тізбесі кіреді.
     Зерттеу бөлімінің құрылымы (берілу дәйектілігі) осы сараптаудың ерекшелігіне байланысты мәйітке сараптау жүргізген сот-медициналық эксперт айқындайды.
     Зерттеу бөлімі мәйітті зерттеу үрдісінде анықталған барлық нақты деректерді дұрыс және толық хаттауға тиіс. Тек табылған жарақат немесе аурулық өзгерістер, жеке мүшелердің (ұлпалардың) қалыпты жағдайы, бөгде иістер және тағы басқалар көрсетіліп қана қоймайды, сонымен қатар іс үшін маңызы бар өзгерістер мен ерекшеліктердің (қан құйылудың, зақымдардың, иістің және тағы басқалардың болмауы) болмауы да көрсетіледі. Нақты сипаттап жазуды диагноздармен ("абцесс", "оқ тиіп жараланған") немесе "қалыпта", "ерекшеліктері жоқ" және тағы басқа теңеулермен, сондай-ақ ортақ қабылданғаннан басқа қысқарған сөздерді ауыстыруға болмайды.
     Зерттеу бөлімі сот медицинасының арнайы танымы жоқ адамдар үшін де түсінікті жазылуға тиіс. Мүмкіндігінше арнайы медициналық терминдерді пайдаланбай-ақ олардың мәнін түсіндіруге болады.
     Зерттеу бөлімінің жеке тарауларын жазу (сыртқы, ішкі зерттеулер және басқа) жаңа жолдан басталады.

143. "Сарапшының қорытындысының" хаттама бөлігі зертханалық зерттеулерге жіберілген үлгілерді атап шыққан соң сот-медициналық сарапшының (сарапшылардың) қолы қойылады.

144. "Сарапшының қорытындысының" хаттама бөлігінен кейін сот-медициналық диагноз келтіріледі. Ол мәйітті зерттеудің тікелей деректерінің, зертханалық зерттеулердің нәтижелерінің, осындайлар болған жағдайда емдеу-профилактикалық мекеменің медициналық құжаттарынан (ауру туралы құжат, амбулаторлық карта және басқа) клиникалық деректердің негізінде рәсімделеді.
Диагноз жасаудың мақсаты мәйітті зерттеген кезде табылған өзгерістер мен зақымдарды мәнін жүйелі және қысқаша түрде дәйекті мазмұндау, сондай-ақ оларды клиникалық диагнозбен салыстыру. Анықталған өзгерістер мен зақымдарды сараптық бағалау қорытындыда жасалынатындықтан, диагноз қорытындыларды өзгертпейді және олардың дұрыс, дәйекті және негізді жасалуына жағдай жасайды.

145. Диагноз мәйітті зерттеу аяқталысымен рәсімделеді. Егер оны жасау үшін зертханалық зерттеулердің нәтижелері қажет болса, диагнозды түйіндеуді ол нәтижелерді алғаннан кейін жасауға болады.

146. Диагноз патогенетикалық қағидалар бойынша табылған өзгерістердің дамуының дәйектілігін көрсете отырып және негізгі зақымдарды, ауруларды немесе патологиялық жағдайларды; негізгі үрдістің ағымына қолайсыз әсер ететін тиісті зақымдар, аурулар немесе жағдайлар; негізгі зақымдармен немесе аурулармен және өлімнің себебімен байланыссыз басқа қосымша өзгерістерді көрсете отырып жасалады.

147. Нозологиялық түрмалар мен өлімнің себептерін анықтаған кезде "Аурулардың, жарақаттардың және өлімнің себептерінің халықаралық статистикалық жіктеуін" басшылыққа алады.

148. "Сарапшының қорытындысының" тұжырымы мәйітті сараптаумен байланысты барлық зерттеулер аяқталған соң жасалады.

149. Тұжырымдар сарапшының алдына қойылған мәселелерді сәйкес түйіндейді. Бұл жағдайда мәні бойынша жақын мәселелер мен олардың дәйектілігінің өзгерістерін (мәселелердің бастапқы түйінін өзгертпей) біріктіруге болады.

150. Сот-медициналық сарапшының өзінің арнайы білімі мен мәйітті зерттеу кезінде алынған деректерді жинақтап, жан-жақты және дұрыс талдауы нәтижесінде және диагноздың хаттама бөлігінде белгіленген зертханалық зерттеулердің нәтижелерінің, медициналық құжаттарды зерттеудің және тергеуші берген басқа материалдарды пайдаланудың негізінде жасаған тұжырымы қойылған сұрақтарға ғылыми негізделген дәлелді жауап болып табылуға тиіс. Егер сарапшы нормативтік материалдарды немесе анықтамалық деректерді пайдаланса, қандай құжатты пайдаланғанын атап көрсетеді. Теріске шығарылған және тексерілмеген әдістемелерді қолдануға жол берілмейді.

151. Тұжырым түрліше түсіндірілмей түсінікті және нақты мазмұндалуға тиіс.

152. Өндірістік жарақаттану жағдайларын тергеуші еңбек министрлігінің инспекторларының жазбаша сұраныстары бойынша сараптауды тағайындаған адамның жазбаша түрдегі рұқсатымен өлу себебі туралы және запа шегушіде алкогольмен мас болғандығы жайлы анықтама қағаз берілуі мүмкін.

153. "Сарапшының қорытындысы" сараптауды тағайындаған адамға немесе органға барлық зертханалық зерттеулерді жүргізіп, сарапшы нәтижелерді алғаннан кейін үш күннен кешіктірілмей жіберілуге тиіс. Сараптау мекемесінің басшысы, бөлімше және бөлім меңгерушілері қажетті шараларды қабылдайды және мәйітті сараптау кезінде алынған материалдарды дер кезінде зертханаға жеткізуді және зертханада жүргізілген сараптауға тиісті қорытындыларды сот-медициналық сарапшыға жіберілуіне үнемі бақылауды қамтамасыз етіп отырады. Мәйітті сараптау ұзақтығы жалпы отыз тәуліктен аспауға тиіс. Көрсетілген мерзімнен асып кеткен жағдайда сот-медициналық сарапшы сараптауды тағайындаған адамға және сараптау мекемесінің басшысына мерзімнен асып кету себебі туралы және сараптаудың аяқталу күнін көрсетіп жазбаша түрде хабарлайды.

154. Мәйітті сараптау кезінде табылған жеке сараптау заты бола алатын объектілер сараптауды тағайындаған адамға тәулік ішінде қолхат арқылы беріледі.

155. Мәйітті және онымен бірге жеткізілген киімдері мен басқа да заттарын сақтау және беру тәртібі азаматтардың денсаулығын қорғау саласындағы өкілетті органның бекітілген тиісті Ережелермен реттеледі.

18-Тарау. Өлімі туралы дәрігердің куәлігін"
("Перинтальды өлім туралы дәрігердің куәлігін")
рәсімдеу

156. "Өлімі туралы дәрігердің куәлігі" ("Перинтальды өлім туралы дәрігердің куәлігі") сот-медициналық зерттеу (жарып, кесу) аяқталған күні толтырылады және мәйітке сараптау жүргізген сот-медициналық сарапшының қолы қойылады.

157. "Өлімі туралы дәрігердің куәлігі" ("Перинтальды өлім туралы дәрігердің куәлігі") толтыру және беру тәртібі "Туу, қайтыс болу және перинатальдық өлім жағдайларын куәландыратын медициналық құжаттаманы енгізіу туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау міністрінің 2003 жылғы 8 қыркүйектегі N 664 бұйрығымен белгіленген. см. V074946

     158. Өлімі туралы соңғы куәлік бірден беріледі.
     Егер өлімнің себебін белгілеу және анықтау үшін зертханалық зерттеу жүргізу қажет болса, алдын ала куәлік беріледі.
     Зертханалық зерттеулердің нәтижелері алынғаннан кейін алдын ала куәлік берілгеннен кейін екі аптадан кешіктірілмей өлімі туралы "Алдын ала куәліктің орнына" деген белгісі бар жаңа куәлік беріледі де, тікелей облыстық (өлкелік, қалалық, республикалық) статистикалық басқармаға жіберіледі.
     Ескерту: Сараптау мекемесінің басшысы немесе сараптау мекемесінің қалалық, аудандық, ауданаралық бөлімінің меңгерушісі алдын ала куәліктің орнына жолданылған өлімі туралы жаңа куәлікті статистикалық басқармаға уақытында жасап, жіберілуіне бақылау жасаумен қамтамасыз етеді.

5-Бөлім
Сот-медициналық сараптама мекемесінің сот-гистологиялық
бөлімшелерінде сот-медициналық сараптама жүргізу
Ережесі 19-Тарау. Жалпы ережелер

159. Сот-гистологиялық сараптауды (зерттеу) зорлықпен немесе аурулармен әрекет етілген, зақымдардың тірі кезінде немесе ертеректе болғандығы, сондай-ақ қаулыда мазмұндалған, айғақтық заттарға сот-медициналық сараптау жүргізуді реттейтін арнайы таным шегінен шықпайтын басқа да мәселелерді шешу мүшелерде (ұлпаларда) патологиялық өзгерістердің барлығы мен бағалауын анықтау үшін жүргізеді.

160. Сот-гистологиялық бөлімшеге түскен материалдар мен құжаттарды белгіленген тәртіпте, қосымша мәліметтерді көрсете отырып тіркейді: дайындалған препараттардың мөлшері, оларды бояу мен дайындау тәсілдері, микроскопиялық анықтау, мүшелердің кесектерін пайдалану немесе қалдыру, қалған кесектердің және гистологиялық препараттардың қалдығының тағдыры.

20-Тарау. Сот-гистологиялық сараптау үшін
арналған мәйіт материалын алу және бекіту

161. Толық мәнді гистологиялық препарат дайындау үшін мынадай ережелерді сақтау керек.

162. Мүшелер мен ұлпалардың тілімдерін мәйітті сойып жарған кезде зерттеу жүргізетін сот-медициналық сарапшы алады, көмекшісіне немесе лаборантқа тапсыруға тыйым салынады.

163. Сот-гистологиялық зерттеу үшін материал алу аутопсия жағдайының 100% жүргізілуге тиіс. Мүшелер мен ұлпалардың тілімдерін гистологиялық зерттеуге жіберу қажеттігі туралы мәселені нақты жағдайға байланысты сот-медициналық сарапшы шешеді.
Сот-гистологиялық зерттеуді өлтірілгеніне күмәнданған жағдайда, өндірістік зақымдарда, уланғанда (соның ішінде алкогольмен), электр тогы соққанда, сыртқы ортаның төменгі және жоғары температурасының әсерінен өлу, жұқпалы ауруларда (соның ішінде туберкулез), онкологиялық және гематологиялық ауруларда, ятрогендік ауруларда, емдеу мекемелерінде өлген жағдайларда жүргізу міндетті түрде болып табылады.

164. Тілімдерді өткір құралдармен жүргізеді. Ұлпаларды мыжып алмас үшін қайшыны пайдалануға кеңес берілмейді. Тілімдерді мыжуға болмайды, кілегей және сіріқауыз бетін қыруға болмайды. Борпылдақ, тез ыдырайтын ұлпаларды және массаларды (мысалы, жатырдың қуысының ішіндегісін), пышақпен алады, пинцетті пайдаланбайды, бекіткіш сұйыққа дәке қапшыққа салып батырады.

165. Ас-қорыту жолдарынан кесіліп алынған тілімдерді бекіткенге дейін жылы физиологиялық ерітіндімен немесе кәдімгі су құбырындағы сумен артық қаннан, кілегеймен, өтпен, тамақ қалдықтары мен нәжіс массасымен ластануынан тазарту үшін шайып тастаған дұрыс.

166. Сүйектің кесектерін әсіресе борпылдақ сүйек, арамен кесу керек: қысқышпен кесіп алу сүйек майын ағызып, патологиялық өзгерген бөліктерінің мылжалануына әкеледі.

167. Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің түрлі бөлімдерін микроскопиялық зерттеу үшін ұқыпты түрде және зақымдамай алудың маңызы өте зор. Осы жағдайда көзге көрінбейтін ми немесе жүйке ұлпаларының зақымдалуы жайлы сөз болмайды, бірақ салыстырмалы әлсіз, тек микроскопиялық анықталатын, алайда айқын байқалатын бүлінулер туралы айтылады. Мидың құрылымының артефициальдық өзгерістері материал кеуіп кеткен жағдайда немесе механикалық қысу нәтижесінде сойып жарған кезде оңай пайда болады, соның салдарынан орталық жүйке жүйесіне макорскопиялық зерттеуді мүмкіндігінше пальпациясыз қарау жолымен жүргізу қажет. Жарып қараған кезде мидың сумен жанасқанын болдырмау керек, себебі артефициальдық домбығу немесе "сулық" өзгеріс тудыруы мүмкін.
Егер объектілерді алкогольде бекіту қажет болса (96 ^ожәне абсолютті), оларды жумай-ақ қоюға болады.

168. Тілімдерді 5,0-ден 10,0 мм-ге дейінгі қалыңдықта алу керек. Ұзындығы мен ені, әдетте зерттеу мақсатына байланысты 15.0х15.0-20.0х20.0 мм әртүрлі болуы мүмкін. Кесіп алғаннан кейін қалған материалды 1 жыл бойы таңбаланған дәке қапшықта тығыз жабылатын ыдыста 10% жаңа дайындалған формалин ерітіндісінде сақтайды. Ол 1 жыл бойы сақталуға тиіс.

     169. Микроскопиялық зерттеуге материал жинаған кезде мынадай талаптарды сақтаған дұрыс:
     1) мүшелерді кесу олардың анатомиялық құрылысын ең жақсы түрде көрсететіндей етіп жүргізілуге тиіс. Мысалы, бүйректің тілімі қабықтық және боз заты көрінетіндей, бүйрек безі - қыртысы мен ми заты көрінетіндей етіп алынуға тиіс;
     2) қуысы бар мүшелерден толық көлденең қимасын дайындаған дұрыс, бұл мүмкін болмаған жағдайда бүкіл қабырғасы арқылы өтетін кесінді дайындау керек;
     3) ісіктерден сау ұлпасы мен жақын жатқан лимфа түйіндері бар бөліктерімен материалды алған дұрыс. Үлкен ісік түйіндерінің ортасы өлі ұлпалардан тұрады, сондықтан шеткі жағын кесу керек, себебі ыдыраған ұлпалардың ешбір пайдасы жоқ;
     4) туберкулез зақымдарында зерттеу үшін шеткі бөліктері, капсулалар маңызды;
     5) абцесс капсуласын зақымдалмаған көрші бөліктермен бірге алған дұрыс;
     6) өкпе қабынғанда - орталық және шеткі бөліктерді алу керек;
     7) механикалық зақымдарда және бірқатар ауру үрдістерінде (қанды ісіктер, электр таңбалар, сызаттар, жаралар, ісіктер, инфарктер және басқалар) қасындағы сау ұлпалармен бірге алған дұрыс. Странгуляциялық саладан тілімдерді оларға мыналар міндетті түрде кіретіндей етіп кесіп алу керек: бүкіл сала (түбі, төменгі және шеткі валиктері) және міндетті түрде саланың шеті бойынша зақымдалмаған ұлпасы кіруі керек. Егер сала кең болса, екі тілім алуға болады, оның біреуіне шеткі валик пен түбі, екіншісіне төменгі шеткі валик пен түбі кіруге тиіс, қан құйылғанда ең көп қан құйылған орыннан зақымдалмаған ұлпаның шекарасынан, сондай-ақ одан алысырақ жерден тілімдер алу керек;
     8) ауру үрдістері кезінде тілімдерді белгілі мүшелерден алады: мысалы, майлы эмболияда - өкпе мен мидың әртүрлі бөліктерінен, ми мен жүректің тамыр өрімдерінен (оң және сол жақ қарыншадан), бүйректен, қарыннан, улы газбен уланғанда - қыртыс асты ганглийлерден, бөртпе сүзекте - сопақша ми мен қыртыстан және басқа алады;
     9) гистологиялық зерттеулердің бас сүйек ми зақымдарына қатысты ақпараттығы үшін сарапшының мақсатқа сай алынған материалы болуға тиіс. Ішкі мүшелерден мынадай тілімдер алу ұсынылады:
     жұмсақ ми қабықшалары, өрмекасты цистерна саласындағы ми ұлпаларының тілімдері;
     салатамыр шеңберін;
     міндетті таңбалануымен соққы және соққыға қарсы аймақ;
     жұмсақ ми қабықшасымен ми қыртысын және оның ақ затын;
     ми бағанасын;
     бүйректің, бауырдың, ұйқы безінің ұлпасын;
     эпифиздің, гипофиздің, қалқан безінің ұлпасын;
     көрсеткіші бойынша қатты ми қабықшасын;
     10) күйген кезде терінің тілімі мен оның қасындағы әртүрлі дәрежеде күйген жерлердің ұлпаларын, ішкі мүшелердің тілімдерін, кезбе жүйкенің түйіндері, симпатикалық түйіндер, құрсақ (солнечное) өрімдері, бірқатар жағдайларда зерттеу үшін ауыз қуысының, жұтқыншақтың, көмейдің, кеңірдектің, ірі ауатамырлардың жұмсақ ұлпаларын алудың маңызы зор;
     11) мұздаған жағдайда - өзгермеген ұлпамен шектескен үсіді деп сезіктенген дененің әртүрлі бөлігінен тері алынады, қаңқа бұлшықетін және ішкі мүшелерді (қарын, он екі елі ішек, ұйқы безін, жүрек, өкпені) зерттеген дұрыс;
     12) күйдіргіш улармен уланған жағдайда тілді, өңешті, қарынды, азқазанды, аш ішекті, жоғары тыныс алу мүшелерін, бүйректерді, бауырды алған дұрыс;
     13) фосфоорганикалық қосылыстармен уланған жағдайда - өкпені, жүректі, бүйректі, бауыр, бүйрек бездерін алу керек;
     14) криминалдық түсікке сезіктенген жағдайда жатырдың әртүрлі бөліктерінен (әсіресе қан сіңген немесе кедір бұдырлы немесе полипозды бетті эндомертия бөліктерін) және жұмыртқа бездері, түтіктерін, қынап қабырғасын, параметральды клетчаткадан тілімдер алу керек;
     15) жүрек ауруынан өлгеніне сезіктенген жағдайда аздаған өзгерістер бар жерінен вена артериясын алу керек - жүректі - қан айналу азайған және толық қанды бөлімдердің шетінен алу керек. Некроз орны болмаған жағдайда макроскопиялық жүректің оң және сол жақ қарыншасынан, қарыншааралық қалқадан алынған орыны таңбалай отырып ұлпа тілімін алу керек;
     16) тірі туылғандығы (өлі туылғандығы) туралы мәселені шешу үшін микроскопиялық зерттеу үшін өкпенің әр бөлшегінен және түпкі бөлімдерінен тілімдер алу керек, сондай-ақ туыт ісігін зерттеу керек (ісіктің астындағы ұлпалардан, ісікке жақын және ісіктен тыс шекарасынан ұлпалардың тері тілімдерін алады), кіндікті терісімен, астындағы ұлпаларымен, құрсақпен, бала жолдасын алады;
     17) емшектегі және кішкентай күнінде балалар тез арада өлген кезде зерттеуге мыналарды жібереді:
     дауыс байланыстарымен бірге көмей бөліктерін және аймақтағы лимфа түйіндері;
     кеңірдектің үш тілімін - бастапқы бөлігін (кеңірдектің деңгейі туралы бағдарлама үшін қалқанша безді), ортаңғы (паратрахеальды лимфа түйіндерімен) және бифуркация саласын (екі бас ауатамырдың бастапқы бөлімдерімен);
     өкпеден тыс ауа тамырлар және өкпенің тамыры аймағында прибронхиальды лимфа түйіндерімен тілімдер алу;
     барынша және қалыптағы өзгерістері айқын байқалатын бөліктерінен өкпенің ұлпасын;
     жұтқыншақ қабырғасын, миндалинаны, сілекей бездерін;
     көмейдің, кеңірдектің, ауатамырлардың, зат шынысындағы өкпенің кесінділерінің кілегейлі қабықшасының жұғынды із-таңбаларын;
     иммуногенездің орталық және шеткі мүшелерін (ашасүйек безі, лимфа түйіндері, көкбауыр, ас қорыту жолдарының лимфоидтық ұлпасын);
     клапанды аппаратымен бірге жүректі;
     бауырды;
     жұмсақ ми қабықшасымен ми қыртысын, мидың субэпиндемарлық бөлігін;
     аш және тоқ ішек;
     бүйрек безі;
     бір жасқа дейінгі балалардың кіндік тамырларын;
     18) СПИД-ке сезіктенген жағдайда миды және жұлынды, бауырды, қарынды, иммуногенез мүшелерін (сүйек майын, аша сүйек безін, әртүрлі орналасқан лимфотүйіндерді, көкбауырды), ал көрсетулерде - көз торын, теріні, ауыздың кілегей қабығын және басқаны зерттеу үшін алу керек;
     19) диатомды планктонға материалды зерттеу үшін (алькологиялық анализ) суда батып өлген дерегін растау мақсатында сұйықтың үлгілерінің, мәйіттің мүшесі мен ұлпаларының, су айдынындағы судың белгілі тізімі көзделеді, сондай-ақ мынадай талаптарды сақтау қажет:
     а) үлгі алуға арналған ыдысты алдын ала механикалық түрде тазартады, сумен жуады, хром қоспасымен өңдейді (күкірт қышқылындағы екіхромды калийдің қаныққан ерітіндісін), екі-үш рет айдалған сумен шаяды және кептіреді.
     Дайындалған ыдысты су құбырының суы мен ластанудан жанасудан сақтау керек;
     б) әр мүше үшін жеке таза құралдармен тілімдерді алуды жүргізу керек;
     в) зерттеу үшін болып мына мүшелер, ұлпалар мен түрлі жағдайдағы мәйіттен алынған сұйықтар негізгі объектілер болып табылады:
     бүйрек (жарылмаған) зерттеудің міндетті түрдегі негізгі объекті болып табылады және капсулада байланған "аяғымен" бірге алынуға тиіс;
     жүректің сол жағынан алынатын қан (кем дегенде 100 миллилитр);
     ми мен жұлын заты (кем дегенде 100 грамнан);
     жүрек бұлшық еті (кем дегенде 100 грамнан);
     бұзылмаған фиксациясымен қаңқа бұлшықеті (кем дегенде 100 грамнан);
     зақымдалмаған капсуласымен көкбауыр;
     негізгі сүйек қуысынан сұйықтық;
     ішіндегі майымен жамбас және иық сүйектерінің фрагменттері (ұзындығы 100-150 миллиметр). Сот-медициналық сараптау кезінде шіріп өзгерген мәйіттен - сүйек майы бар түтікті сүйек фрагменті негізгі зерттеу объектісі болып табылады;
     өкпе ұлпасы (сіріқауыз асты пластинкасын қалыңдығы 10 миллиметр жуық және зат салмағы кем дегенде 100 грамм). Әрбір үлгіні жеке ыдысқа салады да қақпақпен жауып қояды. Алынған үлгілерді жууға қатаң тыйым салынады;
     су айдынынан су үлгісін (1 литр) (мәйіт табылған жерден және жорамалданған батқан орнынан) әртүрлі ыдыста алу;
     г) диатомдық планктонға зерттеуге алынған үлгілерді консервациялауға кеңес берілмейді. Айырықша жағдайларда (ұзақ тасымалдау) бүйректі фибриоздық капсулада немесе қаңқа бұлшықетін фасцияда айдалған суда дайындалған (бұл ерітіндіні алдын ала қағаз сүзгіден сүзеді де, центрфугирлейді, содан соң сұйықтың тек жоғарғы тұнба жоқ бөлігін алады) формалиннің 5-10% ерітіндісімен құю керек.

170. Тез арада өлген жағдайда, макроскопиялық зерттеуде өлімнің болғанын түсіндіре алатын өзгеріс табылмаған жағдайда мүшелер мен жүйелерді нақты микроскопиялық зерттеу талап етіледі. Ол үшін барлық мүшелер мен ұлпалардан тілімдер алынады, соның ішінде гипотоламо-гипофизарлық-бүйрек безі жүйесін, иммуногенез мүшелерін, тыныс алу жолдарының кілегейлі қабықшасынан жұғынды-із-таңбалар алады. Мүшелерден алынған тілімдердің мөлшерін мәйітке зерттеу жүргізген сарапшы айқындайды.

171. Белгілі көрсетулерде дәрілік заттар енгізілген орнынан алады. Егер зерттеуге тек бір мүшенің немесе ұлпаның ғана бірнеше тілімін жіберетін болса (мысалы, терінің), онда олардың әрқайсысын этикеткамен белгілейді.

172. Кесіп алынған тілімдерді тез арада алдын ала дайындалған, су құбырының суымен 1:9 ара қатынасында араластырылған (әдеттегі 40% формальдегидті 100% деп қабылдайды) формалиннің 10% ерітіндісіне салады.

173. Дайындалған ерітіндінің әдетте қышқыл реакциясы бар. Алайда, көптеген бояу және гистохимиялық реакциялар үшін формалин ерітіндісінің қышқыл болуының қажеті жоқ. Сондықтан формалин ерітіндісін бейтараптандырады, оған кальций карбонатын (бор) немесе магнезияны қосады. Ең жақсы ерітінді бейтарап формалин ерітіндісі болып табылады, ол былай дайындалады: формалин формалин ерітіндісі (37-40%) - 100 миллилитр, айдалған су - 900 миллилитр, бір мәндес натрий фосфаты - 4 грамм, қос мәндес сусыз натрий фосфаты - 6,5 грамм.

174. Бекіткіш сұйықтың көлемі тілімнің көлемінен 10 есе асып тұру керек. Тілімдер саны көп болған жағдайда оларды бірнеше құтыға салу керек.
Тілімдер ерітіндіде жабысып және ыдыстың түбіне шөгіп қалмағанын қадағалау керек. Ол үшін түбіне мақта салады. Қалқып шыққан тілімдердің (өкпенің) кеуіп кетуін болдырмау үшін олардың бетін мақтамен жабады.

175. Ұлпалардың ыдыраған массалар мен кішкене бөлшектерін алдын ала оларды дәке қапшықтарға салады да, олар онда престелмей еркін болуға тиіс, формалинге салады.

176. Формалинді бекіту басталған сәттен бастап бір тәуліктен соң ауыстырады. Фиксация бөлме температурасында жүргізіледі.

     177. Орталық және шеткі жүйке жүйелерін толық микроскопиялық зерттеу үшін материалды мынадай бекіткіш ерітінділерге салады:
     бейтарап 10-12% формалин;
     96 ^оэтил спирті;
     Орт және Ценкер сұйығы.
     Бекіткіш сұйықтарды материалды алған сәттен бастап бір тәуліктен соң ауыстырады. Спиртті күн сайын 5 тәулік бойы ауыстырады.

178. Гликогенді анықтау үшін материалды абсолютті спиртте бекітеді, оны материал алынғаннан кейін бір тәуліктен соң ауыстырады.

     179. Кепкен ұлпалардың мумияға айналған мәйіттер мен шымтезек илеуі немесе майлы балауыз жағдайындағы мәйіттердің тілімдерін бекітілмеген түрінде құрғақ күйінде жақсы жабылатын ыдыста зертханаға жібереді. Майлы балауыздың ішіне мақта салады.
     Зертханада оларды физиологиялық ерітіндідегі 3% формалинге 2-3 тәулік бойы шылайды да, содан соң қарапайым әдіспен өңдейді.
     Егер майлы балауыз ылғалды жағдайда болса, оның тілімдерін мәйітті ең алғаш зерттей бастаған кезде дереу формалиннің 10% ерітіндісіне орналастыра отырып алады.

180. Бекіту таза шыны ыдыста (құтыларда) жүргізіледі.

181. Ішінде объекті бар ыдысқа өлген адамның аты-жөні, сот-медициналық зерттеудің қорытындысының күні мен нөмірі, сарапшының аты-жөні жазылған этикетканы жапсырады.

182. Материалды жақсы жабылған күйінде сақтау және жіберу керек. Жіберген кезде ыдысқа сүргі салынады.

183. Егер гистологиялық зерттеулер мәйітке сот-медициналық сараптау жүргізілетін мәйітханада жүргізілетін болса, ыдысқа сүргі салмауға болады.

184. Егер жіберу сәтінде объект бекітілген болса, оны 10% формалинге батырылған мақтада жіберуге болады, мақтаның үстін клеенкамен немесе пергамент қағазымен тығыз орайды.

21-Тарау. Сот-гистологиялық зерттеу үшін
арналған мәйіт материалын өңдеу

185. Сот-гистологиялық зерттеу кезінде мүмкіндігінше барлық бар гистологиялық бояу әдістері қолданылады.

     186. Гистологиялық препараттарға мынадай талаптар қойылады:
     қалыңдығы 15 микрометрден аспайтын, тегіс, жыртылмаған, қатпарсыз, біркелкі боялған. Қосарлы боялған кезде (ядерлық және фондық) фонды ядерлық бояумен боялуға жібермей, дифференцирлеу ережесін қатаң сақтау керек;
     жақсы түссізденген және карбол-ксилолдан босатылған;
     бөгде бөлшектермен ластауға болмайды.

187. Жабын әйнектерінің астында ауа көпіршектері болмауға тиіс.

188. Әрбір тілімнен кем дегенде 3 кесіктен дайындайды, бір әйнекте бір тілімнің ғана кесігін жапсырады. Әйнекке тушьпен препараттың реттік нөмірі, дайындалған жылы жазылады, жазу полистеролмен бекітіледі.

189. Парафинге немесе целлоидинге құюды қолданған жөн.

190. Ұлпалардың немесе кепкен ұлпалардың (мумияға айналған, кепкен майлы балауыз) ыдыраған массасын зерттеген кезде целлоидинге құю міндетті.

191. Кепкен ұлпаларды целлоидинге құю алдында 2-3 тәулік 3% формалин ерітіндісіне шылап қояды.

192. Ұлпалардың ыдыраған және түйіршектерін спирттен және целлоидиннен дәке қапшығында өткізеді; целлоидинде дәке қапшығы ілулі күйінде болады.

193. Гистологиялық өңдеуге арналған мүшелер мен ұлпалардың тілімдерін дайындауды (жіберілген материалдан оларды кесіп алу керек) сот-гистологиялық сараптау жүргізетін сарапшы жүргізуге тиіс, оны лаборантқа тапсыруға тыйым салынады.

     194. Препараттарды микроскопиялық зерттеу үрдісінде сипаттаған кезде "Халықаралық гистологиялық номенклатурада" ("Вища школа" Бас баспасында, Киев - 1980 ж) қабылданған терминдерді пайдалану қажет және нақтамалық айқындамалардан аулақ болған жөн, бұл жағдайда:
     1) мүшелер мен ұлпалардың құрылымдық элементтерінің жағдайын сипаттау;
     2) барлық тамырларға қан толу дәрежесін (әр түрдегі салатамыр, көктамыр, қылтамырлар), олардағы элементтердің құрамы мен сипатын, тамыр қабырғасының жағдайын көрсету керек, арнайы тамыр түзілімдеріне, сондай-ақ лимфа түйіндеріне көңіл аудару керек;
     3) строманы, оның талшықты құрылымын және клеткалық элементтерді ісік құбылыстары бар ма, клеткалық инфильтраттардың бар-жоғын атай отырып сипаттайды;
     4) паренхиматоздық элементтерді клетка шекарасын, цитоплазманың дәрежесі мен бояу реңін, мөлдірлігін жоғалтуды, оның домбығуын, вакуольдерінің болуын, қосындыларды, секрет грануласын, пигменттің шөгуін және тағы басқалар көрсете отырып сипаттайды;
     5) ядроны сипаттау: оның қабықшасының жағдайын, хроматинді, ядрошықтың болуын, боялу дәрежесін көрсету, түрін өзгертуін немесе ядро пикнозын, вакуолизация мен кариолизисті көрсету;
     6) безді мүшелерде секреттің жағдайын көрсету;
     7) зақымдалу ошағын сипаттай отырып, зақымдалу орталығындағы өзгерістерді атап өту керек, қабыну үрдісі бар болған жағдайда тамырлардың жағдайын сипаттайды, экссудаттың барлығын және сипатын, клетка реакциясын сипаттайды.
     Май дистрофиясы (дегенерация) және липидтермен инфильтрация болған жағдайда, сондай-ақ майлы немесе сүйек-ми эмболиясында арнайы әдіспен боялған, мұздату әдісімен дайындалған (судан, ІІ, ІV, нильдік көгілдір) препараттар арқылы сөз етіледі.

     195. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне байланысты түрлі бояуларды қолданады. Күнделікті жұмыс үшін гематоксилин-эозинмен, пиркрофуксинмен (ван-Гизон бойынша), резорцин-фкусинмен (Вейгерт бойынша) немесе орсеинмен (Унна-Тельцер бойынша), суданмен (майға), темірге (Перлс бойынша) кесімдерді бояумен шектелу жеткілікті болады. Қажет болған жағдайда басқа әдістерді қолданады:
     1) Гейденгайн бойынша Азан әдісі (дәнекер ұлпа және безді мүшелер);
     2) Гомори мен Фут бойынша импрегнация (дәнекер ұлпа);
     3) Ниссл әдісі (жүйке клеткалары);
     4) Александровскаяның түр өзгерткіштігінде Мийягава әдісі бойынша бояу (микроглия);
     5) Шпильмейер әдісі (миелен талшықтары);
     6) Вейгерт бойынша анилинді-генцианды күлгінмен бояу (фибрин);
     7) Лилли бойынша көгілдір нилмен бояу (бейтарап майлар);
     8) Гольдман бойынша альфа-нафтол-сафранинмен бояу (лейкоциттерге);
     9) Митяеев бойынша немесе крезил күлгінімен пикрокармин-индигокарминмен странгуляциялық сала мен сызаттарды бояу (коллаген талшықтарын метахромазиялауға);
     10) Шпильмейер бойынша немесе негізгі фуксинмен странгуляциялық сала мен сызаттарды бояу (коллаген талшықтарын базофилиялауға);
     11) Касон немесе Шпильмейер бойынша бояу (қылтамырлар мен қан құйылулардағы эритроциттерді анықтау);
     12) Қызыл конгомен бояу (электрометка);
     13) Селье, Ли және Рего бойынша бояу (миокардтың "зақымдалуын" анықтау);
     14) Цилл, Грамм-Вейгерт бойынша карбоды фуксинмен, Лефлер, Леватиди, Павловский бойынша метилен көгімен бояу (бактерияларға, вирустарға, патогендік саңырауқұлақтарға, қарапайымдарға);
     15) гистохимиялық әдістемелерден Шифф реактивімен бейтарап және қышқыл мукополисахаридтерді айқындайды және альцинады көкпен, гликоген, әк, глюкоза-6-фосфотаза, эстеразаны, аминопептидазаны, моноаминооксидазаны, цитохром-оксидазаны, глюкоза-6-фосфат-6-фосфоглюконат, сукцинат, лактат-дегидрогенеазаны және басқаны анықтау үшін қолданады;
     16) гистологиялық және гистохимиялық зерттеулердің нәтижелерінің сенімділігін және сапасын арттыру мақсатында әдістемелердің мақұлданған жазбаларын пайдаланған жөн.

196. Сапалы препараттар алу үшін бекіту, өткізу, құю және бояудың барлық ережелерін қатаң сақтау қажет.

197. Егер микроскопиялық зерттеуде патологиялық өзгерістер айқындалатын болса, олар препараттардың қандай мөлшерінде кездесетінін (барлық немесе тек жеке препараттарда ғана) көрсету керек.

198. Мәйіттік өзгерістер және артефактілерді гистологиялық препататтарды сипаттаған кезде мүмкіндігінше олардың шығу тегін көрсете отырып (өлгеннен кейінгі өзгерістер, сапасыз бекіту, нашар бояу және басқа) атап өту керек.

22-Тарау. Сот-гистологиялық сараптаудың
нәтижелерін рәсімдеу

199. Сот-гистологиялық сараптау нәтижелерін "Сарапшының қорытындысымен" рәсімдейді.

200. "Сарапшының қорытындысы" кіріспе және зерттеу бөлімдерінен, сот-гистологиялық диагноз бен қорытындыдан тұрады.

201. "Сарапшының қорытындысының" кіріспе бөлімінде титул парағында сот-гистологиялық сараптау жүргізілген орынды көрсетеді, оның тіркелу нөмірін, материалды кім жібергенін, мәйітті сот-медициналық сараптаудың қорытындысының күні мен нөмірін; Аты-жөнін, жұмыс стажын, санатын, ғылыми дәрежесін, сарапшы-гистологтың ғылыми атағын, зерттеу объектісін атап өтеді, материал жіберілген мәйіттің аты-жөнін, жасын көрсетеді, сот-медициналық нақтама, зерттеудің мақсаты, бөлімшеге материалдың түскен күнін көрсетеді, сот-гистологиялық сараптаудың басталу мен аяқталуын, сондай-ақ Қылмыстық кодекстің баптарының ("Қорытындыға" қатысты), әдейілеп жалған қорытынды бергенде немесе бас тартқандағы жауапкершілік туралы, ол туралы сарапшы гистологқа ескертілгені туралы, оның қолы көрсетіледі.
Одан басқа кіріспе бөлімінде сарапшының шешуіне қойылған мәселелер айтылады, қысқаша мазмұндалған іс жағдайын, келтіреді, дайындау әдісін, арнайы бояуларды қолдану түрлері мен зерттеудің қосымша әдістерін, гистологиялық препараттардың жалпы мөлшерін көрсетеді.

202. Зерттеу бөлімін "Гистологиялық препараттарды сипаттау" деп атайды. Әр мүшенің препаратын жеке сипаттайды, олардың мөлшері мен таңбалануын көрсетеді. Таңбаланған препараттарды топтап сипаттауға кеңес берілмейді. Арнайы бояғыш пен қосымша зерттеу әдістері қолданылған жағдайда (люминисценттік, фазовоконтрастық, полярлы жарықта және тағы басқалар) олардың көмегімен айқындалған өзгерістерді көрсетеді.

203. Сот-гистологиялық диагноз айқындалған микроскопиялық өзгерістерді жүйелейді. Ол сипаттама бөлімінен шығуға тиіс, ғылыми негізделген және патогенетикалық қағида бойынша құрылуға тиіс. Ақпарат жетіспеген жағдайда диагнозды фактографиялық рәсімдеу пайдаланылады, онда жүйелі дәйектілікпен мүшелер мен ұлпалардағы табылған өзгерістер келтіріледі. Зақымдық және зақымдық емес генездегі ұлпалардың және мүшелердің зақымында реактивтік үрдістердің айқын байқалу дәрежесі мен сипатын олардың орналасу артықшылығын көрсете отырып белгілейді.

204. Қорытындыда қойылған сұрақтарға дәлелденген жауаптар болады. Қорытындыға сарапшы қол қояды, оның қолы мекеменің мөрімен бекітіледі.

205. Препараттарда мәйітті сойып жарған кезде танылмаған өте қауіпті жұқпалы аурумен ауырған немесе карантиндік аурумен ауырған (бөртпе сүзек, қайталама сүзек, оба, тырысқақ) табылған жағдайда сот-гистологиялық бөлімнің басшысы немесе зерттеуді орындаған сарапшы гистолог тезарада бұл туралы сараптау мекемесінің бірінші басшысын және мәйітті зерттеген сарапшыны хабардар етеді.

206. Сот-гистологиялық сараптау нәтижелеріне мақсатқа сәйкес препараттарды сипаттаудың нақты дәлелі ретінде микрофотографияларды қосымша беру орынды.

207. Сот-гистологиялық зерттеу жүргізген сарапшының жүргізілген зерттеулердің барысын, нәтижесін және қорытындысын жазатын жұмыс журналы болады. Журналда зерттеу жүргізген сарапшының консультанттардың (егер ондайлар болса) қолының болуы міндетті. Сарапшы-гистологтардың дербес компьютермен жабдықталған жағдайында осы нәтижелерді деректердің ортақ банкінде сақтау тәртібі туралы мәселені шешу керек.

208. Бір жағдай бойынша зерттеуді басынан бастап аяғына дейін бір сарапшы жүргізеді.

23-Тарау. Сот-гистологиялық бөлімшеде мұрағат
материалдарын сақтау, беру және жою тәртібі

209. Гистологиялық препараттарды былай сақтайды: шыны препараттарды - екі жыл бойы, парафин блоктарын - үш жыл бойы сақтайды. Бүлінген жағдайда немесе ары қарай сақтауға жарамсыз болғанда кесім (акт) жасайды.

210. Гистологиялық препарат (егер арнайы шкафтар немесе жәшіктер болмаса) жиналған күйінде сақтала алады, ондай жағдайда препараттар жабысып қалмауы үшін және жабын әйнегінің жылжып кетпеуі үшін шынылар арасына картон жолақтары немесе сіріңке бөліктері салынады.

     211. Целлоидин мен парафин құйылған зерттеуден кейін қалған мүшелердің және ұлпалардың тілімдерін блоктан алып: целлоидиндіні 70 ^оспиртте, парафиндіні құрғақ күйінде сақтайды.
     70 ^оспиртте тілімдерді сақтау үшін оларды дәкеге салады, оған жай қарындашпен тығыз қағазға немесе клеенкаға нөмір жазылған бирканы салады; ағаш немесе клеенкалы бирканы сол нөмірімен байлайды; дәке орамдарын ыдысқа салып, биркасымен жіпті сыртқа шығарады. Ыдыс тығыз жабылуға тиіс, спирт тілімдерді толық жауып тұру керек, булануына қарай спиртті қосып отырады.
     Сақталуға тиіс температура + 9 ^о-тан төмен болмауға тиіс.

212. Целлоидин құйылған блоктағы объектілерді сот-гистологиялық сараптау аяқталғанға дейін сақтайды.

213. Ішкі мүшелердің және ұлпалардың ылғалды мұрағатын мәйітханада 10% формалин ерітіндісінде бір жыл бойы сақтайды.

214. Ол үшін материал зерттеуге түскен ыдысты немесе басқа ыдысты пайдаланады, онда дәке орамдарындағы биркалы тілімдерді салады. Формалинда тілімдерді сақтау ережесі 70 ^оспиртте сақтағандай болады.

215. Мұрағат материалдарын сақтау мерзімі аяқталғанға дейін беруді сот-тергеу органдарының жазбаша талап етуі бойынша не сараптау мекемесінің басшысының жазбаша нұсқауы бойынша жүргізеді, ол туралы гистологиялық бөлімде материалдар мен құжаттарды тіркеу журналына жазылады. Материалды оралған және сүргі салынған күйде қосымша хатпен бірге береді.

216. Тіркеу журналы мен сарапшының қорытындысының көшірмесін сот-гистологиялық бөлімде 3 жыл бойы сақтайды. Сақтау мерзімі аяқталғаннан кейін аталған құжаттарды қолхатпен сот-медициналық мекеменің мұрағатына береді.

6-бөлім
Сот-медициналық сараптама мекемелерінің
сот-биологиялық бөлімшелерінде сот-медициналық
сараптамаларды жүргізу туралы ереже 24-Тарау. Жалпы жағдайлар

217. Сот медицина саласының арнайы білімдерін пайдалана отырып, биологиялық шығу тегі объектілерінің барын, түрін, тобын, жынысын (қан, ақпалар, шаштар, сүйектер және басқалар) және басқа белгілерін анықтау сараптаманың мақсаты болып табылады.

218. Сараптаманы тергеушінің, прокурордың анықтамасына және сот органдары қызметкерлерінің қаулысына сай жүргізеді. Сот-биологиялық бөлімшелерде заттай дәлелдемелерді сараптаумен қатар басқа бөлімшелердің сот медициналық сарапшылары жіберген биологиялық объектілерді зерттеу де жүргізіледі.

25-Тарау. Сараптаманы ұйымдастырудың
және жүргізудің тәртібі

     219. Келіп түскен заттай дәлелдемелерді бөлімшенің меңгерушісі қабылдайды, ал ірі бөлімшелерде кезекші сарапшының қабылдап алуына рұқсат етіледі. Сараптама жүргізу үшін жіберілетіндер:
     1) істің мән-жайы баяндалған, шешілуді талап ететін нақты қойылған сұрақтар, зерттеуге жататын заттар жайлы жазылған сот-медициналық сараптамасын тағайындау туралы қаулы;
     2) белгілі сараптаманы орындау үшін қажет үлгілер (қан, ақпалар, шаштар және басқалар);
     3) салыстырмалы зерттеу үшін алынған заттай дәлелдемелер мен үлгілер көрсетілген хаттама көшірмесі;
     4) сараптамаға қажет барлық құжаттардың көшірмесі (мәйітке немесе тірі тұлғаға жүргізілетін сот-медициналық сараптаманың қорытындысы, қайта немесе қосымша сараптама тағайындалған жағдайлардағы сарапшының алғашқы қорытындысы).

220. Егерде қажетті материалдар жіберілмесе, сарапшы оларды сұратуға міндетті. Бұған салыстырмалы зерттеуге қолданылатын үлгілер жатады, бұларсыз сараптама жүргізу мүмкін емес болып табылады. Тез арада бұзылатын объектілер немесе сезікті адам болмаған жағдайда (немесе жәбірленуші) сараптаманы іздеу салуға қажетті мақсатпен үлгісіз өткізуге болады.

221. Бөлімше меңгерушісі заттай дәлелдемелерді және құжаттарды орындаушы-сарапшыға береді.

     222. Сот-биологиялық бөлімшеде міндетті түрде келесі журналдар болуға тиісті:
     1) сараптаманы тағайындаған адамнан келіп түскен барлық құжаттар көрсетілген тіркеу журналы;
     2) жұқпалар мен тампондар тізімін тіркеу;
     3) мәйіттің қан тізімін тіркеу;
     4) тірі тұлғалардың қанын тіркеу;
     5) спирт есебінің журналы;
     6) микродонорлықтың журналы;
     7) реагенттер тексеру журналы.
     Аталмыш құжаттарды келесі мерзімде сақтайды:
     тіркеу журналдары - 25 жыл;
     сарапшы қорытындыларының көшірмесі - 25 жыл;
     спирт есебінің, микродонорлықтың, реагент тексеру журналдары - 3 жыл;
     жұмыс журналдары - 10 жыл;
     сұраныс болмаған заттай дәлелдемелер (істің категориясына байланысты) 1 жылдан 3 жылға дейін (мүмкіндігіне қарай, бір жылдан кейін заттай дәлелдемелерді сараптама тағайындаған адамға жіберу керек);
     мәйіттің қанының үлгілері - 3 жыл;
     тампондар, цитологиялық шыны препараттар зерттеу қорытындысына қарамастан - 3 жыл;
     Объектілер мен құжаттарды жою үш адамнан кем болмайтын комиссиямен акт жасалып жүргізіледі, ол акті сот-медициналық сараптама мекемесінің басшысымен бекітіледі.

     223. Сараптама жүргізу барысында әр сарапшы іс жазуын жүргізіп, өзінің күнделкі қимылдарын белгілеп отыруы керек, атап айтқанда:
     зерттелетін іздерге берілген объектілердің толық көрсетілген нөмірлері;
     зерттеулердің басты параметрлері;
     реагенттер туралы мағлұматтар (титр, қосу, шығарылған жері, жарамды мерзімі және басқалар);
     реакцияға қосылатын бақылау метериал туралы көрсеткіштер.
     Алынған қорытындылар арнаулы жұмыс кестесіне жазылып отырулары қажет (шаш сараптамасынан басқа, өйткені олар бөлек журналда баяндалады), бұл мағлұматтар әр объект, алдын-ала қасиеттерімен белгілі үлгілер бойынша, зат-таратушысына байланысты көрсетіледі. Жұмыс кестесін сарапшы қорытындысының әр данасына тігіп қояды.

224. Заттай дәлелдемелерді сипаттау барысында сарапшы міндетті түрде олар салынған орамалардың халін, қыспа, мөр және қойылған қолдың барын, заттың бүтіндігін жоймайтын оңайлықтың мүмкіндігін немесе мүмкін еместігін белгілеп отыруы керек. Орама бүлінген жағдайда, екі дана акт жасалып, оған бөлімшенің үш қызметкері қол қояды және оны мекеменің басшысы бекітеді. Қосымша құжатта көрсетілген зат немесе үлгі болмай шыққан жағдайда да осындай құжат жасалуы тиісті. Актінің бір данасы зерттеу тағайындаған тұлғаға жіберіледі.

225. Сараптама бітісімен заттай дәлелдемелер орамаға салынып, мөр басылып, сараптама тағайындаған тұлғаға жіберіледі.

226. Заттай дәлелдемелер мен олардың құжаттарын мөр басылатын және бекітілетін металл шкафта немесе сейфте сақталады, тез бұзылатын объектілер тоңазытқышта сақталады.

227. Заттай дәлелдемелер мен құжаттардың сақталуына сарапшы сараптама аяқталғанға дейін жауапты.

228. Белгілі бір зерттеуге қажетті сарапшылар санын сот-биологиялық бөлімшенің меңгерушісі анықтайды.

229. Қайта сараптама барысында барлық бастапқы және бұрын қолданылмаған зерттеулер жасалуы керек. Қайта сараптама барысында мүмкіндігінше объектілердің алғашқы белгілерін сақтаған жөн.

230. Қосымша сараптама жасау барысында тек алғашқы сараптаманы қолданбаған зерттеулерді өткізген жөн.

     231. Заттай дәлелдемелердің сараптамасын төмендегідей ретте жасайды:
     құжаттарды зертеу;
     ораманы қарау және оны сипаттау;
     заттай дәлелдерді қарау және сипаттау;
     биологиялық жаратылысты объект барын анықтау (заттай дәлелдемелерді жазу барысында жасалады);
     анықталған объектілерге және әдіске сәйкес сараптама жасау жоспарын жасау;
     объектілердің түрлік, топтық, жыныстық қатысын анықтау;
     сарапшы қорытындыларын жасау;
     сарапшы қорытындысын рәсімдеу.

232. Түрін, тобын, жынысын және басқаларды анықтау мақсатымен арнайы зерттеуді жүргізу барысында объектілерді жұмсау тәртібі, толық зерттеуді және қайта, қосымша әрекеттер жасауды қамтамасыз ету керек. Тым кішкентай, оны жоймай тергеу алдына қойылған сұрақтарды шешуге болмайтын объектілермен жасалған сараптамалар оған жатпайды.

233. Сұйық қан бөлімшеге келіп түскен күннің ертеңінен кеш емес зерттелуі керек.

234. Объектілердің белгілері анық жазылып, бір сараптаманы орындау барысында барлық реакцияларда өзгермеуі керек.

235. Әр зерттеу барысында және оның түріне байланысты пайдаланылып отырған реактивтер мен реагенттердің жарамдылығы тексеріледі (олардың өзгешеліктерін және жылдамдығын).

     236. Заттай дәлелдемелерді қарау және сипаттауды сараптамаға жіберген объектілер және оларға болжамды биологиялық жаратылыстың іздерін толық суреттеумен жүргізеді. Бұл ретте ұқсастыруға жіберілген заттардың белгілері көрсетіледі: фактураның негізгі мөлшерлері, ажырату детальдары, түрі, тозушылығы, жарақаттары, ластануы және басқа да ерекшеліктері. Әсіресе биологиялық жаратылыстың іздерін суреттеуге көп талап етіледі, міндетті түрде іздердің шоғырлануы, оның түрлері, формасы, контуры, сіңу, тығыздалу дәрежесі, мөлшері, ерекшеліктері атап көрсетіледі.
     Тігістерді сөгу, қылмыс құралдарын (қаруды) бөлшектеу жолымен жойылған іздерді анықтау үшін шара қолдану қажет.
     Киімнің, аяқ киімнің, қарудың схемалары бейнеленген арнаулы бланктерді қолдану орынды, мүмкіндігінше масштабы сызғышпен тіркелген заттай дәлелдемелер мен іздерді суретке түсіру қажет.
     Сарапшы салыстыруға жіберілген заттай дәлелдемелер мен үлгілерді, сонымен қатар сараптама тағайындаған тұлғаның қатысуымен алынған үлгілерді де толық сипаттауға міндетті.

237. "Зерттеу" бөлімінде алынған қорытындыларды арнаулы кестеде немесе еркінше формада көрсетуге болады.

238. "Қорытынды" бөлімінде алдымен адамның топтық мәліметтері (керекті жағдайда бөлімде категориясы), салыстырылып зерттеу үшін жіберілген сыртқа шығару және қанның үлгілері баяндалады, содан кейін сараптамаға жіберілген объектілердің зерттеу кезіндегі алынған қорытындылары баяндалады. Бұдан кейін сараптама тағайындаған тұлғаға қажетті, зерттеуге тап болған объектілердің нақты бір адамнан шығу тегінің мүмкіндігі немесе мүмкін еместігі туралы қорытынды ресімделеді.
Қорытынды неғұрлым қысқа, ғылыми дәлелді, түсінікті түрде жазылуы қажет.

239. Дайындалған сарапшы қорытындысы заттай дәлелдемелермен және қосымша құжаттармен (онда қорытындының нөмірі, іс бойынша өтетін адамдардың аты-жөні көрсетіледі) қоса мекеменің кеңесінде жолдау үшін беріледі. Ілеспе құжатқа мекеменің басшысы немесе оның сараптама жөніндегі орынбасары қол қояды.

26-Тарау. Қанның сот-медициналық сараптамасы

     240. Қанның зерттеу жоспары жалпы принциптерге сәйкес жүргізіледі:
     қанға ұқсас іздер табу;
     оның барын, түрін, тобын, жынысын және регионалды жаратылысын анықтау.

241. Қанға ұқсас іздерді кәдімгі жарықта, күннің жарығында немесе жасанды жарықта көзбен көріп немесе лупа арқылы анықтайды, егер ол қаралау түсті болса ұшты затпен іздің үстін жайлап қырумен анықтайды.

     242. Қанның барын анықтайтын гемоглобин және оның қосындыларын анықтауға арналған реакциялар микроскопия, жұқа қабатты хромотография, микролюминисценция әдістерімен, соңынан сіңу спектрін анықтаумен жасалады.
     Аталмыш әдістер таңдау әдістерімен анықталады, олардың әрқайсысын пайдалануға болады, бірақта әр әдістің сезгіштік деңгейін еске алу қажет. Егер сезу күші аз реакция пайдаланып, теріс реакция алынған болса, ондайда міндетті түрде сезу қабілеті жоғары пайдаланылып, содан соң бірін пайдаланып, әр әдістерді қолдануға болады.
     Қанның барлығын анықтау қорытындысы үшін келтірілген әдістердің қайсібірін қолдану жеткілікті, оны қолданғаннан кейін жағымды қорытынды береді, ал қанның барлығын анықтамау қорытындысы үшін ондайда міндетті түрде сезу қабілеті жоғары пайдаланылып, содан соң бірін пайдаланып, әр әдістерді қолдануға болады.
     Теріс реакциялы нәтижеге қарап, қан жоқ деуге болмайды, бұл жағдайда сарапшы ол анықталған жоқ, тек қана болған актіні айтуына құқылы.

243. Түрлік қатысын тек оның бар екеніне көз жеткеннен кейін анықтайды.

     244. Қанның түрін иммуналогиялық әдістермен анықтайды:
     Оухтерлони әдісімен сұйық ортадағы, аградағы преципитация реакциясы;
     әртүрлі алып жүрушілерге қарсы және параллель-қарсы иммунноэлектрофорез;
     иммунофлюореспенция.
     Бірқатар жағдайларда диагноз Ү-хроматинді анықтағанда ғана қойылады. Тәсіл таңдау қан ізінің сипатына байланысты.

245. Бөлімшеге түсіп жатқан сывороткалар партиясы тексеріліп, күштілігі мен ерекшелігі анықталады.

246. Түрлік қатысын анықтайтын реакцияға міндетті түрде адам белогын айыртатын сыворотка және сывороткалардың кемінде екі түрін қосады. Оларды таңдау ісінің мән-жайына байланысты.

247. Қан ізінің суыртпаларымен қатар заттардың ластанбаған жерлерінен де суыртпа дайындалады (соңғыларды қан суыртпаларының нәтижесі алынғаннан кейін пайдаланады). Егер ол суыртпалар түрлік сывороткалармен бірге теріс реакция берген жағдайда, осы реагенттермен бақылау зерттеу жүргізудің қажеті жоқ.

248. Егер заттай дәлелдемелердегі қан адамдікі болса, онда келесі кезең генетикалық анықталған жүйелер арқылы келесі топтық қатысын анықтау болып табылады. Оларды арнайы ұсыныс, заттай мен ғылыми мақалаларға сүйене отырып қолданады.

249. Малдың қанымен араласқан адам қанның іздерінде топтық қасиеттері анықталмайды.

250. Қанның топтық сипатын зерттеуден бұрын сол іспен өтетін адамдар қанының үлгілерін зерттеу қажет. Үлгілерді алдын-ала, мүмкіншілігіне сұйық түрде зерттейді, сонан соң оны кептірілген дәкедегі дақ түрінде барлық реакцияларға енгізеді. Ерекше жағдайда үлгі ретінде мәйіттен шешілген киімді де зерттеуге болады (ол міндетті түрде сараптама тағайындау туралы қаулыда айтылуға тиіс).

251. Іске қатысты адамдар қанның үлгілерін сот-биологиялық бөлімшеде немесе сараптама тағайындаған тұлғаның тапсырмасымен дәрігер мекемесінің қызметкері арқылы қамау орындарында және басқа жерлерде алуға болады. Кейін олар бөлімшеге жеткізілуге тиісті (сонымен қатар сұйық қан және оны аларда дайындаған дәкедегі дақ).
Мәйіттен сұйық қан үлгісін, сараптама жасайтын сот-медициналық қызметкер алады. Қанды жүрек қуысынан алған жөн. Әртүрлі себептермен қан алуға мүмкіндік болмаған жағдайда, үлгі ретінде шаш, сүйек, тіс, бұлшық еттер алынады.

252. Өлтіру немесе зорлау істері бойынша бөлімшеге жіберілген сұйық қанда дифференциялау мақсатымен барынша көп жүйе арқылы зерттейді.
Егер қан дәкедегі дақ түрінде түскен жағдайда, онда зерттеулерді заттай дәлелдемелермен бірге өткізеді. Үлгілер зерттеуде сарапшы айырмашылықтары бар жүйелерді алып отырып, олардың ішіндегі информатифті және қолайлы жүйелерден бастайды.

253. Қан барын анықтап, оның түрлік және топтық сипаттарын айырып, сарапшы қажет болған жағдайда арнайы әдістеме қолдана отырып, қанның жынысын және оның аймақты жаратылысын анықтай алады.

254. Ұрықтың, нәрестенің және ересек адамның қанын бөлшектерге бөлуді электрофоретикалық жолмен және иммунологиялық әдіспен жүзеге асырылады.

255. Қанның жүкті әйелге жататындығын гравидадиагностикалық тәсілдерімен жасалады.

256. Шет жердің және етеккір қандарының дифференциясын электрофоретикалық және цитологиялық тәсілдерімен жасайды.

27-Тарау. Шәуіттің сот-медициналық сараптамасы

257. Жыныстық қылмыстар туралы істер бойынша заттай дәлелдемелерді шауһат дағына ұқсас іздер іздеуден бастайды. Оны табиғи немесе жасанды жарықта, ультрокүлгін сәуледе картоп согының реакциясын қолданып жасайды.
Шәуітке (спермаға) сезік болған іздердегі оның барын дәлелдік тәсілдермен анықтайды. Сарапшы таңдаған тәсілдердің барлығы да оң нәтиже берген жағдайда сперма бар - деген қорытынды жасауға құқық береді, ал сперма жоқ - деген қорытындыға келу үшін неше түрлі тәсілдер арсеналын қолдануға тура келеді.

258. Ауру болған жағдайда (азоспермия, олигоспермия, некроспермия және басқа) жаңылыс қорытындыны жасамау үшін морфологиялық іздеулер теріс нәтиже берсе, басқа тәсілдер (атап айтқанда, қышқыл фосфотазаны ингибитормен және картоп согының реакциясымен басу хроматография әдісін) қолдану керек.

259. Антигендер АВ-мен (АВО) қосалқы кездесетін антиген 0 жүйесі бойынша сперма тобын тиісті нұсқауларда жазылған кейбір модификациясы бар қанның тобын айыруға қолданатын әдістер арқылы анықтайды.

260. Іс бойынша өтетін сезіктілердің сперма іздерін бір топты болған жағдайда (тек бөлінетіндерде) дифференциялау мүмкін.

261. Шәуітті зерттеу нәтижелерін тұжырымдау, сперматозоидта топтық өзгеше антигендер анықтауға көмектсетін - иммунофлюоресцения реакциясын қолданғанда мүмкін болады.

     262. Шәуіт (сперма) тобын анықтау алдында іс бойынша өтетін адамдардың қан үлгілерін және бөлінбелерін зерттейді. Олардың топтық сипаттарын және бөлінбе категориясын анықтайды.
     Бөлінбе категориясын анықтау үшін сарапшы тапқан заттай дәлелдемелердегі бөлінбелерді зерттегені дұрыстау (бұл жағдайда, сперманы зерттеген жөн, әйтпесе әр бөлінбені зерттей отырып, сарапшы қарама-қайшы нәтижелердің пайда болуын жоя алмайды).
     Мәйіттің бөлінбе категориясын, антигендер АВ-мен (АВО) қосалқы кездесетін антиген 0 жүйесі арқылы оның өт пен кіші дәрет үлгілерін зерттеу, Lе жүйемен қанды зерттеу жолдарымен анықтайды. Кейбір жағдайларда пара-пар зерттеу жасап, алынған нәтижелерді салыстырады.

263. Заттай айғақтардағы шәуіт (сперма) іздерімен, сонымен қатар сперма немесе түкірік үлгілерімен жұмыс жасағанда сол бір реагенттерді пайдаланып отыру қажет.

28-Тарау. Түкіріктің, терлеудің, кіші
дәреттің сот-медициналық сараптамасы

264. Заттай дәлелдемелерді зерттеуге кірісіп, сарапшы түкірікке ұқсас іздер табу керек. Бұл зерттеудің жарықта немесе ультракүлгін сәуледе жасау керек.

265. Заттай дәлелдемелерді қарағанда табылған іздерде түкірік барын Барсегянц модификациясындағы Моллер жасаған реакция арқылы анықтайды.

266. Басқа зерттеулер түріне материалды үнемдеу мақсатымен ауызда болған темекі тұқылындағы түкірік барын анықтамайды. Егер екі жағдайларда темекі тұқылындағы топтық ерекше антигендердің нәтижесі бұлыңғыр болса, онда түкірік барын анықтау үшін реакция қолданған жөн.

267. Түкіріктегі топтық қасиеттерді, сперма іздеріндегі тәсілмен анықтайды. Антигендер АВ-мен (АВО) қосалқы кездесетін антиген 0 жүйесін зерттейді.

268. Түкіріктегі топтық ерекше антигендерді анықтау үшін реакция өткізгенде іс бойынша өтетін адамдардың бөлімде категориясын анықтауға арналған жұмыстарды міндетті түрде өткізген жөн.

269. Егер түкіріктің жынысқа қатыстығы туралы сұрақ туса онда сарапшы ол сұрақты шешу үшін зерттеудің цитологиялық тәсілдерін қолданады.

     270. Тердің барын анықтайтын қатаң арнаулы реакция болмағандықтан соңғының зерттеуін хромотография реакциясының жұқа қабығымен немесе химиялық реакция арқылы мынандай жағдайда өткізген жөн:
     заттай дәлелдің белгілі бір адамдікі екендігін анықтау;
     бармақ іздерін зерттеу;
     заттың сывороткаға әсер ету табиғатын анықтау.

271. Сіріңке, тырнақ асты затында, темекі тұқылында тер барын зерттеуді және басқаны дұрыс нәтиже бермейтін себептермен жасамаған жөн.

272. Егер қажет болған жағдайда, сарапшы киімдерде тері барын анықтауға мәжбүр болса, ондай жағдайларда қорытындыны ол дақта түкірік немесе сперма іздері жоқтығына көз жеткізіп, жасауы керек.

273. Ұзақ киілген киімдерде тер барын анықтап жатудың қажеттілігі жоқ (бас киімдердің астарлары, аяқ киім ұлтарақтарында, нәски, шұлық және басқа).

274. Ерекше жағдайда болмаса, тердің түрін сирек анықтайды (басқа бір жануардың тері барын анықтауда). Ол үшін қарсы иммуноэлектрофоррез тәсілін қолданады.

275. Тердің топтық қасиетін әртүрлі модификацияда абсорбция-элюция тәсілімен анықтайды.

276. Аралас іздердегі тердің тобын анықтау үшін (мысалы қан мен тер) материалды бутанолға салу немесе бутанол мен метанол қосындылары қолданылады.

277. Іздегі кіші дәреттің барын мочевина немесе креатини ізімен анықтайды.

278. Құрамында жеткілікті мөлшерде белок болмағандықтан кіші дәреттің түрін әдетте анықтамайды (ерекше жағдайларда ол иммунофлюоресценция реакциясы арқылы анықталады).

279. Кіші дәреттегі антигендер АВ-мен (АВО) қосалқы кездесетін антиген 0 жүйесінің топтық ерекше антигендерді абсорбация-элюция реакциясының әр модификациясын пайдалана отырып анықтайды.

280. Аралас іздердің топтық ерекше қасиеттерін, жеке іздермен жұмыс істегенде қолданылатын тәсілдер арқылы анықтайды.

29-Тарау. Шаштың сот-медициналық сараптамасы

281. Шаш тәріздес объектілерді сараптама тағайындаған адам жібереді.

282. Шаштың барын, оның түрін, әртүрлі морфологиялық қасиеттерін, макро және микроскопиялық зерттеу жасау барысында анықтайды, сонымен қатар физикалық және химиялық тәсілдер қолдана отырып анықтайды.

283. Осы тәсілдермен шаштың аймақтық табиғатын да анықтайды.

284. Келіп түскен шаштар мен айғақтарды бір-бірімен салыстыру тәсілімен олар бір адамдікі болу мүмкіншілігін анықтап жауап береді.

285. Антигендер АВ-мен (АВО) қосалқы кездесетін антиген 0 жүйесінің топтық ерекше антигендерін анықтау үшін бірнеше шаш талдарына және бір тал шаш бөлігіне абсорбация-элюция реакциясын қолданады.

286. Белгілі бір адамның үлгі ретінде алынған шаштар, егерде олардың топтық сипаты айғақ шашқа ұқсас болса зерттеледі, ал топтағы әртүрлі үлгі ретінде алынған шаштарды зерттеудің қажеті жоқ, себебі айғақты шаштың басқа топтық сипаты бар адамдікі екенін анықтау осы кезеңнің өзінде мүмкін емес.

287. Егер шашты зерттеу барысында сарапшы ол шаштар малдікі деген тұжырымға келсе, ол малдың түрін анықтауға міндетті емес, ол мәселені шешу басқа маманның құзыретіне кіреді.

30-Тарау. Басқа объектілердің сот-медициналық
сараптамасы

288. Ағза, тін кесінділерін және гистологиялық препараттарды зерттегенде алдымен, егер кесінділер оқиға болған жерден алынған жағдайда, олардың белгілі бір ағзаға, тінге жататындығын анықтайды. Бұл зерттеуді сарапшы-гистологтың көмегімен жасайды.

289. АВО жүйесінің топтық ерекше антигендердің неғұрлым көп материал қамту мақсатымен пайдаланып, абсорбация-элюция және аралас аглютинация реакциялары арқылы анықтайды. Оның себебі мұндай объектілерде антигендердің біркелкі болмауында болып табылады.

290. Бөлінген мәйіт бөлшектерінің топтық қатысын анықтауда немесе қазып алынған мәйітті зерттегенде сүйектер, тістер, шаштар зерттеледі. Сүйек бөлшектері, тістермен жұмыс істегенде, әртүрлі модификациямен абсорбция-элюция реакциясын пайдаланып, алынған нәтижелерді салыстырып отырған жөн.

291. Үлкен дәрет барын, дайындаған жұқпалардың морфологиялық суретпен анықтайды (айырылған дәреттің тобын анықтамайды).

292. Жүкті болғандықтың белгілі уақыт арасында динамика түрінде алынған сүт бездерінің морфологиялық көрінісінен анықтайды.

293. Шіріген бұлшық еттермен жұмыс істегенде антигендер АВ-мен (АВО) қосалқы кездесетін антиген 0 топтық ерекше антигендер табылуы мүмкін, бірақ алдын-ала материалды зерттеуге дайындау мақсатымен арнайы жұмыс өткізілуге тиіс.

31-Тарау. Цитологиялық объектілердің
сот-медициналық сараптамасы

294. Цитологиялық объектілердің сот-медициналық сараптамасын сот-биологиялық бөлімшелерде соттық биологияда арнайы дайындығы бар, цитологиялық тәсілдерді меңгерген сот-медициналық сарапшылар жүргізеді.

295. Цитологиялық сараптамалардың объектісі болып, қан, ақпалар (сперма, қынап іші заттары, түкірік, дәрет) шаш, ағзалар мен тіндердің бөлшектері табылады.

296. Сарапшы-цитолог міндетті түрде соттық биологиядан дайындығы болуы керек, сондықтан ол бір шеңберді цитологиялық зерттеулер жасамай, кешенді сараптамалар өткізе білуі керек. Егер сұрақтардың басым көпшілігінде цитологиялық сұрақтар болған жағдайда, сараптаманы тағайындаған тұлғаның өкімімен комиссиялық түрде сарапшы-биолог және сарапшы-цитологпен жүргізеді.

     297. Сот-медициналық цитологиялық сараптамаларда келесі мына сұрақтар шешілуі тиіс:
     тін және ағзалар қалдықтарынң барын анықтау;
     биологиялық жаратылысы бөлек клеткалар табу;
     қан, шаш, түкірік, клеткалардың жыныстық қатысын анықтау;
     биологиялық объектілердің ағзалық қатысы;
     қанның орындық қатысы;
     жүктілік мерзімін немесе түсік уақытын анықтау үшін сүт бездерінің секретін және қынап ішкі заттарын зерттеу;
     аралас аглютинация реакциясы арқылы клеткалардағы топтық қасиеттерді анықтау;
     цитологиялық препараттардың (шынылар) сақталу мерзімі 3 жыл.

32-Тарау. Балалардың даулы жаратылысын
анықтайтын сот-медициналық сараптамасы

298. Балалардың кейбір жүйелері олардың он айлық өмірінде қалыптасады, сондықтан биологиялық зерттеулерді бала он айға-бір жасқа толғанда жүргізу керек.

299. Сараптама мақсаты екеуінен немесе аталған адамнан баланың тууы мүмкін бе - деген сұраққа жауап беру. Ол үшін адам организмінің топтық полифиризм қасиеттерін зерттеп, мұрагерлігі туралы заңдарға сүйене отырып, тиісті қорытындылар жасалады.

300. Туысқандығы анықтайтын сараптамада қан алу тек барлық қатысы бар адамдар түгел келіп, жеке басын куәландыратын құжат ұсынғанда жасау керек. Ерекше жағдайларда, егер ата-аналары басқа елдерде, әр қалада тұрып, бір мезгілде келе алмайтын болса, ата-анасының біреуі болмаған жағдайда да осы ережені қолданады.

301. Егер ата-анасының біреуі тірі болмаса немесе баланың өзі жоқта оның өлігінің қаны кептірілген дақ түрінде берілсе, онда зерттеудің тек бала жаратылысын шығарып тастайтын жүйелермен зерттейді. Егер қан дәкеде ұсынылған болса, онда ата-анасы болжамындағылардың қанының құрамы, қан дақтарында анықталу мүмкіндігімен зерттеледі.

302. Кейбір сараптама жасау барысында бөлек жүйелер бойынша шығару мүмкіндігі туралы сұрақтар шешу үшін баланың атасы мен әжесінің, ал кейде әпкелерінің, бауырларының қанын зерттеу қажет.

303. Басқа сенімсіз жағдайларда, сонымен қатар бір жүйеден әкеліктігі (аналықтығы) анықталмаса, қайта қан алып, алғашқы әкеліктігі (аналықтығы) анықтамаған зерттеуді, және де бұл жүйелер бойынша күдікті мәліметтер алынса да жаңадан өткізу қажет.

304. Қанды арнайы сол мақсатқа бөлінген жерде, сот-медициналық сарапшының қатысуымен, білікті маман-лаборант алуы керек.

305. Балалардың даулы жаратылысын анықтайтын сараптама жүргізген кездегі зерттеудің аумағы нақты бір бөлімшенің ұйымдастыру-техникалық мүмкіншіліктерімен анықталады.

306. Балалардың даулы жаратылысын анықтайтын сараптама салт-дәстүр әдістерімен жүргізіледі, сондықтан ол ерекше сараптама болып табылады. Сонымен қатар хромосомдық және биостатисикалық анализдер мен генетикалық дактилоскопияны қолданылғанда, сұрақтардың позитивті түрде шешілуі мүмкін.

307. Балалардың даулы жаратылысын анықтайтын сараптамада іс бойынша өтетін барлық адамдардың қаны мен түкірігін зерттеу кезінде қан жүйелерінің, жеке түкірік топтарының, бөлінбе дәрежелерінің генетикалық жолмен байланысты фенотиптері (кейбір жағдайларда гаплотиптер мен генотиптер) анықталады.

308. Кей жағдайларда, сараптамаға мүдделі адамдарға қан құйылғанын анықтауға сәті түссе, онда сараптаманы қан құйылғаннан кейін алты ай өтпей жүргізбейді.

309. Нақты бір сараптамаға қолданылатын реагендердің ерекшелігін және қуаттылығын алдын-ала тексереді, ол үшін табылған не табылмаған антигендер құрамында бар белгілі бір үлгілер қолданылады.

310. Әкелігін (аналығын) жоққа шығаратын нәтиже алынған жағдайда, әкелігін жоққа шығаратын жүйенің ерекшелігін міндетті түрде ұмытпаған жөн.

33-Тарау.
Сот-медициналық сараптама мекемесінің
химико-токсикологиялық бөлімшесінде сот-медициналық
сараптама жүргізу Ережесі 1. Жалпы ережелер

311. Химико-токсикологиялық сараптаудың мақсаты токсикологиялық химия саласында арнайы танымды талап ететін объектілерді (айғақтық заттарды, үлгілерді) химиялық зерттеу болып табылады.

312. Химико-токсикологиялық зерттеулердің объектілері болып, адамдардың мәйітінің ішкі органдары, адам денесіндегі биологиялық сұйықтықтар мен бөлінділер, химико-токсикологиялық зерттеулер талап етілетін басқа да айғақтық заттар табылады.

313. Химико-токсикологиялық зерттеулердің нақты нәтижелері тек химико-токсикологиялық сараптау жүргізу ережелерін сақтағанда ғана алынуы мүмкін.

34-Тарау. Сараптама жүргізу тәртібі

314. Бөлімге түскен объектілер мұқият қаралады және жұмыс журналына сараптау жүргізу тапсырылған сарапшы толық сипаттап жазады. Бұл жағдайда алынған объектілер бірге жіберілген құжаттардағы жазылғандармен сәйкестігі анықталады.

315. Химико-токсикологиялық зерттеулер жүргізген кезде қабылданған әдістемелерді пайдаланады.

316. Жүйелі, операторлық және кездейсоқ қателерді, объектілердің ақталмаған шығындарын болдырмау үшін сарапшы жүргізілетін сараптау бойынша барлық материалдарды зерттейді де, зерттеудің жоспарын жасайды, онда: қойылған мәселелермен, бірге жіберілген құжаттармен (іс жағдайы, ауруы туралы құжаттан көшірмесі, мәйітке сот-медициналық сараптаудың қорытындысы мен басқа материалдар, зерттеу объектілерін сырттай қараумен (объектінің сипаты, түсі, арнайы иісі, бөгде заттардың болуы және басқа) айқындалады. Иісін, түсін, объектінің ортасының реакциясы, объектіде бөгде заттардың болуы зерттеудің жоспарын дұрыс жасауға көмектесетін қосымша ақпарат беруі мүмкін.

317. Егер объект этил спиртімен консервленген болса, онда зерттеуге консервлеу үшін пайдаланылған бірдей мөлшердегі сол спирттің бақылау сынамасы жіберілуге тиіс. Зерттеуге жіберілген объектілерді этил спиртімен консервлеу этил спирті мен нитраттардың барын анықтауға тыйым салынады.

318. Химико-токсикологиялық сараптау жүргізген кезде жіберілген объектілердің екіден үш бөлігі жұмсалады, ал үштен бірі ықтимал қайталап немесе қосымша зерттеу жүргізу үшін бөлімшенің архивінде сақтайды.

319. Объектілердің шектеулі мөлшері алынған жағдайда оларды жіберген тұлғалардың келісімі бойынша толық жұмсалуы мүмкін.

320. Зерттеу объектісінің салыстырмалы үлкен мөлшерінен өте аз мөлшердегі уды алу қажеттігі сарапшы химиктен анализдің әрі қарай жүру барысы мен оның нәтижелері тәуелді болатын алудың дұрыс әдісін таңдап алу біліктілігін талап етеді.

321. Мүшелерден (ұлпалардан) химиялық заттарды оқшаулаған кезде объектілерді шамамен 8х8х8 миллиметр дейінгі мөлшердегі кесектерге ұсақтаған кезде ең жақсы нәтижелерге жетуге болады.

322. Мүшелерден (ұлпалардан) химиялық заттарды алған кезде заттар су ерітіндісі түрінде болатын клетка жарғақшасына оңай өтетін гидрофильді қасиеті бар (спирт, ацетон және тағы басқалар) еріткіштерге ерекше көңіл аударған дұрыс. Осындай көзқарас ең жақсы нәтижемен қамтамасыз етеді.

323. Зерттеу жүргізу үшін сапалық және сандық анықтаудың сарапшы химик білетін және оларды қолдану кезінде туындайтын қателіктерді ескере алатын әдістерді ғана қолдануға тиіс.

324. Қолданылатын аналитикалық сынақ дәлелді, спецификалық, ерекше жоғары сезімталды заттардың ашылу минимумы мен табылу шекарасымен (шектеулі құрамымен) сипатталуға тиіс.

325. "Теріс сот-химиялық мәні бар" реакцияларды жүргізген кезде теріс нәтижелер алу сарапшыға осы затты немесе заттардың тобына ары қарай зерттеу жүргізуді тоқтатуға құқық береді.

326. Нәтижелерді салыстырған кезде қате болмауы үшін бірнеше түрлі реакциялар жүргізу қажет.

327. Кез келген пайдаланылатын аналитикалық реакцияның нәтижесін оның толық өтуін реттейтін уақыттан соң бағалау керек.

328. Егер сараптау барысында қаулыда көрсетілмеген заттардың анализін жүргізу қажеттілік туындаған жағдайда сарапшы, сараптаманы тағайындаған тұлға (органға) ескертіп, зерттеуді кеңейтуге міндетті.

329. Әрбір зерттеуді әрдайым жұмыстың кез келген мерзімінде ол айналуы мүмкін сандық зерттеу ретінде жүргізу керек. Сынақ үшін объектілерді салмағы бойынша алады, ал дистилляттар, диализаттар, фильтраттардың мөлшерін көлемі бойынша алады.

330. Улы заттардың сандық құрамын тиісті анықтау әдістемесі бар барлық жағдайда зерттейді. Табылған заттардың мөлшері объектінің анализге алынған салмағының 100 г жатады және салмақтық бірлікте өрнектеледі.

331. Анализге пайдаланылатын реактивтердің химиялық тазалығына көз жеткізу керек, бұл жағдайда реактивтердің тазалығын сот-медициналық зерттеулер барысында қолданылатын әдістермен және реакциялармен анализдеуге қолданылатын ең аз мөлшерде тексереді.

332. Кез келген зерттеуді жұқа қабатты хромотография әдісімен орындаған кезде органикалық еріткіштер мен суды өтірік нәтижелер болмау үшін хромотографиялық пластинкалардың бетінен кетіру керек.

     333. Белгісіз умен уланғанына сезіктенген жағдайда химико-токсикологиялық сараптау токсикологиялық маңызды заттардың тізіміне сәйкес жүргізіледі:
     1) су буымен айдалып оқшауланатын заттар: синиль қышқылы мен оның қосындылары, метил, этил, пропил, бутил, амил спирттері, формальдегид, хлороформ, төрт хлорлы көміртегі, дихлорэтан, ацетон;
     2) қышқылданған сумен немесе қышқылданған спиртпен, басқа органикалық еріткіштермен оқшауланатын органикалық заттар: барбитур және тиобарбитур қышқылдарының туындылары, морфин, кодеин, дионин, героин, гидрокодон, папаверин, промедол, стрихнин, атропин, гиосциамин, скополамин, кокаин, пахикарпин, никотин, кофеин, хинин, эфедрин, эфедрон, тетрагидроканнабинол, фенотиазин туындысы, 1,4-бензодиазепин туындысы, карбофос, метафос, метилэтилтиофос, метилнитрофос, трихлорметафос-3, метилмеркаптофос, фосфамид, фталофос, фозалон, бутифос, хлорофос, октаметил, севин;
     3) минерализациялаумен оқшауланатын заттар: сынап, күшала, талий, кадьмий, қорғасын, барий, мыс, марганец, хром, мырыш, сурьма, күміс, висмут;
     4) диализбен оқшауланатын заттар: нитраттар, нитриттер, азот, күкірт және басқа қышқылдар, күйдіргі калий және натрий, аммоний асқын тотығы және басқа қосындылар;
     5) арнайы әдістермен оқшауланатын заттар: мырыш фисфиді, йод, тром, көміртегі тотығы және басқа;
     6) клиникалық, секциялық картинаға байланысты іс жағдайына, оқиға болған жерінен алынған деректерге, химиялық реакциялардың өту ерекшелігіне байланысты жалпы зерттеуді кеңейтетін заттар.

334. Сарапшы химик сараптауды орындаған кезде тек алдына қойылған мәселелерді шешумен айналысып қана қоймайды, сондай-ақ өзінің арнайы танымы шегінде іс үшін маңызы бар зерттеулерді де жүргізуге міндетті.

35-Тарау. Химия-токсикологиялық зерттеулердің сапасы

335. Зерттеулердің жоғары сапасымен қамтамасыз ету үшін зертхана ішілік зерттеулер жүргізілу және әдістерге және анықталатын затқа бағдарланған сапаның сыртқы бақылауын жүргізуге кеңес беріледі.

336. Анықталатын заттардың күмәнсіз ұқсастығы үшін мүмкіндігінше түрлі физикалық немесе химиялық қағидаларға негізделген кем дегенде екі тәуелсіз әдісті пайдалану керек.

36-Тарау. Құжаттама

337. Сараптаулар мен зерттеулерді тіркеу журналына мына тараулар кіреді: айғақтық заттардың және зерттеу объектілерінің түсу күні, рет нөмірі, сараптауды тағайындаған тұлғаның аты-жөні көрсетілген тұлғаның мекемесі, мәйіттің (аурудың) аты-жөні, зерттеу объектісінің тізімі, зерттеудің мақсаты, сараптаудың басталуы мен аяқталуы, алынған нәтиже, толық анализдер саны. Сараптау қорытындысы мен айғақтық заттардың қалдығын алған адамның қолхаты.

338. Сот-медициналық сарапшы химиктердің жүргізілген зерттеулерді, аспаптардың жұмысын, есептеулерді, нәтижелерді қысқаша сипаттап жазған жұмыс журналдары.

339. Сандық есепке алынатын этил спиртін, материалдық құндылықтарды есепке алу және жұмсау журналы.

340. Зерттеу объектілері мен бірге жіберілген құжаттарды қабылдау және сақтау.

341. Құжаттар басшының қолы қойылған күйде кеңсе арқылы түсуге тиіс.

342. Объектілер тек сүргі салынған күйде тиісті деректемелерімен (мәйіттің немесе аурудың аты-жөні, атауы, объектіні алу күні, мәйіттің немесе ауру туралы құжаттың сот-медициналық сараптау қорытындысының реттік нөмірі, объекті кім жіберді), дұрыс рәсімделген қаулы немесе жолдама болғанда ғана қабылданады.

343. Барлық объектілер мен бірге жіберілген құжаттар бөлімшенің тіркелу журналына тіркеледі. Бұл жағдайда орау, мөр, жазу сипаты және жеткізілген айғақтық заттардың қаулыда немесе жолдамада көрсетілген деректермен сәйкестігі белгіленеді.

344. Зерттеу жүргізу үрдісінде объектілер металл шкафта сақталады, ал шіритін заттар - тағайындалған жауапты тұлғамен жұмыс соңында сүргі салынып, тығыз жабылған ыдыста тоңазытқышта сақталады.

345. Этил спиртіне зерттеу жүргізгеннен кейін қан мен зәр бір ай бойы сақталуға тиіс. Ішкі мүшелердің қалдығы мен басқа зерттеу объектілері 4 ^оС-тан аспайтын температурада жыл бойы бөлімшенің архивінде сақталуға тиіс не сараптау тағайындаған мекемеге немесе тұлғаға "Қорытындының" бірінші данасымен бірге берілуі мүмкін, ол туралы жазу жазылады да, тіркеу журналында және екінші данасына алған адамның қолы қойылады.

346. Зерттеу объектілерінің қалдығы бөлімшенің архивінде сүргі салынған күйінде сақталады, заттаңбаларында сақталу мерзімі және зерттеу жүргізген сарапшының қолы қойылады.

347. Сақтау мерзімі аяқталғаннан соң зерттеу объектілерін жою туралы кесім жасалады, онда істің нөмірі, түскен мерзімі және жою көрсетіледі де, оған меңгеруші, сарапшы-химик және лаборант қол қояды.

348. Жеке жағдайларда зерттеу объектілері оларды жолдаған тұлғаның жазбаша рұқсаты бойынша белгіленген мерзімінен бұрын жойылуы мүмкін. Объектінің белгіленген мерзімнен бұрын жою қажеттілігі ұзақ сақтауға мүмкіндік болмаған жағдайымен байланысты болуы мүмкін.

349. Химико-токсикологиялық сараптау аяқталғаннан кейін барлық бірге жіберілген құжаттар "Қорытындының" екінші данасымен бірге архивте сақталады.

350. Химико-токсикологиялық бөлімшелерде сараптау жұмысын бірегей есепке алу мақсатында толық анализдеуге (шартты бірлігі) белгісіз заттарды қайта есептеуде сот-медициналық зерттеулердің шартты коэффициенті 2 -қосымшаға сәйкес әрекет етеді.

8-Бөлім.
Сот-медициналық сараптама мекемесінің
қылмыстық-медицина бөлімшелерінде сот-медициналық
сараптама жүргізу Ережесі

37-Тарау. Жалпы ережелер

351. Сот-медициналық сараптау мен зерттеудің ережесі деректерді анықтау және бағалау болып табылады, жалпы сот-медицинасы саласындағы білімінен басқа криминалистикалық ұқсастырудың теориясы мен практика саласында және түрлі арнайы зертханалық зерттеу әдістері (физикалық, фотографиялық, техникалық, химиялық, математикалық және басқа) арнайы танымы талап етіледі.

352. Сот-медициналық сараптаманың объектілері болып мәйіттер, олардың мүшелері (ұлпалары), тірі тұлғалар, қылмыстық және азаматтық үрдісті жүргізетін органның өкілдерімен негізделген зерттелуі мақсатқа сәйкес іс материалдары мен түрлі материалдар табылады.

38-Тарау. Қылмыстық-медицина бөлімшелер мен
объектілерде жүргізілетін сараптама түрлері

     353. Қылмыстық-медицина бөлімшелерде сот-медициналық зертханасында сот-медициналық сараптаудың мынадай түрлері жүргізіледі:
     1) трасологиялық;
     2) баллистикалық;
     3) жеке басты ұқсастыру;
     4) микрологиялық (микробъектілер мен заттардың ізін сараптау);
     5) жағдайларды қайта құру (ситуациялық сараптау).

     354. Трассологиялық сараптау объектілері болып мыналар табылады:
     1) зақымдар, іздер: адам денесі мен киіміне өткір және өтпейтін заттармен механикалық әсер ету нәтижесінде пайда болған адамның денесіне енгендер және оған байланысты киімдегі шығу тегі бойынша соған ұқсас іздер, қан кету, бір заттың бетінен екіншісіне заттарды және материалдардың бөлшектерін тасымалдау, сондай-ақ дене зақымдарына әкеліп соғатын қылмыстық істер материалдарында және медициналық құжаттарда химиялық, рентгенографиялық, математикалық және басқа үлгілер;
     2) қылмыстық іс және медициналық құжаттар материалдарының ауызша-сөз, графикалық, фотографиялық, рентгенографиялық, математикалық және басқа үлгілер түрінде олардың пайда болу үрдісі мен аталған іздердің қасиетінің құжатталынған бейнесі;
     3) жорамалданған зақымдау құралы (тексерілетін объектілер) және үлгілердің әртүрлі түрлеріндегі олардың іздерінің бейнесі;
     4) сараптау барысында экспериментальды түрде және зерттеу үшін алынып, сараптауға ұсынылған объектілердің үлгілері.

     355. Трассологиялық сараптау жүргізген кезде мынадай мәселелерді шешеді:
     1) іздердің түрін, механизмін және пайда болу жағдайын;
     2) зақымдау құралының қасиетін анықтау және оны ұқсастыру;
     3) бөлімдер бойынша тұтастығын анықтау.

356. Бірдей белгілері жоқ оқшауланған зақымдардың морфологиялық қасиетін тек көз мөлшерімен бағалаумен байланысты нақтылама тапсырмаларын орындау қылмыстық-медицина бөлімшелер жағдайында орынсыз.

     357. Баллистикалық сараптау объектілері болып мыналар табылады:
     1) адамның оқпен зақымдалған денесі және сонымен байланысты киімнің оқпен зақымдалуы, басқа да денедегі және киімдегі оқ тигеннен зақымдалған іздер, сондай-ақ денеден және киімнен алынған оқ снарядтары, олардың бөліктері;
     2) ауызша-сөз, графикалық, фотографиялық, рентгенографиялық, математикалық және басқа үлгілер түрінде қылмыстық іс және медициналық құжаттар материалдарында адамның денесінде және киімінде оқ зақымдары мен олардың іздерінің қасиеттерінің бекітілген бейнесі;
     3) оқ тию салдарынан зақымданудың жорамалданған құралы ретінде оқ ату құралы, оқ-дәрілер үлгісі және түрлі сипаттағы үлгілердегі олардың қасиетін көрсету;
     4) сараптау барысында зерттеуге берілген және тәжірибе жүзінде алынған оқ тиіп зақымданудың динамикасының нақты үлгісі түрінде зерттелетін оқ тиіп зақымдану мен олардың іздерінің пайда болу үрдісінің құжаттандырылған бейнесі;
     5) адам денесінің зақымдалуы және соған байланысты жарылыс нәтижесінде болған зақым нәтижесінде киімнің зақымдануы, дене мен киімде жарылыс нәтижесінде пайда болатын дене мен киімдегі басқа да іздер, олардың бейнесі және жарылғыш құрылғылардың үлгілері немесе олардың құрамдық бөліктері;
     6) орындалу барысында ұсынылған және (немесе) тәжірибе жүзінде алынған басқа сараптау объектілері.

     358. Баллистикалық сараптау жүргізген кезде:
     1) оқпен атылатын қару снаряды тиген, жарылғыш құрылғының талқандау факторының деректерін анықтайды;
     2) зақымның мөлшері мен атыстардың дәйектілігін айқындайды;
     3) кірген және шыққан жарақаттардың жайылым шегін анықтайды;
     4) мыналарды анықтайды: жара арналарының бағытын; атыстардың қашықтығын; оқпен атылатын қару мен оқ-дәрінің түрі мен ерекшелігін; оқпен атылу кезінде зақым болған сәттен жәбірленушінің денесінің жағдайы мен күйі; кедергі арқылы және снарядттың рикошетінен кейінгі зақымның болу белгілері; атыстың бағыты, сондай-ақ жарылыстағы зақым кезінде және жарылыс құрылығысының белгілі сипаттамасы кезінде дене мен киімнің зақымының механизмі, туындау жағдайы.

     359. Жеке басты ұқсастыруды сараптау объектісі болып:
     1) дененің бөлімдері мен басқа объектілері: адамдардың кез келген мәйіттік өзгеруіндегі танылмаған мәйіт, бөлшектенген мәйіттер, дененің бөлшектенген бөліктері, қаңқаға айналған мәйіттер, қаңқаның бөліктері, жеке сүйектер, сүйек бөліктері, объектілер, сүйекке ұқсас мәйітті жаққан орыннан күл;
     2) танылмаған мәйіттің ерекшеліктерін сипаттайтын, олардың бөлшектерін, сүйек қалдықтарын, сот-медициналық сараптауды жүргізу үрдісінде және қарау кезінде орнында табуда алынған олардың ауызша-сөйлеу, антропометрикалық, морфологиялық, графикалық, көлемдік, фотографиялық, рентгенографиялық және басқа үлгілер түрінде құжаттандырылған белгілер;
     3) танылмаған мәйіттерді табу және анықтау жағдайларында, орны туралы құжатты түрде белгіленген деректер;
     4) іздеуде жүрген адамдар жайлы, нақты үлгілер түрінде бейнеленген, сондай-ақ ізденісте жүрген және сараптауға берілген адамдар туралы туысқандарынан түскен белгіленген құжатты түрде мәліметтер.
     Жеке тұлғаны ұқсастыруды сараптау кезінде қалдықтардың түрге жатуын, олар жатқан мәйіттің санын, олардың нәсілін, жынысын, жасын, тірі кезіндегі бойы мен дене мөлшерін, оның құрылысын, оның құрылыс ерекшелігін, оның ауруларының белгілерін, дене зақымдарын, олардың сипаты мен ұзақтығын, сөз арқылы жасалған портретін және жеке тұлғаның танылмаған қалдықтарын анықтау үшін қажетті басқа дербес ерекшелігін анықтайды.

     360. Микрологиялық сараптау объектілері болып (микрообъектілерді және заттардың іздерін сараптау) мыналар табылады:
     1) адамдардың мәйітінің зақымданған ұлпаларындағы микробөлшектер мен микроіздер және дене зақымдарынан пайда болған механизміне байланысты киімдегі іздері;
     2) спектральді зертханада, сот-биологиялық, сот-гистологиялық, химико-токсикологиялық бөлімшелерде зерттеулер жүргізу үшін микромөлшерде алынған объектілер;
     3) қылмыстық істе (іздеу) және медициналық құжаттардағы бұрын жүргізілген микрологиялық зерттеулер туралы, мәйітті сот-медициналық зерттеудің нәтижелері туралы, оны табылған орнында, және сараптауға жіберілген объектілер туралы белгіленген мәліметтер.

361. Ұсынылған материалдар және түйінделген мәселелер бойынша басқа сараптау түрлерін (трасологиялық, баллистикалық және басқа) жүргізу талап етілмеген жағдайларда микрологиялық сараптауларды дербес ретінде жүргізеді.
Сот-медициналық микрологиялық сараптау кезінде киімде, мәйіттің денесінде, зақымдарда және дене ұлпаларында бөгде микрообъектілерді, заттар мен микрообъектілерді зақымдау құралынан киім мен денеге немесе керісінше тасымалдау дерегінің (енгізу) барын анықтайды.

     362. Жағдайларды қайта құруға (ситуациялық сараптау) сараптау объектілері болып мыналар табылады:
     1) қылмыстық істер, аяқталған сот-медициналық және криминалистік (автотехникалық, трасологиялық, баллистикалық және басқа) сараптаулардың материалдары;
     2) ситуациялық сараптау жүргізген кезеңде орындалған тергеу және сараптау тәжірибелерінің материалдары;
     3) бұрынырақ жүргізілген сараптау объектілері (жағдайға қатысушының киімінің заттары, көлік заттары, зақым салу құралы, оқ ататын қару, оқиғаның болған орнының заттары және басқалар), сондай-ақ үлгілер, көшірмелер және нақты үлгілер;
     4) тірі адамдар - зерттелетін жағдайдың нақты қатысушылары мен ситуациялық анализ үшін маңызы бар жағдайларды қайта құру үшін тартылған статистер;
     5) оқиғаның нақты жері, жолдың бөлшегі, ландшафт және т.б. немесе параметрі мен оқиға орнының имитация жағдайында құжатты белгілеу бойынша оған сәйкес келетін бөлік.

363. Оқиғаны қайта құруға сараптау кезінде сарапшының міндеті тергеу және сараптау жолымен алынған денеге келтірілген және алынған зақымдардың динамикасы туралы нақты деректер туралы оқиғаға қатысушылардың көрсетулерінің сәйкес келуін (сәйкес келмеуін) анықтау болып табылады.

39-Тарау. Зерттеу әдістері мен техникалық тәсілдер

     364. Сараптау түрлері мен зерттелетін объектілердің сипатына байланысты медико-криминалистік бөлімшелерде мынадай зерттеу әдістері мен техникалық тәсілдерді қолданады:
     1) дайындық әдістері мен тәсілдері:
     теріні, сүйектерді және олардың бөліктерін, шеміршектерді, ішкі мүшелерді, киім бөліктерін және басқа микрообъектілерді зерттеудің қажетті жағдайына келтіру мақсатында арнайы өңдеу жолымен микропрепараттарды дайындау;
     дененің ұлпасынан, сүйек және тіс микрошлифтерінен зақымдарды табу және зерттеу үшін, түрін, жынысын, жасын, микросалымдарды анықтау және зерттеу үшін препарат дайындау;
     зақымдалған шаш, тоқыма материалдардан, бөгде салымдар мен қоспалардан микропрепараттар дайындау;
     зерттеу объектілерін қайта құру (препараттарды, киім фрагменттерін және басқаларды бекіту);
     мүшелер мен ұлпаларға, жара арналарын рентгенконтрастық бояғыш заттармен құю (препаратты құюға дайындауды қоса);
     кептіру, өлшеу, күйдіру, еріту және объектілердің басқа да түрлерін келесі спектральдік анализ үшін дайындау;
     2) объектілердің қасиетін бақылау және бекіту:
     көз мөлшері - объектілердің қасиетін зерттеу үшін жай көзбен немесе лупа арқылы спектрдің көрінетін аумағында сараптаудың барлық түрлерінде, спектрдің инфрақызыл және ултракүлгін саласында;
     өлшеуіш - объектілердің сызықты мөлшерін макро және микро өлшеу үшін, іздердің детальдарын, бөгде бөлшектерді, объектілердің ара қашықтығын, сараптаудың барлық түрлеріндегі массасын өлшеу;
     остеоскопиялық және остеометрикалық - сүйектердің сыртқы құрылысының және олардың мөлшерінің ерекшеліктерін анықтау үшін;
     денситометрикалық - макро және микрорентгендік, фотографиялық бейнелердің, фотохимиялық із таңбаларын, ауто-граммның салыстырмалы оптикалық тығыздығын анықтау үшін;
     спектрометриялық - объектілердің спектральдық сипатын анықтау үшін;
     денсиметриялық - сүйектердің меншікті тығыздығын анықтау үшін;
     микротвердометрикалық - сүйектің, тістің және басқа тіндердің механикалық тығыздығын анықтау үшін;
     тікелей стереомикроскопия - спектрдің көрінетін саласындағы объектілердің макро және микро қасиеттерін зерттеу үшін;
     микроскопия, люминесценция, инфрақызыл, фазовоконтрасты, поляризациялы, электрондық микроскопия - объектілердің микро және ультрамикро белгілерін түрлі режимдерде зерттеу үшін;
     фотографиялық - жарықтың түрлі режимінде ақ-қара, түрлі-түсті, шолулы, макро және микрофотграфиялық бейнелерді алу үшін, соның ішінде түсті бөлу, стереоскопиялық, спектрдің шеткі саласында суретке түсіру, репродукциялық, негативсіз басу, спектрді түсіру, диапозитивтерді және басқа фотографиялық әдістерді дайындау;
     фотографиялық материалдардан фотохимиялық із-таңбаларды және аутограммаларды алу - объектілерді анықтау және өлімнің ескілігін анықтау үшін;
     рентгендік - шолулық, контактық, метрикалық, макро және микрорентгенограммалар, рентген анализ қоса (электрондық, оптикалық, фотографиялық, ұқсас, сандық және басқа) алу үшін;
     спектральдық (эмиссиялық, люминесценттік спектроскопия, атомдық-адсорбциялық, рентгеноспектрометрия, инфрақызыл спектрометрия және басқасы) - заттардың элементтік және молекулярлық құрамын анықтау үшін;
     химиялық (контактық-диффузиялық және электрографиялық, түрлі-түсті химиялық реакциялар, хромотографиялық және басқа) - көрінбейтін іздердің топографиялық картинасын алу үшін;
     графикалық (сызбалық суреттер, объектілердің контурларын көшіру, белгілерді графикалық кодтеу) - іздерді құжаттық бекіту, із пайда болудың механизмі мен жағдайын иллюстрациялау;
     3) үлгілеудің әдістері мен тәсілдері:
     зақымдардың, анатомиялық құрылулардың (маскалар) іздерінің бетінен көлемді жабыстырмалар дайындау, объектінің бедерін бекіту мақсатында жара арналарының жабыстырмаларын алу;
     экспериментальды іздерін алу (зақым-іздері) - зақымдау құралының ізтүзуші қасиетін, ізтүзу механизмі мен жағдайын анықтау және үлгілерді алу үшін;
     жағдайлық сараптама кезінде дене зақымы мен тигізу үрдісінің динамикасын экспериментальды үлгілеу;
     4) аналитикалық әдістер:
     салыстырмалы анализ - салыстыру, жылжыту (біріктіру), жағу, объектілердің бейнелеріндегі белгілерді репераждау;
     математикалық анализ - объект немесе үрдіс туралы бастапқы алынған деректер бойынша объектілер мен үрдістердің (мөлшері, жылдамдығы, массасы, бұрышы және басқа) параметрлерін есептеуді орындау;
     статистикалық анализ - объектілер мен үрдістердің біраттас шамалардың көптігін математикалдық жалпылау негізінде параметрлерін анықтау;
     векторлық-графикалық анализ - іздер-зақымдардың пайда болу дәйектілігі мен механизмін, мөлшерін анықтау;
     белгілер мен динамикалық үрдістерді (суреттеу, графикалық және пластикалық қайта құрулар) қайта құру әдістері.

     365. Сот-медициналық сараптау жүргізген кезде рұқсат етілетін әдістер мен зерттеу тәсілдері.
     Сот-медициналық сараптау кезінде қажеттігіне қарай мынадай ақпарат пайдаланылуы мүмкін:
     1) ақпараттық-әдістемелік құжаттардағы;
     2) диссертациялық жұмыстарда, ғылыми мақалаларда, ресми баспаларда жарияланған және басқа материалдарда, мысалы, электрон тасымалдаушыларда (пайдалануға сертификаты бар компьютерлік программаларда), бөлімшелерде мақұлданған және дұрыс әсер беретін ақпарат;
     3) бөлімшелерде жасалған және басқа сараптау мекемелерінде ресми түрде мақұлданған дербес әдістемелер.

40-Тарау. Сараптама жүргізу тәртібі

366. Айғақтық заттарды (үлгілерді) алдын ала қарауды алдағы жұмыстың көлемін, оның зерттеудің белгілі түрін жүргізуге жарамдық дәрежесін анықтау, іріктеу және ұқсастырылатын және ұқсастырылған объектілерді жіктеу, нөмірлеу және таңбалау, сондай-ақ олардың алғашқы қасиетінің сақталуы бойынша шараларды дер кезінде қабылдауды анықтау мақсатында жүзеге асырады.

367. Алдын ала танысу негізінде сарапшы алдағы сараптаудың түрін (трасологиялық, баллистикалық және басқа) анықтайды және оны жүргізудің жоспарын жасайды.

     368. Сараптау объектілерін белгілі бір дәйектілікпен зерттейді, онда:
     1) ұқсастыру үрдісіндегі әр объектінің орнымен (трасологиялық және баллистикалық сараптауда бірінші кезекте ұқсастыру (идентификация) объектілерін зерттейді, яғни ұқсастыру құралдарынан қалған іздерді, ал екінші кезекте тексерілетін объектілерді зерттейді - жорамалданған зақымдау құралын; жеке тұлғаны ұқсастыруға сараптауда және микрологиялық сараптауларда - керісінше алдымен ұқсастыру объектілерін, содан соң барлық салыстырмалы материалдарды зерттейді);
     2) объектілердің алғашқы қасиеттерінің өзгергіштігін зерттейді (алдымен басқа объектілерге қарағанда шіру және басқа үрдістер нәтижесінде ұқсастық белгілері бұранырақ жойылуы мүмкін);
     3) пайда болу механизмі мен жағдайы (бірінші кезекте киімнің материалының сыртқы қабаттарының зақымдалуын зерттейді, содан соң ішкісін, содан соң қабат бойынша жара арнасын зерттейді; іздер-зақымдар бойынша ұқсастыру зерттеуін егер алдын ала олардың пайда болу дәйектілігі анықталған болса, бірінші зақым келтіргендерді анықтайды).

369. Зерттеу әдісін таңдаған кезде сарапшы алдымен сараптаудың осы түрінде қолданылатын барлық әдістерді анықтайды. Содан соң объектілердің сипатына қарай ең жарамды және тиімді әдістерді нақты жағдайда пайдалану үшін таңдап алады және зерттеудің аяғына дейін объектілердің қасиетін барынша көп сақтау қажеттігінен шыға отырып оларды қолдану кезектігін анықтайды.

370. Зерттеуді жүргізудің жалпы тәртібін сараптау түріне байланысты криминалистикалық ұқсастырудың теориясының негізгі ережелерін ескере отырып айқындайды.

     371. Трасологиялық сараптау жүргізген кезде зерттеуді келесі дәйектілікпен жүргізеді:
     1) нақты (зерттелетін) іздерді (ұқсастырғыш объектілерді) бөлек зерттеу, онда құжаттық деректер және материалдарда (жәбірленушінің денесінде және киімінде тікелей зақымдану іздері, бөгде заттардың болуы және оларға енгізілуі болса) қолда бар барлық құралдармен жеке әрбір іздің қасиетін зерттейді, оның пайда болу механизмін айқындайды, ортақ және жеке белгілерін анықтайды және ұқсастыру үшін жарамдылық дәрежесін айқындайды;
     2) нақты іздерді салыстырмалы түрде зерттеу, соның нәтижесінде түрлі іздердегі анықталған әрбір белгілердің қайталануын анықтайды; бір немесе бірнеше ізтүзуші объектілердің онда барын немесе із түзудің біркелкілігін немесе әртүрлілігін нақтылайды және зерттелетін іздер арасындағы байланысты айқындайды;
     3) жорамалданған зақым құралы болған кезде және осы құралмен экспериментальды іздер (үлгілер) алынған жағдайдағы жеке зерттеулер;
     4) нақты іздерді зерттеген кездегі сызба бойынша жүргізілетін экспериментальды іздерді бөлек немесе салыстырмалы зерттеу;
     5) нақты, экспериментальдық іздерді салыстырмалы зерттеу және алынған нәтижелерді бағалау.

372. Салыстырмалы зерттеу үрдісін ортақ белгілерінен жеке белгілеріне қарай дәйекті жүргізеді. Ортақ белгілері бойынша объектілерді салыстырған кезде ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды. Жеке белгілерін салыстыра отырып сәйкестігі мен айырмашылығын анықтайды.

     373. Баллистикалық сараптау жүргізген кезде зерттеуді трасологиялық сараптаудағыдай дәйектілікпен жүргізеді, бірақ мына ерекшеліктерін ескереді:
     1) баллистикалық сараптауда трасологиялыққа қарағанда көп дәрежедегі оқ атумен болған зақымдардың механизмі мен пайда болуын айқындайтын белгілер дербес ұқсастыру маңызына ие болады, себебі олар атыстың қашықтығы, кіріс және шығыс саңылаулар, жара арнасының бағыты мен тереңдігі және басқалар туралы ақпаратпен қатар, оқпен ататын құрал және оқ-дәрінің (кейде жеке) түрі мен ерекшелігін көрсетеді;
     2) зақымның механизмі мен пайда болу жағдайын, оқпен атылатын қарудың түрі мен ерекшелігін (жорамалданған зақым құралы болмаған жағдайда) анықтау үшін болып сараптауға ұсынылған ұқсас құралдар, ал ол болмаған жағдайда арнайы әдебиеттерде жарияланған немесе бұрынырақ жүргізілген сараптау кезіндегі тәжірибеде алынған қарудың топтық баллистикалық деректер салыстырмалы материал болып табылады;
     3) баллистикалық сараптау жүргізген кезде қауіпсіздік техникасының ережесін сақтауға ерекше көңіл бөлінеді, соның ішінде оқпен атылатын қаруды сот-медициналық сараптау алдында оның оқталмағанына көз жеткізу керек, ал тәжірибе жүзіндегі атуды тек кешенді сараптау шеңберінде нысана ретінде арнайы жабдықталған бөлмеде тиісті қауіпсіздік шараларын сақтай отырып және оқпен атылатын қаруды криминалистік зерттеу жөніндегі маманының қатысуымен жүргізіледі.

     374. Жеке тұлғаны ұқсастыру бойынша сараптау жүргізген кезде орындау дәйектілігі мен зерттеу көлемін ұсынылған объектілердің сипаты мен сапалық жинағынан шыға отырып айқындайды:
     1) ұқсастырылатын объектілерді (танылмаған қалдықтар немесе оларға ұқсас объектілер) бөлек анатомиялық-морфологиялық зерттеуді әрбір объектінің биологиялық және ұлпалық қатыстылығын, анатомиялық және түрлік қатыстығын анықтаған кезде күмәнданған жағдайда жүргізеді;
     2) жыныс, нәсіл, жасы мен бойын, ауруларын, зақымдарын, туа болған кемістіктерін және әрбір объектінің басқа ерекшелік белгілерін анықтайды;
     3) салыстырмалы-анатомиялық зерттеулермен бөлек табылған объектілердің шығу тегін анықтайды, олардың адамнан шығу тегі күмән туғызбаған жағдайда белгілерді бөлек зерттеу кезінде айқындалу бойынша бір индивидтен шыққанын анықтайды;
     4) бір индивидтен шығатын ұқсастыратын объектілерді бөлек зерттеу деректерін жиынтық бағалаумен, барлық объектілерді зерттеудің нәтижелерін, патологиялық өзгерістердің белгілерін және даму аномалиясын, сондай-ақ тірі күніндегі сыртқы, ортақ және жеке белгілерін, сөзбен жасалған портретін, тыртықтарын және т.б. есепке ала отырып оның жынысын, жасы мен бойын біржола анықтайды;
     5) іздеу салынған тұлғалардың салыстырмалы материалдарын бөлек зерттеумен ұқсастыру зерттеулері үшін жарамды құжаттық мәліметтерді, суреттерді, рентгенограммаларды және басқа объектілер-үлгілерді (ұқсастыру объектілерін), белгісіз жоғалып кеткеннің белгісін көрсететін, сондай-ақ оның белгілерін зерттеп, қорытады;
     6) ұқсастырылатын және ұқсастыратын объектілерді салыстырмалы зерттеу кезінде алдымен олардың жынысы, нәсілі, жасы, бойы, дене құрылысының ерекшеліктері туралы деректерді салыстыруды жүргізеді, содан соң сөзбен сипатталған портретіндегі белгілер мен дербес ерекшеліктеріндегі белгілерді салыстырады;
     7) беттестіру (фотобіріктіру) әдісімен салыстыру, сырғанау мен реперажды тек аталған белгілерді салыстырудың жақсы нәтижелерін алғаннан кейін ғана орындайды.

375. Сот-медициналық макрологиялық сараптау кезінде ұсынылған объектілерді зерттеу антропологиялық зерттеудегі сияқты объектілерді ұқсастырудан бастайды, содан соң үлгілердің анализі және бірінші мен екіншіні салыстырмалы зерттеу жүреді. Бөлімшеде пайдаланылған әдістердің тізімі мен сезімталдығына байланысты сараптау микрообъектілерді табу және оларды қысқаша сипаттау сатысында аяқталуы мүмкін не затты жіктеу немесе ұқсастыру деңгейіне дейін жеткізілуі мүмкін.

     376. Жағдайларды қайта құру бойынша жүргізу (ситуациялық сараптау) әрдайым тергеу материалын және іс бойынша орындалған сараптауды (сот-медициналық және криминалистикалық) зерттеуден бастайды, содан соң қойылған тапсырмаға байланысты, әдістерін және оларды шешу жолдарын айқындайды.
     Сараптауды орындау кезеңдері болып мыналар табылады:
     1) тергеу және сараптау әрекетімен алынған жағдайлардың динамикасы туралы нақты деректердің анализі;
     2) жағдайдың динамикасы туралы тексерілген болжамның бөлек анализі;
     3) әрбір тексерілетін болжам бойынша бөлек орындалған тәжірибелік зерттеулер;
     4) нақты деректерді анализдеу нәтижесін ескере отырып орындалған тәжірибелік зерттеулер;
     5) алынған салыстыру нәтижелерін бағалаумен тәжірибелік деректерді салыстырмалы зерттеу.

     377. Оқиғаларды қайта құру (ситуациялық сараптау) бойынша сараптау жүргізген кезде мынадай ерекшеліктер ескеріледі:
     1) айыпталушы қылмыстық істің материалдарымен және ондағы бар сараптау деректерімен әлі таныспаған кезде ситуациялық сараптауды жүргізудің алдын ала тергеу кезеңінде ғана мәні бар;
     2) зерттеудің тәжірибелік бөлігі тергеу эксперименті (тәжірибе жүзінде алынған анализді іс материалы бойынша сарапшы жүргізеді) не сараптау эксперименті ретінде жүргізілуі мүмкін;
     3) тәжірибелік зерттеулерді әрбір тексерілетін болжам бойынша бөлек орындайды;
     4) тәжірибе кезінде оқпен атып зақымдау жағдайында оқтың ұшу траекториясы үшін қатты керілген жіңішке арқанды пайдаланады, оның бір ұшы қарудың ауыз кесіндісіне бекітіледі, басқасы жәбірленушінің денесімен жорамалданған түйісу немесе кіріс жарасының аймағымен (жақын қашықтықтан атылған кезде), сондай-ақ лазер немесе геодезистік құралдар (алыс қашықтықтан атылған кезде) бекітіледі;
     5) тергелетін жағдайдың қатысушылары мен статистер зерттеу объектілері болып табылады және эксперимент әдісіне байланысты олардың антропомерикалық белгілері мен дене дамуының ұқсастығы куәландыруға жатады;
     6) тексерілетіндер сарапшының тартылуымен болжамды жағдайға қатысушылар мен статистерге жасайды, ал нақты деректер бойынша жасалған эксперименттер және олардың нәтижелерін салыстыруды тек статистерді тартумен ғана жүргізеді;
     7) жағдайды үлгілеу кезінде алдын ала жәбірленушіні ауыстыратын статистің денесіне денесіндегі бар зақымдарға сәйкес белгілер салады. Бұл белгілер айыпталушыға көрінбейтіндей болуға тиіс (киіммен жабылған және тағы басқалар). Нақты зақымдардың және экспериментальды түрде алынған шартты байланыс іздерінің орнының сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі анықталады;
     8) зерттеудің нақтылығы объектілердің статикасы мен динамикасының заңдылығын көрсететін механиканың негізгі физикалық заңын бірдей қолданумен жеткізіледі;
     9) екі дененің әрекеттесу процесінің графикалық анализінде (объектілер және субъектілер) мынадай физикалық шамалардың планиметриялық құруын пайдаланады: айналым сәтін, иық және күш рычагын және басқаларды. Физикалық шамалардың сандақ көрсеткіштері болған кезде олар динамометрдің, миллисекундомердің, тензометрдің және басқалардың көмегімен алынуы мүмкін. Зерттелінетін болжамды (үрдісті) ситуациялық бағалау есептеу шамаларын ала отырып: күш импульсі, сызықтық жеделдету, соғу энергиясы, қарсылықтың серпімді күші мен басқа параметрлерді математикалық анализбен бекітілуі мүмкін;
     10) нақты деректерімен барлық өңделген болжамдардың нәтижелерін салыстыруды барлық параметр бойынша: локализацмя, жараның ұзындық бағыты, жара каналдарының бағытымен, оқпен атылатын снарядтың ұшу траекториясын, зақым құралының қозғалысы, транспорттың және басқа морфологиялық белгілерін көрсетумен жүргізеді;
     11) ұқсастығы мен айырмашылығын анықтайды, соның ішінде айырмашылығын экспериментті жүргізу жағдайына байланысты оның жүру барысында барлық салыстырмалы параметрлердің толық сәйкес келуіне жету мүмкін емес елеулі (толық сәйкес келмеу) және елеусіз деп бөледі;
     12) жүргізілген салыстырмалы зерттеу негізінде оның толық дәлелдемесін келтіре отырып келтірілген зақымның мүмкіндігі немесе мүмкін еместігі туралы қорытынды жасайды. Оны "Сарапшының қорытындысы" бөлімінде мазмұндайды;
     13) елеулі айырмашылық болса осы жағдайда зақым келтіру мүмкін еместігі туралы қорытынды жасайды. Елеулі айырмашылық болмаған кезде және ұқсастық болғанда зерттелген жағдайда жәбірленушіде зақымның пайда болу мүмкіндігін шығармайды. Бұл жағдайда үзілді-кесілді қорытынды тек жағдайдың басқа ықтимал болжамдарын нақты, сенімді шығарғанда ғана мүмкін болады;
     14) тәжірибелік (экспериментальдық) зерттеу статистермен жағдайдың динамикасын демонстрациялауды талап етпеген жағдайда биоманекен немесе жасанды манекенді пайдаланады не жағдайдың динамикасын графикалық сызбада, математикалық есептеуде, суретті компьютерлік үлгілеу көмегімен репраждау жолымен анализдейді;
     15) тәжірибеге (экспериментке) қатысушылардың барлық әрекетін фото, кино, бейне таспаға түсіру көмегімен бекітеді, зейінді түйіндік кезеңдер мен фазаларға (шабуылдаушының қолындағы зақымдау құралының орналасуы, жәбірленуші мен шабуылдаушының өзара орналасуы, зақымдау құралымен қол қозғалысының траекториясы, жәбірленушінің денесімен зақымдау құралының жанасуы, жағдайға қатысушылардың келесі орын ауыстыруы, көлік оқиғасы, бекітуге тек статистикалық кезең ғана жатпайды, сондай-ақ қозғалыс динамикасының фазасы да жатады);
     16) ситуациялық сараптама экспериментальдық зерттеу үрдісінің барлық кезеңін аша отырып және салыстырмалы анализдің нәтижелерін растай отырып суреттемеленуге (репражымен суреттер, векторлық-графикалық құруларымен сызбалармен) тиіс.

9-Бөлім. Сот-медициналық зертханасында сараптама
(зерттеу) жүргізу үшін мәйіт материалының
үлгісін алу және жолдау тәртібі

     378. Сот-медициналық сарапта мекемесінің зертханасында сараптама зерттеулерін жүргізу үшін үлгіні Қазақстан Республикасының Қылмыстық-іс жүргізу кодексінің 33 тарауындағы ережелердің талабына сәйкес алып, жолдайды.
     Сараптамалық зерттеу үшін мыналар алынады:
     1. Химия-токсикологиялық сараптау (зерттеу) үшін үлгі;
     2. Сот-гистологиялық сараптау (зерттеу) үшін үлгі;
     3. Цитологиялық зерттеу үшін үлгі;
     4. Сот-биологиялық сараптау (зерттеу) үшін үлгі;
     5. Медициналық-қылмыснамалық (физикалық-техникалық) сараптау (зерттеу) үшін үлгі;
     6. Микробиологиялық (вирусологиялық) зерттеу үшін үлгі;
     7. Диатомдық планктонды зерттеу үшін үлгі.

     379. Химия-токсикологиялық сараптама (зерттеу) үшін үлгілер алу кезінде, сарапшы жорамалданған удың мәйіттен алынбауын және мәйітке сырттан түспеуін қадағалауға тиіс. Сондықтан мәйітті жарып көргенге дейін секциялық үстелді, аспаптар мен қолғаптарды мұқият жуу керек. Мәйітті жарып көрген кезде суды және басқа сұйықтарды пайдаланбау керек.
     Мүшелердің бөліктерін құрғақ шыны құтыларға салады. Металл немесе керамикалық ыдыстарды пайдалануға тыйым салынады. Құтыларды қышаның немесе соданың ерітіндісімен жуып, мұқият таза су құбырының суымен жуу керек, содан соң айдалған сумен шайып, кептіргіш шкафта кептіру керек.
     Мүшелерді сумен химиялық заттармен немесе механикалық қоспалармен жууға болмайды.
     Ішкі мүшелерін өңешке, қарынға, ішекке (әр бөлімде 1 метр қашықтықта) олардың ішіндегісінің механикалық араласып кетуін болдырмау үшін қосарлы лигатураны байлағаннан кейін ғана алады.
     Белгісіз умен уланғанына сезіктенген жағдайда, сондай-ақ комбинациялық улануға мыналарды алу қажет:
     1) ішіндегісімен бірге қарын (N 1 құты);
     2) бөлімдерінің көбірек өзгерген бөліктерінен ішіндегісімен бірге бір метрден аш және тоқ ішекті алады (N 2 құты);
     3) бауырдың, өттің және оның ішіндегісінің кем дегенде 1/3 ең толық қанды учаскесін (N 3 құты);
     4) бір бүйректі және барлық зәрді алады (N 4 құты);
     5) мидың 1/3 бөлігін (N 5 құты);
     6) кем дегенде 200 мл қан (N 6 құты);
     7) көкбауырды (N 7 құты);
     8) өкпенің 1/4 ең толық қанды учаскесін (N 8 құты);
     9) қынап немесе жатыр арқылы удың енгізілгеніне сезіктенген жағдайда жатыр мен қынап алынады (N 9 құты);
     10) тері асты немесе бұлшықет іші арқылы енгізуге сезіктенген жағдайда жорамалданған уды енгізген аймақтан тері мен бұлшықет учаскелерін алады (N 10 құты).
     Уланған кезде у мүшелер мен ұлпаларда түрліше таралады. Сондықтан жорамалданған умен улануға байланысты мынадай мәйіт материалдарын алады:
     1) алколоидтармен (апиынмен, морфинмен, стрихнинмен, бруцинмен, атропинмен, кокаинмен, анабазинмен, пахикарпинмен, аконитинмен және басқа) уланғанда - ішіндегісімен қарынды, аш және тоқ ішектерді, ішіндегі өтімен бауырды, бүйректі, көкбауырды алады. Хининмен уланғанына сезіктенген кезде - қосымша жатырды да алады;
     2) барбитураттармен және барбитурат емес қатардағы ұйықтататын дәрілермен уланғанда - бауырды өтпен бірге, бүйректі, ішіндегісімен бірге, қарынды ішіндегісімен бірге аш және тоқ ішекті алады;
     3) гликозидтармен уланғанда - бауырды өтпен бірге, бүйректі, қанды, жүректі, дәрі құйған жерден ұлпаларды алады;
     4) қышқылдармен және күйдіргіш сілтілермен уланғанда - ішіндегісімен бірге қарынды, жұтқыншақты, ауа тамырды, өңешті бауырды, бүйректі, у әсер еткен іздері бар тері бөліктерін алады;
     5) "ұшқыш" улармен уланғанда (нитробензолмен, анилинмен, бензолмен және басқа) ішіндегісімен қарынды, ішіндегісімен аш ішектің жоғарғы бөлігін, қанды (кем дегенде 200 миллилитр), өтпен бірге бауырды, миды, бүйректі алады;
     6) "металлды" улармен уланғанда ішіндегісімен бірге қарынды, ішіндегісімен бірге аш және тоқ ішектерді, бауырды, бүйректі, көкбауырды және қосымша:
     қорғасын қосындыларымен созылмалы улануға сезіктенген кезде - жалпақ сүйек алынады;
     талий қосындыларымен созылмалы улануға сезіктенген кезде - жалпақ сүйек және шаштар алынады;
     күшәла қосындыларымен созылмалы улануға сезіктенген жағдайда - шаштар, тырнақтар және жалпақ сүйектер алынады;
     тетраэтиленқорғасынмен улануға сезіктенген жағдайда - ми мен өкпе алынады;
     7) метил және басқа спирттермен (этил спиртінен басқа) уланғанда - ішіндегісімен бірге қарынды, ішіндегісімен бірге аш ішектерді, миды, қанды, бауырды өтпен бірге, бүйректі алады;
     8) нитраттармен уланғанда - бауырды өтпен бірге, ішіндегісімен бірге қарынды, ішіндегісімен бірге аш және тоқ ішектерді;
     9) көміртегі тотығымен немесе басқа газдармен уланғанда - қан (кем дегенде 200 миллилитр) алады;
     10) психотроптық заттармен (аминазинмен, элениуммен, седуксенмен және басқа) - бауырды, бүйректі, қанды, қарынды, ішіндегісімен бірге аш және тоқ ішектерді алады;
     11) синиль қышқылымен және олардың тұздарымен уланғанда - ішіндегісімен қарынды, ішіндегісімен аш ішектің жоғарғы бөлігін, қанды (кем дегенде 200 мл), өтпен бірге бауырды, бүйректі алады;
     12) фенолдармен, крезолдармен уланғанда - ішіндегісімен қарынды, ішіндегісімен бірге аш және тоқ ішектерді, қанды (кем дегенде 200 мл), өтпен бірге бауырды алады;
     13) формальдегидпен (формалинмен) уланғанда - ішіндегісімен қарынды, ішіндегісімен бірге аш ішекті, бүйректі алады;
     14) фосфорорганикалық және карбаматты пестицидтермен уланғанда бауырды, бүйректі, қарынды, ішекті, қанды алады; тыныс алу арқылы ФОС түскенде қосымша ми мен өкпені алады;
     15) фторидтермен уланғанда - ішіндегісімен қарынды, ішіндегісімен бірге аш ішекті, бауырды өтпен бірге алады;
     16) хлорорганикалық көмірсулар мен хлорорганикалдық пестицидтермен уланғанда - миды, май бездері, ішіндегісімен қарынды, ішіндегісімен бірге аш ішекті, бауырды өтпен бірге бүйрек алады;
     17) этил спиртімен уланғанда - қан мен зәрді 20 миллилитр мөлшерде (тығыны бар ыдыста) алады;
     18) қанды пипеткамен немесе шприцпен қолдың ірі көктамырынан немесе мидың қатты қабықшасының синустарынан алады. Қанды, зәрді немесе мүшелерді жіберу мүмкін болмағанда бұлшықет ұлпасын (1000 грамм жуық) алады.
     Зерттеу үлгілерін (объектілерін) тек жүрек гликозидтерімен, фенотиазиннің туындыларымен, фосфоорганикалық пестицидтермен, алколоидтармен және трицикльді антидепрессаттармен улануға сезіктенген жағдайда ғана консервілейді. Бекіту үшін құтыда деңгейі ішкі мүшелердің бетінде кем дегенде 10 миллиметр спирт-ректификатты пайдаланады. Зерттеу үлгілерімен (объектілерімен) бірге бір мезгілде сол партиядан 250-300 миллилитр мөлшерінде спирттің бақылау сынамасын жібереді.
     Құтыларды шыны тығындармен (ерекшелік ретінде полиэтилен қақпақтарымен) тығыз ауа кірмейтіндей етіп жабады, таза қағазбен орайды, шпагатпен немесе берік жіппен байлайды да мөрді бұзбай ашылмайтындай етіп жабады.
     Әрбір құтыға үлгі нұсқа ретінде бекітілген этикетканы желімдейді де, оған барлық қажетті жазуларды жазады.
     Сүргі салынған зерттелетін үлгі бар (объектілер) құтыны дереу сараптау мекемесінің химиялық-токсикологиялық бөліміне жібереді.
     Үлгілерді (объектілерді) басқа қалаға жіберу үшін құтыларды жәшікке салып, оларды механикалық зақымданудан толық сақтануын қамтамасыз ететіндей етіп орайды. Жәшікке құтылардың нөмірлері мен ішіндегі заттары тізіліп жазылған тізімдемені салады, онда үлгілерді жіберген адам қол қояды. Ол адамда тізімдеменің көшірмесі қалады. Жәшіктің қақпағына "Абайла - әйнек!" деп көрсетеді және сараптау мекемесінің мекен жайы мен жіберушінің мекен жайы көрсетіледі.
     Бір мезгілде мыналарды жолдайды:
     1) мәйітке сот-медициналық сараптау тағайындалғаны туралы қаулының көшірмесін; сот-медициналық эксперттің өлімнің болу жағдайын қысқаша мазмұндамасын және мәйітті зерттеудің негізгі деректері мен диагнозын; өлген адамның аты-жөні мен жасын; уланудың болуы мүмкін жорамалданған уды; сот-медициналық сарапшы-химиктің шешуі тиіс басқа мәселелерді жолдайды;
     2) егер өлген адам ауруханада немесе амбулаторлық емделсе, ауруы жөніндегі құжаттың көшірмесін;
     3) егер объектілер қосымша анализге жіберілетін болса, алғашқы сот-медициналық сараптау қорытындысының көшірмесін жібереді.
     Қабірден қазып алынған мәйітті химиялық-технологиялық сараптауға зерттеген кезде табыттың астындағы топырақ, киімнің тілімдері, тыстары, төсеніштері, табыттың төменгі 500 шаршы сантиметр жуық тақтайлары жіберілуі мүмкін.

     380. Сот-гистологиялық сараптама (зерттеу) үшін үлгілер алу.
     Гистологиялық зерттеу үшін мәйіттің мүшелерінің (ұлпаларының) үлгісін мәйітке сараптау жүргізетін сот-медициналық сарапшы алады. Мүшелердің үлгісін алуды лаборантқа немесе санитарға тапсыруға тыйым салынады.
     Тілімдерді өткір пышақпен кеседі. Ұлпаны езіп жібермес үшін қайшыны пайдалану ұсынылмайды. Тілімнің бетін, әсіресе кілегей және сероз қабықшасын қыруға болмайды. Борпылдақ, тез ыдырайтын ұлпалар мен массаларды (мысалы, жатыр қуысының ішіндегісін) пышақпен пинцетті пайдаланбай алып, дәке қапшығында бекіткіш сұйыққа салады.
     Тілімді 0,5 сантиметр (1 сантиметрден аспайтын) қалыңдықта, ұзындығы мен ені әртүрлі болуы мүмкін, әдетте 1х1,5 немесе 1,5х2 сантиметр, алынған кесінді стандартты жабын әйнегінің астына сыйатындай етіп алады. Тілімдерді дереу бекіткіш сұйыққа салады. Оның ұлпаның ішіне ақырын өтуіне байланысты қалың тілім алуға кеңес берілмейді.
     Мүшелердің тілімдерінің кесінділері олардың анатомиялық құрылысын жақсы көрсететіндей етіп алынуға тиіс. Мысалы, бүйректің тілімінде қыртыс қабаты мен боз қабаты, өкпе қабынуында - орталық және шеткі бөліктері көрсетілуге тиіс. Механикалық және басқа зақымдануларда сау ұлпалардың қасындағы зақымдалу орнынан алу қажет.
     Бір мүшеден алынған тілімдердің мөлшері зақымдардың білінуі мен таралуымен немесе патологиялық үрдіспен, сондай-ақ зерттеу міндеттерімен айқындалады.
     Бір мүшеден немесе ұлпадан бірнеше тілім алған кезде олардың әрқайсысын этикеткамен белгілейді. Тілімдерге әртүрлі пішін беріп, олардың сызбасын түсініктеме бере отырып суретін салған дұрыс. Этикеткалардағы жазуды жәй қарындашпен жазады. Этикетка үшін бекіткіш сұйықтың әсеріне төзімді материал (клеенка, фотоқағаз және басқа) пайдаланылады.
     Кесіп алынған тілімдерді 10-15% формалиннің ерітіндісіне салады. Оны формалиннің концентрленген ерітіндісінен, оның бір бөлігіне судың 9 бөлігін қосып, дайындайды. Параформальдегидтің ақ тұнбасы бар формалинді пайдалануға болмайды. Мұндай жағдайда бастапқы концентрленген ерітіндіні тартқыш шкафқа орналастырады да, тұнба ерігенге дейін қыздырады, содан соң оны пайдалануға болады.
     Формалиннің бейтарап ерітіндісін пайдалану қажет болған кезде былай дайындайды:
     формалин ерітіндісі (37-40%) - 100 миллилитр;
     айдалған су - 900 миллилитр;
     бір орынбасқан натрий фосфаты - 4 грамм;
     сусыз қос натрий фосфаты - 6,5 грамм.
     Бекіткіш сұйықтың көлемі тілімдердің көлемінен кем дегенде 10 рет асып тұруға тиіс. Бұл жағдайда тілімдердің ерітіндіде жабысып қалмауын және құтының түбіне жатып қалмауын қадағалау керек. Қалқып шыққан тіліктерін кеуіп кетпес үшін үстінен мақтамен жабады. Формалинде бекіту бөлме температурасында 1-2 күн жүргізіледі. Бір тәуліктен соң ерітіндіні ауыстырады. Ұзақ бекітудің жөні жоқ.
     Жүйке ұлпасын бекіту үшін бейтарап формалинді пайдаланады. Кейбір арнайы әдістеме үшін (мысалы, Нисслю бойынша бояу) тілімдерді 96% спиртте бекітеді.
     Кепкен ұлпалардың бөлшектерін пакетке жинайды да, бекітілмеген түрінде гистологиялық бөлімге жібереді. Осылай мумияға айналған мәйіттер мен шымтезек илеуі немесе майлы балауыз жағдайындағы мәйіттердің тілімдерін жібереді.
     Гистохимиялық әдістеме үшін материалды өлгеннен кейін 12 сағаттан кешіктірмей, ал мәйітті мұздатқыш камерада сақтаса - 24 сағаттан кейін алу керек. Материалды бекіту белгіленген әдістемеге сәйкес жүргізіледі.
     Бекіткіш сұйықтыққа салынған тілімдерді гистологиялық бөлімге жолдаған кезде бірге жіберілетін құжатта өлген адам жөніндегі мәліметтерден басқа істің жағдайы және мәйітті зерттеудің қысқаша деректері, сот-медициналық сарапшы қандай мүшелердің жіберілетінін, тілімдердің мөлшерін (жалпы және мүшелер бойынша), бекіту әдісі мен сот-гистологиялық зерттеудің міндетін көрсетеді. Мәйітке сот-медициналық сараптау тағайындалғаны туралы қаулының көшірмесі беріледі.
     Мүшелер мен ұлпалардың бекітілген тілімдерінің кесіндіні мәйітке зерттеу жүргізуші сарапшы жасайды. Мұндай мүмкіндік болмаған кезде кесіндіні сот-гистологиялық бөлімінің сарапшысы жүргізеді. Кесіндіден кейін қалған материалды белгі салынған дәке қапшыққа жинайды да, оны тығыз жабылатын формалиннің жаңа ерітіндісі бар ыдысқа салады.
     СПИД-ке сезіктенген жағдайларда гистологиялық зерттеу үшін миды (қыртыс асты ганглийлер аймағынан және мидың ақ затын), жұлынды, өкпені ас-қорыту жолдарының мүшелерін, иммуногенез мүшелерін (кемікті, ашасүйек безін, лимфатүйіндерін, көкбауырды), бауырды, бүйректерді, жүректі, көрсетілген кезде - көз торын, теріні және ауыз қуысының кілегейін, сыртқы жыныс мүшелерінің терісін алады. Тілімдерді кәдімгі бекіткішке салады.

     381. Цитологиялық зерттеу үшін үлгілерді алу.
     Жыныстық тегін мәйіттің бөлшектенген денесінің бөліктерінен, күйіп кеткенінен және басқа анықтау қиын болу салдарынан генетикалық жынысын Х және Ү хроматин бойынша анықтау үшін цитологиялық зерттеулер үшін материалдарды алу жүргізіледі.
     Зерттеу үшін мәйіттің сақталған мүшелерінің (ұлпаларының) түрлі бөліктерінен жұғынды-із таңбалар, сондай-ақ шаш пен тырнақты да алады.
     Жұғынды-із таңбалар дайындаған дұрыс. Ол үшін таза зат шынысын мүшенің кескен бетіне немесе ұлпаға басып, содан соң бөлме температурасында кептіреді де, 10 минөт метил спиртінде, ол болмаған жағдайда этил спиртінде бекітеді. Әр мүшеден 4 жұғынды-із таңбалар дайындайды.
     Жұғынды-із таңбалар дайындауға арналған зат шынысын алдын ала 6-8 сағат хромпикпен өңдейді, ағын сумен жуады да, Никифоров қоспасында (96% спирттің 1 бөлігі және этил эфирінің 1 бөлігі) сақтайды. Пайдаланар алдында мұқият сүртеді.
     Жұғынды-із таңбалар дайындау мүмкін болмаған жағдайда әр мүшеден 1,5х1,5х1 сантиметр мөлшерде кем дегенде 3-4 тілімнен алады. Тілімдерді алғаннан кейінгі алғашқы тәулікте зертханаға беру қажет. Егер мұндай мүмкіндік болмаса, оларды зертханаға бергенге дейін тоңазытқышта 36 сақтау сағаттан аспау керек. Тілімдерді 8% бейтарап формалин ерітіндісінде бекітуге болады. Мәйіттің жоғарғы температура әсеріне ұшыраған немесе елеулі кепкен (мысалы мумияға айналған) ұлпаларын бекітпейді.
     X және Ү хроматинге зерттеу үшін ұйыған немесе қан қабыршағын, сондай-ақ киімдегі қан дақтары жіберілуі мүмкін. Ұйыған қан мен қан қабыршағын жеке таңбаланған пробиркаларға салып, тығынмен бекітеді де, сүргі салады. Қанның дағы бар киімді белгіленген тәртіпте зерттеуге жібереді.
     Ұйыған қан болған кезде жұғындылар дайындауға болады. Қан тамшысын майсыздандырылған зат шынысының бір шетіне жағады да, тез біркелкі қозғалыспен басқа зат шынысының шетімен зат шынысының үстінен 45 (бұрышпен жұғынды дайындайды. Бөлме температурасында ауада кептіргеннен кейін жұғындыларды 10 минөттей метил немесе 96% этил спиртімен бекітеді, жұптап салады (жұғындылардың беті ішке қараған) да, ақ таза қағазға орайды. Содан соң оларды таңбаланған пакетке салып бекітіп, сүргі салады.
     Шаштарды саусақпен жұлу арқылы алады. Кем дегенде 10 шашты қынаптық қабықшасымен бірге алады. Оларды таңбаланған қағаз пакетке салады да жіппен тігеді, жіптің ұшын оған бекітілген картонға мөрмен сүргі салады.
     Тырнақ тақташаларын қолдың 2-3 саусағынан немесе аяғынан өсінді бөлігімен бірге алады да оны жұмсақ ұлпадан тазартады. Жеке таңбаланған қағаз пакетке салады да, желімдеп, сүргі салады.
     Сүт бездерінің бөліндісінің морфологиялық құрамын зерттеу үшін оның бір тамшысын таза зат шынысына жағады да, жұғынды дайындайды, оны бөлме температурасында ауада кептіріп, метил спиртімен (30 тармақты қараңыз) 5-10 минут бекітеді.
     Кісі өлтірген кезде және жыныстық қылмыстарда немесе оған сезіктенген жағдайда қайшымен қолдың әрбір саусағынан тырнақ тақташасының бос шетінен кесіп алады және ағаш күрек-таяқшаларының өткір ұшымен қырып алынатын тырнақ астындағы заттарымен әрбір саусақ үшін жеке таңбаланған қағаз немесе калька пакетіне салады. Барлық дайындалған пакеттерді ортақ пакетке салып, қол қояды да, сүргі салады.
     Сараптау мекемесіне үлгілерді жіберу тәртібі 23 тармақта мазмұндалды.

     382. Сот-биологиялық сараптама (зерттеу) үшін үлгілерді алу.
     Мәйітті зерттеген кезде үлгі ретінде қанды, шашты, өтті (зәрді) және қынап жасушаларын алады.
     Қанды сот-биологиялық бөлімге сұйық күйінде және стерильденген дәкедегі дақ күйінде жібереді. Тасымалдау кезіндегі елеулі қиындықтарда тек бинттегі ғана үлгіні алуға рұқсат етіледі:
     1) жүрек қуысынан немесе ірі қан тамырларынан стерильденген пипеткамен немесе шприцпен 3-5 миллилитр мөлшерінде қан алады да, таза пробиркаға (флаконға) құйып, тезеңке немесе ағаш тығынмен жабады. Пробиркаға алынған үлгінің атауы, өлген адамның аты-жөні, мәйіттің тіркелген нөмірі, сарапшының фамилиясы мен мәйітті зерттеген күні жазылған этикетканы жапсырады. Пробиркаға сүргі салынады;
     2) стерильденген бинтті (дәкені) 5-6 қабаттайды да, пипеткадан немесе шприцтен 5-6 сантиметр диаметрдегі бөлікке қан сіңіреді. Бинтті таза қағаз бетінде бөлме температурасында кез келген мәйітхананың секциялық зал мен мәйітсақтағыштан басқа таза бөлмесінде кептіреді. Кептірілетін үлгілерді жылытқыш аспаптардың қасына орналастыруға болмайды және тікелей күн сәулесінің әсері мен ластануға ұшыратуға болмайды. Кептірілген үлгі мен қан дағын алу үшін пайдаланған таза бинттің бөлігін жеке пакеттерге салып, таңбалайды да, желімдеп, сүргі салады;
     3) қан үлгісін алу мүмкін болмаған жағдайда (мәйіт қаңқаға айналған, шіріп өзгерген, мумияға айналған және тағы басқалар) 1х1х0,5 сантиметр мөлшердегі жұмсақ ұлпа тілімдерін, тырнақтарды, шашты, сүйектерді алады. Жұмсақ ұлпа тілімдерін шіру өзгерістеріне аз ұшыраған тереңірек жатқан аймақтарынан алады.
     Жұмсақ ұлпа тілімдерін таза әйнек ыдысқа салады да, тығынмен жауып, таңбалайды және сүргі салады. Зертханаға жібергенге дейін тілімдерді тоңазытқышта сақтайды. Ұзақ уақыт тасымалдау қажет болған жағдайда тілімдерді бөлме температурасында кептіреді немесе 5-10 % формалин ерітіндісінде бекітеді. Формалиннің үлгісін зертханаға тексеру үшін жібереді.
     Шашты ұяшығымен және қынаптық қабықшасымен бірге алады.
     Тырнақтарды әр қолдың екі саусағынан өсіргіш қабатымен бірге алады.
     Қаңқаға айналған мәйітті зерттеген кезде кемік заты бар сүйектің 2-3 бөлігін алады.
     Шаштың үлгілерін істің жағдайы мен зерттеудің міндетіне байланысты дененің әртүрлі аймағынан алады:
     1) өлген адамның жеке басын анықтау үшін және бас аймағында зақым болған жағдайда шашты маңдайдан, екі самайдан, төбе мен шүйдеден, сондай-ақ зақымдалу аймағынан алады. Ол үшін саусақпен әрбір аталған аймақтардан 15-20 шаштан қынаптық қабықшасымен және ұяшығымен бірге жұлып алады. Осыған ұқсас әдіспен қажет болған жағдайда дененің басқа аймақтарынан да шаштың үлгілерін алады. Шаштарды жеке алдын ала таңбаланған пакетке салып, оны ортақ пакетке салады. Оны желімдейді де жіппен тігеді және жіптің ұшына картонды бекітіп, сүргі салады;
     2) жыныстық қылмыстарда немесе оған сезіктенген жағдайда қосымша қасағадан да түк алады.
     Бөліп шығару санатында өлгеннен кейін зерттеу үшін өт алады, ол болмаған жағдайда - зәрді немесе перикардиальдық сұйықты алады. Ол үшін өт қабын, перикард немесе қуықты алдымен таза ылғал дәкемен, содан соң құрғақ дәкемен сүртіп, қабырғасын таза құрғақ пышақпен (скальпелмен) жарады. Шприцпен 3-5 миллилитр өтті, зәрді немесе перикардиальды сұйықтықты алады да, оны таза пробиркаға құяды, тығынмен жауып, таңбалайды да, сүргі салады.
     Ұзақ тасымалдаған кезде өтті (зәрді, перикардиальды сұйықтықты) таза дәкеге төгеді де кептіреді.
     Қынап ішіндегісінің үлгісін жыныстық қылмыстарда немесе оған сезіктенген кезде алады. Дәке тампонмен қынап күмбезінің ішіндегісін алып, біркелкі жұқа қабатпен 5-6 таза зат шынысына жағады. Тампон мен шыныны бөлме температурасында кептіреді де, содан соң шыныны жұптап жұғындыны бір-біріне қаратып, зат шыныларының арасына сіріңкені немесе басқа тығыз төсемді қойып, таза ақ қағазға орайды да, тампонмен бірге таңбаланған пакетке салып, сүргі салады. Бір мезгілде жеке пакетте тампонды тексеру үшін жібереді.
     Осылай етіп тік ішектің ішіндегісінің тампонын зерттеуге дайындап, жібереді.

     383. Қылмыстық-медициналық (физикалық-техникалық) сараптама (зерттеу) үшін үлгілер алу.
     Сараптау мекемесінің медициналық-қылмыснамалық (физикалық-техникалық) бөліміне зерттеуге киімді, мүшелерді мәйіттің ұлпаларын, жорамал зақымдау құралын жібереді.
     Зерттеу үшін үлгілерді алуды сот-медициналық сарапшы жүргізеді. Үлгілерді алуды лаборантқа немесе санитарға тапсыруға тыйым салынады.
     Зақымданған немесе ластанған ізі бар киімді жіберер алдында ауада бөлме температурасында кептіреді де, содан соң әрбір затты жеке таза қағазға орап, таңбалайды.
     Тері тұйық немесе өткір құралмен (соның ішінде) зақымданғанын зерттеу үшін зақымданған аймақтан және зақымданбаған терінің айналасынан кем дегенде 2 сантиметр тері препаратын алады. Жарақат каналы болған жағдайда каналдың бойы бойынша теріасты майлы клетчаткамен және басқа ұлпалармен бірге тері препаратын тіледі:
     1) зақымның дененің көлденең осіне қатысты орналасуын белгілеу үшін теріні трапеция түрінде тіледі, оның жіңішке жағы мәйіттің басына қарай бағытталуға тиіс. Мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда препараттың жоғарғы шетін жіппен тігеді;
     2) алынған тері препаратын калькадан немесе ақ қағаздан дайындалған таңбаланған пакетке салады, сүргі салады да дереу физикалық-техникалық бөлімге беріп жібереді. Ұзақ уақыт тасымалдаған жағдайда тері препаратын алдын ала ауада бөлме температурасында кептіреді.
     Терінің зақымданған аймағында бөгде қосындыларды (металл іздерін, жақыннан атылу факторларын және тағы басқалар) терінің препаратын тіледі де, мұқият оны теріасты май клетчаткасынан тазартады. Беті зақымдалмаған таза хромдалған пышақты немесе қайшыны пайдаланады. Тазартылған тері препаратын белгіленген тәртіпте физикалық-техникалық бөлімге беріп жібереді, мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда оны алдын ала ауада бөлме температурасында кептіреді. Осыған ұқсас жолмен дененің симметриялы аймағынан немесе зақымдалу аймағынан тыс тері препаратын тексеру ретінде тіліп алады.
     Сүйек зақымы болған жағдайда зақымданған бөлігін зақымданған шетінен 2-3 сантиметр жылжи отыра, арамен кесіп алады; оны абайлап хромдалған пышақпен жұмсақ ұлпадан тазартады да, ауада бөлме температурасында кептіреді. Объектіні калькадан немесе ақ қағаздан жасалған таңбаланған пакетке салып, сүргі салады.
     Зақымданған шеміршекті зақымданған шетінен 2-3 сантиметр жылжи отыра жонып тастайды да, абайлап хромдалған аспаптармен жұмсақ ұлпадан тазартады. Объектілердің ұшына жақтарын және қима жазықтығының белгісімен биркаларды бекітеді. Зақымдарды эксперименталдық қайта жаңғырту үшін дененің қарама-қарсы жағынан ұзындығы кем дегенде 3-5 сантиметр шеміршектің соған ұқсас бөлігі алынады. Объектілерді бөлек ақ қағаздан немесе калькадан жасалған таңбаланған пакетке салады да, оларды полиэтилен пакетіне орайды.
     Қаңқаға айналған немесе күйіп кеткен мәйіттердің сүйек қалдықтарын зерттеуге жіберу үшін қағазға орайды да фанер немесе картон жәшікке салып, таңбалап, сүргі салады.
     Спектрографиялық зерттеу үшін түрлі мүшелер (ұлпалар) мынадай мақсаттарда алынуы мүмкін:
     1) терінің, сүйектің, шеміршектің және басқа ұлпалардың зақымданған аймақтарында металдар мен бөгде қосындылардың болуын және жиналуын анықтау үшін;
     2) адамның мүшелерінде, ұлпаларында, сұйықтықтарында улануға сезіктенген жағдайда жеке металдардың артық мөлшерін (күміс, қорғасын, хром, марганец, мырыш, мыс, барий, талий, сурьма, кадьмий, стронций және тағы басқалар) анықтау үшін алады. Бауырдың, бүйректің тілімдерін (қыртыс қабаты мен боз қабатын) және қан алады. Кәсіби (ұзақ) улануға сезіктенген жағдайда одан басқа сүйектің бөліктерін (жамбас сүйегінің метафизарлық бөлігін және қабырғаның сүйекті бөлігін) алады;
     3) сүйек қалдықтарының түрлерін, құрамы әртүрлі күлдегі сүйек заттарының барын анықтау (алайда, бұл міндетті орындау тек зертханада адамның және кейбір жануарлардың сүйек ұлпаларының бақылау үлгілерінің жинағы болған жағдайда ғана шешуге болады) анықтау үшін;
     4) адамның ішкі мүшелерінде, ұлпаларында, сұйықтықтарында және бөлінділерінде әртүрлі сырттан енгізілген органикалық текті улы заттардың, соның ішінде күшті әсер ететін дәрілік заттарды анықтау үшін; мәйіттің денесінің зақымдалған аймағында жанғыш және лакбояу заттарының іздерін анықтау үшін (зертханада ИК-спектрография болған жағдайда).
     Биологиялық тектес объектілерде макро және микрэлементтерді спектральдық талдау көмегімен анықтау үшін 5-10 грамм мөлшерде өлшем керек. Үлгілерді алуды таза жуылған, хромдалған жабыны зақымдалмаған, алдын ала этил спиртімен өңделген медициналық аспаптармен жүргізеді:
     1) алынған объектілерді бөлек алдын ала айдалған сумен, этил спиртімен жуылған және кептірілген Петри ыдысына немесе фарфор тигльдерге салады. Алынған объектілер салынған Петри ыдысын (тигльдерді) 56-60 ^оС-та термостатта кептіреді. Кептіргеннен кейін әр объектіні бөлек калькадан немесе таза ақ қағаздан жасалған пакетке салып, барлық пакеттерді таңбалайды;
     2) үлгілерді сақтау үшін бекіткіш немесе консервілейтін заттарды пайдалануға болмайды. Мүмкіндік болмаған жағдайда шыны ыдыста 96% этил спиртінде оларды бекіткеннен кейін кептіруге болады. Бұл жағдайда спирттің үлгісін тексеру үшін қосымша жібереді;
     3) мәйітті немесе оның бөліктерін өртеп жіберген жағдайда күлдің сынамасын алады. Ағаш немесе пластмасса күрекпен жаққан орнынан бірдей бөлікте әрқайсысы 50 грамм салмақта кем дегенде 4 сынама алынады. Сынамаларды жеке пакеттерге салып, таңбалайды. Мәйітті өртеп жіберген кезде пайдаланылған отынның кем дегенде 100 грамм үлгісін алған дұрыс.
     Спектрофграфиялық зерттеулер жүргізген кезде бақылау үлгілерінің болуы міндетті шарт болып табылады. Бақылау үшін қажетті талаптарды сақтай отырып (5.10. тармағын қараңыз) сол ұлпаның (мүшенің) тілігін тек зақымдау құралы тимеген дененің қарама-қарсы жағынан зақымдану және соған ұқсас аймағының шетінен біраз қашығырақ алады.
     Объектілер салынған жолдаманы орау үшін фанер немесе картон қораптарды пайдалануға болады. Химиялық реактивтерден, фотоматериалдардан, металл заттардан және тағы басқалардан босаған ыдыстарды пайдалануға қатаң тыйым салынады. Жолдаманы механикалық зақымданудан сақтаумен қамтамасыз етілетіндей етіп орайды.
     Сараптау мекемесінің физикалық-техникалық бөлімінде зерттеу жүргізу үшін тиісті объектілерді, соның ішінде бақылау үлгілерін жібереді. Бір мезгілде олармен бірге мына құжаттарды жібереді:
     1) тергеу жүргізген тергеушінің, прокурордың қаулысының көшірмесін, соттың айқындау көшірмесін; сот-медициналық сарапшының істің жағдайы, өлімнің болуы мен мәйітті зерттеудің негізгі деректерін; физикалық-техникалық бөлімде және спектральді зертханада сарапшының шешуіне жататын мәселелер жазылған қысқаша мазмұндамасы жіберіледі.

     384. Микробиологиялық (вирусологиялық) зерттеулер үшін үлгілерді алу.
     Микробиологиялық (вирусологиялық) зерттеулер жұқпалы аурулардан немесе бактериологиялық тамақтан уланудан өлуіне сезіктенген жағдайда жүргізіледі.
     Зерттеу үшін үлгілерді алу өлгеннен кейін алғашқы 24 сағатта жүргізілуге тиіс. Дұрыс нәтижелерді алу ықтималдығы кеш мерзімде төмендейді.
     Материалдарды алуды санэпидемстанцияның бактериологиялық зертханасының маманы жүргізеді, тек ол болмаған жағдайда ғана сот-медициналық сарапшы жүргізеді.
     Алу үшін стерильденген аспаптар, зат шынысы мен ыдыс пайдаланылады. Осы мақсатта оларды спиртпен жуып, күйдіреді.
     Зерттеуге арналған объектілер аурудың клиникалық симптомы мен мәйітті жарып қарағандағы табылған морфологиялық өзгерістерге негізделген жорамалданған диагнозға байланысты алынады.
     Мәйіттің миын алғанға дейін жүректен қан алады. Дененің алдыңғы жағынан орташа тілім және бұлшықеттері қиындысын жүргізгеннен кейін спиртке батырылған дәкемен кеудені сүртеді де, қыздырылған шпателмен күйдіреді. Төстікті және перикардты тіледі. Шпательмен оң жақ қарыншаның алдыңғы бетін күйдіреді де, оның қуысына стерильді пипетка мен шприц инесін енгізеді. Кем дегенде 5-10 миллилитр қан алады. Егер жүрек қуысында қан ұйып қалса немесе болмаса, оны осы ережелерді сақтай отырып қуыс, жамбас немесе мойын көктамыры қуысынан алады.
     Ішкі мүшелердің тілімдерін алуды қыздырылған шпательмен олардың беткі қабатын күйдіргеннен кейін жүргізеді:
     1) өкпенің, бауырдың, мидың және басқа мүшелердің тілімдерін 1х1х2 сантиметр мөлшерде кеседі. Өкпенің кесектерін тамыртүбі аймағынан және әрбір бөліктің ортасынан (гипостатикалық бөлігінен тілім алудың керегі жоқ) алады. Бауырдың кесектерін әрбір бөлігінен алады. Өт қабын лигатура салғаннан кейін ішіндегісімен толық алады;
     2) ішектің ішіндегісін зерттеу үшін оларға алдын ала қосарлы лигатура салып, олардың арасын қиятын ұзындығы 15-20 сантиметр аш ішектің 2-3 кесіндісін алады;
     3) ми тілімдерін ми сауытынан алғанға дейін кесіп алу керек. Ол үшін қатты ми қабығын, содан соң оны қиып алған соң ми бетін күйдіреді.
     Мүшелердің жұғындылары мен із таңбаларын дайындайды. Тыныс алу жолдарының (жұтқыншақтың артқы қабырғасынан, көмекейден, кеңірдектен, ауа тамырдан) ішіндегілерінен жұғынды жасайды, олардың кілегей қабықшасынан және патологиялық процеске сезіктенген орындардан өкпе тілмелерінің бетінен із таңба алады. Ортаңғы құлақ қуысындағыларынан да жұғынды дайындайды. Жұғындылар мен ізтаңбаларды қыздыра отырып бекітеді немесе ауада бөлме температурасында кептіреді, ластанудан және шыбындардан қорғай отырып желдеткіштің астында кептірген дұрыс.
     Алынған материалды стерильденген құтыларға немесе пробиркаларға салады. Оларды тығынмен жауып, таңбалайды да, мұқият орайды. Бекіткіш сұйықтық ретінде 35% стерильді глицериннің судағы ерітіндісі (ішектің ілмегін бекітпейді, тоңазытқышта сақтайды) пайдаланылуы мүмкін. Материалды бактериологиялық зертханаға жіберген кезде шыны ыдысты сындырып алмас үшін сақтық шараларын жасайды.
     Ерекше қауіпті инфекцияға (ООИ) сезіктенген жағдайда материалды аса мұқият орайды. Шыны ыдысты металл пеналға салып, сүргі салады да арнайы бөлінген көлікпен ООИ зертханасына апарады.
     Түрлі жұқпалы ауруларда зерттеу үшін мынадай объектілерді алу керек:
     1) актиномикоз, бластомикоздар және басқа диссеминирленген микоздар - зақымдалудың сипатына байланысты ірің, зақымдалған аймақтан ұлпа тілімдерін, өкпе және басқа мүшелерін алады;
     2) құтыру - миды (сопақша ми, аммон мүйізшесі);
     3) бруцеллез - қан, зәр, ішкі мүшелер (әсіресе бауыр, көк бауыр), қақырық, ірің, зақымданған ұлпалар мен мүшелер экссудаттары; әйелдерден қосымша сүт бездерін алады;
     4) іш сүзек, қылау - жүректен қан алады, өт, бауыр, көкбауыр, өкпе, бүйрек ми, ішектің лимфа түйіндері, тоқ және аш ішектің ішіндегісі алынады;
     5) қайтарма сүзек, безгек, лептоспира - қан, ішкі мүшелер (әсіресе, көкбауыр, бауыр, ми), жұлын, зәр (лептоспирозда) алады;
     6) газ гангренасы - жара аймағының және зақымдалған ұлпалар мен мүшелердің ұлпалары, соқыр ішек, перитонеальдық сұйықтық, жатыр мойнының секреті, өкпе, қан (клиникалық пайда болуына байланысты), сондай-ақ табылған жағдайда бөгде денелар (зақымдау құралының, киімнің кесектері);
     7) кәдімгі герпес - ми, бауыр;
     8) гонококка жұғуы - үрпінің бөліндісі, қынап, жатыр мойны, тік ішек, қуықасты безі, буындардың, қабынған қосалқылар мен ішперденің экссудаттары;
     9) тұмау - кеңірдектің тілімдері, аңқаның бөлінділері, кеңірдектің кілегей қабықшасынан қырынды, қан;
     10) қантышқақ - тоқ ішектің төменгі бөлімінің ішіндегісі, қан, зәр, мезентеральды бездер, бауыр, көкбауыр;
     11) күл, Венсан баспасы - кілегейлі қабықтың зақымданған бөлігінен пленка мен бөлінді (жұтқыншақтан, мұрыннан, жыныс мүшелерінен, көзден), тері, қан;
     12) көкжөтел - өкпе, аңқа кілегейі;
     13) лейшманиоз (ішкі) - сүйек кемігі, көкбауыр, бауыр, қан;
     14) листериоз - ми, бауыр, көкбауыр;
     15) менингококк инфекциясы - жұлын сұйықтығы, ми қабықшасы, қан, жұтқыншақ кілегейі, ұлпа сұйықтығы, ірің;
     16) орнитоз - өкпенің қабынған жерлерінен тілімдер, көкбауыр, сіріқауыз қуысынан экссудат;
     17) шешек - бөртпе, қабыршақ, қабықша элементтері бар тері мен кілегей қабықшаның тілімдері, жүректен қан, бауыр;
     18) пневмококка инфекциясы, Фридлендердің капсулалы бактериясы инфекциясы, Афанасьев-Пфейфер гемофилдер инфекциясы - өкпе, аңқа кілегейі, қақырық, қан, ірің, зәр, жұлын сұйықтығы, сіріқауыз және басқа экссудаттар;
     19) полиомиелит ми (әсіресе, сопақша және жұлын), қан, аңқа бөліндісі, аш және тоқ ішек ішіндегісі;
     20) сары қолқа - жараға айналған бөлімдерден тері мен кілегейлі қабықша тілімдері, лимфа түйіндері, іріңдеген аймақтардан бұлшықет ұлпасының тілімдері, ішкі мүшелер, қан;
     21) күйдіргі - тері мен басқа ұлпалардың зақымданған бөлігі, лимфа түйіндері, қан, экссудаттар, ішкі мүшелер, жұлын сұйықтығы, сүйек кемігі;
     22) мерез - кілегей қабықшаның бөлінділері, зақымдану аймағындағы ұлпа тілімдері, ішкі мүшелер, қан, жұлын сұйықтығы;
     23) стафилококка, стрептококка инфекциялары, көкіріңді таяқша инфекциясы - ірің, экссудат, қан, зақымдалған мүшелер мен ұлпалардың бөліктері, жұтқыншақтың кілегей қабықшасынан қырнамалар, регионарлы лимфа түйіндері;
     24) сіреспе - ірің, зақымданған аймақтан ұлпа тілімдері, ескі тыртықтар, қан, бауыр, көкбауыр, зақымдау құралының кесектері түріндегі бөгде заттар және тағы басқалар;
     25) бөртпе сүзек - қан, ішкі мүшелер, бөртпе элементтері бар тері тілімі;
     26) мына бактериялар тудырған токсикоинфекциялар:
     ішек таяқшасымен - аш ішектің ішіндегісі, жүректен қан, бауыр, көкбауыр, өкпе, бүйрек, ішектің лимфа түйіндері;
     сальмонелламен - паренхимотозды мүшелер, жүректен қан, қарын мен ішектің ішіндегісі, ішектің лимфа түйіндері;
     протеймен - аш және тоқ ішек ішіндегісі;
     стафилококкпен - аш және тоқ ішек ішіндегісі;
     cl.perfіngens - аш ішектің ішіндегісі (200-300 миллилитр), перитонеальды сұйықтық, ішек және шажырақайдың лимфа түйіні, жүректен қан, бауыр;
     cl.botulіnum - бауыр, аш ішектің кесіндісі, ішіндегісімен бірге қарын, ми, қан;
     токсоплазмоз - ми, бауыр, көкбауыр, өкпе, лимфа түйіні;
     27) туберкулез - қақырық, көмейден жұғынды, өкпе және басқа ішкі мүшелерден тілімдер (зақымдану сипатына байланысты), зәр, жұлын сұйықтығы;
     28) тырысқақ - аш ішектің 10-15 сантиметр ұзындықтағы үш кесіндісі, өт қабы, регионарлы лимфа түйіндері, бауыр, көк бауыр;
     29) оба, туляремия - лимфа түйіндері (бубондар), қан, ішкі мүшелер (әсіресе, өкпе, көкбауыр, бауыр), жұтқыншақ кілегейі, жұлын сұйықтығы, сүйек кемігі;
     30) энцефалиттер - ми, жұлын сұйықтығы, қан, шеткі жүйкелер, ішкі мүшелер;
     31) СПИД - жүрек қуысынан қан.

385. Диатомды планктонды зерттеу үшін үлгілер алу.
Лигатура салынған жарылмаған бүйректі; 10-15 сантиметр ұзындықтағы жамбас және иық сүйектерінің бөліктерін алады. Объектілерді таза бекіткіш сұйықсыз шыны құтыларға салады. Суды пайдалануға тыйым салады.

10-Бөлім. Сот-медициналық сараптама
комиссиясының жұмысының тәртібі

386. Сот-медициналық сараптама комиссиясымен тергеу материалдары және сот істері бойынша күрделі сараптама, медицина қызметкерлерінің кәсіби міндеттерін дұрыс орындамағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылғаны жөніндегі істер бойынша сараптама және қайта сараптама жүргізіледі.

387. Сот-медициналық сараптама комиссияның төрағасы болып, сот-медициналық сараптама мекемесінің басшысы, ол жоқ кезде сараптама жұмысы жөніндегі орынбасар немесе сараптама бөлімшелерінің белгіленген меңгерушілерінің біреуі сайланады.

388. Сот-медициналық сараптама комиссиясы үштен кем емес сарапшыдан құралуы керек сараптама комиссиясының құрамы, сот медициналық сарапатаманы белгіленген тұлғамен (органмен) анықталады және сараптаманы тағайындау туралы қаулыда көрсетіледі. Егер қаулыда нақты бір сарапшылар көрсетілмеген жағдайда сарапшыларды сот сараптама органының басшысы белгілейді және де сараптаманы тағайындаған тұлғаны хабардар етеді, қажеттілік туғанда сараптама комиссия құрамына зертханалық бөлімдердің сот-медициналық сарапшылары тартылады.

389. Комиссия мүшесіне өте білікті сот-медициналық сарапшылар және ірі ғылыми-практикалық жұмыс тәжірибесі бар, медицина тәртібіне тиісті мамандар тағайындалуы тиіс. Комиссия құрамына сот-сараптама органының қызметкері емес маман тарту қажеттілігі туғанда, мекеме басшысы сараптаманы тағайындаған тұлғаға сараптама комиссиясының мүшесі ретінде емдеу-профилактикалық және жоғарғы оқу орындарының мамандарын тарту жөнінде жазбаша ұсыныс жасайды.

390. Сот-медициналық сараптама комиссиясы сараптаманы тек сот және тергеу органдарынан іске қажетті барлық материалдарды, сонымен қатар медициналық және басқа құжаттардың түпнұсқасын алған кезде жүргізеді (сараптама құжаттардың түпнұсқасы болмаған жағдайда, құжаттардың көшірмесінің негізінде жүргізіледі).
Медицина қызметкерлерінің кәсіби міндеттерін дұрыс орындамағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылғаны жөніндегі сараптама жасау кезінде, істе (жағдайды анықтау және комиссия құру) клиника-анатомиялық және клиникалық конференциялар хаттамасының көшірмелері және денсаулық сақтау органының комиссиясының актілерінің көшірмесі, сондай-ақ жауапқа тартылған дәрігерлердің жасы, стажы, мамандық түрі және т.б. көрсетілген мінездемесі болуы керек.

391. Сот-медициналық сараптама комиссиясы, кәсіби міндеттерін дұрыс орындамағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылған медицина қызметкерінен жеке түсініктеме алу үшін шақыртылуы туралы сараптаманы тағайындаған тұлғаға (органға) талап қоюға құқылы.

392. Қажет жағдайда сараптама жүргізу үшін сараптама комиссиясының мүшелерінің ұсынуымен тірі тұлғалар стационарға орналастырылуы мүмкін, ол туралы сараптаманы тағайындаған тұлға (орган) Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жайлы кодексінің 247 бабына сәйкес тиісті қаулы шығаруы керек.

393. Барлық медициналық мекемелер және медицина мамандары сот-медицина сараптама комиссиясының жұмыстарына көмектесуге тиіс.

     394. Комиссия төрағасы комиссия жұмыстарына жауапкершілікті, ол міндетті:
     1) істің материалдарын зерттеуге;
     2) егер сараптама жүргізу және оның мәжіліс уақыты туралы қаулыда алдын ала қаралмаған болса, комиссия құрамын анықтауға;
     3) комиссияны басқаруға және оның жұмысына қатысуға.

     395. Сараптама комиссиясының мүшелері:
     1) төрағаның тапсырмасын орындауға;
     2) материалдарды комиссия мәжілісіне дайындауға;
     3) істің материалдармен өз уақытында танысуға;
     4) комиссия жұмысына қатысуға;
     5) төрағамен бірге "қорытынды" жасауға және оларды дұрыс ресімдеуге;
     6) сот-медицина мекемесінің кеңсе қызметіне қорытындыны және тиістілігіне қарай келіп түскен материалдарды өткізуге міндетті.

396. Істің материалдарымен танысқаннан кейін, комиссия төрағасы сот-медицина сарапшыларының біреуін, істер бойынша баяндаушы қылып тағайындайды және де осы іс материалдарын және ұсынылған басқа да медициналық құжаттарды мазмұндауды тапсырады. Осы сот-медицина сарапшысы "жұмыс туралы баяндаушы" аталып, комиссия құрамына кіргізіледі.

397. Комиссияның әр мүшесі істің материалдарын өзі зерттеуге міндетті.

398. Сот-медициналық сараптама комиссия "қорытындысының нөмірі (реттік нөмірі)" болуы керек. Нөмір әр жылдың қаңтар айынан басталады.

399. Сот-медициналық сараптама комиссиясының "қорытындысы" үш бөлімнен тұрады: "Енгізу", "Зерттеу бөлімі", "Қорытынды түйіні".
Зерттеу бөлімі қорытындының құрылымдық бөлігіне жатады енгізуден кейін кіргізіледі.

     400. Енгізуде көрсетіледі:
     1) сараптаманы жүргізу жылы, айы және күні;
     2) комиссия атауы және комиссия төрағасымен мүшелерінің аты-жөні, қызметі, мамандық бойынша жұмыс стажы, оқу дәрежесі, оқу атағы, сонымен қатар іс туралы баяндаушысы және хатшысы көрсетілген комиссия құрамы;
     3) сараптама жүргізу орны;
     4) сараптама жүргізу үшін негіз-қаулы шығару мерзімі, сараптаманы тағайындаған тұлғаның фамилиясы және қызметі;
     5) ұсынылған іс материалдарының реквизиті;
     6) сараптама жүргізілетін қылмыстық және азаматтық істердің нөмірі, оның негізі;
     7) сараптама мақсаты және сараптаманы тағайындаған тұлғаға (органға) баяндау үшін сарапшыларға шешуге берілген мәселелер.

     401. Комиссия мүшелеріне қажетті зерттеу бөлімінің ішінде жазылған барлық мәліметтер болуы керек.
     Зерттеу бөлімінде істің материалдарынан үзінді түрінде тек қана фактілі материалдар болуы керек, бөлек бөлімдер басқаша баяндауға болады, бірақ мағынасы және бағалауы өзгермеуі керек.
     Зерттеу бөлімінде сарапшы комиссиясының қорытындысын қалыптастыруға қажет мәліметтер, қылмыстық істі қозғауға негіз болатын істің жағдайлары: (жәбірленушінің өз шағымы, туысқандарының немесе айыпталушының шағымы және басқа мәліметтер) келтірілуі тиіс; мәйітті тапқан (оқиға болған) жерден сырттай қарау бойынша хаттамадан, куәгерлермен айыпталушыдан жауап алудан, баяндама және түсінік хаттан үзінділер.
     Кесім шығаруға немесе соттарды анықтауға, сол немесе басқа тергеу орындарын қаулысына сілтеулер; сарапшы қорытындысынан мәйіттің сот-медициналық сараптамасы немесе зерттеу жүргізілген мерзімі, мәйітке зерттеу жүргізген дәрігердің қызметі, аты-жөні, нөмірі көрсетілген патология-анатомиялық сою туралы хаттамадан үзінді; сот-медицина сарапшысының қорытындысы және эпикризбен паталогия анатомиялық нықтама (диагноз); медицина құжаттарынан мәліметтер (емделу мекемесінің атауы аурудың нөмірі көрсетілген медициналық карта) түскен күнгі жағдайы немесе қарауы суреттелген шағымы, жарақатының болуы, дереу араласушылықпен жүргізілетін объективті зерттеу нәтижесі, сырқаттың стационарлық (амбулаторлық) медициналық картасынан жарақаттың (аурудың) динамикасы келтірілген үзінділер; "тағайындалған" қолданылған ем, қосымша зерттеулердің мәліметтері (физика-техникалық, гистологиялық, токсикологиялық-химия және сол сияқтылар); клиникалық конференциялардан және клиника анатомиялық хаттамадан үзінділер; жауапкершілікке тартылған медицина қызметкерлерінің жасы, стажы мен мамандығы немесе тағы басқа көрсетілген сипаттамалар, қандай да үзінді іс қағаздарында сілтеулермен қоса істің томында және бетінде жүруі керек.

402. Сот-медициналық сараптама комиссиясының қорытындысы оның құзыретіне кіретін қойылған сұрақтарға жауап ретінде болуы керек.
Комиссия қорытындылары объективті дәлелді және ғылыми негізді болуы керек. Қорытындының негізінде сараптама жүргізу үрдісінде анықталған объективті тиісті мәліметтер болуы тиіс.

403. Комиссия мүшелерінің қайсыбірі "қорытынды" түйінінің мәнімен немесе жеке бөлімдерімен келіспеген жағдайда осы комиссия мүшелері өздерінің бөлек пікірін жасайды.

404. Комиссия қорытындысы және ұсынылған материалдар мен құжаттар ресімдеуден кейін, ілеспе құжаттармен бірге сараптаманы тағайындаған тұлғаға (органға) жолданады.

405. Сараптауға келіп түскен істің материалдары темір жәшікте (сейфте) сақталады.

                                         Сот-медициналық сараптама
                                         жүргізу және ұйымдастыру
                                           ережесіне 1-қосымша

       Түрлi зақымдану нәтижесiнде жалпы жұмыс iстеу
         қабiлеттiлiктi тұрақты жоғалту пайызының
                            Кестесi

Рет саны	Түрлi зақымдардың зардаптары	Жалпы жұмыс iстеу қабi- леттiлiктi тұрақты жоғалту пайызы
Орталық және шеткi жүйке жүйесi
1	Ауыр бас сүйек-ми жарақатынан қалған жағдайлар: Жиi қояншық ұстамасы ұстайды (аптасына кем дегенде бiр рет), айқын көрiнетiн жар- местiк, сал ауруы, тану үрдiсiнiң бұзылуы (агнозия), мақсатты әрекеттiң бұзылуы (апраксия), сөйлеудiң кенет бұзылуы (афазия), қозғалыс үйлесiмдiлiгiнiң бұзы- луы (атаксия), есту және мишықтың қызметiнiң бұзылуы	100
2	Ауыр бас сүйек-ми жарақатынан қалған жағдайлар: Аяқ-қолдардың қозғалыс көлемi мен күшiнiң елеулi бұзылуы, үйлесiмдiлiктiң кенет немесе елеулi бұзылуы, бұлшықет тонусының кенет немесе елеулi бұзылуы, есте сақтау- дың елеулi әлсiзденуi және ақыл-ойдың төмендеуi, қояншық ұстамасының ұстауы (айына кем дегенде бiр рет).	75
3	Ауыр бас сүйек-ми жарақатынан қалған жағдайлар (бас сүйегiнiң түп және күмбез сүйектерiнiң зақымдануы, эпидуральдi және субдуральдi қанды iсiктер, субарахноидаль- ды қан құйылу, бас миының жарақаты), сондай-ақ трепанациялық кемiстiктiң, соның iшiнде пластикамен жабылған кемiстiктiң болуы: А) бiрнеше бас сүйек-ми жүйкелерiнiң органикалық зақымдануы, үйлесiмдiлiктiң елеулi бұзылуы, аяқ-қолдардағы бұлшықет тонуысы мен күшiнiң айқын көтерiлуi, ақыл-ойдың төмендеуi, есте сақтаудың төмендеуi, қояншық ұстамалары (жылына 4-10 рет), кем дегенде ауданы 20 шаршы см. Трепанациялық кемiстiктiң болуы. Б) бiрнеше бас сүйек-ми жүйкелерiнiң органикалық зақымдануы, үйлесiмдiлiктiң самарқау бұзылуы, аяқ-қолдардағы бұлшықет тонуысы мен күшiнiң айқын көтерiлуi, қозғалыстың онша айқын бiлiнбейтiн бұзылуы, қояншық ұстамалары (жылына 2-3 рет), кем дегенде ауданы 10 шаршы см. трепанациялық кемiстiктiң болуы. В) бiрнеше бас сүйек-ми жүйкелерiнiң органикалық зақымдануы, иiс сезудiң, дәм сезудiң бұзылуы, үйлесiмдiлiктiң шамалы бұзылуы, аяқ-қолдардағы бұлшықет тонусы мен күшiнiң аздап көтерiлуі, қозғалыстың самарқау бұзылуы, бiрлi-жарым қояншық ұстамалары, кем дегенде ауданы 4 шаршы см. Трепанациялық кемiстiктiң болуы.	60 45 30
4	Бас сүйек-ми жарақатынан қалған жағдай- лар, бас сүйектiң күмбез сүйектерiнiң сынуы, мидың зақымдануы, эпидуральдi қанды iсiк, субарахноидальды қан құйылу: А) жеке ауру белгiлерiнiң орны - көз саңы- лауларының бiрдей еместiгi, тiлдiң ауытқуы, нистагм, мұрын мен ерiн қатпарларының тегiстiгi және т.б., сондай-ақ кем дегенде ауданы 4 шаршы см. Трепанациялық кемiстiктiң болуы. Б) вегетативтiк ауру белгiлерi - қабақ пен қол саусақтарының ерiктен тыс қалтырауы, сiңiр рефлекстерiнiң жоғарылауы, вазомоторлық бұзылулар және басқа.	20 15
5	Бас мидың шайқалуынан қалған жағдайлар: а) жеке нақты белгілер - мұрын мен ерін қатпарларының тегістігі, көз саңылауларының бірдей еместігі, тілдің ауытқуы және басқа. б) куәландыру кезінде анықталған аурудың вегетативтік белгілері, қабақ пен қол саусақтарының айқын байқалатын еріктен тыс қалтырауы, сіңір рефлекстерінің жоғарлауы, вазомоторлық бұзулар (жүйке-талшық ауруы).
6	Мойын, кеуде және бел омыртқа бөлігінің деңгейдегі жұлынның қызметінің бұзылуы: а) аяқ-қолдарының сезiмталдығының, қоз- ғалысының (пара және тетраплегия) бұзылуы, жамбас қуысы мүшелерінің қызметінің өзге- руі, трофиканың оғаш бұзылуы, жүрек-қан тамырларының және тыныс алу қызметінің бұзылуы; б) аяқ-қолдарының сезiмталдығының, қозға- лысының (айқын байқалатын монопарездер немесе салғырт байқалатын парапарездер) елеулi бұзылуы, онша айқын білінбейтін бә- сеңсу, жамбас қуысы мүшелерінің трофикасы мен қызметінің бұзылуы; в) сезімталдықтың, сіңір рефлекстерінің салғырт бұзылуы, түбір және жасырын сипат- тағы жеңіл монопарездер, айқын білінбейтін бұлшықеттің семуі және қозғалыстың бұзы- луы, трофиканың және жамбас қуысы мүшелерінің қызметінің салғырт бұзылуы; г) сiңiр рефлекстерінің сезімталдығы аздап бұзылған жұлынның өткізгіштік қызметінің ішінара бұзылуы, аяқ-қолдардың қозғалы- сының, сондай-ақ жамбас қуысы мүшелерінің қызметі мен трофиканың бұзылмауы.
7	Жұлын (конский хвост) қызметінің бұзылуы: а) иннервация аймағында тиісті тамыршаның немесе тамырша топтарының сезімталдығының бұзылуы, қозғалыстың түсуі, жамбас қуысы мүшелерiнiң қызметінiң елеулi бұзылуы, трофикалық бұзылу (жаралар, цианоз, iсiнулер); б) сезімталдықтың елеулi бұзылуы, гиперпа- тия, гипералгезия, айқын байқалатын ауру синдромы, рефлекторлық доғаның бұзылуы (рефлекстiң төмендеуi немесе түсуi), тамыршалар аймағындағы иннервацияға сәйкес бұлшықеттiң семуi, салғырт вегативтiк бұзылу (аяқ-қолдың мұздамауы), жабас қуысы мүшелерiнiң қызметінің бұзылуы; в) аяқ-қолдардағы рефлекстер мен қозғалыс- тарды бұзбай, трофика мен жамбас қуысы мүшелерiнiң қызметiн бұзбай сезiмталдықтың аздап бұзылуы синдромы).	40 20 5
8	Түрліше дамыған зақым құяңы (омыртқаның тікелей зақымдануы нәтижесінде)	5
9	Үштік, бет және тіл асты жүйкелерінің қызметінің бұзылуы (шеткі зақымдану кезеңдерінде): а) жеңіл дәреже - қызметтің салғырт бұзылуы б) орташа дәреже - қызметтің орташа бұзылуы в) күшті дәреже - қызметтің кенет өзгеруі	- 15 25
10	Мойын және иық өрімдерінің және олардың жүйкелерінің қызметінің бұзылуы: а) қозғалыссыз бүлiнулер, семулер, парездер, контрактуралар сезiмталдығының және рефлекстерiнiң шамалы бұзылуы; б) қозғалыстың шамалы түсуi, күштiң төмендеуi және сезiмталдықтың бұзылуы, бұлшықеттiң айқын байқалмайтын семуi; в) қозғалыстың елеулi түсуi, күштiң елеулi төмендеуi және сезiмталдықтың бұзылуы, бұлшықеттің елеулі семуі; г) қозғалыстың, сезімталдықтың тез бұзылуы, трофиканың бұзылуы, трофикалық жаралар.	Оң 5 15 25 40	Сол 5 10 20 30
11	Бел және сегізкөз өрімдері мен олардың жүйкелерінің қызметінің бұзылуы: а) қозғалысты бұзбай, атрофиясыз, парез- сiз, контурсыз сезімталдық пен рефлекстердің шамалы бұзылуы; б) қозғалыстың шамалы түсуі, күштің сезiм- талдықтың төмендеуі, айқын байқалмайтын бұлшықеттің семуі; в) қозғалыстың елеулі түсуі, күштің елеулі төмендеуi және сезімталдықтың бұзылуы, бұлшықеттің елеулі семуі; г) қозғалыстың, сезімталдықтың тез өзгеруi, трофиканың бұзылуы, трофикалық жаралар.	5 10 25 40
Көру мүшелері
12	Аккомодация салы: а) бiр көз; б) екi көз.	15 30
13	Біраттас гемианопсия	30
14	Көру өрiсiнiң концентрлiк тарылуы: әр көзде 60 гр дейiн 30 гр дейiн 5 гр дейiн	10 20 30
15	Қабақтың түсуі (птоз) және басқа көз бұлшықеттерінің сал болуы, көз саңылауын жабуға кедергi келтiретiн қабақтың кемістігі, сондай-ақ қабақтың тұтасуы: а) бiр көздің: - орташа дәрежеде (қабақ қарашықтың жоғарғы жартысын жабады) - күшті дәрежеде (қабақ қарашықты толығымен жабады); б) екі көзді: - орташа дәрежеде (қабақ қарашықтың жоғарғы жартысын жабады); - күшті дәрежеде (қабақ қарашықты толығымен жабады).	10 20 25 50
16	Экзофтальм 1. Бiр көздiң: а) жеңiл дәрежесi - салғырт байқалатын б) орташа дәрежесi - елеулi байқалатын в) күштi дәрежесi - тез байқалатын 2. Екi көздiң: а) жеңiл дәрежесi - салғырт байқалатын б) орташа дәрежесi - елеулi байқалатын в) күштi дәрежесi - тез байқалатын	20 30 40 35 60 85
17	Куәландырған кезде анықталған конъюнктивит (кератит): а) бiр көздiң б) екi көздiң	5 10
18	Иридоциклит немесе хориоретинит: а) бiр көздiң б) екi көздiң	10 20
19	Көз жасы жолдарының қызметiнiң бұзылуы: а) жас каналдарының немесе жасмұрын каналының өткiзбеушiлiгi б) зақымдалған дакриоцистит	10 20
20	Көз көруiн толық жоғалту: а) көретiн жалғыз көздi б) көретiн екi көздi де	65 100
21	Зақымдану нәтижесiнде көру қабiлетiнен айрылған көз алмасын алып тастау	-
22	Орбитаның сыну салдары: а) бұлшықетiнiң зақымын сыз және көз алмасының орнынан ығысуынсыз б) көз бұлшықетiнiң зақымдануымен және көз алмасының орнынан ығысуымен	10 20
23	Тiкелей зақымдану нәтижесiнде әрбiр көздiң көру өткiрлiгiнiң төмендеуi (кестенi қараңыз)	20
Есту мүшесi
24	Зақымданғаннан кейiнгi ортаңғы құлақтың iрiңдi қабынуы (мезотимпанит тұрпатында)	10
25	Зақымданғаннан кейiнгi холестеатомамен, грануляциямен асқынған эпитимпанит немесе эпитимпанит.	20
26	Зақымдану нәтижесiнде есту қызметiнiң айқын бұзылуы: а) жеңiл дәрежесi - жүрiсiнiң сенiмсiз- дiгi, басын бұрған кезде және денесiн еңкейткенде бас айналуы; б) орташа дәрежесi - бозару, жүрек айнып, құсумен болатын бас айналу ұстамасы (жылына кем дегенде алты рет), жүрiсінің сенімсіздігі; в) күштi дәрежесi - айқын байқалатын вегетативтiк реакцияларымен көп және ұзақ бас айналу ұстамасы, жүрiсiнiң сенiмсiздiгi.	10 30 50
27	Екi құлақ қалқанын болмауы	25
28	Бiр құлақтың есту қабiлетiнiң төмендеуi: А) кем дегенде бiр метрдей қашықтықта сыбырлап сөйлесу. Әңгiмелеу - 1-ден 3 м-ге дейiн, есту қабiлетiнiң төмендеуi 30-50 дб. 500, 1000, 2000, 4000 гц жиiлiкте. Б) сыбырлап сөйлеу - 0, әңгiмелеу - 1 м-ге дейiн, құлақтың есту қабiлетiнiң төмендеуi 60-80 дб. 500, 1000, 2000, 4000 гц жиiлiкте. В) толық кереңдiк - сыбырлап және әңгiмелесiп сөйлесу - 0	5 15 25
Тыныс алу жүйесі
29	Мұрынның (сүйегiнiң, шемiршегiнiң және жұмсақ ұлпасының) болмауы	30
30	Мұрынның жұмсақ бөлiктерiнiң (мұрын қалқаны мен ұшының) болмауы	15
31	Мұрынмен тыныс алудың бұзылуы: а) орташа дәрежесi - елеулi бiржақты, қалыпты екi жақты б) күштi дәрежесi - тез бiржақты, елеулi екi жақты в) толық екi жақты - мұрынның тез өзгерiске ұшырауы, мыңқылдақтық	10 15 30
32	Зақымдануы нәтижесiнде көмей немесе кеңiрдектiң қызметiнiң бұзылуы: а) жеңiл дәрежесi - күш түскен кезде дауыстың шықпай қалуы б) орташа дәрежесi - дистрофия, тыныштықта тыныс алудың бұзылуы, (алқыну) в) күштi дәрежесi - үнемi трахеостомикалық түтiктi алып жүру, афония (дауыстың жоғалуы)	10 35 60
33	Зақымданған плевриттен, өкпенiң қабынуынан, гемоторакстан, пневмоторакстен, өкпенiң зақымдануынан кейінгi, ателектазбен, өкпе ауруын дамытатын іріңді үрдістермен өкпе- нің тыныс алу бетiн азайтумен жүретiн қалдық жағдайлар: а) жеңiл дәрежесi - күш түскен кезде алқыну, жүректiң соғуы, кеуденiң ауруы болады; б) орташа дәрежесі - аздаған күш түскен кезде алқыну пайда болады, бет көгередi, әлсіздік, қан қысымы төмендейдi, бауыр үлкейеді; в) күшті дәрежесi - тыныштықта алқыну, шамалы күш түскенде алқыну пайда болуы, көгеру, өкпеде ipiң жиналуы, терінің тегiстігі, көктамырлардың кеңеюi.	15 25 40
34	Өкпенің бір бөлігін алып тастау	40
35	Өкпені алып тастау	60
36	Зақымдану нәтижесінде кеуде клеткаларының өзгеріске ұшырауы: а) тыныс алуы әрекетінде қозғалыстың қалыпты шектелуі б) тыныс алу әрекетінде қозғалыстың елеулі шектелуі в) тыныс алу әрекетінде қозғалыстың тез шектелуі	15 30 40
37	Төстiң сынуы нәтижесiнде оның өзгерiске ұшырауы: а) қалыпты - аралық мүшелер мен тыныс алу әрекетiнiң қызметiн бұзылмауы б) елеулi - тыныс алу әрекетiнде кеуде жасушасының қозғалысын шектеумен в) тез - аралық мүшелердiң бұзылуымен	10 20 30
Жүрек-қан тамырлар жүйесi
38	Жүректiң, оның қабықшасының және магис- тральдi қан тамырларының жарақаттануы сал- дарынан жүрек-қан тамырларының кемiстігі: а) I дәрежесi - жүрек соғысының жиілуі, күш түскенде алқынудың пайда болуы, жүректің мөлшерінің ұлғаюы, ісіктер б) ІІ дәрежесі - елеулі алқыну, өкпеде және бауырда iрiңнiң болуы, үнемi ісіну- лердің болуы, асцит, мойынның көктамырының iсiнуi в) ІІІ дәрежесi - тынысалу ырғағының бұзылуы, өкпедегі iрiңнiң болуы сiрiқауыз қуысына сарысудың жиналуы, қан түкiру, жүрек қалтасына сарысудың жиналуы, асцид, бауырдың iруi және басқа	30 60 90
39	Ірі шеткі тамырлардың зақымдануы салдарынан қанайналымының бұзылуы: а) жеңіл дәрежесі - қалыпты ісіну, тамыр лүпілінің төмендеуі б) орташа дәрежесі - тістеу мен шайнау әрекетінің елеулі бұзылуы в) күшті дәрежесі - тез ісіну, көгеру лимфостаз, трофикалық бүліну (жаралар)	10 15 20
Ас қорыту мүшелері
40	Жоғары және төменгі жақ сүйектерінің бет сүйегінің сынуы нәтижесінде шайнау әрекетінің бұзылуы: а) жеңіл дәрежесі - тiстеу мен шайнау әрекетінің салғырт бұзылуы б) орташа дәрежесi - тiстеу мен шайнау әрекетiнiң елеулi бұзылуы в) күшті дәрежесi - тiстеудiң және ауыз- дың ашылуының тез бұзылуы, жақ сүйектің өзгеріске ұшырауы	10 15 20
41	Жоғары және төменгі жақ сүйектерінің бөліктерінің болмауы	40
42	Жақ сүйегінің болмауы	80
Ескерту: 41-42 тармақтарда көрсетiлген жалпы жұмыс iстеу қабiлетiн тұрақты жоғалту пайызы тiстердi жоғалтуды (оларды санына байланыссыз) есепке алады.
43	Тiлдiң болмауы: а) дистальды үштен бiрi деңгейiнде б) үштен бiрдiң орташа деңгейiнде в) толық болмауы	15 35 70
44	Тұрақты тiстерiн жоғалту: 2-3 тісін 4-8 тiсiн 8 тiсiнен көбiн жоғалту	5 10 15
Ескерту: 1. Тiстiң сынуы оны жоғалтумен бiрдей. 2. Жақ сүйектiң сынуы нәтижесiнде тiстердi жоғалтқан кезде жалпы жұмыс iстеу қабiлеттiлiктi жоғалту пайызы 40 және 44 тармақтар бойынша қосу жолымен айқындалады.
45	Ауыздың тарылуы, сiлекей фистуласының пайда болуы: а) жеңiл дәрежесi б) орташа дәрежесi в) күштi дәрежесi	10 20 30
46	Күю немесе жаралану нәтижесiнде өңештiң немесе жұтқыншақтың тарылуы: а) қалыпты - қатты тамақтың өтуiнiң қиындауы б) елеулi - жұмсақ тамақтың өтуiнiң қиындауы в) тез - сұйық тамақтың өтуiнiң қиындауы г) өткiзбеу (гастростома)	25 40 70 90
47	Ішек-қарын жолдарының қызметiнiң бұзылуы: а) диспептикалық бұзылу, гастрит, панкреатит, энтерит, колит б) жабысқақ ауру, жабысып өткiзбеу (жабысып өткiзбеу себебiнен операциядан кейiнгi жағдай) в) iшек жыланкөзi г) жаратылыс қалпына керi артқы тесiк	15 30 50 70
48	Зақымдану және өт қабын алу нәтижесiнде бауырдың бұзылуы; улану нәтижесiнде дамыған гепатит	20
49	Зақымдану нәтижесiнде бауырдың бiр бөлiгiн алып тастау	35
50	Зақымдану нәтижесiнде көкбауырды алып тастау	30
51	Зақымдану нәтижесiнде қарынды алып тастау	80
52	Қарынның, ұйқы безiнiң немесе iшектiң бiр бөлiгiн алып тастау	30
Несеп-жыныс жүйелерi
53	Бүйректi алып тастау	50
54	Зәр шығару жүйесiнiң қызметiнiң бұзылуы: а) цистит, уретрит, пиелоцистит, несеп- ағардың қалыпты тарылуы, зәр шығару каналының, қуықтың қабырғасын тiгу б) несепағардың, несеп шығару каналының елеулi тарылуы қуықтың көлемiнiң кiшiреюi, бүйректiң бiр бөлiгiн алып тастау в) несеп-жыныс жыланкөзi, несепағардың, несеп шығару каналының өткiзбеушiлiгi.	10 25 40
55	Зақымдалу ауырлығын есепке ала отырып жыныс жүйесi мүшелерiнiң зақымдалу зардабы	15, 30, 50
Жұмсақ ұлпалар
56	Күю, үсу немесе жаралану нәтижесiнде бетте немесе мойынның алдыңғы бүйiр бетiнде орналасқан тыртықтар	25
Ескерту : Бет аймағының шартты шекаралары бар: жоғарғы - басты шаш жабынының шетi; бүйiр - құлақ қалқанының негiзiнің алдыңғы шеті, төменгі жақ сүйегінің бұтақшасының артқы шеті; төменгі - төменгі жақ сүйегiнiң денесінің бұрышы мен төменгі шеті (құлақ қалқаны беттiң бөлiгi болып табылады).
57	Түрлі зақымдардың нәтижесінде пайда болған дене мен аяқ-қолдарда тыртықтардың болуы: а) ауданы 1-2% б) ауданы 3-4% в) ауданы 5-10% г) ауданы 10%	10 15 25 35
Ескерту : 1. Дене бетiнiң бiр пайызы зерттелетiн адамның қолдары мен саусақтарының алақан бетiнiң ауданына тең; 2. Тыртықтың болуынан туған қызметтің бұзылуы кезінде 57 тармақ қолданылмайды. Бұл жағдайда функциональды бүлiнулердiң дәрежесін есепке ала отырып, тиiстi "Кестенi" қолданады. 3. Тыртықтардың ауданын айқындаған кезде терiнiң зақымданған бөлігінің кемістiгiн ауыстыру үшiн терi аутотрансплантатын алу орнында пайда болған тыртықты да ескеру керек.
Тірек-қимыл аппараты
Омыртқа
58	Омыртқаның кез келген бөлімінің (құймы- шақты қоспағанда) зақымдануы нәтижесінде омыртқаның қызметінің бұзылуы: а) жеңіл дәрежесі - айқын байқалатын ауру белгілерімен өзгеріссіз қозғалыстың қалыпты шектелуі б) орташа дәрежесi - қозғалыстың елеулi шектелуi, қалыпты өзгерiске ұшырау, ауру белгісі в) күштi дәрежесi - қозғалыстың тез шектелуi, елеулi өзгерiске ұшырауы, ауру белгiсi	15 30 50
59	Зақымдану нәтижесiнде құймышақты немесе оның бөлiгiн алып тастау
Жауырын мен бұғана
60	Жауырынның, бұғананың, бұғана-акромиальдi немесе төс-бұғана өрiмдерiнiң сынуы нәти- жесiнде иық буынының қызметінің бұзылуы: а) жеңіл дәрежесi - қалыпты өзгерiске ұшырауы, бұлшықет гипотрофиясы, қолдың күшінің төмендеуi, иық буынында қозғалыстың шектелуі. б) орташа дәрежесi - елеулi өзгерiске ұшырау, гипотрофия, иық буынында қозғалыстың елеулi шектелуi в) күшті дәрежесi - тез өзгерiске ұшырау, иық белдеуінің бұлшықетiнiң тез атрофиясы, иық буынында қозғалыстың тез шектелуі	10 10 20 15 25 20
Иық буыны
61	Иық буынының (қозғалмаушылық) анкилозы	45 35
62	Иық буынының салбырап қалуы	60 50
63	Иық буынының қозғалысының шектелуi (контрактура): а) жеңіл дәрежесі - айқын байқалатын контрактура: қолды алға апару (бүгу) - 170 градус - 120 г; қолды артқа апару (жазу) - 60 градус - 40 гр; қолдарды жанына апару - 150 градус - 120 гр; б) орташа дәрежесі - елеулі айқын байқалатын контрактура: қолды алға апару (бүгу) - 115 градус - 75 гр; қолды артқа апару (жазу) - 35 градус - 30 гр; қолдарды жанына апару - 115 градус - 75 гр; в) күшті дәрежесі - өте айқын байқалатын контрактура: қолды алға апару (бүгу) - 75 гр-нан аз; қолды артқа апару (жазу) - 30 гp-нан аз; қолдарды жанына апару - 75 гp-нан аз;	10 10 20 15 30 25
Ескерту : Иық белдеуiндегi қозғалыс көлемі қалыпты жағдайда: қолды алға апару (бүгу) - 180 гp; қолды артқа апару (жазу) - 60 гр - 70 гр; қолдарды жанына апару - 180 гр. Ішкі ауыспалық 90 гр; сыртқы - 50 гp.
64	Иықтың алғашқы шығуы	20 15
Иық
65	Қолдардың және жауырынның (немесе оның бөлiгiнiң болмауы)	80 75
66	Иық буынында экзартикуляциялаудан coң немесе иықтың жоғарғы үштен бiрiнiң деңге- йiнде бөлшегi қалғандағы қолдардың болмауы	78 70
67	Иықтың орташа немесе төменгi үштен бiрiнiң деңгейiнде қалған бөлшегi /культя/	70 65
68	Иық буынының сынығының бiтпеуi немесе жалған буыны (41 тармақты қараңыз)	40 35
Шынтақ буыны
69	Сүйек бөлiгiн немесе оны құрайтындарды кесiп алу нәтижесiнде шынтақ буынының салбырап қалуы	50 40
70	Шынтақ буынының анкилозы (қозғалмауы): а) функциональды қолайлы жағдайда (бұрышы 60-тан 90 гр-қа дейiн) б) функциональды қолайсыз жағдайда (бұрышы 60-тан аз немесе 90 гр-нан көп)	35 30 40 35
71	Шынтақ буынында қозғалыстың шектелуi (контрактура): а) жеңiл дәрежесi - айқын байқалатын бүгу контрактурасы: 50-60 гр; жазу 175-160 гp; б) орташа дәрежесі - елеулi айқын байқалатын бүгу контрактурасы: 65-90 гр; жазу 155-140 гр; в) күшті дәрежесi - өте айқын байқалатын бүгу контрактурасы: 90 гр; жазу 180 гp аз;
Ескерту : шынтақ буынындағы қозғалыс көлемi қалыпты жағдайда: бүгу - 30-40 гр, жазу - 180 гр, ротациясы - 180 гр.
Бiлек сүйегi
72	Шынтақ буынында экзартикуляциялаудан соң немесе шынтақтың жоғарғы үштен бiрiнiң деңгейiнде бөлшегi қалғандағы бiлек сүйегiнiң болмауы	70 65
73	Бiлек сүйегiнiң орташа немесе төменгi үштен бiрiнiң деңгейiнде қалған бөлшегi /культя/	65 60
74	Жалған буын, бiтпеген сынық: а) бiлек сүйегiнiң бiр сүйегi б) бiлек сүйегiнiң екi сүйегi	25 20 40 35
Ескерту : Бiлек сүйегiнiң бір қолының сынығы бітпеген жағдайда және екіншiсiнiң сынығы біткенде жалпы жұмыс істеу қабiлеттi- лiктi тұрақты жоғалту пайызы 74 тармақ бойынша айқындалады.
75	Білек сүйегінің қызметінің бұзылуы: а) жеңіл дәрежесі - шынтақ және білезік буындарының қозғалысын, бұлшықеттің гипо- трофиясын шектемей пронация мен супинацияның қалыпты бұзылуы (60 гр дейін) б) орташа дәрежесі - пронация және супина- цияның қалыпты бұзылуы (45 гр дейін) шын- тақ және бiлезiк буындарында қозғалыстың қалыпты шектелуi в) күшті дәрежеде - пронация және супинацияның қалыпты бұзылуы (30 гр дейін) елеулi өзгерiске ұшырау, шынтақ және білезiк буындарында қозғалыстың елеулі шектелуi.	10 10 15 15 25 20
Кәрi жiлiк-бiлезiк буыны
76	Кәрi жiлiк-бiлезiк буынының анкилоз (қозғалмауы): а) функциональды қолайлы жағдайда б) функциональды қолайсыз жағдайда	30 25 40 35
77	Кәрi жiлік-білезік буынында қозғалыстың шектелуi (контрактура): а) жеңiл дәрежесі - айқын байқалатын бүгу контрактурасы: 140-150 град; жазу 145-150 град; б) орташа дәрежесі - елеулі айқын байқалатын бүгу контрактурасы: 155-160 гр; жазу 155-160 гр; в) күштi дәрежесі - өте айқын байқалатын бүгу контрактурасы: 160 гр астам; жазу 160 гр астам;	10 10 15 15 25 20
Ескерту : кәрi жiлiк-бiлезiк буынындағы қозғалыс көлемi қалыпты жағдайда: бүгу - 110-115 гp, жазу - 135-140 гp.
Қол
Бiлезiк, алақан сүйегi
78	Бiлезiк немесе алақан сүйектерi деңгейiнде қолдың болмауы	65 60
79	Бiлезiк немесе алақан сүйектерiнің сынығының бiтпеуi немесе жалған буын (41 тармақты қараңыз)	15 15
80	Бiлезiк, алақан сүйектерiнiң зақымдануы нәтижесiнде (өзгерiске ұшырауы, бұлшықет күшiнiң төмендеуi, ұстау қабiлетiнiң бұзылуы) қолдың қызметiнiң бұзылуы: а) қалыпты айқын бiлiнетiн б) елеулi айқын бiлiнетiн в) тез айқын байқалатын
Қолдың саусақтары
Бiрiншi (үлкен) саусақ
81	Тырнақ фалангасының өзгерiске ұшыратқан жұмсақ ұлпалардың елеулi кемiстіктерi	5 5
82	а) тырнақ фалангасы б) буынның фалангааралық в) негiзгi фаланганың деңгейiнде қалған бөлшегi (культя)	10 10 15 10 20 15
83	Саусақтардың болмауы	30 25
84	Алақан сүйектерiмен бiрге немесе оның бөлiгiмен бiрге саусақтың болмауы	30 25
85	Екi буынның (қозғалмауы) анкилозы: а) функциональды қолайлы (жартылай бүгiлген) жағдайда б) функциональды қолайсыз (жазылған немесе бүгілген) жағдайда	10 10 15 10
86	Екi буынның (қозғалмауы) анкилозы: а) функциональды қолайлы (жартылай бүгiлген) жағдайда б) функциональды қолайсыз (жазылған немесе бүгiлген) жағдайда	15 10 20 15
87	Кәрi жiлiк-алақан буыны мен саусақтың екi буынының (қозғалмауы) анкилозы: а) фунциональды қолайлы (жартылай бүгiлген) жағдайда б) функциональды қолайсыз (жазылған немесе бүгiлген) жағдайда	20 15 25 20
88	Контрактура салдарынан саусақтың қызметінің бұзылуы: а) қалыпты айқын байқалатын немесе мүкіс қозғалатын б) елеулі айқын байқалатын фунциональды қолайлы (жартылай бүгiлген) жағдайда в) тез айқын байқалатын функциональды қолайсыз (жазылған немесе бүгiлген) жағдайда	10 10 15 10 20 15
Екiншi (сұқ) саусақ
89	Тырнақ фалангасының өзгерiске ұшыратқан жұмсақ ұлпалардың елеулi кемiстiктерi, сондай-ақ тырнақ фалангасының дистальды жартысының деңгейiндегi культя	5 5
90	а) тырнақ фалангасының немесе екiншi (дистальды) фалангааралық буынының промаксимальды жартысы б) ортаңғы фалангы немесе бірінші (промаксимальды) фалангааралық буынның в) негізгі фаланганың немесе алақан- фаланга буынның (саусақтың болмауы) деңгейіндегі культя	10 10 15 10 20 15
91	Алақан сүйегiнде немесе оның бөлiгiнде саусақтың болмауы	25 20
92	Саусақтың қызметiнің бұзылуы: а) қалыпты айқын байқалатын контрактурасы немесе буындардың немесе саусақтың буынының мүкіс қозғалуы, сондай-ақ екiншi (қозғалтқыш) фалангааралық буынның анкилозы б) елеулi айқын байқалатын фунциональды қолайлы (жартылай бүгiлген) жағдайдағы саусақ контрактурасы, сондай-ақ бiрiншi (промаксимальды) немесе алақан-фаланга буынының анкилозы в) тез айқын байқалатын функциональды қолайсыз (жазылған немесе бүгiлген) жағдайдағы caуcақ контрактурасы, сондай-ақ екі немесе үш буынның анкилозы	10 5 15 10 20 15
Үшiншi (ортаңғы), төртiншi (аты жоқ саусақ) немесе бесiншi (шынашақ) саусақтары
93	а) тырнақ фалангасының немесе екiншi (дистальды) фалангааралық буынның б) ортаңғы фалангы немесе бiрiншi (промаксимальды) фалангааралық буынның в) негiзгi фаланганың немесе алақан- фаланга буынының (саусақтың болмауы) деңгейiндегi культя	5 5 10 10 15 10
94	Алақан сүйектерiмен немесе оның бөлiгiмен саусақтың болмауы	15 15
95	Саусақтың қызметiнiң бұзылуы: а) қалыпты айқын байқалатын контрактурасы немесе буындардың немеce саусақтың буынының мүкiс қозғалуы, сондай-ақ екінші (қозғалтқыш) фалангааралық буынның анкилозы б) функциональды қолайлы (жартылай бүгілген) жағдайдағы саусақ контрактурасы, сондай-ақ бiрiнші (промаксимальды) немесе алақан-фаланга буынының анкилозы в) функциональды қолайсыз (жазылған немесе бүгілген) жағдайдағы саусақ контрактурасы, сондай-ақ екі немесе үш буынның анкилозы	5 5 10 10 15 15
Жамбас
96	Сүйектің сынуы, қасағаның немесе сегiзкөз-мықын буынының жарылуы нәтижесiнде жамбас қызметiнiң бұзылуы: а) жеңiл дәреже - статиканың қалыпты бұзылуы б) орташа дәреже - статиканың елеулi бұзылуы, жамбас-ортан жiлiк буынының қозғалысының шектелуi в) күштi дәреже - статиканың елеулi бұзылуы, екi жамбас-ортан жiлiк буындарының қозғалысының шектелуi	20 30 50
Аяқтар
Жамбас-сан буыны
97	Жамбас-сан буынының (қозғалмауы) анкилозы а) функциональды қолайлы (жазылған) жағдайда б) функциональды қолайсыз (бүгiлген) жағдайда	45 60
98	Жамбас-сан буынында қозғалыстың шектелуi (контрактура): а) жеңiл дәрежесi - айқын байқалатын контрактура: бүгу - 80 град; жазу - 50 град; шетке бүру - 55-40 град. б) орташа дәрежесi - елеулi айқын байқалатын контрактура: бүгу - 75-60 гр; жазу - 45-35 гp; шетке апару - 35-30 град в) күштi дәрежесi - өте айқын байқалатын контрактура: бүгу - 60 гp аз; жазу - 35 гр аз; шетке апару - 30 гр аз.	15 25 35
Ескерту : Жамбас-сан буынының қозғалысы қалыпты жағдайда: бүгу - 90-100 гp, жазу - 60-79 гр, шетке апару - 60 град
Сан
99	Жамбас-сан буынында экзартикуляция немесе жоғарғы үштен бiрi деңгейiнде санның сынық бөлшегi нәтижесiнде аяқтардың болмауы	70
100	Ортаңғы немесе төменгi үштен бiрi деңгейiндегi санның қалған бөлiгi	60
101	Ортан жiлiк сынығының бiтпеуi немесе жалған буын	55
102	Ортан жiлiктiң зақымдануы нәтижесiнде аяқтың қызметiнiң бұзылуы: а) статиканың қалыпты бұзылуы, шамалы өзгерiске ұшырауы, жамбас-ортан жiлiк немесе тiзе буынында қозғалыстың қалыпты шектелуi б) статиканың елеулi бұзылуы, айқын байқалатын өзгерiске ұшырауы, жамбас- ортан жiлiк буыны немесе тiзе буындарының қозғалысының шектелуi немесе осы екi буынның бiреуiнең қозғалысының елеулi шектелуi в) статиканың тез бұзылуы, өзгерiске ұшырауы, жамбас-ортан жiлiк және тiзе буындарының қозғалысының елеулi шектелуi немесе осы екi буынның бiреуiнiң қозғалысының елеулi шектелуi	15 30 45
Тiзе буыны
103	Тiзе буынының салбырап қалуы	45
104	Буынының (қозғалмауы) анкилозы а) функциональды қолайлы (жазылған) жағдайда б) функциональды қолайсыз (бүгiлген) жағдайда	35 50
105	Байланыстырғыш аппараттың үзiлуi нәтижесiнде буындағы артық (патологиялық) қозғалыс а) жеңiл дәрежесi - айқын байқалатын контрактура: бүгу - 80-85 град; жазу - 170-175 град; б) орташа дәрежесi - елеулi айқын байқалатын контрактура: бүгу - 90-100 гp; жазу - 165-150 гр; в) күштi дәрежесi - өте айқын байқалатын контрактура: бүгу - 100 гр астам; жазу - 150 гр аз; шетке апару - 30 гp аз.	10 20 30
Ескерту : Тiзе буынының қозғалысы қалыпты жағдайда: бүгу - 30-40 гр, жазу - 180 гр.
Жiлiншiк
107	Тiзе буынында экзартикуляция немесе жоғарғы үштен бiрi деңгейiнде тiзенiң культясы нәтижесiнде жiлiншiктiң болмауы	60
108	Ортаңғы немесе төменгi үштен бiрi деңгейiндегi тiзенiң қалған бөлiгi
109	Жiлiншiк сүйектерiнiң сынығының бiтпеуi немесе жалған буын (41 тармақты қараңыз) а) екi сүйектiң б) үлкен асықты жiлiктiң в) кiшi асықты жiлiктiң	45 35 10
Ескерту : Тiзенiң бiр сүйегiнiң сынығы бiтпеген кезде жұмыс iстеу қабiлеттiлiктi тұрақты жоғалту пайызы 109 тармақ бойынша айқындалады.
110	Жiлiншiк қызметiнiң бұзылуы: а) жеңiл дәреже - статиканың қалыпты бұзылуы, ауру синдромы, шамалы өзгерiске ұшырауы (1-2 см қысқаруы), тiзе немесе жiлiншiк-табан буынында қозғалыстың қалыпты шектелуi б) орташа дәреже - статиканың елеулi бұзылуы, ауру синдромы, iсiну, өзгерiске ұшырауы, тiзе буыны және жiлiншiк-табан буындарының қозғалысының шектелуi немесе осы екi буынның бiреуiнiң қозғалысының елеулi шектелуi в) күштi дәреже - статиканың тез бұзылуы, ауру синдромы, iсiну, тiзе және жiлiншiк- табан буындарының қозғалысының елеулi шектелуi немесе осы екi буынның бiреуiнiң қозғалысының елеулi шектелуi, айқын байқалатын өзгерiске ұшырауы	15 25 40
Жiлiншiк-табан буыны
111	Жiлiншiк-табан буынының салбырап қалуы	35
112	Жiліншiк-табан буынының (қозғалмауы) анкилозы а) функциональды қолайлы (90-95 гр. бұрышта) жағдайда б) функциональды қолайсыз (кез келген басқа) жағдайда	25 35
113	Жiлiншiк-табан буынының қозғалысының шектелуi (контрактура) а) айқын байқалатын контрактура б) елеулi айқын байқалатын контрактура в) өте айқын байқалатын контрактура	10 15 20
114	Жiлiншiк-табан буынының буын ішiлiк сынығы, сiңiрдiң үзiлуi, куәландырған күнi буын қызметiн бұзбай табан сүйегiнiң шығуы	-
Табан
115	Асықты немесе өкше деңгейiнде кескенде немесе жiлiншiк-табан буынын экзартику- ляциялау нәтижесiнде табанның болмауы	40
116	Табан сүйектерiнің деңгейінде аяқты кесу нәтижесiнде табанның дистальды бөлiгiнiң болмауы	30
117	Асықты немесе өкше сүйектiң сынуы немесе табанның асықасты сүйегiнiң шығуы нәтижесiнде табан қызметiнiң бұзылуы: а) жеңiл дәреже - статиканың қалыпты бұзылуы, iсiну, ауру синдромы б) орташа дәреже - статиканың елеулi бұзылуы, ауру синдромы, iсiну, өзгерiске ұшырауы, жiлiншiк-табан буындарының қозғалысының шектелуi в) күштi дәреже - статиканың тез бұзылуы айқын байқалатын ауру синдромы, елеулi өзгерiске ұшырауы, жiлiншiк-табан буындарының қозғалысының елеулi шектелуi
118	Табанның зақымдануы нәтижесiнде оның қызметiнiң бұзылуы (сүйектiң сынуы, шығуы, жаралануы, күюi, үсуi): а) жеңiл дәреже - статиканың қалыпты бұзылуы, шамалы өзгерiске ұшырауы, ауру синдромы б) орташа дәреже - статиканың елеулі бұзылуы, ауру синдромы, айқын байқалатын өзгерiске ұшырауы в) күштi дәреже - статиканың тез бұзылуы, тұрақты ауру синдромы, айқын байқалатын өзгерiске ұшырауы, соның iшiнде жалған буны немесе бiр немесе бiрнеше сүйектердің сынығының бiтпеуi	10 15 20
Табан сүйектері
119	Фалангалы буындарда - табанда экзартикуляциялауда немесе негiзгi фаланга деңгейiнде кесу нәтижесiнде табанның барлық саусақтарының болмауы	25
120	Табан сүйегi немесе оның бөлiгiмен бiрiншi саусақтың болмауы	15
121	Табан-фаланга буынында экзартикуляциялау немесе негiзгi фаланга деңгейiнде сынық бөлшегi нәтижесiнде бiрiншi саусақтың болмауы	10
122	Зақымдану немесе тырнақ фалангасы болмауы нәтижесiнде бiрiншi саусақтың қызметiнiң бұзылуы	5
123	Плюсне-фаланга буынында экзартикуляциялау немесе негiзгi фаланга деңгейiнде культя нәтижесiнде (бiрiншiден басқа) табанның қандай да бiр саусағының болмауы	5
124	Табан сүйегiмен бiрге саусақтың болмауы (бiрiншiден басқасы)	10
125	Саусақтардың қызметiнiң бұзылуы немесе екi фаланганың бiреуiнiң болмауы (бiрiншiден басқасы) а) бiреуi - екi саусақты б) үшеуi - төрт саусақты	5 10
Ескерту : Егер табанның екi саусағы сынуы нәтижесiнде (бiрiншiден басқасы) олардың бiреуiнiң қызметi бұзылған болса, жалпы жұмыс iстеу қабiлеттiлiгiн тұрақты жоғалту 125 тармақ бойынша 5 пайыз мөлшерiнде айқындалады.
126	Зақымнан кейiнгi тромбофлебит, лимфостаз, трофиканың бұзылуы: а) жеңiл дәреже б) орташа дәреже в) ауыр дәреже	5 10 15
127	Зақым остеомиелитi, жыланкөз, iрiңдеу процестерi	10

                                       Сот-медициналық сараптама
                                         жүргізу және ұйымдастыру
                                           ережесіне 2-қосымша

          Химия-токсикология зерттеулердің толық
         анализінің қайта есептеу коэффициенттері
                      (толық бірліктер)

Зерттеу әдістері және мүшелер	Қорытын- дылар сапасы + бекіту	сапасы - зерттеуді тоқтату	Ескертулер саны
1. Газды хроматография (ДТП)
1.1. Алкоголь
1.1.1. Қан	0.04	0.04
1.1.2. Зәр	0.04	0.15
1.1.3. Бұлшық ет	0.15	0.15
1.1.4. Дистиллят	0.04	0.04
1.1.5. Сұйықтық	0.04	0.04
1.2. Көмірқышқыл тоты	0.10	0.10
2. Газды хроматография (ДИП)
2.1. Ұшатын	0.15	0.08	0.20
2.2. Дәрілік	0.30	0.20	0.20
2.3. Гликолдер	0.30	0.20	0.20
2.4. Сірке қышқылы	0.15	0.08	0.20
3. Газды хроматография (ДЭЗ)	0.30	0.30	0.20
4. Газды хроматография (ТИД)	0.30	0.30	0.20
5. ВЭЖХ	0.30	0.30	0.20
6. Хромато-масс-спектрогметрия	0.30	0.30
7. Дистилляция
7.1. Алкогольдің суррогаттары	0.40	0.25	0.20
7.2. Сірке қышқылы	0.30	0.20	0.20
7.3. Гликолдер	0.20	0.20
7.4. Синиль қышқылы	0.40	0.25	0.20
7.5. Фтор	0.60	0.60	0.20
8. Улы заттардың экстракциясын полярлы еріткіштермен айыру
8.1. Сумен	0.30	0.30	0.20
8.2. Спиртпен	0.30	0.30	0.20
8.3. Ацетронитрилмен	0.30	0.30	0.20
8.4. Басқа органикалық еріткіштермен	0.30	0.30	0.20
9. Биологиялық сұйықтардан есірткілерді айыру	0.20	0.20	0.20
10. Гидролиз
10.1 Ішкі ағзалар	0.30	0.30	0.20
10.2 Айыру	0.30	0.30	0.20
11. Пестициттерді органикалық ерітінділермен айыру	0.40	0.40	0.20
11.1 Эфирмен	0.30	0.30	0.20
11.2 Гексанмен	0.40	0.40	0.20
11.3 Бензолмен	0.30	0.30	0.20
11.4 Басқа ерітінділермен	0.30	0.30
12. Спектрофотометрия			8, 9, 10-т.
12.1. УФ-аймағы және көрінетін бір спектрлі сипаты	0.05	0.05
12.2. ИК-аймағы	0.20	0.20	сипаты
13. Жұқа қабықты хроматография			8, 9, 10-т. пластинка
13.1 Элюирленбеген	0.15	0.05
13.2 Элюирленген		0.10
14. Реакциялар			8, 9, 10-т. бір реакция
14.1 Микрокристалды	0.02	0.02
14.2 Бояу	0.02	0.02
15. Деструкция	0.40	0.40	0.10
16. Минералдау	0.40	0.40	0.20
17. Озеление	0.30	0.30	0.10
18. Диализ	0.40	0.30	0.20
19. Спектрлі фотометриялық анықтау CОH	0.15	0.15
20. Иммуно-ферментті анализ	0.05	0.05
21. Басқалар	(уақыт жұмсауына) 1 п.а.=25,5c

Сот-медициналық сараптама
жүргізу және ұйымдастыру
ережесіне 3-қосымша

Сот-медициналық зертханасында сараптама
(зерттеу) жүргiзу үшiн мәйiт материалының
үлгiсiн алу және жолдау тәртiбi

     Сот-медициналық сарапта мекемесiнiң зертханасында сараптама зерттеулерiн жүргiзу үшiн үлгiнi Қазақстан Республикасының Қылмыстық-iс жүргiзу кодексiнiң 33-тарауындағы ережелердiң талабына сәйкес алып, жолдайды.
     Сараптамалық зерттеу үшiн мыналар алынады:
     1. Химия-токсикологиялық сараптау үшiн үлгi;
     2. Сот-гистологиялық сараптау үшiн үлгi;
     3. Цитологиялық сараптау үшiн үлгi;
     4. Сот-биологиялық сараптау үшiн үлгi;
     5. Медициналық-қылмысты iстi (физикалық-техникалық) сараптау үшiн үлгi;
     6. Микробиологиялық (вирусологиялық) сараптама үшiн үлгi;
     7. Диатомдық планктонды сараптама үшiн үлгi.

1. Химия-токсикологиялық сараптама үшiн үлгiлер алу

     1. Химия-токсикологиялық сараптау үшiн үлгiлер алу кезiнде, сарапшы жорамалданған удың мәйiттен алынбауын және мәйiтке сырттан түспеуiн қадағалауға тиiс. Сондықтан мәйiттi жарып көргенге дейiн секциялық үстелді, аспаптар мен қолғаптарды мұқият жуу керек. Мәйiттi жарып көрген кезде суды және басқа сұйықтарды пайдаланбау керек.
     2. Мүшелердiң бөлiктерiн құрғақ шыны құтыларға салады. Металл немесе керамикалық ыдыстарды пайдалануға тыйым салынады. Құтыларды қышаның немесе соданың ерiтiндiсiмен жуып, мұқият таза су құбырының суымен жуу керек, содан соң айдалған сумен шайып, кептiргiш шкафта кептiру керек.
     3. Мүшелердi сумен химиялық заттармен немесе механикалық қоспалармен жууға болмайды.
     4. Iшкi мүшелерiн өңешке, қарынға, iшекке (әр бөлiмде 1 м қашықтықта) олардың iшiндегiсiнiң механикалық араласып кетуiн болдырмау үшiн қосарлы лигатураны байлағаннан кейiн ғана алады
     5. Белгiсiз умен уланғанына сезiктенген жағдайда, сондай-ақ комбинациялық улануға мыналарды алу қажет:
     1) iшiндегiсiмен бiрге қарын (N 1 құты);
     2) бөлiмдерiнiң көбiрек өзгерген бөлiктерiнен iшiндегiсiмен бiрге бiр метрден аш және тоқ iшектi алады (N 2 құты);
     3) бауырдың, өттiң және оның iшiндегiсiнiң кем дегенде 1/3 ең толық қанды учаскесiн (N 3 құты);
     4) бiр бүйректi және барлық зәрдi алады (N 4 құты);
     5) мидың 1/3 бөлiгiн (N 5 құты);
     6) кем дегенде 200 мл қан (N 6 құты);
     7) көкбауырды (N 7 құты);
     8) өкпенiң 1/4 ең толық қанды учаскесiн (N 8 құты);
     9) қынап немесе жатыр арқылы удың енгiзiлгенiне сезiктенген жағдайда жатыр мен қынап алынады (N 9 құты);
     10) терi асты немесе бұлшықет iшi арқылы енгiзуге сезiктенген жағдайда жорамалданған уды енгiзген аймақтан терi мен бұлшықет учаскелерiн алады (N 10 құты).
     6. Уланған кезде у мүшелер мен ұлпаларда түрлiше таралады. Сондықтан жорамалданған умен улануға байланысты мынадай мәйiт материалдарын алады:
     1) алколоидтармен (апиынмен, морфинмен, стрихнинмен, бруцинмен, атропинмен, кокаинмен, анабазинмен, пахикарпинмен, аконитинмен және басқа) уланғанда - iшiндегiсiмен қарынды, аш және тоқ iшектердi, iшiндегi өтiмен бауырды, бүйректi, көкбауырды алады. Хининмен уланғанына сезiктенген кезде - қосымша жатырды да алады;
     2) барбитураттармен және барбитурат емес қатардағы ұйықтататын дәрiлермен уланғанда - бауырды өтпен бiрге, бүйректi, iшiндегiсiмен бiрге, қарынды iшiндегiсiмен бiрге аш және тоқ iшектi алады;
     3) гликозидтармен уланғанда - бауырды өтпен бiрге, бүйректi, қанды, жүректi, дәрi құйған жерден ұлпаларды алады;
     4) қышқылдармен және күйдiргiш сiлтiлермен уланғанда iшiндегiсiмен бiрге қарынды, жұтқыншақты, ауа тамырды, өңештi бауырды, бүйректi, у әсер еткен iздерi бар терi бөлiктерiн алады;
     5) "ұшқыш" улармен уланғанда (нитробензолмен, анилинмен, бензолмен және басқа) iшiндегiсiмен қарынды, iшiндегiсiмен аш iшектiң жоғарғы бөлiгiн, қанды (кем дегенде 200 мл), өтпен бiрге бауырды, миды, бүйректi алады;
     6) "металды" улармен уланғанда iшiндегiсiмен бiрге қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш және тоқ iшектердi, бауырды, бүйректi, көкбауырды және қосымша:
     қорғасын қосындыларымен созылмалы улануға сезiктенген кезде - жалпақ сүйек алынады;
     талий қосындыларымен созылмалы улануға сезiктенген кезде - жалпақ сүйек және шаштар алынады;
     күшәла қосындыларымен созылмалы улануға сезiктенген жағдайда - шаштар, тырнақтар және жалпақ сүйектер алынады;
     тетраэтиленқорғасынмен улануға сезiктенген жағдайда - ми мен өкпе алынады;
     7) метил және басқа спирттермен (этил спиртiнен басқа) уланғанда - iшiндегiсiмен бiрге қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш iшектердi, миды, қанды, бауырды өтпен бiрге, бүйректi алады;
     8) нитраттармен уланғанда - бауырды өтпен бiрге, iшiндегiсiмен бiрге қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш және тоқ iшектердi;
     9) көмiртегi тотығымен немесе басқа газдармен уланғанда - қан (кем дегенде 200 мл) алады;
     10) психотроптық заттармен (аминазинмен, элениуммен, седуксенмен және басқа) - бауырды, бүйректi, қанды, қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш және тоқ iшектердi алады;
     11) синиль қышқылымен және олардың тұздарымен уланғанда - iшiндегiсiмен қарынды, iшiндегiсiмен аш iшектiң жоғарғы бөлiгiн, қанды (кем дегенде 200 мл), өтпен бiрге бауырды, бүйректi алады;
     12) фенолдармен, крезолдармен уланғанда - iшiндегiсiмен қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш және тоқ iшектердi, қанды (кем дегенде 200 мл), өтпен бiрге бауырды алады;
     13) формальдегидпен (формалинмен) уланғанда - iшiндегiсiмен қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш iшектi, бүйректi алады;
     14) фосфорорганикалық және карбаматты пестицидтермен уланғанда бауырды, бүйректi, қарынды, iшектi, қанды алады; тыныс алу арқылы ФОС түскенде қосымша ми мен өкпенi алады;
     15) фторидтермен уланғанда - iшiндегiсiмен қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш iшектi, бауырды өтпен бiрге алады;
     16) хлорорганикалық көмiрсулар мен хлорорганикалдық пестицидтермен уланғанда - миды, май бездерi, iшiндегiсiмен қарынды, iшiндегiсiмен бiрге аш iшектi, бауырды өтпен бiрге бүйрек алады;
     17) этил спиртiмен уланғанда - қан мен зәрдi 20 мл мөлшерде (тығыны бар ыдыста) алады;
     18) қанды пипеткамен немесе шприцпен қолдың iрi көктамырынан немесе мидың қатты қабықшасының синустарынан алады. Қанды, зәрдi немесе мүшелердi жiберу мүмкiн болмағанда бұлшықет ұлпасын (1000 г жуық) алады.
     7. Зерттеу үлгiлерiн (объектiлерiн) тек жүрек гликозидтерiмен, фенотиазиннiң туындыларымен, фосфоорганикалық пестицидтермен, алколоидтармен және трицикльдi антидепрессаттармен улануға сезiктенген жағдайда ғана консервілейдi. Бекiту үшiн құтыда деңгейi iшкi мүшелердiң бетiнде кем дегенде 10 мм спирт-ректификатты пайдаланады. Зерттеу үлгiлерiмен (объектiлерiмен) бiрге бiр мезгiлде сол партиядан 250-300 мл мөлшерiнде спирттiң бақылау сынамасын жiбередi.
     8. Құтыларды шыны тығындармен (ерекшелiк ретiнде полиэтилен қақпақтарымен) тығыз ауа кiрмейтiндей етiп жабады, таза қағазбен орайды, шпагатпен немесе берiк жiппен байлайды да мөрдi бұзбай ашылмайтындай етiп жабады.
     Әрбiр құтыға үлгi нұсқа ретiнде бекiтiлген этикетканы желiмдейдi де, оған барлық қажеттi жазуларды жазады.
     Сүргi салынған зерттелетiн үлгi бар (объектiлер) құтыны дереу сараптау мекемесiнiң химиялық-токсикологиялық бөлiмiне жiбередi.
     9. Үлгiлердi (объектiлердi) басқа қалаға жiберу үшiн құтыларды жәшiкке салып, оларды механикалық зақымданудан толық сақтануын қамтамасыз ететiндей етiп орайды. Жәшiкке құтылардың нөмiрлерi мен iшiндегi заттары тiзiлiп жазылған тiзiмдеменi салады, онда үлгiлердi жiберген адам қол қояды. Ол адамда тiзiмдеменiң көшiрмесi қалады. Жәшiктiң қақпағына "Абайла - әйнек!" деп көрсетедi және сараптау мекемесiнiң мекен жайы мен жiберушiнiң мекен жайы көрсетiледi.
     10. Бiр мезгiлде мыналарды жолдайды:
     1) мәйiтке сот-медициналық сараптау тағайындалғаны туралы қаулының көшiрмесiн; сот-медициналық эксперттiң өлiмнiң болу жағдайын қысқаша мазмұндамасын және мәйiттi зерттеудiң негiзгi деректерi мен диагнозын; өлген адамның аты-жөнi мен жасын; уланудың болуы мүмкiн жорамалданған уды; сот-медициналық сарапшы-химиктiң шешуi тиiс басқа мәселелердi жолдайды;
     2) егер өлген адам ауруханада немесе амбулаторлық емделсе, ауруы жөнiндегi құжаттың көшiрмесiн;
     3) егер объектiлер қосымша анализге жiберiлетiн болса, алғашқы сот-медициналық сараптау қорытындысының көшiрмесiн жiбередi.
     11. Қабiрден қазып алынған мәйiттi химиялық-технологиялық сараптауға зерттеген кезде табыттың астындағы топырақ, киiмнiң тiлiмдерi, тыстары, төсенiштерi, табыттың төменгi 500 шаршы см жуық тақтайлары жiберiлуi мүмкiн.

2. Сот-гистологиялық сараптау үшiн үлгiлер алу

     12. Гистологиялық зерттеу үшiн мәйiттiң мүшелерiнiң - (ұлпаларының) үлгiсiн мәйiтке сараптау жүргiзетiн сот-медициналық сарапшы алады. Мүшелердiң үлгiсiн алуды лаборантқа немесе санитарға тапсыруға тыйым салынады.
     13. Тiлiмдердi өткiр пышақпен кеседi. Ұлпаны езiп жiбермес үшiн қайшыны пайдалану ұсынылмайды. Тiлiмнiң бетiн, әсiресе кiлегей және сероз қабықшасын қыруға болмайды. Борпылдақ, тез ыдырайтын ұлпалар мен массаларды (мысалы, жатыр қуысының iшiндегiсiн) пышақпен пинцеттi пайдаланбай алып, дәке қапшығында бекiткiш сұйыққа салады.
     14. Тiлiмдi 0,5 см (1 см аспайтын) қалыңдықта, ұзындығы мен енi әртүрлi болуы мүмкiн, әдетте 1x1,5 немесе 1,5x2 см, алынған кесiндi стандартты жабын әйнегiнiң астына сыйатындай етiп алады. Тiлiмдердi дереу бекiткiш сұйыққа салады. Оның ұлпаның iшiне ақырын өтуiне байланысты қалың тiлiм алуға кеңес берiлмейдi.
     15. Мүшелердiң тiлiмдерiнiң кесiндiлерi олардың анатомиялық құрылысын жақсы көрсететiндей етiп алынуға тиiс. Мысалы, бүйректiң тiлiмiнде қыртыс қабаты мен боз қабаты, өкпе қабынуында - орталық және шеткi бөлiктерi көрсетiлуге тиiс. Механикалық және басқа зақымдануларда сау ұлпалардың қасындағы зақымдалу орнынан алу қажет.
     16. Бiр мүшеден алынған тiлiмдердiң мөлшерi зақымдардың бiлiнуi мен таралуымен немесе патологиялық үрдiспен, сондай-ақ зерттеу мiндеттерiмен айқындалады.
     17. Бiр мүшеден немесе ұлпадан бiрнеше тiлiм алған кезде олардың әрқайсысын этикеткамен белгiлейдi. Тiлiмдерге әртүрлi пiшiн берiп, олардың сызбасын түсiнiктеме бере отырып суретiн салған дұрыс. Этикеткалардағы жазуды жәй қарындашпен жазады. Этикетка үшiн бекiткiш сұйықтың әсерiне төзiмдi материал (клеенка, фотоқағаз және басқа) пайдаланылады.
     18. Кесiп алынған тiлiмдердi 10% формалиннiң ерiтiндiсiне салады. Оны формалиннiң концентрленген ерiтiндiсiнен, оның бiр бөлiгiне судың 9 бөлiгiн қосып, дайындайды. Параформальдегидтiң ақ тұнбасы бар формалиндi пайдалануға болмайды. Мұндай жағдайда бастапқы концентрленген ерiтiндiнi тартқыш шкафқа орналастырады да, тұнба ерiгенге дейiн қыздырады, содан соң оны пайдалануға болады.
     Ескерту: формалиннiң бейтарап ерiтiндiсiн пайдалану қажет болған кезде былай дайындайды:
     формалин ерітiндiсi (37-40%) - 100 мл;
     айдалған су - 900 мл;
     бiр орынбасқан натрий фосфаты - 4 г;
     сусыз қос натрий фосфаты - 6,5 г.
     19. Бекiткiш сұйықтың көлемi тiлiмдердiң көлемiнен кем дегенде 10 рет асып тұруға тиiс. Бұл жағдайда тiлiмдердiң ерiтiндiде жабысып қалмауын және құтының түбiне жатып қалмауын қадағалау керек. Қалқып шыққан тiлiктерiн кеуiп кетпес үшiн үстiнен мақтамен жабады. Формалинде бекiту бөлме температурасында 1-2 күн жүргiзiледi. Бiр тәулiктен соң ерiтiндiнi ауыстырады. Ұзақ бекiтудiң жөнi жоқ.
     Ескерту: Жүйке ұлпасын бекiту үшiн бейтарап формалиндi пайдаланады. Кейбiр арнайы әдiстеме үшiн (мысалы, Нисслю бойынша бояу) тiлiмдердi 96% спиртте бекiтедi.
     20. Кепкен ұлпалардың бөлшектерiн пакетке жинайды да, бекiтiлмеген түрiнде гистологиялық бөлiмге жiбередi. Осылай мумияға айналған мәйiттер мен шымтезек илеуi немесе майлы балауыз жағдайындағы мәйiттердiң тiлiмдерiн жiбередi.
     21. Гистохимиялық әдiстеме үшiн материалды өлгеннен кейiн 12 сағаттан кешiктiрмей, ал мәйiттi мұздатқыш камерада сақтаса - 24 сағаттан кейiн алу керек. Материалды бекiту белгiленген әдiстемеге сәйкес жүргiзiледі.
     22. Бекiткiш сұйықтыққа салынған тiлiмдердi гистологиялық бөлiмге жолдаған кезде бiрге жiберiлетiн құжатта өлген адам жөнiндегi мәлiметтерден басқа (аты, тегi, әкесiнiң аты, ал бiр жасқа дейiнгi балалар үшiн туған күнi) iстiң жағдайы (клиникалық диагноз және емдеу мекемелерiнде қайтыс болған жағдайда стационарға келу уақыты) және мәйiттi зерттеудiң қысқаша деректерi, сот-медициналық сарапшы қандай мүшелердiң жiберiлетiнiн, тiлiмдердiң мөлшерiн (жалпы және мүшелер бойынша), бекiту әдiсi мен сот-гистологиялық зерттеудiң мiндетiн көрсетедi. Мәйiтке сот-медициналық сараптау тағайындалғаны туралы қаулының көшiрмесi берiледi.
     23. Мүшелер мен ұлпалардың бекiтiлген тiлiмдерiнiң кесiндiнi мәйiтке зерттеу жүргiзушi сарапшы жасайды. Мұндай мүмкiндiк болмаған кезде кесiндiнi сот-гистологиялық бөлiмiнiң сарапшысы жүргiзедi. Кесiндiден кейiн қалған материалды белгi салынған дәке қапшыққа жинайды да, оны тығыз жабылатын формалиннiң жаңа ерiтiндiсi бар ыдысқа салады.
     24. ЖҚТБ-ға сезiктенген жағдайларда гистологиялық зерттеу үшiн миды (қыртыс асты ганглийлер аймағынан және мидың ақ затын), жұлынды, өкпенi ас-қорыту жолдарының мүшелерiн, иммуногенез мүшелерiн (кемiктi, ашасүйек безiн, лимфатүйiндерiн, көкбауырды), бауырды, бүйректердi, жүректi, көрсетiлген кезде - көз торын, терiнi және ауыз қуысының кiлегейiн, сыртқы жыныс мүшелерiнiң терiсiн алады. Тiлiмдердi кәдiмгi бекiткiшке салады.

3. Цитологиялық сараптау үшiн үлгiлердi алу

     25. Жыныстық тегiн мәйiттiң бөлшектенген денесiнiң бөлiктерiнен, күйiп кеткенiнен және басқа анықтау қиын болу салдарынан генетикалық жынысын Х және Y хроматин бойынша анықтау үшiн цитологиялық зерттеулер үшiн материалдарды алу жүргiзiледi.
     26. Зерттеу үшiн мәйiттiң сақталған мүшелерiнiң (ұлпаларының) түрлi бөлiктерiнен жұғынды-iз таңбалар, сондай-ақ шаш пен тырнақты да алады.
     27. Жұғынды-iз таңбалар дайындаған дұрыс. Ол үшiн таза зат шынысын мүшенiң кескен бетiне немесе ұлпаға басып, содан соң бөлме температурасында кептiредi де, 10 минут метил спиртiнде, ол болмаған жағдайда этил спиртiнде бекiтедi. Әр мүшеден 4 жұғынды-iз таңбалар дайындайды.
     Ескерту: жұғынды-iз таңбалар дайындауға арналған зат шынысын алдын ала 6-8 сағат хромпикпен өңдейдi, ағын сумен жуады да, Никифоров қоспасында (96% спирттiң 1 бөлiгi және этил эфирiнiң 1 бөлiгi) сақтайды. Пайдаланар алдында мұқият сүртедi.
     28. Жұғынды-iз таңбалар дайындау мүмкiн болмаған жағдайда әр мүшеден 1,5x1,5x1 см мөлшерде кем дегенде 3-4 тiлiмнен алады. Тiлiмдердi алғаннан кейiнгi алғашқы тәулiкте зертханаға беру қажет. Егер мұндай мүмкiндiк болмаса, оларды зертханаға бергенге дейiн тоңазытқышта 36 сақтау сағаттан аспау керек. Тiлiмдердi 8% бейтарап формалин ерiтiндiсiнде бекiтуге болады. Мәйiттiң жоғарғы температура әсерiне ұшыраған немесе елеулi кепкен (мысалы мумияға айналған) ұлпаларын бекiтпейдi.
     29. Х және Ү хроматинге зерттеу үшiн ұйыған немесе қан қабыршағын, сондай-ақ киiмдегi қан дақтары жiберiлуi мүмкiн. Ұйыған қан мен қан қабыршағын жеке таңбаланған пробиркаларға салып, тығынмен бекiтедi де, сүргi салады. Қанның дағы бар киiмдi белгiленген тәртiпте зерттеуге жiбередi.
     Ескерту: Ұйыған қан болған кезде жұғындылар дайындауға болады. Қан тамшысын майсыздандырылған зат шынысының бiр шетiне жағады да, тез бiркелкi қозғалыспен басқа зат шынысының шетiмен зат шынысының үстiнен 45 ^обұрышпен жұғынды дайындайды. Бөлме температурасында ауада кептiргеннен кейiн жұғындыларды 10 минуттай метил немесе 96% этил спиртiмен бекiтедi, жұптап салады (жұғындылардың бетi iшке қараған) да, ақ таза қағазға орайды. Содан соң оларды таңбаланған пакетке салып бекiтiп, сүргi салады.
     30. Шаштарды саусақпен жұлу арқылы алады. Кем дегенде 10 шашты қынаптық қабықшасымен бiрге алады. Оларды таңбаланған қағаз пакетке салады да жiппен тiгедi, жiптiң ұшын оған бекiтiлген картонға мөрмен сүргi салады.
     31. Тырнақ тақташаларын қолдың 2-3 саусағынан немесе аяғынан өсiндi бөлiгiмен бiрге алады да оны жұмсақ ұлпадан тазартады. Жеке таңбаланған қағаз пакетке салады да, желiмдеп, сүргi салады.
     32. Сүт бездерiнiң бөлiндiсiнiң морфологиялық құрамын зерттеу үшiн оның бiр тамшысын таза зат шынысына жағады да, жұғынды дайындайды, оны бөлме температурасында ауада кептiрiп, метил спиртiмен (30 тармақты қараңыз) 5-10 мин. бекiтедi.
     33. Кiсi өлтiрген кезде және жыныстық қылмыстарда немесе оған сезiктенген жағдайда қайшымен қолдың әрбiр саусағынан тырнақ тақташасының бос шетiнен кесiп алады және ағаш күрек-таяқшаларының өткiр ұшымен қырып алынатын тырнақ астындағы заттарымен әрбiр саусақ үшiн жеке таңбаланған қағаз немесе калька пакетiне салады. Барлық дайындалған пакеттердi ортақ пакетке салып, қол қояды да, сүргi салады.
     34. Сараптау мекемесiне үлгiлердi жiберу тәртiбi 23 тармақта мазмұндалды.

4. Сот-биологиялық сараптау үшiн үлгiлердi алу

     35. Мәйiттi зерттеген кезде үлгi ретiнде қанды, шашты, өттi (зәрдi) және қынап жасушаларын алады.
     36. Қанды сот-биологиялық бөлiмге сұйық күйiнде және стерильденген дәкедегi дақ күйiнде жiбередi. Тасымалдау кезiндегi елеулi қиындықтарда тек бинттегi ғана үлгiнi алуға рұқсат етiледi:
     1) жүрек қуысынан немесе iрi қан тамырларынан стерильденген пипеткамен немесе шприцпен 3-5 мл мөлшерiнде қан алады да, таза пробиркаға (флаконға) құйып, тезеңке немесе ағаш тығынмен жабады. Пробиркаға алынған үлгiнiң атауы, өлген адамның аты-жөнi, мәйiттiң тiркелген нөмiрi, сарапшының фамилиясы мен мәйiттi зерттеген күнi жазылған этикетканы жапсырады. Пробиркаға сүргi салынады;
     2) стерильденген бинттi (дәкенi) 5-6 қабаттайды да, пипеткадан немесе шприцтен 5-6 см диаметрдегi бөлiкке қан сiңiредi. Бинттi таза қағаз бетiнде бөлме температурасында кез келген мәйiтхананың секциялық зал мен мәйiтсақтағыштан басқа таза бөлмесiнде кептiредi. Кептiрiлетiн үлгiлердi жылытқыш аспаптардың қасына орналастыруға болмайды және тiкелей күн сәулесiнiң әсерi мен ластануға ұшыратуға болмайды. Кептiрiлген үлгi мен қан дағын алу үшiн пайдаланған таза бинттiң бөлiгiн жеке пакеттерге салып, таңбалайды да, желiмдеп, сүргi салады;
     3) қан үлгiсiн алу мүмкiн болмаған жағдайда (мәйiт қаңқаға айналған, шiрiп өзгерген, мумияға айналған және т.б.) 1x1х0,5 см мөлшердегi жұмсақ ұлпа тiлiмдерiн, тырнақтарды, шашты, сүйектердi алады. Жұмсақ ұлпа тiлiмдерiн шiру өзгерiстерiне aз ұшыраған тереңiрек жатқан аймақтарынан алады.
     Жұмсақ ұлпа тiлiмдерiн таза әйнек ыдысқа салады да, тығынмен жауып, таңбалайды және сүргi салады. Зертханаға жiбергенге дейiн тiлiмдердi тоңазытқышта сақтайды. Ұзақ уақыт тасымалдау қажет болған жағдайда тiлiмдердi бөлме температурасында кептiредi немесе 5-10 % формалин ерiтiндiсiнде бекiтедi. Формалиннiң үлгiсiн зертханаға тексеру үшiн жiбередi.
     Шашты ұяшығымен және қынаптық қабықшасымен бiрге алады (38-тармақтың 1-тармақшасын қараңыз).
     Тырнақтарды әр қолдың екi саусағынан өсiргiш қабатымен бiрге алады.
     Қаңқаға айналған мәйiттi зерттеген кезде кемiк заты бар сүйектiң 2-3 бөлiгiн алады.
     37. Шаштың үлгiлерiн iстiң жағдайы мен зерттеудiң мiндетiне байланысты дененiң әртүрлi аймағынан алады:
     1) өлген адамның жеке басын анықтау үшiн және бас аймағында зақым болған жағдайда шашты маңдайдан, екi самайдан, төбе мен шүйдеден, сондай-ақ зақымдалу аймағынан алады. Ол үшiн саусақпен әрбiр аталған аймақтардан 15-20 шаштан қынаптық қабықшасымен және ұяшығымен бiрге жұлып алады. Осыған ұқсас әдiспен қажет болған жағдайда дененiң басқа аймақтарынан да шаштың үлгiлерiн алады. Шаштарды жеке алдын ала таңбаланған пакетке салып, оны ортақ пакетке салады. Оны желiмдейдi де жiппен тiгедi және жiптiң ұшына картонды бекiтiп, сүргi салады;
     2) жыныстық қылмыстарда немесе оған сезiктенген жағдайда қосымша қасағадан да түк алады.
     38. Өлгеннен кейiн зерттеу үшiн өт алады, ол болмаған жағдайда - зәрдi немесе перикардиальдық сұйықты алады. Ол үшiн өт қабын, перикард немесе қуықты алдымен таза ылғал дәкемен, содан соң құрғақ дәкемен сүртiп, қабырғасын таза құрғақ пышақпен (скальпелмен) жарады. Шприцпен 3-5 мл өттi, зәрдi немесе перикардиальды сұйықтықты алады да, оны таза пробиркаға құяды, тығынмен жауып, таңбалайды да, сүргi салады.
     Ескерту: Ұзақ тасымалдаған кезде өттi (зәрдi, перикардиальды сұйықтықты) таза дәкеге төгедi де кептiредi.
     39. Қынап iшiндегiсiнiң үлгiсiн жыныстық қылмыстарда немесе оған сезiктенген кезде алады. Дәке тампонмен қынап күмбезiнiң iшiндегiсiн алып, бiркелкi жұқа қабатпен 5-6 таза зат шынысына жағады. Тампон мен шыныны бөлме температурасында кептiредi де, содан соң шыныны жұптап жұғындыны бiр-бiрiне қаратып, зат шыныларының арасына сiрiңкенi немесе басқа тығыз төсемдi қойып, таза ақ қағазға орайды да, тампонмен бiрге таңбаланған пакетке салып, сүргi салады. Бiр мезгiлде жеке пакетте тампонды тексеру үшiн жiбередi.
     Осылай етiп тiк iшектiң iшiндегiсiнiң тампонын зерттеуге дайындап, жiбередi.

5. Медициналық-қылмыстық iстi (физикалық-техникалық)
сараптау үшiн үлгiлер алу

     40. Сараптау мекемесiнiң медициналық-қылмыстық iс (физикалық-техникалық) бөлiмiне зерттеуге киiмдi, мүшелердi мәйiттiң ұлпаларын, жорамал зақымдау құралын жiбередi.
     41. Зерттеу үшiн үлгiлердi алуды сот-медициналық сарапшы жүргiзедi. Үлгiлердi алуды зертханашыға немесе санитарға тапсыруға тыйым салынады.
     42. Зақымданған немесе ластанған iзi бар киiмдi жiберер алдында ауада бөлме температурасында кептiредi де, содан соң әрбiр затты жеке таза қағазға орап, таңбалайды.
     43. Терi тұйық немесе өткiр құралмен (соның iшiнде) зақымданғанын зерттеу үшiн зақымданған аймақтан және зақымданбаған терiнiң айналасынан кем дегенде 2 см терi препаратын алады. Жарақат каналы болған жағдайда каналдың бойы бойынша терi асты майлы клетчаткамен және басқа ұлпалармен бiрге терi препаратын тiледi:
     1) зақымның дененiң көлденең осiне қатысты орналасуын белгiлеу үшiн терiнi трапеция түрiнде тiледi, оның жiңiшке жағы мәйiттiң басына қарай бағытталуға тиiс. Мұндай мүмкiндiк болмаған жағдайда препараттың жоғарғы шетiн жiппен тiгедi;
     2) алынған терi препаратын калькадан немесе ақ қағаздан дайындалған таңбаланған пакетке салады, сүргi салады да дереу физикалық-техникалық бөлiмге берiп жiбередi. Ұзақ уақыт тасымалдаған жағдайда терi препаратын алдын ала ауада бөлме температурасында кептiредi.
     44. Терiнiң зақымданған аймағында бөгде қосындыларды (металл iздерiн, жақыннан атылу факторларын және т.б.) терiнiң препаратын тiледi де, мұқият оны терiасты май клетчаткасынан тазартады. Бетi зақымдалмаған таза хромдалған пышақты немесе қайшыны пайдаланады. Тазартылған терi препаратын белгiленген тәртiпте физикалық-техникалық бөлiмге берiп жiбередi, мұндай мүмкiндiк болмаған жағдайда оны алдын ала ауада бөлме температурасында кептiредi. Осыған ұқсас жолмен дененiң симметриялы аймағынан немесе зақымдалу аймағынан тыс терi препаратын тексеру ретiнде тiлiп алады.
     45. Сүйек зақымы болған жағдайда зақымданған бөлiгiн зақымданған шетiнен 2-3 см жылжи отыра, арамен кесiп алады; оны абайлап хромдалған пышақпен жұмсақ ұлпадан тазартады да, ауада бөлме температурасында кептiредi. Объектiнi калькадан немесе ақ қағаздан жасалған таңбаланған пакетке салып, сүргi салады.
     46. Зақымданған шемiршектi зақымданған шетiнен 2-3 см жылжи отыра жонып тастайды да, абайлап хромдалған аспаптармен жұмсақ ұлпадан тазартады. Объектiлердiң ұшына жақтарын және қима жазықтығының белгiсiмен биркаларды бекiтедi. Зақымдарды эксперименталдық қайта жаңғырту үшiн дененiң қарама-қарсы жағынан ұзындығы кем дегенде 3-5 см шемiршектiң соған ұқсас бөлiгi алынады. Объектiлердi бөлек ақ қағаздан немесе калькадан жасалған таңбаланған пакетке салады да, оларды полиэтилен пакетiне орайды.
     47. Қаңқаға айналған немесе күйiп кеткен мәйiттердiң сүйек қалдықтарын зерттеуге жiберу үшiн қағазға орайды да фанер немесе картон жәшiкке салып, таңбалап, сүргi салады.
     48. Спектрографиялық зерттеу үшiн түрлi мүшелер (ұлпалар) мынадай мақсаттарда алынуы мүмкiн:
     1) терiнiң, сүйектiң, шемiршектiң және басқа ұлпалардың зақымданған аймақтарында металдар мен бөгде қосындылардың болуын және жиналуын анықтау үшiн;
     2) адамның мүшелерiнде, ұлпаларында, сұйықтықтарында улануға сезiктенген жағдайда жеке металдардың артық мөлшерiн (күмiс, қорғасын, хром, марганец, мырыш, мыс, барий, талий, сурьма, кадьмий, стронций және т.б.) анықтау үшiн алады. Бауырдың, бүйректiң тiлiмдерiн (қыртыс қабаты мен боз қабатын) және қан алады. Кәсiби (ұзақ) улануға сезiктенген жағдайда одан басқа сүйектiң бөлiктерiн (жамбас сүйегiнiң метафизарлық бөлiгiн және қабырғаның сүйектi бөлiгiн) алады;
     3) сүйек қалдықтарының түрлерiн, құрамы әртүрлi күлдегi сүйек заттарының барын анықтау (алайда, бұл мiндеттi орындау тек зертханада адамның және кейбiр жануарлардың сүйек ұлпаларының бақылау үлгiлерiнiң жинағы болған жағдайда ғана шешуге болады) анықтау үшiн;
     4) адамның iшкi мүшелерiнде, ұлпаларында, сұйықтықтарында және бөлiндiлерiнде әртүрлi сырттан енгiзiлген органикалық тектi улы заттардың, соның iшiнде күштi әсер ететiн дәрілік заттарды анықтау үшiн; мәйiттiң денесiнiң зақымдалған аймағында жанғыш және лак бояу заттарының iздерiн анықтау үшiн (зертханада ИК-спектрография болған жағдайда).
     49. Биологиялық тектес объектiлерде макро және микроэлементтердi спектральдық талдау көмегiмен анықтау үшiн 5-10 г мөлшерде өлшем керек. Үлгiлердi алуды таза жуылған, хромдалған жабыны зақымдалмаған, алдың ала этил спиртiмен - өңделген медициналық аспаптармен жүргiзедi:
     1) алынған объектiлердi бөлек алдын ала айдалған сумен, этил спиртiмен жуылған және кептiрiлген Петри ыдысына немесе фарфор тигльдерге салады. Алынған объектiлер салынған Петри ыдысын (тигльдердi) 56-60 ^оС-та термостатта кептiредi. Кептiргеннен кейiн әр объектiнi бөлек калькадан немесе таза ақ қағаздан жасалған пакетке салып, барлық пакеттердi таңбалайды;
     2) үлгiлердi сақтау үшiн бекiткiш немесе консервілейтiн заттарды пайдалануға болмайды. Мүмкiндiк болмаған жағдайда шыны ыдыста 96% этил спиртiнде оларды бекiткеннен кейiн кептiруге болады. Бұл жағдайда спирттiң үлгiсiн тексеру үшiн қосымша жiбередi;
     3) мәйiттi немесе оның бөлiктерiн өртеп жiберген жағдайда күлдiң сынамасын алады. Ағаш немесе пластмасса күрекпен жаққан орнынан бiрдей бөлiкте әрқайсысы 50 г салмақта кем дегенде 4 сынама алынады. Сынамаларды жеке пакеттерге салып, таңбалайды. Мәйiттi өртеп жiберген кезде пайдаланылған отынның кем дегенде 100 г үлгiсiн алған дұрыс.
     50. Спектрофграфиялық зерттеулер жүргiзген кезде бақылау үлгiлерiнiң болуы мiндеттi шарт болып табылады. Бақылау үшiн қажеттi талаптарды сақтай отырып (5.10. тармағын қараңыз) сол ұлпаның (мүшенiң) тiлiгiн тек зақымдау құралы тимеген дененiң қарама-қарсы жағынан зақымдану және соған ұқсас аймағының шетiнен бiраз қашығырақ алады.
     51. Объектiлер салынған жолдаманы орау үшiн фанер немесе картон қораптарды пайдалануға болады. Химиялық реактивтерден, фотоматериалдардан, металл заттардан және т.б. босаған ыдыстарды пайдалануға қатаң тыйым салынады. Жолдаманы механикалық зақымданудан сақтаумен қамтамасыз етiлетiндей етiп орайды.
     52. Сараптау мекемесiнiң физикалық-техникалық бөлiмiнде зерттеу жүргiзу үшiн тиiстi объектiлердi, соның iшiнде бақылау үлгiлерiн жiбередi. Бiр мезгiлде олармен бiрге мына құжаттарды жiбередi:
     1) тергеу жүргiзген тергеушiнiң, прокурордың қаулысының көшiрмесiн, соттың айқындау көшiрмесiн; сот-медициналық сарапшының iстiң жағдайы, өлiмнiң болуы мен мәйiттi зерттеудiң негiзгi деректерiн; физикалық-техникалық бөлiмде және спектральдi зертханада сарапшының шешуiне жататын мәселелер жазылған қысқаша мазмұндамасы жiберiледi.

6. Микробиологиялық (вирусологиялық)
сараптау үшiн үлгiлердi алу

     53. Микробиологиялық (вирусологиялық) сараптау жұқпалы аурулардан немесе бактериологиялық тамақтан уланудан өлуiне сезiктенген жағдайда жүргiзiледi.
     54. Зерттеу үшiн үлгiлердi алу өлгеннен кейiн алғашқы 24 сағатта жүргiзiлуге тиiс. Дұрыс нәтижелердi алу ықтималдығы кеш мерзiмде төмендейдi.
     55. Материалды алуды санэпидемстанцияның бактериологиялық зертханасының маманы жүргiзедi, тек ол болмаған жағдайда ғана сот-медициналық сарапшы жүргiзедi.
     56. Алу үшiн стерильденген аспаптар, зат шынысы мен ыдыс пайдаланылады. Осы мақсатта оларды спиртпен жуып, күйдiредi.
     Зерттеуге арналған объектiлер аурудың клиникалық симптомы мен мәйiттi жарып қарағандағы табылған морфологиялық өзгерiстерге негiзделген жорамалданған диагнозға байланысты алынады.
     57. Мәйiттiң миын алғанға дейiн жүректен қан алады. Дененiң алдыңғы жағынан орташа тiлiм және бұлшықеттерi қиындысын жүргiзгеннен кейiн спиртке батырылған дәкемен кеуденi сүртедi де, қыздырылған шпателмен күйдiредi. Төстiктi және перикардты тiледi. Шпательмен оң жақ қарыншаның алдыңғы бетiн күйдiредi де, оның қуысына стерильдi пипетка мен шприц инесiн енгiзедi. Кем дегенде 5-10 мл қан алады. Егер жүрек қуысында қан ұйып қалса немесе болмаса, оны осы ережелердi сақтай отырып қуыс, жамбас немесе мойын көктамыры қуысынан алады.
     58. Iшкi мүшелердiң тiлiмдерiн алуды қыздырылған шпательмен олардың беткi қабатын күйдiргеннен кейiн жүргiзедi:
     1) өкпенiң, бауырдың, мидың және басқа мүшелердiң тiлiмдерiн 1x1x2 см мөлшерде кеседi. Өкпенiң кесектерiн тамыртүбi аймағынан және әрбiр бөлiктiң ортасынан (гипостатикалық бөлiгiнен тiлiм алудың керегi жоқ) алады. Бауырдың кесектерiн әрбiр бөлiгiнен алады. Өт қабын лигатура салғаннан кейiн iшiндегiсiмен толық алады;
     2) iшектiң iшiндегiсiн зерттеу үшiн оларға алдын ала қосарлы лигатура салып, олардың арасын қиятын ұзындығы 15-20 м аш iшектiң 2-3 кесiндiсiн алады;
     3) ми тiлiмдерiн ми сауытынан алғанға дейiн кесiп алу керек. Ол үшiн қатты ми қабығын, содан соң оны қиып алған соң ми бетiн күйдiредi.
     59. Мүшелердiң жұғындылары мен iз таңбаларын дайындайды. Тыныс алу жолдарының (жұтқыншақтың артқы қабырғасынан, көмекейден, кеңiрдектен, ауа тамырдан) iшiндегiлерiнен жұғынды жасайды, олардың кiлегей қабықшасынан және патологиялық процеске сезiктенген орындардан өкпе тiлмелерiнiң бетiнен iз таңба алады. Ортаңғы құлақ қуысындағыларынан да жұғынды дайындайды. Жұғындылар мен iзтаңбаларды қыздыра отырып бекiтедi немесе ауада бөлме температурасында кептiредi, ластанудан және шыбындардан қорғай отырып желдеткiштiң астында кептiрген дұрыс.
     60. Алынған материалды стерильденген құтыларға немесе пробиркаларға салады. Оларды тығынмен жауып, таңбалайды да, мұқият орайды. Бекiткiш сұйықтық ретiнде 35% стерильдi глицериннiң судағы ерiтiндiсi (iшектiң iлмегiн бекiтпейдi, тоңазытқышта сақтайды) пайдаланылуы мүмкiн. Материалды бактериологиялық зертханаға жiберген кезде шыны ыдысты сындырып алмас үшiн сақтық шараларын жасайды.
     61. Ерекше қауiптi жұқпаға (ЕҚЖ) сезiктенген жағдайда материалды аса мұқият орайды. Шыны ыдысты металл пеналға салып, сүргi салады да арнайы бөлiнген көлiкпен ЕҚЖ зертханасына апарады.
     62. Түрлi жұқпалы ауруларды зерттеу үшiн мынадай объектiлердi алу керек:
     1) актиномикоз, бластомикоздар және басқа диссеминирленген микоздар - зақымдалудың сипатына байланысты iрiң, зақымдалған аймақтан ұлпа тiлiмдерiн, өкпе және басқа мүшелерiн алады;
     2) құтыру - миды (сопақша ми, аммон мүйiзшесi);
     3) бруцеллез - қан, зәр, iшкi мүшелер (әсiресе бауыр, көк бауыр), қақырық, iрiң, зақымданған ұлпалар мен мүшелер экссудаттары; әйелдерден қосымша сүт бездерiн алады;
     4) iш сүзек, қылау - жүректен қан алады, өт, бауыр, көкбауыр, өкпе, бүйрек ми, iшектiң лимфа түйiндерi, тоқ және аш iшектiң iшiндегiсi алынады;
     5) қайтарма сүзек, безгек, лептоспира - қан, iшкi мүшелер (әсiресе, көкбауыр, бауыр, ми), жұлын, зәр (лептоспирозда) алады;
     6) газ гангренасы - жара аймағының және зақымдалған ұлпалар мен мүшелердiң ұлпалары, соқыр iшек, перитонеальдық сұйықтық, жатыр мойнының ceкpeтi, өкпе, қан (клиникалық пайда болуына байланысты), сондай-ақ табылған жағдайда бөгде денелар (зақымдау құралының, киiмнiң кесектерi);
     7) кәдiмгi герпес - ми, бауыр;
     8) гонококка жұғуы - үрпiнiң бөлiндiсi, қынап, жатыр мойны, тiк iшек, қуықасты безi, буындардың, қабынған қосалқылар мен iшперденiң экссудаттары;
     9) тұмау - кеңiрдектiң тiлiмдерi, аңқаның бөлiндiлерi, кеңiрдектiң кiлегей қабықшасынан қырынды, қан;
     10) қантышқақ - тоқ iшектiң төменгi бөлiмiнiң iшiндегiсi, қан, зәр, мезентеральды бездер, бауыр, көкбауыр;
     11) күл, Венсан баспасы - кiлегейлi қабықтың зақымданған бөлiгiнен пленка мен бөлiндi (жұтқыншақтан, мұрыннан, жыныс мүшелерiнен, көзден), терi, қан;
     12) көкжөтел - өкпе, аңқа кiлегейi;
     13) лейшманиоз (iшкi) - сүйек кемiгi, көкбауыр, бауыр, қан;
     14) листериоз - ми, бауыр, көкбауыр;
     5) менингококк инфекциясы - жұлын сұйықтығы, ми қабықшасы, қан, жұтқыншақ кiлегейi, ұлпа сұйықтығы, iрiң;
     16) орнитоз - өкпенiң қабынған жерлерiнен тiлiмдер, көкбауыр, сiрiқауыз қуысынан экссудат;
     17) шешек - бөртпе, қабыршақ, қабықша элементтерi бар терi мен кiлегей қабықшаның тiлiмдерi, жүректен қан, бауыр;
     18) пневмококка инфекциясы, Фридлендердiң капсулалы бактериясы жұқпасы, Афанасьев-Пфейфер гемофилдер жұқпасы - өкпе, аңқа кiлегейi, қақырық, қан, iрiң, зәр, жұлын сұйықтығы, сiрiқауыз және басқа экссудаттар;
     19) полиомиелит ми (әсiресе, сопақша және жұлын), қан, аңқа бөлiндiсi, аш және тоқ iшек iшiндегiсi;
     20) сары қолқа - жараға айналған бөлiмдерден терi мен кiлегейлi қабықша тiлiмдерi, лимфа түйiндерi, iрiңдеген аймақтардан бұлшықет ұлпасының тiлiмдерi, iшкi мүшелер, қан;
     21) күйдiргi - терi мен басқа ұлпалардың зақымданған бөлiгi, лимфа түйiндерi, қан, экссудаттар, iшкi мүшелер, жұлын сұйықтығы, сүйек кемiгi;
     22) мерез - кiлегей қабықшаның бөлiндiлерi, зақымдану аймағындағы ұлпа тiлiмдерi, iшкi мүшелер, қан, жұлын сұйықтығы;
     23) стафилококка, стрептококка жұқпалары, көкiрiңдi таяқша жұқпасы - iрiң, экссудат, қан, зақымдалған мүшелер мен ұлпалардың бөлiктерi, жұтқыншақтың кiлегей қабықшасынан қырнамалар, регионарлы лимфа түйiндерi;
     24) сiреспе - iрiң, зақымданған аймақтан ұлпа тiлiмдерi, ескi тыртықтар, қан, бауыр, көкбауыр, зақымдау құралының кесектерi түрiндегi бөгде заттар және т.б.;
     25) бөртпе сүзек - қан, iшкi мүшелер, бөртпе элементтерi бар терi тiлiмi;
     26) мына бактериялар тудырған токсико жұқпалар:
     iшек таяқшасымен - аш iшектiң iшiндегiсi, жүректен қан, бауыр, көкбауыр, өкпе, бүйрек, iшектiң лимфа түйiндерi;
     сальмонелламен - паренхимотозды мүшелер, жүректен қан, қарын мен iшектiң iшiндегiсi, iшектiң лимфа түйiндерi;
     протеймен - аш және тоқ iшек iшiндегiсi;
     стафилококкпен - аш және тоқ iшек iшiндегiсi;
     cl.perfingens - аш iшектiң iшiндегiсi (200-300 мл), перитонеальды сұйықтық, iшек және шажырақайдың лимфа түйiнi, жүректен қан, бауыр;
     cl.botulinum - бауыр, аш iшектiң кесiндiсi, iшiндегiсiмен бiрге қарын, ми, қан;
     токсоплазмоз - ми, бауыр, көкбауыр, өкпе, лимфа түйiнi;
     27) туберкулез - қақырық, көмейден жұғынды, өкпе және басқа iшкi мүшелерден тiлiмдер (зақымдану сипатына байланысты), зәр, жұлын сұйықтығы;
     28) тырысқақ - аш iшектiң 10-15 см ұзындықтағы үш кесiндiсi, өт қабы, регионарлы лимфа түйiндерi, бауыр, көк бауыр;
     29) оба, туляремия - лимфа түйiндерi (бубондар), қан, iшкi мүшелер (әсiресе, өкпе, көкбауыр, бауыр), жұтқыншақ кiлегейi, жұлын сұйықтығы, сүйек кемiгi;
     30) энцефалиттер - ми, жұлын сұйықтығы, қан, шеткi жүйкелер, iшкi мүшелер;
     31) ЖҚТБ - жүрек қуысынан қан.
     63. Алынған материалды зерттеуге жолдау осы Ереженiң 10, 11-тармақтарында айтылған.

7. Диатомды планктонды сараптау үшiн үлгiлер алу

64. Лигатура салынған жарылмаған бүйректi; 10-15 см ұзындықтағы жамбас және иық сүйектерiнiң бөлiктерiн алады. Объектiлердi таза бекiткiш сұйықсыз шыны құтыларға салады. Суды пайдалануға тыйым салады.
65. Осы ереженiң 9-тармағының талаптарын сақтай отырып, алынған үлгiлердi зерттеуге жолдау жүргiзiледi.

Сноска. Утратил силу приказом Министра здравоохранения РК от 20.05.2010 № 368 (порядок введения в действие см. п. 6).

      В целях реализации Закона Республики Казахстан "О системе здравоохранения", ПРИКАЗЫВАЮ:
      1. Утвердить прилагаемые Правила организации и производства судебно-медицинской экспертизы.
      2. Департаменту лечебно-профилактической работы, аккредитации и анализа информации (Нерсесов А.В.) обеспечить государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан.
      3. Административному департаменту (Акрачкова Д.В.) направить настоящий приказ на официальное опубликование после его государственной регистрации в Министерстве юстиции Республики Казахстан.
      4. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на Вице-министра Диканбаеву С.А.
      5. Настоящий приказ вводится в действие со дня его официального опубликования.

Министр

      Согласовано
      Министр внутренних дел
      Республики Казахстан
      от 28 декабря 2004 г.

Утверждены
приказом Министра
здравоохранения Республики Казахстан
от 20 декабря 2004 года N 875/1
"Об утверждении Правил организации
и производства судебно-медицинской
экспертизы"

Правила
организации и производства судебно-медицинской экспертизы

Раздел 1. Организация и порядок производства
судебно-медицинской экспертизы

Глава 1. Общие положения

    1. Настоящие Правила определяют порядок организации и производства судебно-медицинской экспертизы в Республике Казахстан.
    2. Производство судебно-медицинской экспертизы (далее - экспертиза) осуществляет судебно-медицинский эксперт, в компетенцию которого входит:
    1) экспертиза трупа в случаях насильственной смерти;
    2) экспертиза трупа при подозрении на применение насилия или при других обстоятельствах, обусловливающих необходимость исследования трупа в судебно-медицинском порядке;
    3) экспертиза потерпевших, обвиняемых и других лиц для определения характера и тяжести вреда здоровью, возраста, половых состояний и разрешения других вопросов, требующих познаний в области судебной медицины;
    4) экспертиза вещественных доказательств с применением лабораторных методов исследования;
    5) экспертиза по материалам доследственной проверки, уголовным, административным и гражданским делам, а также по делам частного обвинения.
    3. Судебно-медицинский эксперт привлекается в качестве специалиста в области судебной медицины к участию в первоначальных и других следственных действиях: к осмотру трупа на месте его обнаружения (происшествия), эксгумации, изъятию образцов для сравнительного исследования, к проведению следственного эксперимента, а также для проведения экспертизы в судебном заседании, дачи разъяснения по проведенным им ранее судебно-медицинским исследованиям.

Глава 2. Порядок производства судебно-медицинской экспертизы

    4. Назначение судебно-медицинской экспертизы производится в соответствии с действующим законодательством Республики Казахстан.
    5. Судебно-медицинскую экспертизу производят один или несколько экспертов в зависимости от вида и сложности экспертизы.
    6. При производстве экспертизы вне органа судебной экспертизы руководители медицинских организаций обеспечивают судебно-медицинских экспертов помещением для производства экспертизы (морг, врачебный кабинет в поликлинике) и оказывают другую необходимую помощь.
    7. Органы (лицо, назначившее экспертизу) оказывают содействие в пересылке взятых объектов в лабораторные подразделения органа судебной экспертизы.
    8. Органы (лицо, назначившее экспертизу) при вызове судебно-медицинского эксперта для участия в первоначальных и других следственных действиях, предоставляют ему транспортное средство.
    9. Судебно-медицинский эксперт осуществляет свои функции в пределах обслуживаемой территории. В случаях стихийных и техногенных катастроф, других чрезвычайных событий по приказу руководителя Центра судебной медицины судебно-медицинский эксперт может быть временно командирован за пределы своей территории. Руководители филиалов Центра судебной медицины в регионах обязаны установить взаимозаменяемость судебно-медицинских экспертов на период их отпуска или болезни.
    Судебно-медицинские экспертизы в Центре судебной медицины производятся после проведения предыдущих экспертиз в филиалах Центра судебной медицины.
    10. В случае сложности экспертизы и необходимости решения специальных вопросов судебно-медицинский эксперт вправе в срок не более суток от начала производства экспертизы заявить ходатайство перед лицом (органом), назначившим экспертизу, о необходимости участия в ней соответствующих специалистов.
    11. Если в процессе проведения судебно-медицинской экспертизы возникает необходимость в производстве судебно-медицинских лабораторных исследований для разрешения вопросов, поставленных перед судебно-медицинским экспертом или возникших у него лично, то, на основании имеющегося у него постановления органов дознания, следователя, прокурора или суда, он направляет объекты в соответствующее лабораторное подразделение органа судебной экспертизы. При этом судебно-медицинский эксперт заполняет бланк, в котором ссылается на представленное постановление, указывает краткие обстоятельства дела, объективные данные, выявленные при экспертизе, цели лабораторного исследования. После получения результатов лабораторного исследования оформляется заключение эксперта (далее - заключение).
    12. Если возникает необходимость проконсультировать лицо, подвергаемое судебно-медицинской экспертизе, обследованию у врача-специалиста, работающего в другой организации здравоохранения, об этом незамедлительно письменно ставится в известность лицо (орган), назначившее экспертизу, которое и обеспечивает его проведение, с последующим предоставлением эксперту результатов обследования.
    13. Если в процессе проведения судебно-медицинской экспертизы выявлены объекты, которые по своему характеру могут стать вещественными доказательствами и предметами отдельной судебно-медицинской, криминалистической или иной экспертизы, они подлежат описанию в заключении и передаче под расписку лицу (органу), назначившему судебно-медицинскую экспертизу.
    14. Объекты для экспертных исследований, в том числе вещественные доказательства, подлежат строгому учету и хранению. Эксперт принимает все зависящие от него меры для их сохранности.
    15. Из трупа могут быть взяты какие-либо части, внутренние органы, ткани, кровь, моча и другие среды для судебно-медицинских лабораторных исследований, необходимых для производства данной экспертизы.
    16. При проведении судебно-медицинской экспертизы в суде судебно-медицинский эксперт составляет заключение в письменном виде. Копию заключения приобщают к документам экспертизы, находящимся в архиве экспертного учреждения.
    17. В случае неправильного истолкования участниками судебного процесса данного экспертом заключения, судебно-медицинский эксперт должен заявить об этом в процессе судебного заседания.

Глава 3. Оформление заключения эксперта

    18. Результаты судебно-медицинской экспертизы оформляют в соответствии с требованиями действующего законодательства .
    19. Заключение состоит из следующих разделов: вводной части, включающей краткое изложение обстоятельств дела, исследовательской части и выводов.
    20. Во вводной части должно быть указано:
    1) время и место производства экспертизы;
    2) условия производства экспертизы, имеющие значение для экспертного исследования (освещение, температура воздуха и другое);
    3) постановление, на основании которого производится экспертиза;
    4) фамилия, имя, отчество эксперта, занимаемая должность, образование, специальность и стаж работы по специальности, квалификационная категория, ученая степень, ученое звание;
    5) при экспертизе трупа - фамилия, имя, отчество, возраст умершего; при экспертизе потерпевших, обвиняемых и других лиц - фамилия, имя, отчество, возраст, местожительство, документ, удостоверяющий личность; при экспертизе по материалам дела и экспертизе вещественных доказательств - наименование и номер уголовного или гражданского дела, количество томов, листов дела, перечень объектов и образцов, поступивших на экспертизу;
    6) лица, присутствующие при производстве экспертизы;
    7) подпись судебно-медицинского эксперта о его процессуальных правах, обязанностях и о предупреждении об уголовной ответственности за дачу заведомо ложного заключения;
    8) перечень вопросов, поставленных на разрешение экспертизы;
    9) обстоятельства дела, изложенные в редакции лица (органа), назначившего экспертизу.
    21. В исследовательской части должно содержаться подробное описание процесса исследования всех предоставленных объектов экспертного исследования и найденных при этом фактических данных. В ней излагаются примененные методы исследования, и используется объективная регистрация (фотоснимки, контурные схемы с обозначением повреждений). Структура исследовательской части определяется видом проводимой экспертизы.
    Этот раздел, в частности, включает:
    1) при экспертизе трупа - описание одежды и данных наружного исследования трупа; внутреннего исследования полостей, органов и тканей; изъятых объектов, передаваемых следователю для проведения других видов экспертиз; перечень объектов, направленных на лабораторное исследование; результаты проведенных лабораторных исследований с указанием дат их проведения и получения экспертом результатов исследований в виде заключения эксперта, а также анализ медицинских и других документов, если таковые предоставлялись;
    2) при экспертизе потерпевших, обвиняемых и других лиц - подробное описание всех выявленных в процессе экспертного обследования объективных медицинских данных: указание о направлении экспертом обследуемого к врачам других специальностей, на рентгенологическое и другие исследования, а также результаты этих обследований и исследований; описание одежды, если она исследовалась, то повреждения и наложения на ней; перечень объектов, направленных на лабораторное исследование, а также результаты этих исследований; должны быть отмечены даты проведения дополнительных обследований и исследований, получения их результатов экспертом, формирования выводов в заключении;
    3) при экспертизе вещественных доказательств - подробное описание вещественных доказательств и имеющихся на них следов, изложение примененных методов исследования и полученных результатов по каждому виду исследования, с указанием используемых реагентов, аппаратуры и оборудования, процесса анализа. В исследовательской части также описывают исследование образцов для сравнения;
    4) при экспертизе по материалам уголовных, административных и гражданских дел - подробное изложение фактических данных, необходимых для последующего экспертного анализа;
    5) при экспертизе по делам о профессиональной деятельности медицинских работников включаются сведения, полученные при изучении подлинных медицинских и иных документов, имеющих значение для дела (при отсутствии подлинных документов, экспертиза проводится на основании копии документов).
    22. Вводная часть, включающая обстоятельства дела, и исследовательская часть составляют вместе протокол заключения эксперта.
    Протокол подписывают один или несколько экспертов в зависимости от вида и сложности экспертизы, производившие судебно-медицинскую экспертизу.
    23. Выводы в заключении являются научно-обоснованным мнением эксперта, сформулированным на основании результатов произведенной им экспертизы, а именно:
    1) судебно-медицинский эксперт после получения всех результатов лабораторных и дополнительных экспертных исследований в срок не более 3-х дней формулирует выводы в виде ответов на вопросы, поставленные лицом (органом), назначившим экспертизу. Они должны также содержать экспертную оценку объективных данных, выявленных в процессе исследования, которые, по мнению эксперта, имеют значение для дела. Их следует излагать ясно, конкретно, избегая, по возможности, специальных медицинских терминов. Экспертное суждение по каждому выводу должно быть мотивировано, обосновано фактическими данными;
    2) в случаях невозможности дать заключение на поставленные вопросы, выходящие за пределы специальных знаний, либо представленные материалы не пригодны или недостаточны для дачи заключения и не могут быть выполнены, эксперт составляет мотивированное сообщение об этом и направляет его органу или лицу, назначившему экспертизу.
    24. Вводную и исследовательскую часть заключения составляют непосредственно в процессе проведения экспертизы. Следует указывать дату составления сразу же после окончания всех исследований.
    25. Заключение составляют не менее чем в двух экземплярах, один из которых передают лицу (органу), назначившему экспертизу, а другой остается на хранении в архиве органа судебной экспертизы.
    Экспертиза вещественных доказательств оформляется в процессе производства экспертных исследований записями в рабочем журнале, на основании которых после окончания экспертных исследований составляется соответствующий документ.
    26. Заключение выдается органу (лицу), назначившему экспертизу или по их письменному распоряжению иному лицу, либо высылается по почте сразу после окончания экспертизы.
    27. Запрещается подменять заключение различными краткими справками и выписками, а также употреблять для составления вышеуказанных судебно-медицинских документов неутвержденные формы и бланки анкетного типа, давать заключение по наружному осмотру трупа или неполному его исследованию.

Глава 4. Сроки производства экспертизы

    28. Сроки проведения экспертиз определяются их видом, объемом и характером экспертных исследований. Длительность срока исполнения экспертиз зависит от видов проводимых различных лабораторных исследований. Продолжительность экспертизы не должна превышать один месяц со дня получения от органов дознания, следователя, прокурора или суда всех необходимых материалов.
    29. Сроки производства экспертиз могут составлять:
    при производстве повторных, комиссионных, комплексных экспертиз - до 30 суток;
    при экспертизе трупов - до 30 суток, но не более чем через трое суток после получения последнего результата дополнительных методов лабораторных исследований;
    при экспертизе живых лиц, требующих дополнительных исследований и медицинской документации - до 30 суток;
    при экспертизе живых лиц, не требующих дополнительных исследований и медицинской документации - до 5 суток.
    30. В случаях, когда производство экспертизы невозможно завершить в установленный срок, до его истечения судебно-медицинский эксперт через руководителя органа судебной экспертизы должен в письменном виде предупредить об этом лицо (орган), назначившее экспертизу, указав причину и ориентировочный срок ее завершения, но не более одного месяца.

Раздел 2. Судебно-медицинская экспертиза при
установлений тяжести вреда здоровью

Глава 5. Общие положения

    31. В соответствии с медицинскими признаками (критериями) вреда здоровью, предусмотренными уголовным законодательством Республики Казахстан, а также методическими указаниями, эксперт при проведении судебно-медицинской экспертизы устанавливает тяжесть нанесенного вреда здоровью.
    Для установления тяжести вреда здоровью достаточно одного из признаков этого вреда. При наличии нескольких квалифицирующих признаков тяжесть вреда здоровью устанавливается по тому признаку, который соответствует большей тяжести вреда здоровью.
    Под вредом здоровью понимают нарушение анатомической целости органов (тканей) или их физиологических функций (телесные повреждения), либо заболевания или патологические состояния, возникшие в результате воздействия различных факторов внешней среды: механических, физических, химических, биологических, психических.
    Под расстройством здоровья следует понимать состояние организма, при котором выявляются клинически выраженные болезненные изменения местного и (или) общего характера, обусловленные конкретной травмой или заболеванием, то есть, когда имеется нарушение анатомической целости или физиологической функции органов и тканей.
    Процент стойкой утраты общей трудоспособности в процентах вследствие различных травм устанавливается в соответствии с таблицей процентов стойкой утраты общей трудоспособности в результате различных травм согласно приложению 1 к настоящим Правилам.
    Под общей трудоспособностью следует понимать совокупность врожденных и приобретенных способностей человека к действию, направленному на получение социально-значимого результата в виде определенного продукта, изделия или услуги.
    Под профессиональной трудоспособностью следует понимать способность к труду в своей профессии или другой равной ей по оплате и по квалификации.

Глава 6. Тяжкий вред здоровью

    32. Квалифицирующими признаками (критериями) тяжкого вреда здоровью являются:
    1) опасность вреда здоровью для жизни человека;
    2) не опасные для жизни повреждения, повлекшие тяжкий вред здоровью по последствию после каких-либо воздействий:
    потеря зрения, речи, слуха или какого-либо органа, либо утрата органом его функций;
    неизгладимое обезображивание лица;
    расстройство здоровья, соединенное со значительной стойкой утратой общей трудоспособности не менее чем на одну треть (33% и выше);
    полная утрата профессиональной трудоспособности;
    прерывание беременности;
    психическое расстройство (психическое заболевание);
    заболевание наркоманией или токсикоманией.
    33. Опасным для жизни вредом здоровью следует считать как телесные повреждения, так и патологические состояния, возникшие в результате воздействия различных внешних факторов, которые могут угрожать жизни потерпевшего.
    Предотвращение смертельного исхода, обусловленного оказанием медицинской помощи, самопомощи или взаимопомощи, а также стечением случайных обстоятельств, не должно приниматься во внимание при оценке опасности для жизни.
    34. К вреду здоровью, опасному для жизни, относятся:
    1) проникающие ранения черепа, в том числе и без повреждения головного мозга;
    2) открытые и закрытые переломы костей свода и основания черепа, за исключением изолированных трещин только наружной пластинки свода черепа и переломов костей лицевого скелета, не являющихся частью мозгового черепа, переломы частей решетчатой, клиновидной костей, участвующих в формировании мозгового черепа;
    3) ушиб головного мозга тяжелой степени, ушиб головного мозга средней степени при наличии симптомов поражения стволового отдела мозга;
    4) эпидуральное, субдуральное, субарахноидальное, внутримозговое и внутрижелудочковое кровоизлияние при наличии угрожающих жизни состояний;
    5) ранения, проникающие в позвоночный канал, в том числе и без повреждения спинного мозга;
    6) переломы-вывихи или переломы тел, или двухсторонние переломы дуг шейных позвонков, а также односторонние переломы дуг первого и второго шейных позвонков, в том числе и без нарушения функции спинного мозга;
    7) вывихи шейных позвонков; подвывихи шейных позвонков, сопровождающиеся угрожающими жизни состояниями или нарушением функции спинного мозга;
    8) закрытые повреждения спинного мозга в шейном отделе, сопровождающиеся угрожающими жизни состоянием и нарушением функции спинного мозга;
    9) перелом или перелом-вывих одного или нескольких грудных или поясничных позвонков с нарушением функции спинного мозга или с наличием клинически установленного шока тяжелой степени и других угрожающих жизни состояний;
    10) закрытые повреждения грудных, поясничных и крестцовых сегментов спинного мозга, сопровождающиеся тяжелым спинальным шоком или нарушением функции тазовых органов;
    11) ранения, проникающие в просвет глотки, пищевода, гортани, трахеи, а также открытые повреждения щитовидной и вилочковой желез;
    12) открытые и закрытые переломы хрящей гортани и трахеи, сопровождающиеся угрожающими жизни состояниями;
    13) ранения грудной клетки, проникающие в плевральную полость, полость перикарда или клетчатку средостения, в том числе и без повреждения внутренних органов (подкожная эмфизема не может рассматриваться как признак проникающего ранения, когда явления гемо-пневмоторокса отсутствуют);
    14) ранения живота, проникающие в брюшную полость (полость брюшины и забрюшинное пространство), в том числе и без повреждения внутренних органов;
    15) ранения, проникающие в полость мочевого пузыря, верхнего и среднего отделов прямой кишки, а также обширные открытые повреждения всех слоев нижнего отдела прямой кишки;
    16) открытое и закрытое ранение (разрыв) внутреннего органа грудной или брюшной полостей, или забрюшинного пространства (почек, надпочечников, поджелудочной железы), или диафрагмы, или предстательной железы, или мочеточника, или перепончатой части мочеиспускательного канала;
    17) двусторонние переломы заднего полукольца таза с разрывом подвздошно-крестцового сочленения и нарушением непрерывности тазового кольца, или двойные переломы тазового кольца в передней и задней частях с нарушением его непрерывности;
    18) открытые переломы длинных трубчатых костей в диафизарной части (плечевой, бедренной, большеберцовой, обеих костей предплечья);
    19) открытые переломы лучевой, локтевой и малоберцовой костей; тяжесть вреда здоровью при закрытых переломах плечевой, бедренной и большеберцовой костей, а также закрытых повреждениях крупных суставов (плечевого, локтевого, лучезапястного, тазобедренного, коленного, голеностопного) устанавливается в зависимости от вызванной ими опасности для жизни, длительности расстройства здоровью, либо по признаку стойкой утраты трудоспособности;
    20) повреждение крупного кровеносного сосуда: аорты, сонной (общей, внутренней, наружной), подключичной, плечевой, бедренной, подколенной артерий или сопровождающих их вен;
    21) повреждение периферических сосудов (головы, лица, шеи, предплечья, кисти, голени стопы) квалифицируется в зависимости от вызванной ими конкретной опасности для жизни (например, массивная кровопотеря, шок тяжелой степени и другие);
    22) повреждения, повлекшие за собой угрожающие жизни состояния: шок тяжелой степени (III-ей, IV-ой степени); кома различной этиологии; массивная кровопотеря, вызвавшая коллапс; острая сердечная или сосудистая недостаточность; коллапс; тяжелая степень нарушения мозгового кровообращения; острая почечная или острая печеночная недостаточность; острая дыхательная недостаточность тяжелой степени; гнойно-септические состояния; расстройства регионального или органного кровообращения, приведшие к инфаркту внутренних органов, гангрене конечностей; эмболии (газовая или жировая) сосудов головного мозга; тромбоэмболии; сочетание угрожающих жизни состояний;
    23) термические ожоги третьей, четвертой степени с площадью поражения, превышающей 15 процентов поверхности тела; ожоги третьей степени более 20 процентов, ожоги второй степени свыше 30 процентов поверхности тела, а также ожоги меньшей площади, сопровождающиеся угрожающими жизни состояниями (последствия ожогов должны оцениваться без учета пластических и восстановительных операций);
    24) химические ожоги (концентрированные кислоты, едкие щелочи, иные отравляющие вещества), вызвавшие, помимо местного, общетоксическое действие, угрожающее жизни;
    25) отравления химическими веществами (ядами) или патологические состояния, вызванные биологическими агентами и повлекшие угрожающие жизни состояния;
    26) сдавление органов шеи и другие виды механической асфиксии, сопровождающиеся выраженными признаками угрожающих жизни явлений (расстройство мозгового кровообращения, потеря сознания, амнезия и другие), если это установлено объективными данными.
    35. Не опасными для жизни повреждениями, относящимися к тяжкому вреду здоровью по исходу и последствиям, являются: потеря зрения, речи, слуха или какого-либо органа, либо утрата органом его функций:
    1) под потерей зрения следует понимать полную стойкую слепоту на оба глаза или снижение остроты зрения до светоощущения; потеря зрения на единственный глаз;
    2) потеря зрения на один глаз влечет за собой утрату органом его функции и поэтому относится к тяжкому вреду здоровью; потеря одного здорового (зрячего) глазного яблока является потерей органа и также относится к тяжкому вреду здоровью;
    3) повреждение слепого глаза, потребовавшее его удаления, оценивается в зависимости от длительности расстройства здоровья, с обязательным указанием о неизгладимости повреждения;
    4) под потерей речи следует понимать потерю способности выражать свои мысли членораздельными звуками, понятными для окружающих, либо в результате потери голоса;
    5) под потерей слуха следует понимать полную глухоту или такое необратимое состояние, когда потерпевший не слышит разговорной речи на расстоянии 3-5 см от ушной раковины. Потеря слуха на одно ухо оценивается как утрата органом его функции и поэтому относится к тяжкому вреду здоровью;
    6) под потерей какого-либо органа, либо утратой органом его функций следует понимать:
    потерю руки, ноги, то есть, отделение их от туловища или утрату ими функций вследствие паралича или иного состояния, исключающего их деятельность (под анатомической потерей руки или ноги следует понимать как отделение от туловища всей руки или ноги, так и кисти и стопы);
    потерю производительной способности, заключающуюся в потере способности к совокуплению, либо потерю способности к оплодотворению, зачатию, вынашиванию беременности, деторождению и грудному (естественному) вскармливанию;
    потерю одного яичка, расцениваемого как потеря органа;
    7) при повреждениях лица эксперт устанавливает их тяжесть в соответствии с признаками, содержащимися в настоящих правилах; кроме того, он должен определить, является ли повреждение изгладимым, или неизгладимым (под изгладимостью следует понимать значительное уменьшение или возможность исчезновения видимых последствий травмы: выраженности рубцов, деформаций, нарушения мимики и другие, с течением времени или под влиянием консервативного (нехирургического) лечения; если же для их устранения требуется оперативное вмешательство (косметическая или пластическая операция), то повреждения на лице считаются неизгладимыми; при установлении неизгладимости эксперт должен в заключении отметить, что если такие последствия будут признаны судом или следователем обезображивающими лицо, повреждения следует оценить как приведшие к тяжкому вреду здоровью);
    8) значительная стойкая утрата общей трудоспособности более чем на одну треть (более 33 процентов):
    размеры значительной стойкой утраты общей трудоспособности при повреждениях устанавливаются после определившегося исхода травмы (по таблице процентов утраты трудоспособности в результате различных травм в соответствии с приложением N 1 к настоящим Правилам;
    9) у детей утрата трудоспособности определяется, исходя из общих положений, установленных настоящими Правилами;
    у инвалидов значительная стойкая утрата общей трудоспособности в связи с полученным повреждением определяется как у практически здоровых людей, независимо от инвалидности и ее группы;
    10) при полной утрате профессиональной трудоспособности - определение производится в соответствии с требованиями установления медико-социальными экспертными комиссиями степени утраты профессиональной трудоспособности работниками, получивших увечье или иные повреждения здоровья, связанное с исполнением ими трудовых обязанностей;
    11) прерывание беременности, независимо от ее срока, является тяжким вредом здоровью, если оно не связано с индивидуальными особенностями организма, а стоит в прямой причинной связи с повреждением;
    12) диагностика психического расстройства (психического заболевания), наркомании, токсикомании осуществляется психиатрической, наркологической и токсикологической экспертизой, но их связь с полученной травмой, а также оценка тяжести вреда здоровью вследствие душевной болезни, наркомании и токсикомании производится комиссией судебно-медицинских экспертов, в которую при необходимости включается психиатр, нарколог, токсиколог (под психическим расстройством следует понимать психическое заболевание (психическая болезнь); в группу психических заболеваний не должны включаться связанные с повреждением нервной системы реактивные состояния (психозы, неврозы); повреждение квалифицируется как тяжкий вред здоровью, только если оно повлекло за собой развитие психического заболевания, вне зависимости от длительности его течения и степени излечимости).

Глава 7. Вред здоровью средней степени

    36. Квалифицирующими признаками (критериями) вреда здоровью средней тяжести являются:
    1) длительное расстройство здоровья - на срок свыше трех недель (более 21 дня) (к длительному расстройству здоровья относятся последствия в виде заболевания или нарушения функции какого-либо органа, продолжительностью свыше трех недель (более 21 дня), непосредственно связанные с причинением вреда здоровью);
    2) значительная стойкая утрата общей трудоспособности (10 - 33 процентов включительно).

Глава 8. Легкий вред здоровью

    37. Квалифицирующими признаками (критериями) легкого вреда здоровью являются:
    1) кратковременное расстройство здоровья - сроком не свыше трех недель - не более 21 дня;
    2) незначительная стойкая утрата общей трудоспособности - менее 10 процентов.

Глава 9. Побои

38. Побои - это насильственные действия, причинившие физическую боль, но не повлекшие кратковременного расстройства здоровья или незначительной стойкой утраты общей трудоспособности.
Судебно-медицинский эксперт не устанавливает факта побоев. Если в результате побоев на теле потерпевшего остаются повреждения, их оценивают по тяжести вреда здоровью, исходя из обычных признаков. Если побои не оставляют после себя никаких объективных следов, то судебно-медицинский эксперт в своем заключении отмечает жалобы потерпевшего, указывает, что объективных признаков повреждений не обнаружено.

Глава 10. Истязания

    39. Истязания представляют собой действия, в результате которых может быть причинен вред здоровью.
    Истязания - это действия, связанные с многократным или систематическим причинением боли (щипание, сечение, нанесение множественных небольших повреждений различными тупыми и острыми предметами, воздействие химических, физических факторов и другие аналогичные действия).
    Судебно-медицинский эксперт не устанавливает факта истязания, он должен определить:
    1) наличие, характер и локализацию повреждений;
    2) различия в давности нанесения их;
    3) орудие, механизм и признаки способа причинения повреждений (по медицинским данным).
    При разрешении вопроса о тяжести вреда здоровью судебно-медицинский эксперт руководствуется соответствующими положениями настоящих Правил.

Глава 11. Порядок и методика проведения судебно-медицинской экспертизы

    40. Судебно-медицинская оценка тяжести вреда здоровью проводится судебно-медицинским экспертом путем медицинского обследования потерпевшего на основании постановления судебно-следственных органов.
    41. Производство экспертизы осуществляется по медицинским документам (карте стационарного больного, индивидуальной карте амбулаторного больного и другим) при наличии полноценных документов, содержащих исчерпывающие данные о характере повреждения, его клиническом течении и иные сведения, необходимые для производства экспертизы.
    42. В исключительных случаях, когда судебно-медицинская оценка тяжести вреда здоровью вызывает затруднения в связи с противоречивыми данными медицинских документов о характере, последствиях, продолжительности заболевания орган уголовного преследования или суд обеспечивает явку потерпевшего для экспертизы судебно-медицинским экспертом.
    43. Судебно-медицинский эксперт устанавливает личность освидетельствуемого лица по документу, удостоверяющему ее; выясняет у освидетельствуемого лица обстоятельства причинения повреждений; жалобы и, при необходимости, другие сведения; изучает материалы дела и медицинские документы. Все полученные данные фиксируются в заключении эксперта.
    44. Если эксперту не представлены необходимые медицинские документы и другие материалы дела, он в течение суток с момента возникновения необходимости в этом, заявляет лицу или органу, назначившему экспертизу, ходатайство о предоставлении недостающих материалов.
    45. При проведении судебно-медицинской экспертизы эксперт должен использовать только подлинные медицинские документы (при отсутствии подлинных документов, эксперт принимает за основу копии медицинских документов). В необходимых случаях он может использовать данные дополнительных исследований, проводимых с привлечением соответствующих специалистов.
    В этих случаях в заключении эксперта указывается где, когда и кем дополнительно обследовалось освидетельствуемое лицо, какие факты при этом установлены и к каким выводам пришел специалист. Заключение составляется экспертом с учетом результатов этого обследования.
    46. При судебно-медицинской оценке тяжести вреда здоровью эксперт дает ответы на все вопросы, содержащиеся в постановлении.
    47. Длительность расстройства здоровья определяют с учетом данных, содержащихся в медицинских документах. Оценивая характер и продолжительность заболевания или нарушения функций, связанных с причиненным вредом здоровью, эксперт должен исходить из объективных данных, в том числе установленных в процессе проведения экспертизы.
    48. Судебно-медицинский эксперт должен критически оценивать данные медицинских документов, так как длительность лечения потерпевшего может быть не обоснована характером травмы, ее клиническим проявлением, и с другой стороны, может иметь место отказ потерпевшего от листка нетрудоспособности и преждевременный выход на работу по личному желанию. Во всех этих случаях судебно-медицинский эксперт должен оценивать продолжительность заболевания и его тяжесть, исходя из объективных клинических данных.
    Длительность расстройства здоровья, длительность лечения и временная нетрудоспособность являются различными понятиями и не всегда совпадают по срокам.
    49. При оценке тяжести вреда здоровью, причиненного лицу, страдающему каким либо заболеванием, следует учитывать только последствия причиненной травмы. При этом эксперт должен определить влияние травмы на заболевание (обострение заболевания, переход его в более тяжелую форму и тому подобное). При необходимости этот вопрос решается комиссией экспертов с участием соответствующих специалистов клинического профиля.
    50. При наличии повреждений, возникших от неоднократных травматических воздействий, тяжесть вреда здоровью, обусловленную каждым травматическим воздействием, оценивают раздельно.
    В случаях, когда множественные повреждения взаимно отягощают друг друга, производят совокупную оценку тяжести вреда здоровью.
    При разной давности возникновения повреждений оценку тяжести каждого из них производят раздельно.
    51. При повреждении здоровой парной части тела или парного органа оценке подлежат только последствия причиненной травмы, без учета нарушенной функции одноименной парной части тела или одноименного другого парного органа.
    При повреждении части тела с полностью или частично ранее утраченной функцией учитывают только последствия травмы.
    52. Если при осмотре потерпевшего эксперт обнаруживает признаки различного происхождения вреда здоровью, он устанавливает, чем причинен каждый из них.
    Если признаки вреда здоровью имеют различную давность, следует отмечать неоднократность их нанесения и указывать сроки причинения и тяжесть каждого из них отдельно.
    53. Осложнения, возникшие при производстве операций или применении сложных современных методов диагностики, квалифицируются как вред здоровью, если они явились следствием дефектов при указанных врачебных вмешательствах. Вред здоровью, обусловленный такими осложнениями, определяют в соответствии с положениями настоящих Правил. При этом экспертиза проводится комиссией судебных экспертов.
    Осложнения, являющиеся следствием других причин (тяжесть состояния больного, непредвиденные особенности реакции организма и другие), подлежат описанию с указанием отсутствия причинной связи между ними и повреждениями.
    54. Обострение предшествующих заболеваний после причинения вреда здоровью, а также другие последствия, возникшие в силу случайных обстоятельств, индивидуальных особенностей организма, сами по себе не должны служить основанием для изменения тяжести вреда здоровью.
    В подобных случаях судебно-медицинский эксперт указывает в своем заключении характер наступившего ухудшения или осложнения и в какой причинной связи оно находится с данной травмой.
    55. В случаях наступления смерти оценка тяжести вреда здоровью проводится на основании настоящих Правил. При этом необходимо указать и обосновать причину смерти, наличие или отсутствие причинной связи между повреждениями и смертью.
    Вред здоровью оценивают как тяжкий:
    1) если он сам по себе явился причиной смерти или привел к наступлению смертельного исхода вследствие закономерно развившегося осложнения (или осложнений);
    2) если он имеет хотя бы один признак опасного для жизни вреда здоровью;
    3) если в медицинских документах зафиксирована клиническая картина угрожающего жизни состояния, являющегося следствием причинения данного вреда здоровью;
    4) если имеются анатомические признаки потери зрения, речи, слуха, производительной способности, или в медицинских документах имеются сведения об утрате хотя бы одной из этих функций;
    5) если имеются анатомические признаки, указывающие на значительную стойкую утрату общей трудоспособности не менее чем на одну треть (более 33 процентов) или на полную утрату профессиональной трудоспособности.
    При отсутствии вышеперечисленных признаков вред здоровью оценивают как средней тяжести:
    1) если смерть наступила в сроки, превышающие 21 день после причинения вреда здоровью (по признаку длительности расстройства здоровья);
    2) если имеются анатомические признаки значительной стойкой утраты трудоспособности менее одной трети (10-33 процентов включительно).
    Если смерть потерпевшего наступила ранее 21 дня после получения травмы, то при обнаружении признаков заживших повреждений их оценивают по признаку кратковременного расстройства здоровья как легкий вред здоровью, также оценивают вред здоровью и при наличии анатомических признаков, указывающих на незначительную стойкую утрату трудоспособности (менее 10 процентов). Если к моменту смерти заживление повреждений не наступило, то эксперт в заключении указывает наличие признаков вреда здоровью средней тяжести или легкого вреда здоровью.
    Если при исследовании трупа и изучении медицинских документов не находят объективных признаков для суждения об исходе травмы, то в заключении следует указать, что оценить тяжесть вреда здоровью не представляется возможным в связи с наступлением смерти до того, как определился исход травмы.
    56. При судебно-медицинской экспертизе тяжести вреда здоровью в заключении должны быть отражены:
    1) объективные признаки вреда здоровью с медицинской точки зрения (ссадина, кровоподтек, рана, перелом кости и другие), их локализация и свойства;
    2) вид орудия или предметы, которыми они могли быть причинены;
    3) механизм возникновения;
    4) давность (срок) причинения;
    5) вред здоровью с указанием квалифицирующего признака.
    57. Заключение эксперта должно соответствовать требованиям главы 3 раздела 1 настоящих Правил.
    58. В случаях установления по объективным медицинским данным признаков опасности для жизни, судебно-медицинский эксперт может определить тяжесть вреда здоровью, не ожидая исхода травмы.
    59. Составление предварительных выводов с предположительным суждением о тяжести вреда здоровью недопустимо.
    60. Судебно-медицинский эксперт не должен оценивать тяжесть вреда здоровью в случаях:
    1) неясности клинической картины или недостаточного клинического и лабораторного обследования потерпевшего;
    2) не определившегося исхода неопасного для жизни вреда здоровью;
    3) отказа потерпевшего от дополнительного обследования или неявки на повторный осмотр, если это лишает эксперта возможности правильно оценить характер травмы, ее клиническое течение и исход;
    4) отсутствия медицинских документов, в том числе результатов дополнительных исследований, без которых суждение о характере и тяжести вреда здоровью невозможно.
    В подобных случаях, судебно-медицинский эксперт в своих выводах излагает причины, не позволяющие определить тяжесть вреда здоровью, указывает, какие сведения необходимы ему для решения этого вопроса (медицинские документы, результаты дополнительных исследований и другие), а также определяет срок повторного исследования.
    61. Мотивированное объяснение о невозможности определения тяжести вреда здоровью не освобождает эксперта от необходимости решения других вопросов, поставленных лицом (органом), назначившим экспертизу.
    62. Заключение эксперта выдается лицу (органу), назначившему экспертизу и по их письменному распоряжению иному лицу или высылается по почте сразу после окончания экспертизы.
    63. Руководители и врачи медицинских организаций оказывают содействие судебно-медицинскому эксперту в проведении клинического обследования, консультаций в осуществлении лабораторных исследований, необходимых для производства судебно-медицинской экспертизы.

Раздел 3. Правила наружного осмотра трупа на месте его обнаружения

Глава 12. Общие положения

    64. Наружный осмотр трупа на месте его обнаружения (происшествия) является следственным действием. Его производит следователь в присутствии понятых, прокурора с участием врача-специалиста в области судебной медицины, а при невозможности его участия - иного врача.
    65. В качестве специалиста в области судебной медицины к осмотру трупа на месте его обнаружения привлекается судебно-медицинский эксперт, занимающий штатную должность в экспертном учреждении.
    66. При осмотре трупа на месте его обнаружения (происшествия) врач - специалист в области судебной медицины оказывает помощь следователю по вопросам, относящимся к компетенции судебно-медицинского эксперта.
    67. Доставка врача-специалиста в области судебной медицины на место обнаружения трупа (происшествия) и его возвращение обеспечивает орган уголовного преследования; он же обеспечивает создание условий для его работы, а также транспортировку трупа в морг, объектов для экспертного исследования в соответствующие лаборатории, институты и другие организации, производящие необходимые экспертизы. Вместе с трупом в морг направляется постановление о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа и копия протокола осмотра трупа на месте его обнаружения (происшествия).

Глава 13. Порядок организации и производства
осмотра трупа на месте его обнаружения

    68. Прибыв на место обнаружения трупа, эксперт (врач, выполняющий его обязанности) прежде всего должен установить, имеются ли у предполагаемого "трупа" достоверные признаки смерти и в случае их отсутствия поставить об этом в известность следователя, который вызывает скорую медицинскую помощь, а эксперт должен лично принять необходимые меры по реанимации (искусственное дыхание, закрытый массаж сердца и другие мероприятия). При отсутствии положительного эффекта от предпринятых реанимационных мероприятий эксперт предлагает следователю (лицу, производящему осмотр) внести в протокол осмотра места происшествия время начало и окончание, виды реанимационных мероприятий, ее результат и основания прекращения.
    69. В процессе осмотра трупа на месте его обнаружения эксперт устанавливает и сообщает следователю для внесения в протокол осмотра трупа на месте его обнаружения (происшествия) следующие сведения:
    1) положение трупа, его позу, расположение конечностей, предметы, находящиеся на трупе или рядом с ним, состояние поверхности ложа трупа;
    2) состояние и положение одежды и обуви на трупе (ее целость, наличие загрязнений, наложений, помарок, состояние застежек и петель, наличие следов, похожих на кровь, или иных выделений);
    3) расстегивая и приподнимая (но не снимая) одежду, определить пол, примерный возраст, телосложение, цвет кожных покровов, видимых слизистых оболочек, состояние зрачков, роговиц, состояние естественных отверстий, при наличии в них инородных тел и выделений указать их характер, цвет и особенности;
    4) особые приметы (рубцы, татуировки, родимые пятна, физические недостатки) при осмотре неопознанных трупов;
    5) характер ранних трупных изменений (с обязательным указанием конкретного времени их исследования по ходу ведения протокола), а именно:
    расположение и диагностические особенности трупных пятен (цвет, изменения цвета при дозированном давлении и время (в секундах), необходимое для восстановления первоначальной окраски);
    реакцию поперечно-полосатых мышц на механическое и электрическое воздействие;
    реакцию зрачков на электрическое и химическое их раздражение;
    степень охлаждения закрытых и открытых частей тела на ощупь;
    температуру тела (измеряется электротермометром или обычным термометром, имеющим нижнюю границу отсчета от 0 градусов), с указанием участка тела и времени измерения температуры. Обязательной фиксации подлежит температура окружающей среды;
    6) при наличии поздних трупных изменений (гниение, мумификация, жировоск, торфяное дубление и прочее) указать локализацию, распространение относительно частей тела и степень их выраженности;
    7) наличие какого-либо постороннего запаха (алкоголя, эфира и прочее) от трупа;
    8) наличие на трупе и одежде насекомых и их личинок (место наибольшего скопления и их характер);
    9) состояние кистей рук, содержимое ладоней (зажатое в кулак, между пальцами, содержимое в подногтевых пространствах);
    10) наличие повреждений на теле трупа, их локализацию, характер, размеры, форму, особенности краев, характер наложений, включений, потеков, похожих на кровь.
    Не допускается при осмотре ран (повреждений) проводить их зондирование и другие действия, влекущие за собой изменения первоначального вида или свойства повреждения, а также обмывание, обтирание или удаление иным способом засохшей крови, выделений во избежание утраты мелких частиц, которые могут стать вещественными доказательствами (осколков стекла, металла, копоти и так далее). Фиксированные в повреждениях орудия и предметы оставить в ранах до судебно-медицинской экспертизы трупа.
    70. По окончании наружного осмотра трупа и изучения обстановки на месте происшествия (обнаружения трупа) эксперт в устной форме имеет право высказать следователю свои предварительные суждения по поводу:
    1) ориентировочной давности наступления смерти;
    2) изменения положения трупа после смерти;
    3) механизма причинения телесных повреждений и предполагаемом орудии (оружии) травмы;
    4) соответствия места обнаружения трупа собственно месту происшествия;
    5) при наличии на трупе и окружающих его предметах следов, похожих на кровь, по локализации и их характеру, с целью реконструкции событий после наружного кровотечения, судить о механизме образования повреждений;
    6) вероятной причины смерти.
    При высказывании предположительных суждений следователю, обязательно должно быть подчеркнуто, что окончательное решение интересующих следствие вопросов возможно только после полного судебно-медицинского исследования трупа и производства всех необходимых по делу дополнительных исследований.
    71. На месте обнаружения трупа врач-специалист в области судебной медицины может:
    1) консультировать следователя по вопросам, связанным с наружным осмотром трупа на месте его обнаружения, а также по всем вопросам последующей судебно-медицинской экспертизы трупа и возможным лабораторным исследованиям, входящим в компетенцию судебно-медицинской экспертизы;
    2) оказывать следователю помощь в обнаружении и изъятии следов, похожих на кровь, сперму или другие выделения человека, волос, кусочков мягких и плотных тканей человека, различных веществ, похожих на лекарственные препараты, препараты бытовой или производственной химии, предметов или орудий, которыми могут быть причинены повреждения, а также других объектов, которые, по его мнению, могут представлять интерес по данному делу, только после осмотра их специалистом криминалистом;
    3) обращать внимание следователя и понятых на все особенности (в том числе и негативные обстоятельства), которые имеют значение для данного конкретного случая;
    4) по ходу проведения осмотра давать пояснения производимых им действий и полученных результатов.
    72. В случае выявления и изъятия объектов, подлежащих экспертизе в судебно-медицинской лаборатории, эксперт обращает внимание следователя на необходимость описания любого следа биологического происхождения, отметить его локализацию, форму, размеры, вероятность происхождения вещества.
   Кроме этого, в случае обнаружения следов:
    1) крови в виде:
    луж - указывать характер краев, периферии, наличие отпечатков в свертке (например, след волосистой части головы), изъятие сухого остатка крови для последующего взвешивания;
    следов волочения - отметить направление полос, их ширину, характер краев и концов (интенсивность);
    пропитывания кровью - указать, с какой стороны (лицевой или изнаночной), происходило пропитывание ткани;
    потеков крови - указать направление каждого отрезка, характер его концов;
    капель крови - описать размеры участка со следами капель, их количество, наличие признаков слияния, вторичного разбрызгивания по периферии, детализировать характер краев;
    брызг крови - отметить размеры участка со следами брызг, их форму (веерообразная, в виде цепочки и прочие), количество следов, направление длинника овала (при овальной форме), направление заостренного конца и точечного элемента (при каплевидной форме или следа в виде восклицательного знака);
    помарок крови - детализация характера краев (мазки, отпечатки);
    инерционных следов крови - направление отхождения центробежных полос;
    2) при поиске и описании следов спермы:
    четко описать формы и очертания следов и их цвета с учетом характера предмета-носителя, отметить характерное свечение в ультрафиолетовых лучах;
    3) при поиске и описании следов иных выделений (слюны, мочи, пота и прочие):
    четко описать особенности формы пятен и их свечения в ультрафиолетовых лучах.
    Слюна, пот и сперма могут обнаруживаться как на предметах одежды подозреваемого, так и вокруг трупа и прочие;
    4) при поиске волос необходимо организовать хорошее, регулируемое под разными углами освещение, иметь лупы, пинцет с резиновыми наконечниками, пробирки, пакеты, клейкую ленту и прочие. Следует соблюдать осторожность при изъятии и хранении, так как объект легко может быть утрачен при легком движении воздуха. Эти объекты следует искать на орудиях травмы, одежде, в руках, под трупом.

Глава 14. Особенности осмотра трупа при различных видах смерти

    73. Осматривая труп при подозрении на некоторые виды смерти эксперт обращает внимание следователя на следующие особенности:
    1) при дорожно-транспортной травме - на позу трупа, его положение по отношению к частям дороги, окружающим предметам, транспортному средству или его следам, на расстояние между ними; состояние одежды (наличие на ней повреждений, осколков стекла, загрязнений краской, уличной грязью, частицами дорожного покрытия, следов волочения или протектора, траков гусениц и других частей транспортного средства); состояние обуви, наличие на ней повреждений, следов скольжения на подошвах; характер повреждений на трупе, их локализацию, место ненормальной подвижности костей, наличие крепитации, деформации отдельных частей тела, укорочения конечностей, внедрение инородных частиц; на участке дороги наличие веществ биологического происхождения, отдельных предметов одежды или обуви или их обрывков, вещи; наличие на транспортном средстве следов крови, волос, частиц кожи, мозгового вещества, кусочков органов (тканей), лоскутов и волокон тканей одежды, отпечатков рисунка последних и другие;
    2) при железнодорожной травме - на позу, расположение трупа и его отчлененных частей по отношению к рельсам, насыпи, путевым сооружениям и железнодорожному транспорту (под каким вагоном или колесной парой), расстояние между отчлененными частями (частицами) тела; наличие на одежде повреждений, характерных загрязнений (смазочными веществами, угольной пылью), внедрение частичек балластного слоя пути, "складчатого заглаживания", полос давления; характер и локализацию повреждений на трупе, загрязнение их краев и дна, наличие следов крови на одежде и местности, цвет полос давления и осаднения и другое; наличие на участке железнодорожного пути следов волочения тела; наличие на железнодорожном транспорте следов биологического происхождения и высоту их расположения;
    3) при авиатравме - на взаиморасположение трупов, их частей относительно друг друга и обломков воздушного судна; следы перемещения тел или их частей на местности; состояние одежды, посторонние запахи; принадлежность частей тому или иному трупу (с прикреплением бирок с порядковыми номерами и, если известно, фамилией погибшего на каждый фрагмент); не допускается изъятие документов, ценностей, других предметов из останков трупа; виды повреждающих воздействий на трупах или их частях, наличие следов и повреждений на теле от воздействия привязных ремней, характер и особенности повреждений у членов экипажа (возможные признаки огнестрельных повреждений, иной травмы, отравлений окисью углерода и другие);
    4) при падении с высоты - на позу трупа относительно объекта, с которого предполагается падение, полосовидные загрязнения на его одежде, потертости тканей или декоративных деталей (пуговиц, пряжек) от скольжения вдоль стены, совпадение особенностей опачкивания одежды с характером загрязнения места, откуда упал пострадавший, полосовидные разрывы вдоль швов; отпечатки рисунка ткани на кожных покровах трупа, преимущественное расположение телесных повреждений на выступающих частях лица и тела, одностороннюю локализацию повреждений (при условии отсутствия ступенчатого падения); симметричность повреждений при падении на верхние или нижние конечности; повреждения мягких тканей соответственно одной или обеим пяточным областям; укорочение одной из нижних конечностей, ротацию стопы и другие;
    5) при повреждениях тупыми и острыми предметами - на характер повреждений, локализацию, форму, края, размеры, другие особенности, соответствие повреждениям на одежде, наличие или отсутствие на руках трупа повреждений, характерных для борьбы или самообороны; при однородных повреждениях - количество, взаимное расположение; наличие следов, похожих на кровь, волос, текстильных волокон, кусочков мягких тканей, мозгового вещества на трупе, его одежде, предметах окружающей обстановки, предполагаемых орудиях травмы; наличие следов, похожих на кровь, на подошвах обуви и подошвенной поверхности стоп (фиксированные в повреждениях или естественных отверстиях тела предметы извлекать категорически запрещается);
    6) при огнестрельных повреждениях - на повреждения на одежде, указать их локализацию, форму, наличие дефекта, приблизительные размеры, наличие между слоями одежды или в ее складках пуль, дроби, пыжей и следов дополнительных факторов выстрела (при обнаружении указать на необходимость их специального исследования); наличие обуви на ногах; количество повреждений и месторасположение их на теле трупа, форму и приблизительные размеры отпечатка дульного конца оружия, разрывов ткани в области входного и выходного отверстий в случае сквозного ранения, наличие инородных тел в ране; характер ранения (сквозное, слепое, касательное) и его особенностей; следы, подозрительные на кровь на теле, одежде трупа, окружающих предметах, их расположение и особенности;
    7) при взрывной травме - на положение трупа по отношению к участку (точке), где произошел взрыв, взаиморасположение трупа и его отдельных частей с указанием расстояния между ними, наличие между слоями одежды свободно лежащих осколков, частей и деталей взорвавшегося устройства, частиц взрывчатого вещества, характер повреждений на одежде и теле трупа, наличие обгорания, опаления, закопчения;
    8) при механической асфиксии - на наличие одутловатости лица, кровоизлияний в соединительные оболочки глаз; положение языка, синюшность кожных покровов; следы кала, мочи, спермы на теле и одежде; в случаях сдавления шеи петлей - на позу трупа; при свободном висении тела - расстояние от стоп до пола (земли) и от пола до места прикрепления свободного конца петли, наличие предметов, которые могли использоваться как подставки, имеющиеся на них следы (например, обуви); при неполном висении тела - какие части тела имеют точки опоры, расстояние от пола до свободного (нижнего) и фиксированного концов петли; особенности крепления конца петли к опоре, следы скольжения на опоре и веревке; петля (тип, количество витков, материал, наличие узлов, пряжек, отверстий в материале и другие особенности, расположение петли на шее, месторасположение узла, характер вязки узлов); локализация трупных пятен, цвет лица, наличие точечных кровоизлияний в соединительные оболочки глаз, положение языка, характер и особенности странгуляционной борозды, соответствие между ней и петлей (петлю необходимо снять для дальнейшего направления вместе с трупом в морг, перерезав ее в месте, противоположном узлу, а затем скрепить нитками разрезанные концы, измерить длину петли и ее свободной части; при наличии на шее трупа туго затянутой петли последняя на месте происшествия не снимается);
    10) при сдавлении органов шеи руками, подозрении на смерть от закрытия отверстий рта и носа предметами - на позу трупа, состояние одежды, наличие на ней повреждений и наложений; наличие повреждений и наложений на предмете, закрывающем отверстия носа и рта, в месте прилегания лица, наложения слюны, рвотных масс; кляп в полости рта - материал, насколько выступает из преддверия рта, насколько плотно фиксирован; полиэтиленовый пакет (мешок) на голове - положение, места плотного прилегания, наличие на внутренней поверхности пакета наложений веществ, капелек влаги, следов запотевания, после снятия - посторонний запах, форму, размеры; повреждения на коже шеи, лица, вокруг отверстий носа и рта, состояние слизистой оболочки губ, полости рта; наличие повреждений в других областях тела, особенно на руках (кляп на месте происшествия извлекать из полости рта категорически запрещается; для предотвращения его выпадения или смещения кляп необходимо зафиксировать в том положении, в каком он был обнаружен);
    11) при сдавлении грудной клетки и живота - на характер, размеры сдавливающих предметов; отпечатки одежды и иных предметов на коже; характер и особенности механических повреждений; окраску кожных покровов, кровоизлияния в слизистую век и белочную оболочку глаз, кожу лица, шеи, верхней части туловища, экзофтальм и другие;
    12) при утоплении в воде - на наличие предметов, удерживающих тело на поверхности воды (спасательный пояс, круг, жилет), или способствовавших погружению (камни, привязанные к телу и другие предметы), с указанием их размеров, характера и способов крепления; какие части тела погружены в воду; наличие и состояние одежды, наложение на ней песка, ила, водорослей и другие, наличие и локализацию механических повреждений и их характер, участков мацерации кожи; присутствие стойкой пены или кровянистых потеков в отверстиях носа и рта;
    13) при отравлении - на следы воздействия предполагаемого яда на коже и одежде (ожоги, рвотные массы на трупе и возле него), предметы с остатками химических веществ (бутылки, стаканы, ампулы, порошки, таблетки, жидкости) рядом с трупом или в карманах одежды, наличие шприца и иглы, цвет кожных покровов, особенности трупных изменений, состояние зрачков, запах изо рта, наличие следов от инъекций (в этом случае эксперт может рекомендовать следователю изъять остатки химических веществ для дальнейших лабораторных исследований);
    14) при действии низкой температуры - на позу трупа, состояние поверхности, на которой он находится, описать характер "ложа"; состояние одежды (соответствие ее времени года, ветхость, влажность и другие); трупные изменения, наличие инея и кусочков льда в области глаз, отверстий рта и носа, "гусиную кожу" и наличие отморожений различной степени, их локализацию, размеры и другие особенности (осмотр замерзшего трупа требует осторожности для предупреждения повреждений хрупких замерзших частей тела (пальцев, ушных раковин);
    15) при действии высокой температуры - на отсутствие или частичное сохранение одежды (соответственно каким областям тела), ее состояние, наличие специфического запаха горючего вещества (бензин, керосин и других веществ), опаление или обгорание, следы, похожие на кровь; позу трупа, локализацию, распространенность и степень ожогов на трупе; наличие копоти у отверстий носа и рта, на слизистой оболочке рта, языке, зубах, на вершинах складок кожи; наличие повреждений, не связанных с действием пламени (необходимо помнить, что при осмотре пожарищ останки трупа могут быть обнаружены в разных местах в результате проведения противопожарных мероприятий при тушении строения; эксперт может рекомендовать следователю изъять из разных мест топки и поддувала не менее 4 отдельных проб золы массой около 50 грамм, а после осмотра и отбора отдельных находок - изъять всю остальную золу для исследования);
    16) при поражении электрическим током:
    атмосферным (молнией) - на наличие повреждений на одежде и теле: обгорание одежды, ожоги или опаление волос, "фигуры молнии" на коже (при наличии "фигур молнии" рекомендуется сфотографировать их, так как они довольно быстро могут исчезнуть), а также оплавление металлических предметов;
    техническим - перед началом осмотра убедиться в том, что труп и окружающие его предметы не находятся под действием электротока; после чего отмечают достоверные признаки смерти; положение трупа и отдельных его частей по отношению к токонесущим заземленным предметам, наличие на источниках и проводниках кусочков эпидермиса, крови, волос, текстильных волокон и частиц одежды, особенности одежды, благоприятствующие проведению тока (влажность, гвозди на подошвах обуви); наличие повреждений от теплового и механического действия тока (опаление, обгорание, разрывы тканей, расплавление гвоздей в обуви, металлических и пластмассовых предметов в карманах); признаки действия тока: электрометки на местах контакта с проводником и предполагаемым выходом тока;
    17) при производстве незаконного аборта - на наличие спринцовок, кружек, тазов, медицинских инструментов, химических веществ, медикаментов, которые могли применяться с целью аборта; следов, подозрительных на кровь, на белье и предметах окружающей обстановки; позу трупа, имеющиеся признаки беременности, состояние наружных половых органов и промежности (механические повреждения, кровь, посторонние предметы, введенные в половые пути); на необходимость осмотра мест, где могут находиться выброшенные или спрятанные плацента, плод и его части;
    18) при осмотре трупов новорожденных или их частей - на наличие и характер упаковки, способ перевязки, наличие или отсутствие сыровидной смазки, родовой опухоли, следов крови или мекония, признаков ухода за младенцем (перевязка пуповины, повязка и другое), инородных тел в естественных отверстиях, состояние пуповины и детского места, повреждения на них;
    19) при осмотре трупа неизвестного человека - на одежду (детально), сопутствующие предметы вблизи трупа и под ним; пол, антропологический тип, приблизительный возраст, телосложение, волосяной покров, состояние зубов, особые приметы (дефекты развития, последствия травм и заболеваний, рубцы, татуировки и прочее), наличие и характер повреждений, с обязательным описанием словесного портрета;
    20) при обнаружении частей расчлененного трупа - на наличие и характер упаковки, одежды (детально), способ перевязки, анатомический характер обнаруженных отчлененных частей тела, трупные изменения, загрязнение посторонними веществами, наличие следов, похожих на кровь, особые приметы, локализацию, характер, состояние краев и др. особенности мест расчленения; форма, приблизительные размеры и особенности иных повреждений и другие;
    21) при обнаружении скелетированного трупа - на взаимное расположение костей, соответствие нормальному расположению их в скелете, повреждения и наложения на поверхности костей. Нельзя извлекать отдельные кости, по мере их появления из почвы, а следует освободить от почвы весь скелет и лишь затем извлечь останки полностью;
    22) при скоропостижной смерти - на отсутствие или наличие повреждений, их характер; необходимость выяснения предшествующих смерти обстоятельств, получения медицинской документации о покойном;
    23) при возникновении обоснованного подозрения на смерть от особо опасной инфекции (чума, оспа, холера, сибирская язва и другие) эксперт немедленно сообщает об этом следователю и совместно с ним принимает меры к извещению руководителей ближайших органов здравоохранения и санитарно-эпидемиологической станции. Все участники осмотра места происшествия остаются на месте до прибытия специальной противоэпидемической бригады, которая даст соответствующие указания в зависимости от конкретной обстановки. Эвакуация трупа осуществляется санитарно-эпидемиологической службой на специальном транспорте.

Раздел 4. Правила производства судебно-медицинской
экспертизы трупа

Глава 15. Основные положения о порядке назначения
и организации судебно-медицинской экспертизы трупа

    74. Судебно-медицинская экспертиза трупа (далее - экспертиза) назначается постановлением лица, производящего дознание, следователя, прокурора, судьи для установления причины смерти и разрешения иных вопросов, указанных в постановлении.
    Установление причины смерти только по медицинским документам без проведения судебно-медицинской экспертизы трупа запрещается.
    75. Изменения трупа, связанные с развитием гнилостных процессов или воздействием различных факторов внешней среды, не являются основанием для отказа от производства экспертизы.
    76. При смерти в медицинской организации лица, находившегося на лечении и умершего от насильственной причины или при подозрении на нее, руководитель медицинской организации своевременно извещает об этом судебно-следственные органы для решения вопроса о назначении экспертизы.
    77. Признаки насильственной смерти могут быть обнаружены при проведении патологоанатомического исследования трупа. В этом случае вскрытие прекращается, и руководитель медицинской организации письменно сообщает о случившемся в судебно-следственные органы. Патологоанатом, производивший исследование трупа, обеспечивает сохранность трупа и органов в том состоянии, в каком они находились в момент прекращения исследования, и составляет протокол о произведенном им исследовании.
    78. Экспертизу производят в судебно-медицинских моргах или моргах медицинских организаций, соответствующих техническим требованиям и нормам, предъявляемым к подобным помещениям.
    79. При невозможности доставить труп в морг лицо (орган), назначившее экспертизу, совместно с администрацией медицинской организации обеспечивает создание судебно-медицинскому эксперту необходимых условий для работы в ином помещении.
    80. В исключительных случаях, по согласованию с судебно-медицинским экспертом, допускается производство экспертизы эксгумированного трупа на открытом воздухе, при условии теплого времени года, сухой погоды и создания необходимых условий для работы.
    81. Своевременная доставка в морг трупа, его одежды и других предметов, непосредственно относящихся к трупу, обеспечивается лицом (органом), назначившим экспертизу, соответственно статьям указанных в уголовно-процессуальном Кодексе Республики Казахстан.
    82. При направлении в морг трупа из медицинской организации лицо (орган), назначившее экспертизу, обеспечивает одновременную доставку подлинника истории болезни и одежды умершего. Если одежда была изъята органами дознания или следствия либо с их разрешения выдана родственникам умершего, в постановлении делается соответствующая запись.
    83. Поступившие в морг трупы, одежда и иные предметы, доставленные с трупом, регистрируются в установленном порядке.
    Трупы должны храниться в условиях, препятствующих развитию гнилостных изменений. Применение каких-либо консервирующих веществ запрещается, за исключением случаев, предусмотренных настоящими Правилами.
    Одежда трупа и иные, доставленные с ним предметы, сохраняются до начала производства экспертизы в том состоянии, в каком они поступили в морг.
    84. Экспертиза производится, как правило, штатными судебно-медицинскими экспертами. Постановлением лица (органа), назначившего экспертизу в качестве эксперта к производству экспертизы трупа могут привлекаться профессорско-преподавательский состав кафедр (курсов) судебной медицины институтов усовершенствования врачей, медицинских институтов и университетов, а также врачи иных специальностей, обладающие специальными познаниями для дачи заключения.
    Эксперт, являющийся сотрудником органов судебной экспертизы, считается по роду своей деятельности ознакомленным с его правами и обязанностями и предупрежденным об уголовной ответственности за дачу заведомо ложного заключения, о чем делается отметка, удостоверенная подписью эксперта во вводной части заключения эксперта.
    85. Экспертиза производится, как правило, судебно-медицинским экспертом единолично.
    В отдельных случаях (экспертиза трупа иностранного гражданина; первичная экспертиза ранее не вскрытого эксгумированного трупа; повторная экспертиза трупа и др.) экспертиза может производиться комиссией судебно-медицинских экспертов. Если в таких случаях в постановлении не указано конкретно, каким судебно-медицинским экспертам поручается производство экспертизы, их назначает руководитель органа судебной экспертизы или заведующий отделом судебно-медицинской экспертизы трупов.
    86. Экспертиза может быть начата после появления ранних трупных изменений (охлаждение, трупные пятна, трупное окоченение). До появления указанных изменений вскрытие трупа может быть произведено только после констатации смерти и оформления соответствующего акта. Один экземпляр этого акта вручается судебно-медицинскому эксперту, которому поручена экспертиза, и хранится в органе судебной экспертизы вместе с копией заключения.
    Замерзшие трупы должны быть исследованы после их полного оттаивания при комнатной температуре, не допускается проводить ускоренное оттаивание трупа в условиях повышенной температуры.
    87. Лицо, назначившее экспертизу, вправе присутствовать при ее производстве. Если лицо, назначившее экспертизу, известило судебно-медицинского эксперта о необходимости своего присутствия при экспертизе трупа, эксперт уведомляет его о времени и месте проведения экспертизы. Его неявка к назначенному времени не является основанием для задержки начала производства экспертизы.
    Если лицо, назначившее экспертизу, присутствовало при производстве экспертизы, в протокольной части заключения эксперта делается соответствующая запись с указанием его фамилии, должности и места работы.
    88. Врачи медицинских организаций, слушатели институтов усовершенствования, студенты и слушатели высших и средних медицинских и юридических учебных заведений могут присутствовать при судебно-медицинской экспертизе трупа с письменного разрешения лица, назначившего экспертизу, и руководителя органа судебной экспертизы.
    89. Присутствие при экспертизе, а также вход в специальные помещения морга (секционный зал, трупохранилище, комнату для одевания трупа) родственникам и близким умершего и другим лицам, не имеющим отношения к производству экспертизы трупа, запрещается.

Глава 16. Общий порядок и последовательность
проведения судебно-медицинской экспертизы трупа

    90. Экспертиза трупа включает следующие действия эксперта:
    1) ознакомление с постановлением и другими документами, предоставленными эксперту (копией протокола осмотра места происшествия, историей болезни и другими документами);
    2) планирование проведения экспертизы;
    3) приема, регистрации, хранения и выдачи трупов в судебно-медицинских моргах согласно приложению 3 настоящих Правил;
    4) наружное исследование трупа;
    5) внутреннее исследование трупа;
    6) изъятие материала для дополнительных, в том числе лабораторных исследований;
    7) получение и направление образцов трупного материала для проведения экспертиз (исследований) в судебно-медицинские лаборатории согласно приложению 2 настоящих Правил;
    8) составление судебно-медицинского диагноза;
    9) комплексную оценку результатов исследования трупа, дополнительных, лабораторных исследований и данных представленных эксперту материалов;
    10) формулирование выводов;
    11) оформление заключения эксперта.
    (Изложенная общая схема последовательности действий эксперта может изменяться и дополняться).
    91. При изучении (исследовании) предоставленных судебно-медицинскому эксперту документов выясняют условия и обстоятельства наступления смерти, обращая особое внимание на данные, имеющие значение для установления причины смерти и ответа на другие вопросы.
    92. Исходя из поставленных на разрешение экспертизы вопросов, с учетом предварительных сведений и изданных уполномоченным органом в сфере охраны здоровья граждан методических указаний (рекомендаций) о проведении экспертизы при отдельных видах смерти, намечают план производства экспертизы. С этой целью определяют последовательность исследования областей, систем и органов трупа и необходимые для этого специальные секционные методики, приемы или пробы: намечают объекты для изъятия и направления на лабораторное исследование; дают указание санитару или лаборанту подготовить необходимые инструменты, посуду и другие необходимые принадлежности (в намеченный план могут вноситься коррективы в процессе выполнения экспертизы).
    93. Наружное исследование трупа включает исследование одежды, обуви и иных предметов, доставленных с трупом; собственно исследование трупа; в необходимых случаях фотографирование и зарисовку повреждений на контурных схемах частей тела человека; взятие для лабораторного исследования мазков, выделений и других образцов, обнаруженных при наружном исследовании трупа и одежды; возможны и другие действия эксперта, обусловленные спецификой данного случая.
    94. Исследование одежды начинают с перечисления отдельных ее предметов и их положения на трупе в момент осмотра. Отмечают предполагаемый вид материала (шелк, шерсть и другой материал), цвет, степень изношенности, сохранность петель, пуговиц и застежек. На одежде трупов неизвестных лиц отмечают также наличие характерного рисунка, меток, фабричных ярлыков и других особенностей. Перечисляют и описывают содержимое карманов и другие предметы, доставленные с трупом.
    При наличии повреждений и загрязнений на одежде указывают их точную локализацию (руководствуются стандартными наименованиями частей одежды и обуви), форму, размеры, расстояние от швов и других конкретных деталей одежды (карманов, клапанов, краев бортов и других деталей), направление, характер краев и концов и другие особенности. Выясняют взаиморасположение повреждений и загрязнений на одежде с повреждениями и загрязнениями на трупе. Повреждения и загрязнения следует измерить и сфотографировать.
    При обнаружении повреждений с признаками разрывов, разрезов, следов скольжения, дефектов ткани, опаления или характерных изменений (отпечатки протектора, наложения смазки, частиц краски, копоти), либо следов, похожих на кровь, рвотные массы или действие едких веществ, а также при выявлении лекарственных или иных химических веществ эксперт принимает меры к сохранению выявленных повреждений, загрязнений и наложений для последующего их исследования экспертами других специальностей и к недопущению возможности возникновения дополнительных повреждений или загрязнений. С этой целью одежду при необходимости просушивают, упаковывают и передают под расписку следователю.
    95. Перед снятием одежды необходимо провести исследование трупного окоченения в разных группах мышц.
    96. Исследование трупа начинают с определения по внешним признакам пола, возраста, телосложения, степени упитанности, измерения длины трупа, и при необходимости, его массы (веса).
    97. Обязательному взвешиванию подлежат трупы детей в возрасте до одного года; при необходимости трупы взрослых лиц при некоторых видах травмы - автомобильной, падении с высоты; при подозрении на отравление этанолом, другими неизвестными ядами.
    98. При исследовании трупных изменений:
    1) определяют на ощупь охлаждение трупа в прикрытых одеждой и открытых частях тела; в нужных случаях не менее чем двукратно, с часовым перерывом, измеряют температуру в подмышечной впадине и в прямой кишке;
    2) устанавливают наличие (отсутствие) трупного окоченения, его распространенность и степень выраженности в мышцах лица, шеи, верхних и нижних конечностей;
    3) отмечают наличие (отсутствие) трупных пятен, их локализацию в конкретных областях тела; характер (сливные, обильные, распространенные); цвет; описываются участки, лишенные пятен (отпечатки одежды и предметов); троекратно надавливают пальцем или динамометром с силой 2 кг/кв.см и фиксируют время восстановления первоначальной окраски (в секундах, минутах);
    4) определяют подсыхание, помутнение роговицы, наличие симптома Белоглазова и пятен Лярше;
    5) при наличии поздних трупных изменений (гниение, жировоск, мумификация, торфяное дубление) описывают их признаки и степень выраженности; отмечают наличие участков плесени, их локализацию, размеры и цвет, отложения личинок мух, наличие других насекомых, прорастание растений;
    6) применяют рекомендованные в установленном порядке инструментальные и лабораторные методы определения времени наступления смерти.
    99. При осмотре кожных покровов отмечают их цвет и особенности (кожа сухая, влажная, синюшная, "гусиная"), степень оволосения (в том числе и длину волос на голове), наличие следов инъекций, высыпаний, припухлостей, струпов, изъязвлений, врожденных и приобретенных анатомических и иных индивидуальных особенностей (рубцы, родимые пятна, татуировки и прочие особенности). При необходимости, наряду с составлением словесного портрета, обнаруженные анатомические и другие индивидуальные особенности фотографируются с масштабом.
    100. При исследовании головы отмечают состояние костей мозгового и лицевого черепа, наличие подвижности, деформации и других особенностей. Особо тщательно осматривают волосистую часть. Указывают, открыты ли глаза, определяют цвет радужной оболочки и диаметр зрачков, отмечают состояние белочной и соединительной оболочек (бледность, желтушность, экхимозы), наличие oдутлoвaтocти лица. Указывают отсутствие или наличие выделений из отверстий носа, рта и ушей, характер выделений. Осматривают кайму и слизистую оболочку губ. Отмечают, открыт ли рот, сомкнуты ли зубы, имеется ли ущемление языка. Указывают цвет и особенности зубов, наличие и количество коронок, протезов, в том числе из желтого металла. Перечисляют отсутствующие зубы и описывают состояние альвеолярной поверхности десен. Указывают наличие или отсутствие в полости рта крови, частичек пищевых масс, порошков, иных инородных предметов.
    При подозрении на баротравму исследуют состояние барабанных перепонок, используя лобное и ушные зеркала.
    101. Осмотру подлежит шея, грудь, живот, спина, верхние и нижние конечности, подмышечные впадины, складки кожи под молочными железами, промежность и область заднего прохода.
    При исследовании трупов женщин определяют форму и размеры молочных желез, пигментацию околососковых кружков и белой линии живота, наличие выделений из сосков при надавливании на молочные железы, рубцов беременности и других особенностей.
    102. При исследовании наружных половых органов у мужчин определяют состояние крайней плоти, наружного отверстия мочеиспускательного канала, мошонки; у женщин - промежности, половых губ, входа во влагалище, девственной плевы, влагалища. Указывают на отсутствие или наличие выделений, повреждений, рубцов, язв и других особенностей. Исследуют состояние заднего прохода.
    103. При ощупывании костей скелета отмечают наличие патологической подвижности или деформаций.
    104. Все обнаруженные наружные повреждения описывают при последовательном осмотре различных областей трупа либо отдельно, в конце раздела "Наружное исследование".
    Исследование наружных повреждений производят невооруженным глазом, а при необходимости и с помощью лупы или стереомикроскопа, операционного микроскопа. Исследование производят с полнотой, обеспечивающей получение необходимых фактических данных для последующей реконструкции обстоятельств происшествия (установление механизма образования повреждений; выявление видовых, групповых или индивидуальных признаков орудия травмы).
    105. Для каждого повреждения в отдельности указывают его вид (кровоподтек, ссадина, рана), точную анатомическую локализацию, форму, размеры, направление по оси тела, цвет, характер краев и концов, особенности рельефа ссадин, наличие раневого канала, признаки воспаления или заживления, наложения и загрязнения, состояние окружающих тканей. При наличии множества однотипных повреждений допускается их группировка при описании по отдельным анатомическим областям, с соблюдением указанных выше требований:
    1) при определении локализации повреждения указывают соответствующую анатомическую область и расстояние от повреждения до ближайших анатомических точек-ориентиров, используя систему прямоугольных координат, а также при необходимости (транспортная травма, огнестрельные, колото-резаные повреждения и других травмах) измеряют расстояние от нижнего уровня каждого повреждения до подошвенной поверхности стоп;
    2) форму повреждений указывают применительно к геометрическим фигурам (треугольная, округлая, овальная или другая);
    3) для обозначения цвета повреждений используют основные цвета и оттенки;
    4) размеры повреждений указывают только по метрической системе мер с использованием линеек из твердого материала (металла, пластмассы, дерева);
    5) при исследовании наложений и загрязнений в области повреждений отмечают предполагаемый их характер (кровь, копоть, смазочные масла, краска, песок или другое вещество), локализацию, форму, размеры;
    6) при исследовании состояния тканей, прилежащих к повреждению, отмечают наличие или отсутствие отека (припухлости) и кровоизлияния, цвет, форму, интенсивность, четкость границ и размеры (для выявления указанных изменений целесообразно производить крестообразные разрезы).
    106. Для уточнения характера и особенностей повреждений или болезненных изменений костей скелета вначале производят их рентгенографию (при наличии условий и соответствующей аппаратуры), затем рассекают мягкие ткани и исследуют кости и окружающие ткани на месте. В необходимых случаях поврежденную кость извлекают путем распила через неповрежденную ее область, очищают костные фрагменты от мягких тканей и склеивают для дальнейшего исследования. Указывают точную локализацию перелома, направление и плоскости (возможно, в градусах), наличие и характер смещения, а также другие морфологические особенности, характеризующие вид деформации (зазубрины, трещины, их характер, расположение и направление, состояние надкостницы и костных пластинок, наличие и особенности осколков).
    107. В случаях транспортной травмы или при подозрении на нее, при падении с различной высоты (в том числе из положения стоя), а также в других случаях повреждений тупыми предметами, когда не исключается возможность возникновения кровоизлияний в глубоких мышцах и разрывов связок, мышц и повреждений костей, производят разрезы мягких тканей задней поверхности тела (от затылочного бугра до крестца по линии остистых отростков позвонков и далее через ягодицы по задней поверхности бедер и голеней) и их препаровку для обнаружения (исключения) указанных повреждений.
    В зависимости от особенностей случая, исследование тканей задней поверхности тела может производиться после окончания внутреннего исследования трупа.
    108. Составляют схему наружных повреждений на контурных изображениях (схемах) частей тела человека; повреждения и характерные следы на одежде и обуви также зарисовывают на соответствующих схематических изображениях.
    109. Повреждения на теле фотографируются. Следует производить снимки не только обзорного характера (общий вид тела с повреждениями), но и отдельных повреждений (обязательно используют масштаб).
    Фотографирование повреждений на теле и одежде производит судебно-медицинский эксперт или лаборант под его руководством.
    110. В соответствии с ранее намеченным и скорректированным в ходе наружного исследования рациональным комплексом лабораторных исследований производят изъятие материала, который может быть загрязнен или изменен при последующем вскрытии трупа (например, изымают кожу для люминесцентного исследования следов смазочных веществ, краски и других веществ, контактно-диффузионного или спектрографического выявления наложений металлов или других веществ). В исследовательской части заключения делают запись о произведенных действиях.
    111. Внутреннее исследование трупа должно быть максимально полным. В обязательном порядке исследуют полость черепа, грудную и брюшную полости. Позвоночник подлежит исследованию при наличии признаков его повреждения или заболевания, а также при черепно-мозговой травме, дорожно-транспортных происшествиях, падении с различной высоты, в остальных случаях - при наличии показаний.
    112. Способ вскрытия трупа, последовательность и приемы исследований полостей и органов определяет эксперт, руководствуясь предварительными сведениями об обстоятельствах смерти, конкретными особенностями случая, задачами исследования и соответствующими методическими документами. Целесообразно придерживаться системного порядка при исследовании и оформлении его результатов (центральная нервная система, сердечно-сосудистая и другие системы).
    113. Анатомические разрезы, отсепаровка мягких тканей, выделение и исследование внутренних органов производятся самим экспертом. Распил костей черепа, позвоночника и выделение других костей скелета может производить санитар под руководством эксперта и обязательно в его присутствии.
    114. При подозрении на пневмоторакс или воздушную (газовую) эмболию предварительно производят соответствующую пробу (прокалывают плевральные полости или желудочки сердца под водой). Перед проведением пробы целесообразно произвести рентгенографию:
    1) при исследовании трупов женщин фертильного возраста, умерших при невыясненных обстоятельствах или при подозрении на аборт, проведение пробы на воздушную эмболию является обязательным;
    2) проба на воздушную эмболию обязательна при подозрении на повреждение сердца, легких, крупных кровеносных сосудов и в случаях, когда медицинское вмешательство (хирургическая операция на указанных органах, пункция, введение канюли, катетеризация сосудов или другое вмешательство) предшествовало наступлению смерти.
    115. Разрезы мягких тканей производят не затрагивая, по возможности, наружные повреждения, операционные раны, свищи, дренажи, катетеры, канюли, выпускники, а также инородные предметы, оставшиеся в ранах. Отмечают цвет мышц, наибольшую толщину подкожно-жирового слоя, наличие (отсутствие) травматических или патологических изменений.
    116. До извлечения органов шеи, грудной и брюшной полостей их осматривают на месте. Отмечают правильность расположения органов, пороки развития; степень выполнения легкими плевральных полостей; высоту стояния диафрагмы; наличие спаек в плевральной и брюшной полостях; состояние пристеночной плевры, и брюшины, брыжейки, лимфатических узлов, области солнечного сплетения; вздутие или спадение желудка и петель кишечника; степень кровенаполнения верхней и нижней полых вен. Указывают на наличие или отсутствие постороннего запаха от полостей и органов:
    1) в необходимых случаях для обнаружения или исключения тромбоэмболии или инородных тел в дыхательных путях производят на месте вскрытие и осмотр основного ствола и главных ветвей легочной артерии, либо, соответственно, гортани и трахеи;
    2) при подозрении на отравление накладывают лигатуры на пищевод, желудок и кишечник;
    3) при подозрении на утопление запрещается обмывать водой инструменты, посуду, перчатки и органы трупа до взятия материала для исследования на наличие планктона.
    117. Для извлечения органов применяют, по усмотрению эксперта и в зависимости от конкретных обстоятельств, метод раздельной или полной эвисцерации. При необходимости возможно применение других методов: Вирхова (каждый орган извлекают отдельно); Абрикосова (органы извлекают в виде пяти комплексов)- органы шеи с органами грудной клетки; кишечник; селезенка; печень с желудком, двенадцатиперстной кишки и поджелудочной железой; почки с надпочечниками, мочеточниками и органами малого таза); Киари-Мариша (органы вскрывают на месте в трупе и потом извлекают для детального исследования, взвешивания и измерения); Лютелю (органы выделяют единым комплексом и исследуют на разрезах отдельно). Важно обеспечить хороший доступ к органам, возможность их детального исследования и при необходимости сохранить топографические соотношения между ними и повреждениями.
    118. Все органы измеряют и исследуют с поверхности и на разрезах. Отмечают их консистенцию, выраженность анатомической структуры, цвет, кровенаполнение, специфический запах, тщательно исследуют и описывают изменения и повреждения; в полых органах определяют характер и объем содержимого. Взвешивают головной мозг, сердце, легкие (раздельно), печень, селезенку, почки (раздельно). Взвешивание щитовидной, зобной и поджелудочной желез, надпочечников, гипофиза, эпифиза и иных органов производят при наличии их патологии.
    119. При исследовании головы отмечают состояние внутренней поверхности мягких покровов: цвет, влажность, консистенцию, кровенаполнение, отсутствие или наличие кровоизлияний, их цвет, форму и размеры (включая толщину); осматривают с поверхности и на разрезе височные мышцы.
    Измеряют толщину лобной, височных, теменных и затылочной костей на распиле, а также продольный и поперечный размеры черепа (при черепно-мозговой травме). Исследуют повреждения свода черепа. Отмечают состояние швов черепа.
    Описывают степень напряжения и цвет твердой мозговой оболочки, сращение ее с костями, кровенаполнение cocудoв и пaзуx; прозрачность и кровенаполнение мягких мозговых оболочек, xapaктep подпаутинного содержимого и цистерн. Отмечают симметричность полушарий, степень выраженности рельефа борозд и извилин, отсутствие или наличие полос от давления краем серповидного отростка, намета мозжечка, большого затылочного отверстия. На поперечных или продольных (в зависимости от избранного экспертом метода) разрезах мозга отмечают выраженность общего рисунка строения мозговой ткани и ее анатомических структур, в особенности в стволовом отделе, а также степень ее влажности и кровенаполнения. Описывают содержимое желудочков, состояние эпендимы и сплетений, определяют, не расширены ли желудочки. Исследуют сосуды основания мозга, отмечая наличие атеросклеротических изменений, аневризм и другого.
    Измеряют гипофиз, отмечают рисунок и цвет его ткани на разрезе.
    При обнаружении внутричерепных кровоизлияний, очагов размягчения, опухолей указывают их точную локализацию в пределах доли, размеры, массу, объем эпи- и субдуральныx кровоизлияний, вид и форму с поверхности и на разрезах, состояние прилежащих к ним участков головного мозга.
    После удаления твердой мозговой оболочки осматривают кости основания черепа и отмечают их повреждения и особенности; вскрывают придаточные пазухи, отмечают отсутствие или наличие в них содержимого.
    Распиливать кости свода черепа необходимо полностью, не допуская насильственного разъединения свода и основания черепа при неполном распиле костей.
    120. При исследовании позвоночного канала обращают внимание на наличие в нем жидкости или крови, состояние и расположение спинного мозга. Извлекают спинной мозг с твердой оболочкой. Описывают вид оболочек и состояние мозговой ткани на последовательных (по сегментам) поперечных разрезах.
    Осматривают позвонки и межпозвоночные диски со стороны позвоночного канала и отмечают их особенности, повреждения, деформации, болезненные изменения. Исследуют область атланто-окципитального сочленения для обнаружения или исключения кровоизлияний, разрывов связок, переломов.
    121. Вскрывают магистральные артерии шеи. Отмечают наличие или отсутствие их патологической извитости, сдавления остеофитами, надрывов внутренней оболочки сосудов, осматривают мягкие ткани и сосудисто-нервные пучки шеи для исключения кровоизлияний.
    122. Исследуют язык, миндалины, вход в гортань и пищевод, дыхательное горло, щитовидную и паращитовидную железы, лимфатические узлы. Проверяют целость подъязычной кости и хрящей гортани; при подозрении на повреждение производят их рентгенографию.
    123. Исследование органов грудной полости включает осмотр переднего и заднего средостения, исследование зобной железы, легких, сердца, аорты, пищевода и бронхов:
    1) осматривают легочную плевру, отмечают наличие под ней кровоизлияний, их форму, величину, множественность, локализацию;
    2) вскрывают дыхательные пути до мелких разветвлений бронхов, указывают на отсутствие или наличие в них содержимого, отмечают цвет и кровенаполнение слизистой оболочки. Обращают внимание на цвет легких с поверхности и на разрезах, степень воздушности и кровенаполнение легочной ткани, характер жидкости, стекающей с ее поверхности при надавливании, наличие и характер очаговых изменений. Описывают паратрахеальные и бронхиальные лимфатические узлы;
    3) метод вскрытия сердца и аорты выбирает эксперт. Метод должен предусматривать исследование венечных артерий на всем протяжении и миокарда во всех отделах. Описывают состояние перикарда, количество и характер его содержимого, кровенаполнение полостей сердца и характер свертков крови, состояние эпикарда, эндокарда, миокарда, венечных артерий, клапанов, папиллярных мышц. Измеряют толщину стенок желудочков и перегородки. Определяют ширину аорты на разрезе (над клапанами), исследуют состояние ее внутренней оболочки на всем протяжении. При наличии легочной патологии производят раздельное взвешивание сердца.
    124. Последовательность исследования органов брюшной полости и забрюшинного пространства определяет эксперт с учетом требований настоящих Правил.
    125. Исследуют желудок, отмечают его форму, количество и вид содержимого (цвет, запах, консистенцию, размеры и характер имеющихся частиц пищи), состояние слизистой оболочки (цвет, выраженность складчатости, наличие кровоизлияний, язв). Вскрывают кишечник на всем его протяжении, описывают характер и количество содержимого его различных отделов, цвет, состояние слизистой оболочки и другие особенности; отмечают расположение и вид червеобразного отростка. На характер и количество содержимого желудка и различных отделов кишечника обращают особое внимание при необходимости установления давности наступления смерти.
    126. При исследовании поджелудочной железы, печени, селезенки, надпочечников обращают внимание на внешний вид органа (форму, цвет), плотность ткани на ощупь, выраженность ее анатомической структуры, степень кровенаполнения, характер соскоба с разрезов селезенки. Органы измеряют и взвешивают. Отмечают вид и количество содержимого желчного пузыря, состояние его слизистой оболочки, проходимость протоков.
    127. При исследовании почек определяют их форму и размеры, указывают цвет, плотность ткани, характер поверхности после снятия капсулы, выраженность коркового, мозгового и промежуточного (юкстамедулярного) слоев, состояние слизистой оболочки лоханок.
    Определяют проходимость мочеточников и состояние их слизистой оболочки.
    128. Последовательность исследования органов таза определяет эксперт с учетом требований настоящих Правил:
    1) отмечают количество мочи в мочевом пузыре, ее цвет, прозрачность, вид и цвет слизистой оболочки, наличие конкрементов;
    2) у женщин описывают состояние влагалища и его сводов, форму матки, ее шейки и наружного зева, определяют размеры и консистенцию матки; указывают наличие слизистой пробки, раскрытие шейки (с обозначением степени раскрытия), отмечают выделения и повреждения; исследуют состояние слизистого и мышечного слоев матки, а также трубы, яичники, околоматочную клетчатку с сосудами (при наличии в матке посторонней жидкости ее направляют на судебно-химическое исследование);
    3) у мужчин исследуют предстательную железу, указывают консистенцию и вид ткани, степень наполнения секретом семенных пузырьков, отмечают особенности ткани яичек.
    129. В процессе исследования трупа эксперт берет материал для проведения исследований в отделениях судебно-медицинской лаборатории. Эксперт, производящий экспертизу трупа, определяет необходимые виды исследований, исходя из поставленных на разрешение экспертизы вопросов и особенностей данного случая.
    130. Обязательному направлению на лабораторное исследование подлежат:
    1) кровь и моча для определения наличия и количественного содержания этилового алкоголя (за исключением случаев смерти взрослых лиц, длительно находившихся в стационаре и малолетних детей);
    2) кровь для определения антигенной принадлежности по системе АВО (Н) - антигены АВ с сопутствующим антигеном О и другим системам - при насильственной смерти, сопровождавшейся наружными повреждениями или кровотечением; убийствах или подозрении на них; половых преступлениях или подозрении на них; исследовании трупов неизвестных лиц;
    3) кусочки внутренних органов и тканей для гистологического (гистохимического) исследования - во всех случаях смерти; после фиксации и вырезки проводят при необходимости исследование либо вырезанные кусочки хранят в архиве без проведения исследования; срок хранения материалов архива предусмотрен соответствующими Правилами;
    4) органы (ткани) трупа для определения наличия и количественного содержания отравляющих веществ - при подозрении на отравление химическими веществами, грибами, ядовитыми растениями и при пищевых отравлениях;
    5) желчь или моча для определения категории выделительства;
    6) тампоны и мазки содержимого влагалища для обнаружения спермы, изучения морфологических особенностей влагалищного эпителия - при половых преступлениях или подозрении на них; при подозрении на совершение полового акта в извращенной форме берут тампоны и мазки со слизистой оболочки рта и прямой кишки у трупов обоего пола;
    7) волосы с головы для сравнительного исследования - при подозрении на убийство, половых преступлениях или подозрении на них, транспортных травмах, повреждении волосистой части головы, исследовании трупов неизвестных лиц;
    8) мазки-отпечатки из дыхательных путей (гортани, трахеи, бронхов) и легких для бактериологического и вирусологического исследований - при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний;
    9) кровь, части внутренних органов, мазки - отпечатки органов для микробиологического и вирусологического исследований - при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний или бактериальных пищевых отравлений; при подозрении на особо опасные инфекции (далее - ООИ) взятие материала производят в установленном уполномоченным органом в сфере охраны здоровья граждан Республики Казахстан, порядке, с участием врача-бактериолога санитарно-эпидемиологической станции;
    10) невскрытая почка, жидкость из пазухи основной кости и фрагмент бедренной или плечевой кости для исследования на диатомовый планктон - при отсутствии четкой морфологической картины утопления; для контроля изымается легкое из того же трупа; одновременно извещают лицо, назначившее экспертизу трупа, о необходимости взятии 200-300 мл воды из водоема, в котором был обнаружен труп, и направлении ее на исследование в экспертное учреждение;
    11) кусочки из различных областей матки, труб, яичников и сосудов околоматочной клетчатки для гистологического исследования, содержимое полости и часть стенки матки для судебно-химического исследования, тампоны и мазки выделений влагалища и молочных желез для цитологического исследования - при подозрении на смерть в результате внебольничного аборта; при аборте, осложненном сепсисом, дополнительно изымается материал для бактериологического исследования;
    12) кожу, части хрящей и кости с повреждениями, паренхиматозные органы с раневым каналом - для физико-технического исследования при смерти от огнестрельного повреждения, повреждений острыми рубящими, режущими, колюще-режущими и тупыми орудиями.
    131. Объекты, предназначенные для направления в судебно-медицинскую лабораторию, изымают, упаковывают и опечатывают. Заполняют соответствующий бланк (бланки) направления в лабораторию, в котором также указывают, кем и когда вынесено постановление о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа и вопросы из постановления, подлежащие разрешению при проведении экспертизы в подразделениях лаборатории.
    Организацию доставки изъятого материала в лабораторию органа судебной экспертизы обеспечивают, в зависимости от конкретных обстоятельств, лицо, назначившее экспертизу, либо заведующий городским (районным, межрайонным) отделением органа судебной экспертизы.
    132. По окончании исследования трупа все органы под контролем эксперта помещают в труп и зашивают его. Также зашивают дополнительно произведенные разрезы. Не допускается помещать в полости трупа не принадлежащие ему органы или посторонние предметы (кроме ветоши).
    133. Не допускается введение в труп консервирующих веществ до окончания исследования трупа и взятия материала на лабораторное исследование. По окончании экспертизы трупа консервация в органе судебной экспертизы может быть произведена только по письменному разрешению лица, назначившего экспертизу.
    134. В случае установления при экспертизе трупа насильственной смерти от повреждений, отравлений, осложнений внебольничного аборта или других причин, о чем не было известно лицу (органу), назначившему экспертизу, эксперт должен срочно известить это лицо (орган) об установленной причине смерти.
    135. При обнаружении нераспознанного при жизни острозаразного заболевания (сыпной, брюшной, возвратный тифы, дизентерия или других), эксперт или заведующий отделом (отделением) срочно извещает об этом в письменном виде соответствующую санитарную службу. При обнаружении признаков особо опасных инфекций экстренно извещают местные органы государственного управления здравоохранения.
    136. При выявлении в процессе экспертизы трупа грубых дефектов диагностики и лечения эксперт извещает об этом руководителя экспертного учреждения, который принимает меры к обсуждению случая на судебно-медицинской клинико-анатомической конференции.

Глава 17. Оформление заключения эксперта

    137. Результаты экспертизы оформляются документом, который в соответствии с действующим в Республике Казахстан Уголовно-процессуальным кодексом и утвержденными Министерством здравоохранения Республики Казахстан формами первичной медицинской документации организаций здравоохранения именуется "Заключение эксперта" (далее - Заключение).
    138. Заключение состоит из вводной и исследовательской частей, диагноза и выводов. Вводная и исследовательская части именуются протокольной частью заключения.
    139. Протокольная часть заключения составляется на месте, в процессе вскрытия трупа.
    140. В вводной части указывают: дату, время начала и окончания экспертизы; условия ее производства; наличие постановления, на основании которого произведена экспертиза, с указанием фамилии и должности назначившего ее лица и даты назначения; место производства экспертизы; фамилию и инициалы судебно-медицинского эксперта (экспертов), занимаемую должность и место работы, специальность, стаж работы по специальности, квалификационную категорию, ученую степень и ученое звание; фамилию, имя, отчество и год рождения (возраст) покойного; подписку судебно-медицинского эксперта (экспертов) об ответственности за дачу заведомо ложного заключения; фамилии, инициалы, должность и место работы лиц, присутствовавших при экспертизе; вопросы, поставленные на разрешение экспертизы.
    Вопросы, поставленные судебно-медицинскому эксперту, приводятся во вводной части без изменения их формулировки или в отдельных случаях с согласия лица, назначившего экспертизу могут редактироваться, не меняя смыслового содержания.
    141. Во вводной части излагаются также обстоятельства наступления смерти (сведения из постановления).
    Сведения из документов, дополнительно представленных следователем после окончания вскрытия трупа и оформления протокольной части заключения, приводят перед выводами.
    142. Исследовательская часть заключения является объективной основой для составления и обоснования экспертных выводов. Она включает последовательное, подробное исследование представленных лицом (органом), назначившим экспертизу, медицинских и других документов, а также изложение процесса исследования трупа и всех выявленных при этом фактических данных. При исследовании документов указывается наименование документов, их номер, дата составления. Если источником сведений являются медицинские документы (история болезни, амбулаторная карта и другие документы), указывается также наименование медицинской организации, данные о времени поступления и продолжительности пребывания на лечении, состоянии при поступлении и его динамике, проведенных лечебных мероприятиях, оперативных вмешательствах, результатах анализов, осложнениях, сопутствующих заболеваниях, клиническом диагнозе. Не разрешается использовать копии медицинских документов. Процесс исследования трупа включает в себя: описание одежды, обуви и других предметов, доставленных с трупом; наружного и внутреннего исследования трупа; произведенных проб на воздушную эмболию, пневмоторакс, живорожденность; исследований, выполненных экспертом с применением специальных приборов, например, стереомикроскопа или специальных методик секционного исследования отдельных областей или органов трупа; перечень образцов, направленных на экспертизу в судебно-медицинскую лабораторию и ее результаты с указанием номера и даты получения; перечень образцов, передаваемых следователю для проведения других видов экспертиз.
    Структура (последовательность изложения) исследовательской части определяется судебно-медицинским экспертом, производящим экспертизу трупа, в зависимости от особенностей этой экспертизы.
    Исследовательская часть должна объективно и исчерпывающе полно отражать все фактические данные, выявленные в процессе исследования трупа. Констатируются не только обнаруженные травматические или болезненные изменения, нормальное состояние отдельных органов (тканей), посторонние запахи, но и отсутствие имеющих значение для дела изменений или особенностей (отсутствие кровоизлияний, повреждений, запаха). Не допускается подмена подробного описания диагнозами («абсцесс», «входное огнестрельное ранение») или выражениями «в норме», «без особенностей», а также сокращение слов, за исключением общепризнанных.
    Исследовательская часть должна быть изложена понятно для лиц, не имеющих специальных познаний в судебной медицине. При невозможности обойтись без специальных медицинских терминов поясняют их смысл.
    Изложение отдельных разделов исследовательской части (наружное исследование, внутренние исследования и другое) начинается с красной строки.
    143. Протокольная часть заключения после перечисления образцов, направленных на лабораторное исследование, подписывается судебно-медицинским экспертом (экспертами).
    144. После протокольной части заключения приводят судебно-медицинский диагноз. Он оформляется на основе данных непосредственного исследования трупа, результатов лабораторных исследований и клинических данных, полученных из медицинских документов медицинских организаций (при наличии таковых).
    Составление диагноза имеет целью систематизацию и последовательное изложение в сжатой форме сущности изменений и повреждений, обнаруженных при исследовании трупа. Поскольку экспертная оценка выявленных изменений и повреждений делается в выводах, диагноз не подменяет выводов и способствует правильному, последовательному и обоснованному их составлению.
    145. Диагноз формируется по окончании исследования трупа. Если для его составления необходимы результаты лабораторных исследований, допускается формулирование диагноза после их получения.
    146. Диагноз строится по патогенетическому принципу с отражением последовательности развития обнаруженных изменений и указанием основного повреждения, заболевания или патологического состояния; повреждений, заболеваний или состояний, оказавших неблагоприятное влияние на течение основного процесса; других сопутствующих изменений, не связанных с основным повреждением или заболеванием и причиной смерти.
    147. При определении нозологических форм и причин смерти руководствуются Международной статистической классификацией болезней и проблем, связанных со здоровьем, X пересмотра.
    148. Выводы заключения составляются после окончания всех исследований, связанных с экспертизой трупа.
    149. Выводы формулируют в виде ответов на поставленные перед экспертом вопросы. При этом допускается объединение близких по смыслу вопросов и изменение их последовательности (без изменения первоначальной формулировки вопросов).
    150. Выводы судебно-медицинского эксперта должны являться научно обоснованным мотивированным ответом на поставленные вопросы, к которому он приходит на основе своих специальных знаний и в результате всестороннего и объективного анализа и обобщения данных, полученных при исследовании трупа и зафиксированных в протокольной части и диагнозе, результатов лабораторных исследований, изучения медицинской документации и использования других материалов, представленных следователем. Если эксперт использовал нормативные материалы или справочные данные, указывают, какие именно. Не допускается применение отвергнутых или непроверенных методик.
    151. Выводы следует излагать четко и конкретно, не допуская различного их толкования.
    152. По письменным запросам инспекторов уполномоченного государственного органа по труду, расследующих случаи производственной травмы, может быть выдана справка с письменного разрешения лица, назначившего экспертизу о причине смерти и наличии состояния алкогольного опьянения.
    153. Заключение направляется лицу (органу), назначившему экспертизу, не позднее чем через три дня после получения экспертом результатов всех проведенных лабораторных исследований. Руководитель органа судебной экспертизы, заведующие отделами и отделениями принимают необходимые меры и обеспечивают постоянный контроль за своевременностью доставки в лабораторию взятого при экспертизе трупа материала и отправкой судебно-медицинскому эксперту заключений соответствующих экспертиз, произведенных в лаборатории. Продолжительность экспертизы трупа в целом не должна превышать 30 суток. В случае превышения указанного срока судебно-медицинский эксперт письменно сообщает лицу, назначившему экспертизу через руководителя органа судебной экспертизы о причинах превышения срока и указывает дату окончания экспертизы.
    154. Обнаруженные при экспертизе трупа объекты, могущие стать предметом отдельной экспертизы, передаются под расписку лицу, назначившему экспертизу, как правило, в течение суток.
    155. Порядок хранения и выдачи трупов и доставленных с ними вещей и иных предметов регламентирован настоящими Правилами об организации и производстве судебно-медицинской экспертизы.

Глава 18. Оформление врачебного свидетельства о смерти
(врачебного свидетельства о перинатальной смерти)

    156. Врачебное свидетельство о смерти (врачебное свидетельство о перинатальной смерти) заполняется в день окончания судебно-медицинского исследования (вскрытия) и подписывается судебно-медицинским экспертом, производившим экспертизу трупа.
    157. Порядок заполнения и выдачи "Врачебного свидетельства о смерти" ("Врачебного свидетельства о перинатальной смерти") определен приказом Министра здравоохранения Республики Казахстан от 8 сентября 2003 года № 664 "О введении медицинской документации, удостоверяющей случаи рождения, смерти и перинатальной смерти". см. V074946
    158. Сразу же выдается окончательное свидетельство о смерти.
    Если для установления или уточнения причины смерти необходимо проведение лабораторных исследований, выдается предварительное свидетельство.
    После получения результатов лабораторных исследований составляется, как правило, не позднее двух недель после выдачи предварительного свидетельства, новое свидетельство о смерти и с отметкой "Взамен предварительного" пересылается непосредственно в областное (городское, республиканское) статистическое управление.
    Руководитель органа судебной экспертизы или заведующий городским, районным, межрайонным отделением органа судебной экспертизы обеспечивает контроль за своевременным составлением и отправкой в статистическое управление нового свидетельства о смерти, направляемого взамен предварительного.

Раздел 5. Правила производства судебно-медицинской
экспертизы в судебно-гистологических подразделениях
учреждений судебно-медицинской экспертизы

Глава 19. Общие положения

159. Судебно-гистологическую экспертизу производят для установления наличия и оценки патологических изменений в органах (тканях), обусловленных насильственными воздействиями или заболеваниями, определения прижизненности и давности повреждений, а также решения иных вопросов, изложенных в постановлении и не выходящих за пределы специальных познаний, регламентирующих производство судебно-медицинских экспертиз (исследований) вещественных доказательств.
160. Поступившие в судебно-гистологическое подразделение материалы и документы регистрируют в установленном порядке, с указанием дополнительных сведений: о количестве изготовленных препаратов; способах их окраски и изготовления; микроскопическом диагнозе; израсходовании или остатке кусочков органов (тканей); судьбе оставшихся кусочков и гистологических препаратов.

Глава 20. Взятие и фиксация трупного материала,
предназначенного для судебно-гистологической экспертизы

    161. Для приготовления полноценных гистологических препаратов необходимо соблюдать соответствующие правила.
    162. Кусочки органов и тканей при вскрытии трупа берет судебно-медицинский эксперт, производящий исследование; поручать это помощнику или лаборанту не допускается.
    163. Взятие материала для судебно-гистологического исследования должно производиться в 100 процентах случаев аутопсий. Вопрос о необходимости направления кусочков органов и тканей на гистологическое исследование решает судебно-медицинский эксперт в зависимости от конкретных ситуаций.
    Обязательным является проведение судебно-гистологического исследования в случаях: подозрений на убийства, производственных травм, отравлений (в том числе и алкоголем), поражений электротоком, смерти от действия низкой и высокой температуры внешней среды, при скоропостижной смерти детей и взрослых, инфекционных заболеваний (в том числе и туберкулез), онкологических и гематологических болезней, ятрогенных заболеваний, смерти в медицинских организациях.
    164. Кусочки вырезают острыми инструментами. Пользоваться ножницами во избежание размятия тканей не рекомендуется. Кусочки нельзя мять, нельзя скоблить по поверхности слизистой и серозной оболочек. Рыхлые, легко распадающиеся ткани и массы (например, содержимое полости матки), берут на нож, не пользуясь пинцетом, и погружают в фиксирующую жидкость в марлевом мешочке.
    165. Вырезанные кусочки из желудочно-кишечного тракта до фиксации желательно сполоснуть теплым физиологическим раствором или обычной водопроводной водой, чтобы освободить их от излишка крови, от загрязнения слизью, желчью, пищевыми и каловыми массами.
    166. Кусочки из костей, особенно губчатых, следует выпиливать; откусывание щипцами ведет к выдавливанию костного мозга и размозжению патологически измененных частей.
    167. Чрезвычайно важно для микроскопического исследования аккуратное и не травматическое взятие различных отделов центральной и периферической нервной системы. В данном случае идет речь не только о грубых, видимых невооруженным глазом, повреждениях мозговой или нервной ткани, но и о сравнительно слабых, вызывающих только микроскопически улавливаемые, но подчас довольно резко выраженные нарушения. Артефициальные изменения структур мозга легко образуются при вскрытии в результате подсыхания материала или механического давления, вследствие чего необходимо макроскопическое обследование центральной нервной системы, по мере возможности, производить путем осмотра без пальпации. При вскрытии также нельзя допускать соприкосновение тканей мозга с водой, которая может вызвать артефицальные отечные или "водяночные" изменения.
    Если предполагается фиксировать объекты в алкоголе (96 градусов и абсолютном спирте), обмывать их не следует.
    168. Кусочки необходимо брать толщиной от 5,0 до 10,0 мм. Длина и ширина могут быть разными, в зависимости от цели исследования, обычно 15,0 х 15,0 - 20,0 х 20,0 мм. Оставшийся после вырезки материал хранят в течение 1 года в маркированном марлевом мешочке, помещенном в плотно закрывающийся сосуд со свежим раствором 10 процентного формалина, который должен храниться в течение 1 года.
    169. При заборе материала для микроскопического исследования необходимо соблюдать следующие требования:
    1) разрезы органов должны производиться так, чтобы наилучшим образом показать их анатомическое строение (например, в кусочке почки должны быть представлены корковое и мозговое вещество, надпочечника - кора и мозговое вещество);
    2) из органов, имеющих просвет, нужно изготовить полный поперечный срез, а при невозможности этого - хотя бы срез, проходящий через всю стенку;
    3) из опухолей лучше брать материал с участком здоровой ткани и прилежащие лимфатические узлы. Большие опухолевые узлы имеют часто омертвевшую середину, поэтому следует иссекать периферию, так как разложившиеся ткани не представляют интереса;
    4) при туберкулезных поражениях наиболее пригодны для исследования периферические части очага, капсулы;
    5) капсулу абсцесса следует брать с участком соседней непораженной ткани;
    6) при пневмонии - центральный и периферические участки;
    7) при механических повреждениях и ряде болезненных процессов (кровоподтеки, электрометки, ссадины, раны, опухоли, инфаркты) надо брать место повреждения с прилежащими здоровыми тканями. Из странгуляционной борозды кусочки вырезают так, чтобы в них попали: вся борозда (дно, нижний и краевые валики) и обязательно неповрежденная ткань по краям борозды. Если борозда широкая, можно взять два кусочка, так, чтобы в один вошел верхний краевой валик и дно, в другой - нижний краевой валик и дно; при кровоизлияниях следует вырезать кусочки из места наибольшего кровоизлияния, на границе с неповрежденной тканью, а также на отдалении;
    8) при болезненных процессах, имеющих преимущественную локализацию, кусочки берут из определенных органов, например: при жировой эмболии - из различных отделов легких и мозга, сосудистого сплетения мозга, сердца (из правого и левого желудочка), почек, желудка; при отравлении угарным газом - из подкорковых ганглиев; при сыпном тифе - из продолговатого мозга и коры или других органов;
    9) для информативности гистологического исследования, касающегося черепно-мозговой травмы, эксперт должен располагать целенаправленно взятым материалом. Рекомендуется брать следующие кусочки внутренних органов:
    мягкие мозговые оболочки, кусочки мозговой ткани из области подпаутинных цистерн;
    артериальный круг;
    зоны удара и противоудара с обязательной маркировкой;
    кора с мягкими мозговыми оболочками и подлежащим белым веществом;
    ствол головного мозга;
    ткань почки, печени, поджелудочной железы;
    ткань эпифиза, гипофиза, щитовидной железы;
    твердую мозговую оболочку по показаниям;
    10) при ожогах следует брать кусочки кожи и подлежащей ткани из мест, имеющих различные степени ожога, кусочки внутренних органов, узлы блуждающего нерва, симпатические узлы, чревное (солнечное) сплетение; в ряде случаев важное значение имеет взятие на исследование мягких тканей полости рта, глотки, гортани, трахеи, крупных бронхов;
    11) при охлаждении - кожа из различных участков тела, подозрительных на отморожение на границе с неизмененной тканью; целесообразно исследование скелетной мускулатуры и внутренних органов (желудка, двенадцатиперстной кишки, поджелудочной железы, сердца, легких);
    12) при отравлении прижигающими ядами следует брать язык, пищевод, желудок, тонкий кишечник, верхние дыхательные пути, почки, печень;
    13) при отравлении фосфорорганическими соединениями - легкие, сердце, почки, печень, надпочечники;
    14) при подозрении на криминальный аборт следует брать кусочки из различных участков тела матки (особенно участки эндометрия, пропитанные кровью, или имеющие шероховатую или полипозную поверхность) и яичников, трубы, стенку влагалища, параметральную клетчатку;
    15) при подозрении на смерть от острой коронарной недостаточности следует брать венечную артерию в месте наибольших изменений; сердце - по краю ишемизированных и полнокровных участков через всю толщу стенки. В случае отсутствия очага некроза макроскопически, следует брать кусочки ткани сердца из различных отделов левого и правого желудочков, межжелудочковой перегородки с маркировкой места взятия;
    16) для решения вопроса о живорожденности (мертворожденности) для микроскопического исследования надо брать кусочки легких из различных долей и прикорневых отделов, а также подвергать исследованию родовую опухоль (кусочки кожи берут с подлежащими тканями на месте опухоли, на границе ее с прилежащими тканями и за пределами опухоли), пупочное кольцо целиком с кожей, подлежащими тканями и брюшиной, плаценту;
    17) при скоропостижной смерти детей грудного и раннего возраста на исследование направляют:
    часть гортани с голосовыми связками и региональными лимфатическими узлами;
    три кусочка трахеи - начальную часть (вместе с участками щитовидной железы для ориентации об уровне трахеи), среднюю (с паратрахеальными лимфатическими узлами) и область бифуркации (с начальными отделами обоих главных бронхов);
    внелегочные бронхи и кусочки из области корня легких с перибронхиальными лимфатическими узлами;
    ткань легких из участков с максимально и умеренно выраженными изменениями;
    стенку глотки, миндалины с дужками, слюнные железы;
    мазки-отпечатки слизистой оболочки гортани, трахеи, бронхов, поверхности разреза легких на предметных стеклах;
    центральные и периферические органы иммуногенеза (вилочковую железу, лимфатические узлы, селезенку, лимфоидную ткань желудочно-кишечного тракта);
    сердце с клапанным аппаратом;
    печень;
    кору головного мозга с мягкими мозговыми оболочками, субэпендимарные отделы головного мозга;
    тонкий и толстый кишечник;
    надпочечники;
    пупочные сосуды у детей до года;
    18) при подозрении на СПИД надо брать на исследование головной и спинной мозг, печень, почки, желудок, кишечник, органы иммуногенеза (костный мозг, вилочковую железу, лимфоузлы различной локализации, селезенку), а при показаниях - сетчатку глаза, кожу, слизистую оболочку рта и другие ткани;
    19) для исследования материала на диатомовый планктон (алькологический анализ) с целью подтверждения факта наступления смерти в результате утопления в воде предусмотрен определенный перечень образцов жидкостей, органов и тканей от трупа, воды из водоема, а также соблюдение следующих требований:
    1) посуду, предназначенную для взятия образцов, предварительно механически очищают, промывают водой, обрабатывают хромовой смесью (насыщенным раствором двухромовокислого калия в концентрированной серной кислоте), два-три раза ополаскивают дистиллированной водой и высушивают.
    Подготовленную посуду следует предохранять от контакта с водопроводной водой и загрязнений;
    2) выделение кусочков следует проводить отдельными чистыми инструментами для каждого органа;
    3) основными объектами для исследования могут быть следующие органы, ткани и жидкости от трупа в различных состояниях:
    почка (невскрытая) является обязательным основным объектом исследования и должна извлекаться в капсуле с перевязанной "ножкой";
    кровь (не менее 100 мл) из левой половины сердца;
    вещество головного мозга и спинного мозга (не менее, чем по 100 грамм);
    мышца сердца (не менее 100 грамм);
    скелетная мышца в неповрежденной фасции (не менее 100 грамм);
    селезенка с неповрежденной капсулой;
    жидкость из пазухи основной кости;
    фрагмент бедренной или плечевой кости с костным мозгом (длиной 100 - 150 мм). При проведении судебно-медицинской экспертизы гнилостно измененного трупа - фрагмент трубчатой кости с костным мозгом является основным объектом исследования;
    ткань легкого (подплевральную пластинку толщиной около 10 мм и массой вещества не менее 100 грамм). Каждый образец помещают в отдельную посуду и закрывают крышкой. Категорически запрещается обмывание взятых образцов водой;
    образцы воды (1 литр) из водоема (в месте обнаружения трупа, и из предполагаемого места утопления) в разных емкостях;
    4) консервация взятых для исследования на диатомовый планктон образцов не рекомендуется. В исключительных случаях (длительная транспортировка или другое) почку в фиброзной капсуле или скелетную мышцу в фасции можно залить 5-10 процентным раствором формалина, приготовленном на дистиллированной воде (этот раствор предварительно фильтруют через бумажный фильтр, центрифугируют, после чего берут только верхний слой жидкости, в котором отсутствует осадок).
    170. При скоропостижной смерти, когда при макроскопическом исследовании не обнаружено изменений, объясняющих наступление смерти, требуется особенно детальное микроскопическое исследование органов и систем. Для этого берут кусочки из всех органов и тканей, в том числе гипоталамо-гипофизарно-надпочечниковую систему, органы иммуногенеза, мазки-отпечатки слизистых оболочек дыхательных путей. Количество кусочков, взятых из того или иного органа определяет эксперт, производящий исследование трупа.
    171. При определенных показаниях берут места введения лекарственных веществ. Если на исследование направляют несколько кусочков одного и того же органа или ткани (например, кожи), то каждый из них маркируют этикеткой.
    172. Вырезанные кусочки тотчас же опускают в 10 процентный раствор формалина, который готовят заранее, разводя водопроводной водой в соотношении 1:9 (обычный 40 процентный формальдегид принимают за 100 процентный).
    173. Приготовленный раствор обычно имеет кислую реакцию. Однако, для большинства окрасок и гистохимических реакций кислотность раствора формалина не желательна. Поэтому раствор формалина нейтрализуют, добавляя карбонат кальция (мел) или магнезию. Лучшим является раствор нейтрального формалина, приготовленного следующим образом: раствор формалина (37-40 процентный) - 100 мл, вода дистиллированная - 900 мл, натрия фосфат однозамещенный - 4 грамм, натрия фосфат двузамещенный безводный - 6,5 грамм.
    174. Объем фиксирующей жидкости должен превышать объем кусочков не менее чем в 10 раз. При большом числе кусочков желательно помещать их в несколько банок.
    Необходимо следить, чтобы кусочки в растворе не слипались и не прилегали к дну емкости. Для этого на дно ее кладут слой ваты. Во избежание подсыхания всплывших кусочков (например, легкого) сверху их покрывают ватой.
    175. Распадающиеся массы и небольшие крупинки тканей помещают в формалин, предварительно собрав их в марлевые мешочки, где они должны находиться свободно (не спрессовывать).
    176. Формалин сменяют через сутки с момента начала фиксации. Фиксация производится при комнатной температуре.
    177. Для подробного микроскопического исследования центральной и периферической нервной системы материал помещают в следующие фиксирующие жидкости:
    нейтральный 10-12 процентный формалин;
    96 градусный этиловый спирт;
    жидкости Орта и Ценкера.
    Фиксирующие жидкости сменяют через сутки с момента взятия материала. Спирт меняют ежедневно в течение 5 суток.
    178. Для выявления гликогена материал фиксируют в абсолютном спирте, сменяя его через сутки после взятия материала.
    179. Ткани высохшие - мумифицированные, находящиеся в состоянии торфяного дубления, а также высохший жировоск, направляют в лабораторию в сухом виде, не фиксируя ни в какой жидкости, в хорошо закупоренной стеклянной посуде. Жировоск внутри нее обкладывают ватой.
    В лаборатории ткани, жировоск размачивают в 3 процентном формалине на физиологическом растворе в течение 2-3 суток, а затем обрабатывают обычным способом.
    Если жировоск находится во влажном состоянии, кусочки его берут в самом начале исследования трупа, немедленно помещая в 10 процентный раствор формалина.
    180. Фиксация производится в чистых стеклянных емкостях (банках).
    181. На емкость, содержащую объект, наклеивают этикетку с указанием фамилии и инициалов умершего, даты и номера заключения эксперта, фамилии эксперта.
    182. Сохранять и пересылать материал следует в хорошо закупоренном виде. При пересылке емкости опечатывают.
    183. Если гистологическое исследование производится в том морге, где происходит судебно-медицинское исследование трупа, емкости (банки) можно не опечатывать.
    184. Если к моменту отсылки объект профиксировался, его можно посылать в вате, смоченной 10 процентным раствором формалина; поверх вату плотно обертывают клеенкой или пергаментной бумагой.

Глава 21. Обработка трупного материала,
предназначенного для судебно-гистологической экспертизы

    185. При судебно-гистологическом исследовании применяются по мере необходимости все существующие гистологические методы окрасок.
    186. К гистологическим препаратам (срезам) предъявляются следующие требования:
    толщина не более 15 мкм, ровные, не рваные, без складок, равномерно окрашенные. При двойных окрасках (ядерная и фоновая) нужно строго соблюдать правила дифференцировки, не допуская закрашивания фона ядерной краской; препараты должны быть хорошо просветлены и освобождены от карбол-ксилола; недопустимо загрязнение инородными частицами.
    187. Под покровными стеклами не должно быть пузырьков воздуха.
    188. Из каждого кусочка изготовляют не менее 3-х срезов, наклеивая на одном стекле срезы, только одного кусочка. На стеклах проставляется тушью порядковый номер препарата и год изготовления; надпись закрепляется полистеролом.
    189. Желательно применять заливку в парафин или целлоидин. Менее желательно изготовление срезов методом замораживания.
    190. При исследовании распадающихся масс, крупинок тканей или тканей высохших (мумифицированных, высохшего жировоска), заливка в целлоидин обязательна.
    191. Высохшие ткани перед заливкой в целлоидин в течение 2-3 суток размачивают в 3 процентном растворе формалина.
    192. Распадающиеся массы и крупинки тканей проводят через батарею спиртов и целлоидин в марлевом мешочке; в целлоидине марлевый мешочек должен находиться подвешенным.
    193. Подготовку кусочков органов и тканей для гистологической обработки (вырезать их из присланного материала) осуществляет эксперт, производящий судебно-гистологическое исследование, поручать это лаборанту запрещается.
    194. При описании микроскопической картины изучаемых препаратов необходимо пользоваться терминами, принятыми в "Международной гистологической номенклатуре" и избегать диагностических определений (Киев, головное издательство объединения "Вища школа", 1980г.);
    при этом следует:
    1) характеризовать состояние всех структурных элементов органа и ткани;
    2) указывать степень кровенаполнения всех сосудов (разного вида артерий, вен, капилляров), состав и характер форменных элементов в просвете их, состояние сосудистой стенки; обращать внимание на специализированные сосудистые образования, а также на лимфатические сосуды;
    3) описывать строму, ее волокнистые структуры и клеточные элементы, отмечая, нет ли явлений отека, наличия клеточных инфильтратов;
    4) описывать паренхиматозные элементы, указывая на четкость клеточных границ, степень и оттенки окраски цитоплазмы, потерю прозрачности, явления ее отека, наличие вакуолей, включений, гранул секрета, отложение пигмента и так далее;
    5) описывать ядро: состояние его оболочки, хроматина, наличие ядрышка; указывать на степень окраски, явления деформации или пикноза ядра, вакуолизации и кариолизиса;
    6) в железистых органах отмечать состояние секрета;
    7) характеризуя очаговые повреждения, следует отмечать изменения в центре поражения и вокруг него; при наличии воспалительного процесса описывают состояние сосудов, наличие и характер экссудата, клеточную реакцию (о наличии жировой дистрофии (дегенерации) и инфильтрации липидами, а также жировой и костно-мозговой эмболии судят по препаратам, окрашенных специальными методами (судан III, IV, нильский голубой), приготовленных методом замораживания).
    195. В зависимости от целей и задач исследования применяют различные окраски. Для повседневной работы достаточно бывает ограничиться окраской срезов гематоксилин-эозином, пикрофуксином (по ван-Гизону), резорцин-фуксином (по Вейгерту) или орсеином (по Унна-Тельцеру), суданом (на жир), на железо (по Перлсу). При необходимости применяют другие методы:
    1) азановый метод по Гейденгайну (соединительная ткань и железистые органы);
    2) импрегнация по Гомори и Футу (соединительная ткань);
    3) метод Ниссля (нервные клетки);
    4) окраска по Мийягава в модификации Александровской (микроглия);
    5) метод Шпильмейера (миелиновые волокна);
    6) окраска анилиновым-генциановым фиолетовым по Вейгерту (фибрин);
    7) окраска нильским голубым по Лилли (нейтральные жиры);
    8) окраска альфа-нафтол-сафранином по Гольдману (на лейкоциты);
    9) окраска странгуляционных борозд и ссадин пикрокармин-индигокармином по Митяевой или крезиловым фиолетовым (на метахромазию коллагеновых волокон);
    10) окраска странгуляционных борозд и ссадин по Шпильмейеру или основным фуксином (на базофилию коллагеновых волокон);
    11) окраска по Касону или Шпильмейеру (выявление эритроцитов в капиллярах и кровоизлияниях);
    12) окраска красным конго (электрометка);
    13) окраска по Селье, Ли или Рего (выявление "повреждений" миокарда);
    14) окраска карболовым фуксином Цилля, по Грамм-Вейгерту, метиленовым синим по Лефлеру, по Леватиди, по Павловскому (на бактерии, вирусные включения, патогенные грибы, простейшие);
    15) из гистохимических методик применяют реакции на выявление нейтральных и кислых мукополисахаридов реактивом Шиффа и альциановым синим, на гликоген, известь, глюкозо-6-фосфатазу, эстеразу, аминопептидазу, моноаминоксидазу, цитохром-оксидазу, глюкозо-6-фосфат-6-фосфоглюконат-, сукцинат-, лактатдегидрогеназу;
    16) в целях повышения качества и надежности результатов гистологических и гистохимических исследований целесообразно пользоваться апробированными прописями методик.
    196. Для получения качественных препаратов необходимо строго соблюдать все правила фиксации, проводки, заливки и окраски.
    197. Если при микроскопическом исследовании выявляются патологические изменения, надо указать в каком количестве препаратов они встречаются (во всех или только отдельных препаратах).
    198. Трупные изменения и артефакты необходимо отмечать при описании гистологических препаратов, по возможности, указывая их происхождение (посмертные изменения, некачественная фиксация, плохая окраска или прочее).

Глава 22. Оформление результатов судебно-гистологической экспертизы

    199. Результаты судебно-гистологической экспертизы оформляют заключением эксперта (далее - заключение).
    200. Заключение содержит вводную и исследовательскую части, судебно-гистологический диагноз и выводы.
    201. В вводной части заключения на титульном листе указывают место производства судебно-гистологической экспертизы, ее регистрационный номер, кем направлен материал, дату и номер заключения судебно-медицинской экспертизы трупа; фамилию, имя, отчество, стаж работы, категорию, ученую степень, ученое звание эксперта-гистолога; перечисляют объекты исследования, указывают фамилию, имя, отчество и возраст трупа, от которого был направлен материал; судебно-медицинский диагноз, цель исследования, отмечают даты поступления материала в отделение, начала и окончания судебно-гистологической экспертизы, а также статью Уголовного кодекса об ответственности за отказ и дачу заведомо ложных заключений, о чем предупреждается эксперт-гистолог, его подпись.
    Кроме того, в вводной части перечисляют вопросы, поставленные на разрешение эксперта, приводят кратко изложенные обстоятельства дела, указывают методики изготовления, примененные виды специальных окрасок и дополнительных методов исследования, общее количество исследованных гистологических препаратов.
    202. Исследовательскую часть именуют "Описание гистологических препаратов". Препараты от каждого органа описывают отдельно, с указанием их количества и маркировки. Не рекомендуется групповое описание маркированных препаратов. В случаях применения специальных окрасок и дополнительных методов исследования (люминисцентный, фазово-контрастный, в поляризованном свете и др.) отражают выявленные с их помощью изменения.
    203. Судебно-гистологический диагноз систематизирует выявленные микроскопические изменения. Он должен вытекать из описательной части, быть научно обоснованным и строиться по патогенетическому принципу. При недостатке информации используется фактографическое оформление диагноза, при котором в систематизированной последовательности приводят обнаруженные в органах и тканях изменения. В повреждениях тканей и органов травматического и нетравматического генеза отмечают характер и степень выраженности реактивных процессов, указывая преимущественную их локализацию.
    204. Выводы содержат аргументированные ответы на поставленные вопросы. Выводы подписывает эксперт, его подпись скрепляют печатью медицинской организации.
    205. При обнаружении в препаратах признаков нераспознанного на вскрытии трупа острозаразного или карантинного заболевания (сыпной, брюшной и возвратный тифы, чума, холера и других) руководитель судебно-гистологического подразделения или эксперт-гистолог, выполняющий исследование, незамедлительно извещают об этом первого руководителя органа судебной экспертизы и судебно-медицинского эксперта, исследовавшего труп.
    206. Целесообразно к результатам судебно-гистологической экспертизы прилагать микрофотографии, как объективное доказательство описания препаратов.
    207. Эксперт, производящий судебно-гистологическое исследование, ведет рабочий журнал, в который вносит ход, результаты и выводы проведенных исследований. В журнале обязательны подписи эксперта, производившего исследование, и консультантов (если таковые имелись). В случае оснащения экспертов-гистологов персональными компьютерами решить вопрос о порядке хранения этих результатов в общем банке данных.
    208. Исследование по одному случаю (делу) ведет, как правило, от начала до конца один эксперт.

Глава 23. Хранение, порядок выдачи и уничтожения
архивного материала в судебно-гистологическом подразделении

    209. Гистологические препараты хранят: стеклопрепараты - в течение двух лет, парафиновые блоки - в течение трех лет. В случаях порчи или непригодности их к дальнейшему хранению, составляют об этом соответствующий акт.
    210. Гистологические препараты (если нет специальных шкафов или ящиков) могут сохраняться сложенными, при этом между стеклами должны быть помещены картонные полоски или части спичек во избежание слипания препаратов и смещения покровных стекол.
    211. Оставшиеся после исследования кусочки органов и тканей, залитые в целлоидин и парафин, снимают с блоков и хранят в следующем порядке: целлоидиновые - в 70 градусном спирте, парафиновые - в сухом виде.
    Для хранения кусочков в 70 градусном спирте их помещают в марлю, куда кладут бирку с номером, написанным простым карандашом на плотной бумаге или клеенке; к марле привязывают (на длинной нитке) деревянную или клеенчатую бирку с тем же номером; марлевые свертки помещают в емкости (банки), а нитку с биркой выводят наружу. емкость должна быть плотно закрыта, спирт должен покрывать кусочки, по мере испарения его добавляют.
    Температура, при которой производится хранение, не должна быть ниже плюс 9 градусов.
    212. Объекты на блоках, залитые в целлоидин, сохраняют до окончания судебно-гистологического исследования.
    213. Влажный архив кусочков внутренних органов и тканей хранят в морге в 10 процентном растворе формалина в течение одного года.
    214. Для этого используют емкости, в которых материал поступил для исследования, или другую посуду, помещая туда кусочки в марлевых свертках с бирками. Условия хранения кусочков в формалине те же, что для хранения в 70 градусном спирте.
    215. Выдачу архивного материала до истечения срока хранения производят по письменному требованию судебно-следственных органов, либо по письменному указанию руководителя органа судебной экспертизы, о чем делают запись в журнале регистрации материалов и документов в гистологическом отделении. Материал выдают в упакованном и опечатанном виде, с сопроводительным письмом.
    216. Регистрационный журнал и копии заключений хранят в судебно-гистологическом отделении в течение 3-х лет. По истечении сроков хранения, названные документы передают под расписку в архив органа судебной экспертизы.

Раздел 6. Правила производства судебно-медицинской
экспертизы в судебно-биологических подразделениях
органа судебной экспертизы

Глава 24. Общие положения

217. Целью экспертизы является определение наличия, вида, группы, пола и иных признаков объектов биологического происхождения (кровь, выделения, волосы, кости и прочие) с применением специальных познаний в области судебной медицины.
218. Экспертизу производят на основании постановления органа дознания, следователя, прокурора, работников суда. Наряду с экспертизами вещественных доказательств в судебно-биологических отделениях производят исследование биологических объектов, направляемых судебно-медицинскими экспертами других подразделений.

Глава 25. Порядок организации и производства экспертизы

    219. Поступающие вещественные доказательства принимает заведующий подразделением. Для проведения экспертизы предоставляются:
    1) постановление о назначении судебно-медицинской экспертизы, в котором излагаются обстоятельства дела; точно формулируются вопросы, требующие разрешения; перечисляются предметы, подлежащие исследованию;
    2) образцы (кровь, выделения, волосы и другие), необходимые для производства конкретной экспертизы;
    3) копия протокола, в котором отражено изъятие вещественных доказательств и образцов для сравнительного исследования;
    4) копии всех, необходимых для проведения экспертизы документов (заключение судебно-медицинской экспертизы трупа или живого лица; первичное заключение эксперта в тех случаях, когда назначена повторная или дополнительная экспертизы).
    220. В тех случаях, когда необходимые материалы не представлены, эксперт их запрашивает. Это относится к образцам для сравнительного исследования, без которых не может производиться экспертиза. При поступлении скоропортящихся объектов или при отсутствии подозреваемого (или потерпевшего) экспертизу производят без образцов.
    221. Заведующий подразделением передает вещественные доказательства и соответствующие документы эксперту-исполнителю.
    222. В судебно-биологическом подразделении в обязательном порядке ведутся следующие журналы:
    1) регистрационный, в котором фиксируют все материалы, поступающие от лица, назначившего экспертизу;
    2) регистрации мазков и тампонов;
    3) регистрации трупной крови;
    4) регистрации крови живых лиц;
    5) учета расхода спирта;
    6) микродонорства;
    7) проверки реагентов.
    Документы хранят в течение следующего времени:
    регистрационные журналы - 25 лет;
    копии заключений экспертов - 25 лет;
    журналы учета расхода спирта, микродонорства, проверки реагентов - 3 года;
    рабочие журналы - 10 лет;
    невостребованные вещественные доказательства (в зависимости от категории дел) - от 1 года до 3 лет (по возможности, через год, следует отправлять вещественные доказательства лицам, назначившим экспертизу);
    образцы трупной крови - 3 года;
    тампоны, цитологические стеклопрепараты - 3 года, независимо от результатов исследования.
    Уничтожение объектов и документов производится комиссией в составе трех человек с составлением акта, утверждаемого руководителем органа судебной экспертизы.
    223. При производстве экспертизы каждый эксперт ведет записи в рабочих журналах, отмечает свои ежедневные действия, а именно:
    подробное отражает номера на объектах, приданных изучаемым следам;
    основные параметры исследования;
    сведения о реагентах (титр, разведение, специфичность, изготовитель, срок годности и прочие);
    данные о контрольном материале, вводимом в реакцию.
    Получаемые результаты фиксирует в специальных рабочих таблицах (кроме экспертизы волос, так как последние описывают в отдельном журнале), где указывает данные по каждому объекту, предмету-носителю, по образцу с заведомо известными свойствами. Рабочие таблицы подшивают к каждому экземпляру заключения.
    224. При описании вещественных доказательств эксперт отмечает состояние упаковки, в которую они помещены, наличие оттисков, печатей и удостоверительных подписей, возможность или невозможность доступа к содержимому без нарушения ее целостности. При нарушении упаковки составляют акт в двух экземплярах, который подписывают три сотрудника подразделения и утверждает руководитель органа судебной экспертизы. Аналогичный документ составляют и при отсутствии какого-либо предмета или образца, указанного в сопроводительном документе. Один экземпляр акта направляют лицу, назначившему экспертизу.
    225. По окончании экспертизы вещественные доказательства в упакованном и опечатанном виде возвращают лицу, назначившему экспертизу.
    226. Вещественные доказательства и документы к ним хранят в запирающемся и опечатанном металлическом шкафу или сейфе, скоропортящиеся объекты - в холодильнике.
    227. Ответственность за сохранность вещественных доказательств и документов до окончания экспертизы несет эксперт.
    228. Число экспертов, необходимое для производства конкретной экспертизы, определяет заведующий подразделением.
    229. При повторной экспертизе необходимо повторно проводить все первичные исследования, а также те, которые ранее не применялись. Целесообразно при повторной экспертизе сохранить по возможности первичные обозначения объектов.
    230. При дополнительной экспертизе необходимо проведение только тех исследований, которые при предыдущей не проводились.
    231. Экспертизу вещественных доказательств производят в следующей последовательности:
    изучение документов;
    осмотр упаковки и ее описание;
    осмотр и описание вещественных доказательств;
    определение наличия объектов биологического происхождения (производится по ходу описания вещественного доказательства);
    составление плана проведения экспертизы в соответствии с выявленными объектами и имеющимися методиками;
    определение видовой, групповой, половой принадлежности объектов;
    составление экспертных выводов;
    оформление заключения.
    232. При проведении специальных исследований по установлению наличия, вида, группы, пола и тому подобного, расходование объектов производят таким образом, чтобы обеспечить и полноту исследования, и возможность дополнительных или повторных действий с ними. Исключение составляют экспертизы с чрезвычайно малыми объектами, без полного уничтожения которых невозможно ответить на поставленные вопросы.
    233. Жидкая кровь должна быть исследована не позднее, чем на следующий день после ее поступления в подразделение.
    234. Маркировка объектов должна быть четкой и остаться неизменной во всех реакциях при исполнении одной экспертизы.
    235. Перед проведением каждого исследования и в зависимости от его вида проверяют пригодность используемых реактивов и реагентов (их специфичность и активность).
    236. Осмотр и описание вещественных доказательств производят с указанием полной характеристики представленных на экспертизу объектов и предполагаемых следов биологического происхождения на них. При этом указывают признаки, позволяющие идентифицировать представленные предметы: подробно указывают фактуру, основные размеры, отличительные детали, цвет, изношенность, повреждения, загрязнения и другие особенности. Особые требования предъявляют к описанию следов биологического происхождения, в обязательном порядке отмечают локализацию следа, его цвет, форму, контуры, степень пропитывания, уплотнения, размеры, особенности.
    Следует принять меры по обнаружению следов, подвергшихся уничтожению путем распарывания швов, разбора орудий (оружия) преступления и прочее.
    Целесообразно использовать специальные бланки со схематическим изображением одежды, обуви, орудий, по возможности фотографировать вещественные доказательства и следы на них с приложением масштабной линейки.
    Эксперт подробно описывает образцы, представленные для сравнения вместе с вещественными доказательствами, а также образцы, взятые в присутствии лица, назначившего экспертизу.
    237. В разделе "Исследование" полученные результаты можно указывать либо в специальных таблицах, либо в произвольной форме.
    238. В разделе "Выводы" вначале излагают данные о групповой характеристике лиц, образцы крови и выделений, которые представлены для сравнительного изучения; затем - результаты, полученные при исследовании объектов, направленных на экспертизу. Далее формулируют вывод о возможности (невозможности) происхождения подвергшихся исследованию объектов от конкретного человека, интересующего лицо, назначившее экспертизу.
    Выводы должны быть краткими, аргументированными, научно-обоснованными и изложенными в доступной для восприятия форме.
    239. Оформленное заключение вместе с упакованными вещественными доказательствами и сопроводительным документом (в нем указывают номер заключения, фамилии лиц, проходящих по делу), передают для отправки в канцелярию органа судебной экспертизы. Сопроводительный документ подписывает руководитель органа судебной экспертизы или его заместитель по экспертной работе.

Глава 26. Судебно-медицинская экспертиза крови

    240. План проведения судебно-медицинской экспертизы крови соответствует общим принципам:
    выявление следов, похожих на кровь;
    определение ее наличия, видовой, групповой, половой принадлежности и регионального происхождения.
    241. Выявление следов, похожих на кровь, производят визуально при естественном свете, солнечном или искусственном освещении с использованием лупы или без нее; осмотром в ультрафиолетовых лучах; осторожным поскабливанием острым предметом поверхности следа, особенно, если он имеет темный цвет.
    242. Реакции, с помощью которых устанавливают наличие крови, основанные на обнаружении гемоглобина и его производных, могут осуществляться методами микроспектроскопии, хроматографии, электрофореза, люминесценции с последующим выявлением спектра поглощения.
    Из перечисленных методов любой может быть использован экспертом в работе, однако, при этом следует учитывать чувствительность каждого. Если вначале был использован менее чувствительный метод и получена отрицательная реакция, то обязательно применяют более чувствительный и только потом может быть сделан вывод о необнаружении крови.
    Для вывода о присутствии крови может быть достаточно использование любого из перечисленных методов, давшего после его применения положительный результат, а для вывода о не обнаружении крови - обязательно последовательное применение разных методов по нарастанию их чувствительности.
    Отрицательный результат реакций не является основанием для вывода об отсутствии крови. В этом случае эксперт вправе констатировать только факт, что она не выявлена.
    243. Видовую принадлежность крови определяют только после установления ее наличия.
    244. Вид крови определяют иммунологическими методами:
    реакцией преципитации в жидкой среде, агаре по Оухтерлони;
    встречным и параллельно-встречным иммуноэлектрофорезом на различных носителях;
    иммунофлюоресценцией.
    В ряде случаев диагноз может быть поставлен при выявлении У-хроматина. Выбор методики определяется характером следов крови.
    245. Во всех, поступающих в подразделение партиях сывороток, проверяют их активность и специфичность.
    246. В реакцию по установлению видовой принадлежности обязательно вводят сыворотку, преципитирующую белок человека и не менее двух иных видовых сывороток, выбор которых диктуется обстоятельствами дела.
    247. Вместе с вытяжками из следов крови обязательно готовят вытяжки из контрольных (незапятнанных) участков предметов-носителей (последние используют после получения положительных результатов с вытяжками из следов крови). Если вытяжки с какими-либо видовыми сыворотками дали отрицательную реакцию, то нецелесообразно исследовать контроль с этими реагентами.
    248. Если установили, что на вещественных доказательствах кровь происходит от человека, то следующим этапом является определение ее групповой принадлежности по генетически установленным системам (в соответствии со специальными методическими рекомендациями, письмами, научными статьями).
    249. В следах крови человека, смешанной с кровью животных, групповые свойства не определяют.
    250. Изучению групповой характеристики крови должно предшествовать исследование образцов крови проходящих по делу лиц. Их, по возможности, вначале исследуют в жидком виде, а затем вводят во все реакции в высушенном на марле (бинте) виде. В исключительных случаях в качестве образца можно исследовать одежду, снятую с трупа (это действие обязательно должно быть оговорено в постановлении о назначении экспертизы).
    251. Образцы крови у проходящих по делу лиц могут быть взяты в судебно-биологическом подразделении или же по поручению лица, назначившего экспертизу, медицинским работником медицинской организации, места заключения с последующей доставкой на исследование. Одновременно доставляют кровь жидкую и высушенную на марле (бинте).
    Образец жидкой крови из трупа берет судебно-медицинский эксперт, производящий вскрытие (целесообразно производить забор из полости сердца). В тех случаях, когда кровь в силу каких-то причин взять невозможно, в качестве образцов берут волосы, кости, зубы, мышцы.
    252. При направлении жидкой крови по делам о предполагаемых убийствах или изнасилованиях ее исследуют по наибольшему количеству систем с целью последующего дифференцирования.
    Если кровь поступает в сухом виде на марле, то исследование ее производят вместе с вещественными доказательствами, при этом эксперт начинает изучать образцы с наиболее информативных и доступных систем выбирая для исследования объектов именно те системы, по которым между образцами выявлено различие.
    253. Решив вопросы о присутствии крови, ее видовой и групповой характеристике, эксперт, при необходимости, может установить пол крови и ее региональное происхождение, использовав для этой цели специальные методики.
    254. Дифференцирование крови плода, новорожденного и взрослого человека осуществляют электрофоретическим путем и иммунологическими методами.
    255. Принадлежность крови беременной женщине устанавливают с помощью гравидадиагностикума.
    256. Дифференцирование периферической и менструальной крови производят электрофоретическим и цитологическим методами.

Глава 27. Судебно-медицинская экспертиза следов спермы

    257. Изучение вещественных доказательств по делам о половых преступлениях начинают с поиска следов, напоминающих пятна спермы. Это достигается осмотром предметов при ярком естественном или искусственном освещении, в ультрафиолетовых лучах, реакцией с картофельным соком.
    В следах, в которых подозревают присутствие спермы, ее наличие устанавливают доказательными методами. Любой, избранный экспертом метод исследования, при положительном его результате дает право на вывод о присутствии спермы, в то время, как для дачи ответа о том, что она не обнаружена, следует использовать весь возможный арсенал методик.
    258. Во избежание ошибочного вывода при наличии заболеваний (азоспермия, олигоспермия, некроспермия и другие), при отрицательном результате морфологических поисков следует применять иные методики (в частности, подавление активности кислой фосфатазы ингибитором и реакцию с картофельным соком, метод хроматографии).
    259. Групповую принадлежность спермы по системам АВО определяют теми же методами, что и группу крови, с модификациями, описанными в соответствующих руководствах.
    260. Возможно дифференцирование следов спермы при одинаковой группе выделений проходящих по делу лиц (только у выделителей).
    261. Конкретизация экспертных выводов по результатам исследования спермы возможна при использовании реакции иммуно-флюоресценции, с помощью которой группоспецифические антигены выявляют непосредственно в сперматозоидах.
    262. Перед установлением группы спермы исследованию подвергают образцы крови и выделения лиц, проходящих по делу. При этом устанавливают их групповую характеристику и категорию выделительства.
    Для определения категории выделительства целесообразно подвергать исследованию то выделение, которое эксперт выявил в следах на вещественных доказательствах (в данном случае нужно исследовать сперму), так как, исследуя разные выделения, эксперт не может исключить получения противоречивых результатов.
    Категорию выделительства трупа устанавливают либо путем исследования образцов его желчи и мочи по системе АВО, либо крови по системе Le. В ряде случаев следует проводить параллельные исследования и сопоставлять полученные результаты.
    263. При работе со следами спермы на вещественных доказательствах, а также с образцами спермы или слюны, следует использовать одни и те же реагенты.

Глава 28. Судебно-медицинская экспертиза слюны, пота, мочи

    264. Приступая к работе над вещественными доказательствами, эксперт отыскивает следы, похожие на слюну. Это исследование проводят либо при ярком освещении, либо в ультрафиолетовых лучах.
    265. Наличие слюны в следах, выявленных при осмотре вещественных доказательств, устанавливают реакцией, разработанной Мюллером в модификации Барсегянц.
    266. На окурках, имеющих признаки пребывания во рту, наличие слюны не устанавливают в целях экономии материала для других видов исследования. Лишь в тех случаях, когда при выявлении группоспецифических антигенов на окурках получают нечеткие результаты, целесообразно прибегнуть к реакции по установлению наличия слюны.
    267. Групповые свойства в слюне выявляют теми же методиками, что и в следах спермы. Изучают систему АВО - антигенов АВ с сопутствующим антигеном О.
    268. Перед проведением реакций, направленных на выявление группоспецифических антигенов в слюне, необходимо установить категории выделительства проходящих по делу лиц.
    269. Если поставлен вопрос о половой принадлежности слюны, эксперт использует для решения этого вопроса цитологические методы исследования.
    270. В связи с отсутствием строго специфической реакции на установление наличия пота, определение его целесообразно производить реакцией хроматографии в тонком слое или химическими реакциями в случаях:
    1) установления принадлежности вещественного доказательства определенному лицу;
    2) изучения отпечатков пальцев;
    3) установления природы влияния предмета-носителя на сыворотки.
    271. Выявление пота на спичках, в подногтевом содержимом, на окурках проводить не рекомендуется из-за большой вероятности неспецифических результатов.
    272. Если эксперт вынужден выявлять присутствие пота в пятнах на носильных вещах, то вывод о его присутствии может быть сделан только после исключения наличия в этих пятнах слюны или спермы.
    273. Устанавливать наличие пота на длительно ношенных предметах (подкладке головных уборов, стельках обуви, носках, чулках и других вещах) нецелесообразно.
    274. Вид пота устанавливают чрезвычайно редко, лишь при особых обстоятельствах (возможность присутствия пота какого-либо животного). Для этой цели используют метод встречного иммуноэлектрофореза.
    275. Групповые свойства пота устанавливают методом абсорбции в количественной модификации и абсорбции-элюции в разных модификациях.
    276. Для решения вопросов о группе пота в смешанных следах (например, кровь и пот) используют экстрагирование материала в бутанол или в смесь бутанола с метанолом.
    277. Наличие мочи в следах определяют по присутствию мочевины или креатинина.
    278. Вид мочи не устанавливают из-за отсутствия в ней достаточного количества белка (в исключительных случаях может быть установлен реакцией иммунофлюоресценции).
    279. Группоспецифические антигены системы АВО - антигенов АВ с сопутствующим антигеном О в моче выявляют реакцией абсорбции-элюции в разных ее модификациях.
    280. Группоспецифические свойства смешанных следов устанавливают по тем же методикам, которые используют при работе с изолированными следами.

Глава 29. Судебно-медицинская экспертиза волос

    281. Объекты, напоминающие волосы, представляются лицом, назначившим экспертизу.
    282. Определение наличия и вида волос производят путем макро- и микроскопического исследования их морфологических признаков, с использованием физических и химических методов.
    283. Этими же методами определяют региональную природу волос.
    284. Для решения вопроса о возможной принадлежности определенному человеку волосы сравнивают между собой.
    285. В нескольких волосах или в части одного волоса проводят реакцию абсорбции-элюции для выявления группоспецифических антигенов системы АВО - антигенов АВ с сопутствующим антигеном О.
    286. Исследуют волосы, взятые в качестве образцов от конкретного человека, тогда, когда они одинаковы по групповой характеристике с волосами - "уликами". Разные по группе образцы волос исследовать не имеет смысла, так как происхождение волос - "улик" от человека с другой групповой принадлежностью исключается уже на этом этапе.
    287. Если в процессе исследования волос эксперт пришел к выводу, что они принадлежат животному, эксперт не решает вопрос о виде этого животного, так как это входит в компетенцию другого специалиста.

Глава 30. Судебно-медицинская экспертиза прочих объектов

    288. При исследовании кусочков органов (тканей) и гистологических препаратов вначале решают вопрос об их принадлежности определенному органу (ткани), если кусочки изъяты на месте происшествия. Данное исследование производит эксперт-гистолог.
    289. Группоспецифические антигены системы АВО - антигенов АВ с сопутствующим антигеном О выявляют реакциями абсорбции-элюции и смешанной агглютинации, которые используют параллельно, стараясь охватить как можно больший объем материала. Это связано с неодинаковой выраженностью антигенов в подобных объектах.
    290. Для установления групповой принадлежности частей расчлененного трупа или при исследовании эксгумированного трупа изучению подвергают кости, зубы, волосы. При работе с костными фрагментами, зубами следует пользоваться различными модификациями реакции абсорбции-элюции (исследование бляшек, навесок, кусочков) и в дальнейшем сопоставлять между собой все полученные результаты.
    291. Наличие кала определяют по морфологической картине приготовленных мазков (группу изолированного кала не устанавливают).
    292. Наличие бывшей беременности можно установить по морфологической картине секрета молочных желез, который берут в динамике через определенные промежутки времени.
    293. При работе с гнилыми мышцами возможно выявление группоспецифических антигенов АВО - антигенов АВ с сопутствующим антигеном О, но предварительно необходимо провести специальную работу по подготовке материала для исследования.

Глава 31. Судебно-медицинская экспертиза
цитологических объектов

    294. Судебно-медицинскую экспертизу цитологических объектов проводят судебно-медицинские эксперты судебно-биологических подразделений, имеющие специальную подготовку по судебной биологии и освоившие цитологические методики.
    295. Объектами цитологических экспертиз являются: кровь, выделения (сперма, влагалищное содержимое, слюна, кал), волосы, частицы органов (тканей).
    296. Эксперт-цитолог должен иметь подготовку и по судебной биологии, и должен выполнять комплекс исследований, а не только изолированные цитологические. Если же цитологические вопросы присутствуют в большом числе экспертиз, то такие экспертизы следует выполнять комиссионно, экспертом-биологом и экспертом-цитологом, по указанию лица, назначившего экспертизу.
    297. При производстве судебно-медицинских цитологических экспертиз разрешаются следующие вопросы:
    1) установление наличия частиц органов (тканей);
    2) обнаружение изолированных клеток биологического происхождения;
    3) определение половой принадлежности крови, волос, слюны, клеток;
    4) органная принадлежность биологических объектов;
    5) региональное происхождение крови;
    6) исследование секрета молочных желез и мазков вагинального содержимого для разрешения вопроса о сроке бывших родов или аборта;
    7) определение групповых свойств клеток реакцией смешанной агглютинации.
    Срок хранения цитологических препаратов (стекол) не более 3 лет.

Глава 32. Судебно-медицинская экспертиза
спорного происхождения детей

    298. Отдельные системы у детей формируются лишь к десяти месяцам жизни, поэтому биологические исследования следует проводить по достижении ребенком возраста не менее десяти месяцев - одного года.
    299. Цель экспертизы - решение вопроса о возможности происхождения ребенка от обоих или от одного из заявленных родителей. Для этого изучают групповой полиморфизм свойств человеческого организма и затем, на основании законов наследования, делают соответствующие выводы.
    300. Взятие крови для проведения экспертиз родства производится лишь при одновременной явке всех заинтересованных лиц и при предъявлении ими документов, удостоверяющих личность. Исключение составляют те экспертизы, когда родители проживают в разных странах или городах и их одновременная явка невозможна; такой же подход должен быть при отсутствии одного из родителей.
    301. Если одного из родителей нет в живых или отсутствует ребенок, а кровь из его трупа представлена в виде высушенного пятна, то исследование производят только по тем системам, по которым возможно исключить происхождение ребенка. Если же кровь представлена на марле, то в крови предполагаемых родителей изучают только те свойства, которые возможно выявить в пятне.
    302. При проведении отдельных экспертиз для решения вопроса о возможном исключении по отдельным системам следует изучать кровь дедушки и бабушки, а иногда сестер и братьев ребенка.
    303. Во всех сомнительных случаях, а также при получении данных об исключении отцовства (материнства) по одной системе, рекомендуется повторное взятие крови и проведение заново тех исследований, которые первично свидетельствовали об исключении отцовства (материнства), а также, если по этим системам были получены сомнительные данные.
    304. Взятие крови производит квалифицированный лаборант в специально отведенном для этих целей помещении в присутствии судебно-медицинского эксперта.
    305. Объем исследований при экспертизе спорного происхождения детей определяется организационно-техническими возможностями данного конкретного подразделения.
    306. Экспертиза спорного происхождения детей проводится традиционными методами, поэтому является экспертизой исключения. В то же время, позитивное решение вопроса возможно при использовании хромосомного и биостатического анализов и генетической "дактилоскопии".
    307. В процессе проведения исследования крови и слюны в экспертизах спорного происхождения детей у всех проходящих по делу лиц определяют фенотипы (в ряде случаев - гаплотипы и генотипы) генетически обусловленных систем крови, собственные группы слюны, категорию выделительства.
    308. В тех случаях, когда удается установить, что кому-то из заинтересованных в экспертизе лиц было произведено переливание крови, экспертизу проводят не ранее, чем через шесть месяцев после этого переливания.
    309. Специфичность и активность реагентов, которые должны использоваться в конкретной экспертизе, проверяют заранее, используя для этой цели образцы, заведомо содержащие или не содержащие каждый из выявляемых антигенов.
    310. При получении данных, которые могут быть положены в основу выводов для исключения отцовства (материнства), обязательно нужно учитывать особенности системы, отвергающей отцовство (материнство).

Раздел 7. Правила производства судебно-медицинской
экспертизы в химико-токсикологических подразделениях
органа судебной экспертизы

Глава 33. Общие положения

    311. Целью экспертизы химико-токсикологической экспертизы является химическое исследование объектов (вещественных доказательств, образцов), требующее специальных познаний в области токсикологической химии.
    312. Объектами химико-токсикологического исследования служат: внутренние органы трупов людей, биологические жидкости и выделения тела человека, другие вещественные доказательства, требующие химико-токсикологического исследования.
    313. Объективные результаты химико-токсикологического исследования могут быть получены лишь при соблюдении правил производства химико-токсикологической экспертизы.

Глава 34. Порядок производства экспертизы

    314. Эксперт, проводящий экспертизу, осматривает и подробно описывает в рабочем журнале поступившие в отделение объекты. При этом устанавливается соответствие полученных объектов с описанием их в сопроводительном документе.
    315. При производстве химико-токсикологических экспертиз используют апробированные методики.
    316. Для исключения систематических, операторских, случайных ошибок, неоправданного расхода объектов эксперт тщательно изучает все материалы по проводимой экспертизе и составляет план исследования, который определяется: поставленными вопросами, данными сопроводительных документов (обстоятельства дела, выписка из истории болезни, заключение судебно-медицинского исследования трупа и другие материалы), наружным осмотром объектов исследования (характер объекта, окраска, специфический запах, наличие посторонних включений и других). Определение запаха, окраски, реакции среды объекта, наличия инородных включений в объекты могут дать дополнительную информацию, которая способствует составлению правильного плана исследования.
    317. Если объект консервирован этиловым спиртом, то на исследование должна быть направлена контрольная проба того же спирта, равная количеству, которое было использовано для консервирования. Консервирование этиловым спиртом объектов, направляемых для исследования на наличие этилового спирта или нитритов запрещено.
    318. При проведении химико-токсикологической экспертизы расходуют две трети присланных объектов, а одну треть хранят в архиве подразделения для возможного повторного или дополнительного исследования.
    319. При получении ограниченного количества объектов они могут быть израсходованы полностью по согласованию с лицами, которые их направили.
    320. Необходимость изолирования из сравнительно большого количества объекта исследования ничтожно малого количества яда требует от эксперта-химика умения выбрать правильный метод извлечения, от которого может зависеть дальнейший ход анализа и его результаты.
    321. При изолировании химических веществ из органов (тканей) наилучшие результаты достигаются при измельчении объектов на кусочки размерами около 8 х 8 х 8 мм.
    322. Для извлечения химических веществ из тканей органов следует отдавать предпочтение растворителям с гидрофильными свойствами (спирт, ацетон и другим средствам) в силу их более легкого проникновения через мембрану клетки, в которой вещества находятся в виде водных растворов. Такой подход обеспечит наилучший результат.
    323. Для проведения исследования следует применять лишь те методы качественного обнаружения и количественного определения, которыми эксперт-химик владеет и сможет учесть ошибки, возникающие при их применении.
    324. Применяемые аналитические испытания должны быть доказательными, специфичными, обладать высокой чувствительностью, характеризоваться открываемым минимумом и границей обнаружения (предельным содержанием) веществ.
    325. Получение отрицательного результата при проведении реакций, имеющих "отрицательное судебно-химическое значение", дает право эксперту прекратить дальнейшее исследование на данное вещество или группу веществ.
    326. Необходимо проводить несколько различных реакций, чтобы совпадение их результатов исключало возможность ошибки.
    327. Результат любой используемой аналитической реакции, следует оценивать через время, регламентированное для ее полного протекания.
    328. Если в ходе экспертизы возникает необходимость в проведении анализа на вещества, не указанные в постановлении, эксперт расширяет исследование, известив об этом лицо (орган), назначивший экспертизу.
    329. Каждое исследование всегда следует проводить как количественное исследование, в которое оно может быть превращено на любой стадии работы. Объекты для испытаний берут по массе, а количество дистиллятов, диализатов, фильтратов - по объему.
    330. Количественное содержание токсического вещества исследуют во всех случаях, где имеются соответствующие методики определения. Количества найденных веществ относятся к 100 граммам взятой для анализа навески объекта и выражаются в весовых единицах.
    331. Следует убедиться в химической чистоте используемых для анализа реактивов, при этом на чистоту реактивы проверяют в тех максимальных количествах, в которых они будут употреблены для анализа и теми же методами и реакциями, которые будут применены в ходе судебно-химического исследования.
    332. При выполнении любых исследований методом тонкослойной хроматографии необходимо полное удаление органических растворителей и воды с поверхности хроматографических пластинок во избежание ложных результатов.
    333. При подозрении на отравление неизвестным ядом химико-токсикологическая экспертиза проводится согласно перечню токсикологически важных веществ:
    1) вещества, изолируемые дистилляцией с водяным паром: синильная кислота и ее соединения, метиловый, этиловый, пропиловый, бутиловый, амиловый спирты, формальдегид, хлороформ, углерод четыреххлористый, дихлорэтан, ацетон;
    2) органические вещества, изолируемые подкисленной водой или подкисленным спиртом, другими органическими растворителями: производные барбитуровой и тиобарбитуровой кислот, морфин, кодеин, дионин, героин, гидрокодон, папаверин, промедол, стрихнин, атропин, гиосциамин, скополамин, кокаин, пахикарпин, никотин, кофеин, хинин, эфедрин, эфедрон, тетрагидроканнабинол, производные фенотиазина, производные 1,4-бензодиазепина, карбофос, метафос, метилэтилтиофос, метилнитрофос, трихлорметафос-3, метилмеркаптофос, фосфамид, фталофос, фозалон, бутифос, хлорофос, октаметил, севин;
    3) вещества, изолируемые минерализацией:
    ртуть, мышьяк, таллий, кадмий, свинец, барий, медь, марганец, хром, цинк, сурьма, серебро, висмут;
    4) вещества, изолируемые диализом:
    нитраты, нитриты, азотная, серная, соляная и другие кислоты, едкие калий и натрий, аммония гидроокись и др. соединения;
    5) вещества, изолируемые специальными методами:
    цинка фосфид, йод, бром, окись углерода и другие;
    6) вещества, на которые расширяют общее исследование в зависимости от клинической, секционной картины, обстоятельства дела, данных, полученных с места происшествия, особенностей течения химических реакций и так далее.
    334. Эксперт-химик при выполнении экспертизы не только решает поставленные перед ним вопросы, но также проводит в пределах своих специальных познаний такие исследования, которые могут иметь значение для дела.

Глава 35. Качество химико-токсикологических исследований

335. Для обеспечения высокого качества исследований рекомендуется проводить внутрилабораторный и внешний контроль качества, ориентированный как на методы, так и на определяемые вещества.
336. Для более достоверной идентификации определяемых веществ по возможности следует применить не менее двух независимых методов, которые основаны на различных физических или химических принципах.

Глава 36. Документация

    337. Журнал регистрации экспертиз и исследований, включающий следующие разделы: дата поступления вещественных доказательств и объектов исследования, порядковый номер, орган, назначивший экспертизу с указанием фамилии направившего, фамилия, инициалы трупа (больного), перечень объектов исследования, цель исследования, начало и окончание экспертизы, полученный результат, число полных анализов, расписка лица, получившего заключение экспертизы и остатки вещественных доказательств.
    338. Рабочие журналы судебно-медицинских экспертов-химиков с кратким описанием проведенных исследований, работы приборов, расчетами, результатами.
    339. Журналы учета и расхода этилового спирта, материальных ценностей, подлежащих количественному учету.
    340. Прием и хранение объектов исследования и сопроводительных документов.
    341. Документы должны поступать через канцелярию с визой руководителя.
    342. Объекты принимаются только в опечатанном виде с надлежащими реквизитами (фамилия, инициалы трупа или больного, наименование и дата изъятия объекта, порядковый номер заключения судебно-медицинской экспертизы трупа или истории болезни, кем направлен объект), при наличии правильно оформленного постановления или направления.
    343. Все объекты и сопроводительные документы регистрируются в регистрационном журнале отделения. При этом отмечают характер упаковки, печатей, надписей и соответствие доставленных вещественных доказательств данным, указанным в постановлении или направлении.
    344. Объекты в процессе проведения исследования сохраняются в металлическом шкафу, а подверженные гниению - в герметической емкости в холодильнике, которые в конце рабочего дня опечатываются назначенным ответственным лицом.
    345. После исследования на этиловый спирт кровь и моча должны храниться в течение месяца. Остатки внутренних органов и других объектов исследования должны храниться в течение года при температуре не выше 4 градусов Цельсия в архиве отделения, либо могут быть выданы вместе с первым экземпляром заключения лицу или органу, назначившему экспертизу, о чем делается запись и ставится роспись получившего в регистрационном журнале и на втором экземпляре.
    346. Остатки объектов исследования хранятся в архиве отделения в опечатанном виде, на этикетках проставляется срок хранения и роспись эксперта, проводившего исследование.
    347. По истечении срока хранения составляется акт уничтожения объектов исследования с указанием номера дела, срока поступления и уничтожения, под которым подписывается заведующий, эксперт-химик и лаборант.
    348. В отдельных случаях объекты исследования могут быть уничтожены ранее установленного срока по письменному разрешению лица, их направившего. Необходимость уничтожения объектов ранее установленного срока может возникнуть в связи с отсутствием условий для их длительного хранения.
    349. По окончании химико-токсикологической экспертизы все сопроводительные документы хранятся вместе со вторым экземпляром заключения в архиве.
    350. В целях единого подхода к учету экспертной работы в химико-токсикологических подразделениях действуют условные коэффициенты пересчета судебно-химических исследований неизвестных веществ на полные анализы (условные единицы), согласно приложению 2 настоящего приказа.

Раздел 8. Правила производства судебно-медицинской
экспертизы в медико-криминалистических подразделениях
органа судебной экспертизы

Глава 37. Общие положения

351. Пpедметом судебно-медицинских экспеpтиз является установление и оценка фактов, пpи котоpых помимо знаний в области общей судебной медицины тpебуются специальные познания в области теории и практики криминалистической идентификации и пpименение pазличных специальных лабоpатоpных методов исследования (физических, фотогpафических, технических, химических, математических и дpугих).
352. Объектами судебно-медицинских экспеpтиз являются тpупы, их оpганы (ткани), живые лица, матеpиалы дел и различные пpедметы, целесообpазность исследования котоpых обоснована представителями органа, ведущего уголовный или гражданский процесс.

Глава 38. Виды и объекты экспертиз,
производящихся в медико-криминалистических подразделениях

    353. В медико-криминалистических подразделениях судебно-медицинских лабораторий производятся следующие виды судебно-медицинских экспертиз:
    1) трассологические;
    2) баллистические;
    3) отождествления личности;
    4) микрологические (экспертизы микрообъектов и следов веществ);
    5) реконструкции событий (ситуационные экспертизы).
    354. Объектами трассологических экспертиз являются:
    1) повреждения; следы внедрения на теле человека и связанные с ними по происхождению аналогичные следы на одежде, возникшие в результате механического взаимодействия острых и тупых предметов с одеждой и телом человека, кровотечения, переноса веществ и частиц материалов с одной взаимодействующей поверхности на другую, а также воздействия химических, термических и иных факторов, приводящих к телесным повреждениям;
    2) документированные отображения свойств указанных следов и процессов их возникновения в виде словесно-речевых, графических, фотографических, рентгенографических, математических и других моделей в материалах уголовного дела и медицинских документах;
    3) предполагаемые орудия травмы (проверяемые объекты) и отображения их следов в различного вида моделях;
    4) образцы объектов экспертизы, представленные для исследования и полученные экспериментально в ходе экспертизы.
    355. При производстве трассологических экспертиз решают следующие вопросы:
    1) установление вида, механизма и условий образования следов;
    2) определение свойств орудия травмы и его отождествления;
    3) установление целого по частям.
    356. Выполнение диагностических задач, связанных только с визуальной оценкой морфологических свойств изолированных повреждений, не содержащих идентификационных признаков, в условиях медико-криминалистических подразделений нецелесообразно.
    357. Объектами баллистических экспертиз являются:
    1) огнестрельные повреждения тела человека и связанные с ними единым механизмом образования огнестрельные повреждения одежды, иные следы на теле и одежде, возникающие в процессе причинения огнестрельной травмы, а также огнестрельные снаряды, их части, извлеченные из тела и одежды;
    2) фиксированные отображения свойств огнестрельных повреждений и следов, связанных с ними, на теле и одежде человека в виде словесно-речевых, графических, фотографических, рентгенографических, математических и других моделей в различного рода материалах уголовного дела и медицинских документах;
    3) огнестрельное оружие как предполагаемое средство причинения огнестрельной травмы, образцы боеприпасов и отображения их свойств в различного рода моделях;
    4) документированные отображения процессов возникновения изучаемых огнестрельных повреждений и сопутствующих им следов в виде объективных моделей динамики огнестрельной травмы, представленных на исследование и полученных экспериментально в ходе экспертизы;
    5) повреждения тела человека и связанные с ними единым механизмом повреждения одежды, возникшие в результате взрывной травмы, иные следы на теле и одежде, образующиеся в процессе повреждения взрывом, их отображения и образцы взрывных устройств или их составных частей;
    6) другие объекты экспертизы, представленные и (или) полученные экспериментально в ходе ее выполнения.
    358. При производстве баллистических экспертиз:
    1) устанавливают факт поражения снарядом огнестрельного оружия, поражающими факторами взрывного устройства;
    2) определяют количество повреждений и последовательность выстрелов;
    3) определяют локализацию входных и выходных повреждений;
    4) устанавливают: направления раневых каналов; дистанцию выстрелов; вид и особенности огнестрельного оружия и боеприпасов; положение и позу тела потерпевшего в момент причинения огнестрельных повреждений; признаки причинения повреждения через преграду и после рикошета снаряда; направление выстрела, а также механизм, условия возникновения повреждений тела и одежды при взрывной травме и определенные характеристики взрывных устройств.
    359. Объектами экспертиз отождествления личности являются:
    1) части тела и другие объекты от: неопознанных трупов людей на любой стадии трупных изменений, расчлененных трупов, отчлененные части тела, скелетированные трупы, части скелетов, отдельные кости, костные фрагменты, объекты, похожие на кости, зола из мест сожжения трупов;
    2) признаки, характеризующие особенности неопознанных трупов, их частей, костных останков, документированных в виде их словесно-речевых, антропометрических, морфологических, графических, объемных, фотографических, рентгенографических и других моделей, полученных при осмотре на месте обнаружения и в процессе проведения судебно-медицинских экспертиз;
    3) документально зафиксированные данные о месте, условиях нахождения и обстоятельствах обнаружения неопознанных трупов;
    4) документально зафиксированные сведения о лицах, находящихся в розыске, отображения в виде объективных моделей, а также зафиксированные сведения, поступившие от родственников о лицах, находящихся в розыске и представленные на экспертизу.
    При экспертизе отождествления личности определяют видовую принадлежность останков, количество трупов, которым они принадлежали, их расовую, половую, возрастную принадлежность, прижизненный рост и другие размеры тела, особенности его строения, наличие признаков имевшихся заболеваний, телесных повреждений, их характер и давность, признаки словесного портрета и другие индивидуальные особенности, необходимые для установления личности неопознанных останков.
    360. Объектами микрологических экспертиз (экспертиз микрообъектов и следов веществ) являются:
    1) микрочастицы и микроследы в поврежденных тканях трупов людей и в следах на одежде, связанных по механизму образования с телесными повреждениями;
    2) объекты, изъятые в микроколичествах для проведения исследования в спектральной лаборатории, судебно-биологическом, судебно-гистологическом, химико-токсикологическом подразделениях;
    3) зафиксированные в уголовном (розыскном) деле и в медицинских документах сведения о ранее проведенных микрологических исследованиях, о результатах судебно-медицинского исследования трупа на месте его обнаружения и других, направляемых на экспертизу объектах.
    361. Микрологические экспертизы проводят как самостоятельные в тех случаях, когда по представленным материалам и сформулированным вопросам не требуется проведения других видов экспертиз (трассологической, баллистической и прочие).
    При судебно-медицинских микрологических экспертизах устанавливают наличие на одежде, на теле трупа, в повреждениях и в тканях тела инородных микрообъектов, факт переноса (внедрения) веществ и микрообъектов с орудия травмы на одежду и тело и наоборот.
    362. Объектами экспертиз реконструкции событий (ситуационных экспертиз) являются:
    1) материалы уголовных дел, законченных судебно-медицинских и криминалистических (автотехнических, трассологических, баллистических и других) экспертиз;
    2) материалы следственных и экспертных экспериментов, выполненных в период проведения ситуационных экспертиз;
    3) объекты ранее проведенных экспертиз (предметы одежды участников событий, транспортные средства, орудия нанесения повреждений, огнестрельное оружие, предметы обстановки места происшествия и прочие), а также образцы, копии и объективные модели;
    4) живые лица - фактические участники изучаемых событий и статисты, привлекаемые для реконструкции обстоятельств, имеющих значение для ситуационного анализа;
    5) подлинное место происшествия, участок дороги, ландшафта или максимально соответствующая ему по документально зафиксированным существенным параметрам и условиям имитация места происшествия.
    363. При экспертизе реконструкции событий, задача эксперта сводится к установлению соответствия (или несоответствия) показаний участников событий о динамике процессов причинения и получения телесных повреждений объективным данным, добытым следственным и экспертным путем.

Глава 39. Методы исследования и технические приемы

    364. В зависимости от видов экспертиз и характера изучаемых объектов в медико-криминалистическом подразделении применяют следующие методы исследования и технические приемы:
    1) подготовительные методы и приемы:
    изготовление макропрепаратов путем специальной обработки кожи, костей и их фрагментов, хрящей, внутренних органов, предметов одежды и других микрообъектов с целью приведения их в необходимое для проведения исследования состояние;
    изготовление препаратов тканей тела, микрошлифов костей и зубов для выявления и изучения повреждений, определения видовой, половой, возрастной принадлежности, выявления и исследования микроналожений и включений;
    изготовление микропрепаратов повреждений волос, текстильных материалов, инородных наложений, включений;
    реставрация объектов исследования (скрепление препаратов, фрагментов одежды и прочие);
    наливка органов и тканей, раневых каналов рентгеноконтрастными, красящими веществами (включая подготовку препарата к наливке и последующую препаровку);
    высушивание, взвешивание, растворение и другие виды подготовки объектов для последующего спектрального анализа;
    2) методы наблюдения и фиксации свойств объектов:
    визуальный - для исследования свойств объектов невооруженным глазом или с помощью лупы в видимом диапазоне спектра при всех видах экспертиз, в инфракрасной и ультрафиолетовой областях спектра;
    измерительный - для макро- и микроизмерения линейных размеров объектов, деталей следов, инородных частиц, расстояний между объектами, измерения массы при всех видах экспертиз;
    остеоскопический и остеометрический - для установления особенностей внешнего строения костей и их размеров;
    денситометрический - для установления относительных оптических плотностей макро- и микрорентгеновских, фотографических изображений, фотохимических отпечатков, аутограмм;
    спектрофотометрический - для установления спектральных характеристик объектов;
    денсиметрический - для определения удельной плотности костей;
    микротвердометрический - для определения механической плотности костей, зубной и других тканей;
    непосредственная стереомикроскопия - для изучения макро- и микросвойств объектов в видимой области спектра;
    микроскопия, люминесцентная, инфракрасная, фазовоконтрастная, поляризационная, электронная микроскопия - для изучения в различных режимах микро- и ультрамикропризнаков объектов;
    фотографический - для получения черно-белого, цветного, обзорного, макро- и микрофотографического изображений при различных режимах освещения, в том числе цветоделительное, стереоскопическое фотографирование в крайних областях спектра, репродукционная, безнегативная печать, съемка спектров, изготовление диапозитивов и другие фотографические методы;
    фотохимических отпечатков и получение аутограмм на фотографических материалах - для выявления объектов и определения давности смерти;
    рентгеновский - для получения обзорных, контактных, метрических, макро- и микрорентгенограмм, включая анализ рентгеновского изображения (электронный, оптический, фотографический, аналоговый, цифровой и другие);
    спектральный (эмиссионный, люминесцентная спектроскопия, атомно-абсорбционный, рентгеноспектрометрия, инфракрасная спектрофотометрия и другие) - для установления элементного и молекулярного состава веществ;
    химический (контактно-диффузионный и электрографический, цветные химические реакции, хроматографический и прочие) - для получения топографической картины невидимых следов;
    графический (схематические зарисовки, копировки контуров объектов, графическая кодировка признаков) - для документальной фиксации свойств следов, иллюстрации механизма и условий следообразования;
    3) методы и приемы моделирования:
    изготовление объемных слепков с поверхности следов повреждений, анатомических образований (маски), слепков раневых каналов с целью фиксации рельефа объектов;
    получение экспериментальных следов (следов-повреждений) - для установления следообразующих свойств орудий травмы, механизма и условий следообразования и получения образцов;
    экспериментальное моделирование динамики процесса причинения телесных повреждений при ситуационных экспертизах;
    4) аналитические методы:
    сравнительный анализ - сопоставление, скольжение (совмещение), наложение, репераж признаков на изображениях объектов;
    математический анализ - выполнение расчетов параметров объектов и процессов (размеров, скоростей, масс, углов и прочее) по ранее полученным исходным данным об объекте или процессе;
    статистический анализ - определение параметров объектов и процессов на основании математического обобщения необходимого множества одноименных величин;
    векторно-графический анализ - установление количества, механизма и последовательности образования следов-повреждений;
    методы реконструкции признаков и динамических процессов (описательной, графической и пластической реконструкции).
    365. Методики и приемы исследования, допустимые при проведении судебно-медицинских экспертиз.
    При проведении судебно-медицинских экспертиз при необходимости может быть использована информация:
    1) содержащаяся в информационно-методических документах;
    2) в диссертационных работах, научных статьях, опубликованных в официальных изданиях и других материалах, например, на электронных носителях (компьютерные программы, имеющие сертификат на право использования), апробированные в подразделении и давшие положительный эффект;
    3) собственные методики, разработанные в подразделении и официально апробированные в других органах судебной экспертизы.

Глава 40. Порядок производства экспертизы

    366. Предварительный осмотр вещественных доказательств (образцов) осуществляют с целью определения объема предстоящей работы, степени их пригодности для проведения определенного вида исследования, сортировки и классификации объектов на идентифицирующие и идентифицируемые нумерации и маркировки, а также для своевременного принятия мер по сохранности их первоначальных свойств.
    367. На основании данных предварительного ознакомления эксперт определяет вид предстоящей экспертизы (трассологическая, баллистическая и другие) и составляет план ее проведения.
    368. Объекты экспертизы подвергают исследованию в определенной последовательности, которая обусловлена:
    1) местом каждого объекта в идентификационном процессе (при трассологических и баллистических экспертизах в первую очередь исследуют идентифицирующие объекты, то есть следы от отождествляемых орудий, а во вторую очередь исследованию подвергают проверяемые объекты - предполагаемые орудия травмы; в экспертизах отождествления личности и микрологических экспертизах - наоборот, сначала исследуют идентифицируемые объекты, а затем весь сравнительный материал);
    2) изменчивостью первоначальных свойств объектов (первыми исследуют объекты, идентификационные признаки которых в результате гнилостных и прочих процессов могут быть утрачены ранее, чем у других объектов);
    3) механизмом и условиями образования (в первую очередь исследуют повреждения наружных слоев материалов одежды, затем внутренних, после этого послойно изучают раневой канал; идентификационные исследования по следам-повреждениям начинают с тех, которые причинены в первую очередь, если предварительно установлена последовательность их образования).
    369. При выборе методов исследования эксперт сначала определяет все методы, применяемые при данном виде экспертизы. Затем, исходя из характера объектов, отбирает наиболее пригодные и эффективные методы для использования в конкретном случае и определяет очередность их применения, исходя из необходимости максимального сохранения свойств объектов до конца исследования.
    370. Общий порядок проведения исследования определяют с учетом основных положений теории криминалистической идентификации в зависимости от вида экспертизы.
    371. При проведении трассологических экспертиз исследования проводят в следующей последовательности:
    1) раздельное исследование подлинных (исследуемых) следов (идентифицирующих объектов), при котором по документальным данным и на нативном материале (непосредственно следы - повреждения на одежде и теле пострадавшего, инородные наложения и включения на них) изучают свойства каждого следа в отдельности всеми доступными средствами, определяют механизм его образования, выявляют общие и частные признаки и выясняют степень пригодности для отождествления;
    2) сравнительное исследование подлинных следов, в процессе которого устанавливают повторяемость каждого выявленного признака в различных следах; определяют, один или несколько следообразующих объектов отобразилось в них, либо констатируют единообразие или разнообразие механизмов следообразования и определяют связи между изучаемыми следами;
    3) раздельное исследование при наличии предполагаемых орудий травмы и получение экспериментальных следов (образцов) этими орудиями;
    4) раздельное и сравнительное исследование экспериментальных следов, которые проводят по той же схеме, что и при исследовании подлинных следов;
    5) сравнительное исследование подлинных, экспериментальных следов и оценка полученных результатов.
    372. Процесс сравнительного исследования проводят последовательно от общих признаков к частным. При сравнении объектов по общим признакам выявляют и оценивают сходства и различия. Сравнением частных признаков устанавливают совпадения и различия.
    373. При проведении баллистических экспертиз исследования проводят в той же последовательности, что и в трассологических экспертизах, но учитывают следующие особенности:
    1) признаки, определяющие механизм и условия возникновения огнестрельных повреждений в баллистических экспертизах, в большей мере, чем в трассологических, приобретают самостоятельное идентификационное значение, так как они, наряду с информацией о дистанции выстрела, локализации входных и выходных отверстий, направлении и глубине раневого канала и прочее, отображают вид и особенности (иногда индивидуальные) огнестрельного оружия и боеприпасов;
    2) сравнительным материалом для установления механизма и условий образования повреждений, вида и особенностей огнестрельного оружия (при отсутствии предполагаемых орудий травмы), могут служить образцы аналогичных орудий, представленные на экспертизу, а при их отсутствии - данные о групповых баллистических свойствах оружия, полученные в экспериментах при ранее проведенных экспертизах или опубликованные в специальной литературе;
    3) при производстве баллистической экспертизы особое внимание уделяют соблюдению правил техники безопасности, в частности, перед судебно-медицинским исследованием огнестрельного оружия необходимо убедиться, что оно не заряжено, а экспериментальные стрельбы проводить только в рамках комплексной экспертизы, в специально оборудованном под тир помещении, с соблюдением соответствующих мер безопасности и участием специалиста по криминалистическим исследованиям огнестрельного оружия.
    374. При проведении экспертиз по отождествлению личности последовательность выполнения и объем исследований определяют, исходя из характера и качественного набора представленных объектов:
    1) раздельное анатомо-морфологическое исследование идентифицируемых объектов (неопознанных останков или объектов, похожих на них), проводят в сомнительных случаях, когда определяют биологическую и тканевую принадлежность каждого объекта, анатомическую и видовую принадлежность;
    2) устанавливают признаки пола, расы, возраста и роста, заболеваний, травм, врожденных дефектов и других особенностей каждого объекта;
    3) сравнительно-анатомическим исследованием устанавливают происхождение разрозненно обнаруженных объектов на предмет их происхождения от одного индивида по выявленным при раздельном исследовании признакам, когда их происхождение от человека не вызывает сомнения;
    4) совокупной оценкой (синтезом) данных раздельного исследования идентифицируемых объектов, происходящих от одного индивида, окончательно устанавливают его пол, возраст и рост, учитывая результаты изучения всех объектов, признаки патологических изменений и аномалий развития, а также определяют внешние прижизненные, общие и частные признаки, словесный портрет, рубцы кожи и другие данные;
    5) раздельным исследованием сравнительного материала на разыскиваемых лиц, устанавливают пригодные для идентификационных исследований документальные сведения, фотоснимки, рентгенограммы и другие объекты-модели (идентифицирующие объекты), отображающие признаки без вести пропавшего, а также изучают и обобщают его признаки;
    6) при сравнительном исследовании идентифицируемых и идентифицирующих объектов; сначала проводят сопоставление данных об их поле, расе, возрасте, росте, особенностях строения тела, затем сопоставлению подвергают признаки из словесного портрета и индивидуальные особенности;
    7) сравнение методами наложения (фотосовмещения), скольжения и репеража выполняют только после получения положительного результата сопоставления по перечисленным признакам.
    375. При судебно-медицинских микрологических экспертизах изучение представленных объектов, как и в антропологических исследованиях, начинают с идентифицируемых объектов, затем следует анализ образцов и сравнительное исследование. В зависимости от перечня и чувствительности используемых в подразделении методов, экспертиза может быть окончена на этапе обнаружения микрообъектов и краткой общей характеристики их, либо доведена до уровня классификации или идентификации вещества.
    376. Производство по реконструкции событий (ситуационных экспертиз) всегда начинают с изучения материалов следствия и выполненных по делу экспертиз (судебно-медицинских и криминалистических), затем, в зависимости от поставленных задач, определяют способы и средства их решения.
    Этапами выполнения экспертизы являются:
    1) анализ объективных данных о динамике событий, добытых путем следственных и экспертных действий;
    2) раздельный анализ проверяемых версий о динамике события;
    3) экспериментальные исследования, выполненные раздельно по каждой проверяемой версии;
    4) экспериментальное исследование, выполненное с учетом результатов анализа объективных данных;
    5) сравнительное исследование экспериментальных данных с оценкой полученных результатов сравнения.
    377. При производстве экспертиз по реконструкции событий (ситуационные экспертизы) учитывают следующие особенности:
    1) проведение ситуационных экспертиз имеет смысл только на стадии предварительного расследования, когда обвиняемый еще не ознакомлен с материалами уголовного дела и данными содержащихся в нем экспертиз;
    2) экспериментальная часть исследований может проводиться как следственный эксперимент (тогда анализ полученных экспериментальных данных проводит эксперт по материалам дела), либо как экспертный эксперимент;
    3) экспериментальные исследования выполняют раздельно по каждой проверяемой версии;
    4) при экспериментах в случаях огнестрельных повреждений для визирования траектории полета пули используют туго натянутую бечеву, один конец которой фиксируется у дульного среза оружия, другой - в месте предполагаемого контакта с телом потерпевшего или с областью входной раны (при выстрелах с близкой дистанции), а также лазер или геодезические инструменты (при выстрелах с неблизкой дистанции);
    5) участники расследуемого события и статисты являются объектами исследования и согласно методике эксперимента, подлежат освидетельствованию на предмет схожести их антропометрических признаков и физического развития;
    6) проверяемые с привлечением эксперта версии отрабатывают на участниках событий и статистах, а эксперименты, проводящиеся по объективным данным и сравнение результатов их проводят, как правило, с привлечением только статистов;
    7) при моделировании ситуации предварительно на теле статиста, заменяющего (изображающего) потерпевшего, наносят метки соответственно имеющимся повреждениям (метки эти должны быть невидимыми для обвиняемого (прикрыты одеждой); устанавливается соответствие или несоответствие локализации реальных повреждений и условных контактных следов, полученных экспериментально;
    8) объективность исследования достигается адекватным применением основных физических законов механики, отражающих закономерности статики и динамики объектов;
    9) в графическом анализе процесса взаимодействия двух тел (объектов и субъектов) используют планиметрические построения таких физических величин, как: вращающий момент, плечо и рычаг силы и другое; при наличии количественных показателей физических величин они могут быть получены с помощью динамометра, миллисекундомера, тензометра и других приборов; ситуационная оценка исследуемой версии (процесса) может быть подкреплена математическим анализом с получением расчетных величин: импульса силы, линейного ускорения, энергии удара, упругих сил сопротивления и прочих параметров;
    10) сравнение результатов всех отработанных версий с объективными данными проводят по всем параметрам: локализации, направлениям длинников ран, их обушковых и лезвийных концов; направлениям раневых каналов, другим морфологическим признакам, указывающим траекторию полета огнестрельного снаряда, движения орудия травмы, транспорта и прочего;
    11) выявляют сходства и различия, причем различия подразделяют на существенные (полное несовпадение) и несущественные, зависящие от условий проведения эксперимента, в ходе которого практически невозможно добиться абсолютного совпадения всех сравниваемых параметров;
    12) на основании проведенного сравнительного исследования делают вывод о возможности или невозможности причинения повреждений, приводя его подробную аргументацию, которую излагают в резюмирующей части заключения;
    13) при существенных различиях делают вывод о невозможности причинения повреждений при данной ситуации; при отсутствии существенных различий и наличии сходств не исключают возможность образования повреждений у потерпевшего в изученной ситуации. Категорический вывод в этом случае возможен только при достоверном и убедительном исключении всех других возможных версий событий;
    14) в тех случаях, когда экспериментальные исследования не требуют демонстрации динамики событий статистами, используют биоманекены или искусственные манекены, либо анализируют динамику событий в графических схемах, математических расчетах, путем репеража фотоизображений с помощью компьютерного моделирования;
    15) все действия участников эксперимента фиксируют с помощью фото-, кино-, видеосъемки с акцентированием внимания на узловых этапах и фазах (расположение орудия травмы в руке нападавшего, взаиморасположение потерпевшего и нападавшего, траектория движения руки с орудием травмы, контакт орудия травмы с телом потерпевшего, последующие перемещения участников событий, транспортного происшествия; фиксации подлежат не только статические этапы, но и фазы динамики движений);
    16) ситуационная экспертиза должна иллюстрироваться (фотографиями с реперажем, рисунками, схемами с векторно-графическими построениями и так далее), наглядно раскрывая все этапы процесса экспериментального исследования и подтверждая результаты сравнительного анализа.

Раздел 9. Порядок получения и направления образцов
трупного материала для проведения экспертиз (исследований)
в судебно-медицинской лаборатории

    378. Образцы для экспертных исследований в лабораториях органа судебной экспертизы получают в соответствии с действующим законодательством .
    Для экспертного исследования получают: образцы для химико-токсикологической, судебно-гистологической, цитологической, судебно-биологической, медико-криминалистической (физико-технической), микробиологической (вирусологической) экспертизы, а также для экспертизы на диатомовый планктон.
    379. При получении образцов для химико-токсикологической экспертизы эксперт следит за тем, чтобы предполагаемый яд не был удален из трупа и не попал в него извне. Поэтому до вскрытия необходимо тщательно вымыть секционный стол, инструменты и перчатки. Во время вскрытия не пользоваться водой и другими жидкостями.
    Части органов помещают в сухие стеклянные банки. Использование металлической или керамической посуды запрещается. Банки следует мыть раствором горчицы или соды, тщательно ополаскивать чистой водопроводной, а затем дистиллированной водой и высушивать в сушильном шкафу.
    Органы нельзя обмывать водой и загрязнять химическими веществами или механическими примесями.
    Внутренние органы извлекают после наложения двойных лигатур на пищевод, желудок, кишечник (на расстоянии 1 метра в разных отделах) для предотвращения механического перемещения их содержимого.
    При подозрении на отравление неизвестным ядом, а также при комбинированных отравлениях необходимо изымать:
    1) желудок с содержимым (банка № 1);
    2) по одному метру тонкой и толстой кишок с содержимым из наиболее измененных отделов (банка N 2);
    3) не менее 1/3 наиболее полнокровного участка печени, желчный пузырь и его содержимое (банка N 3);
    4) одну почку и всю мочу (банка N 4);
    5) 1/3 головного мозга (банка N 5);
    6) не менее 200 мл крови (банка N 6);
    7) селезенку (банка N 7);
    8) 1/4 наиболее полнокровного участка легкого (банка N 8);
    9) матку и влагалище при подозрении на введение яда через влагалище или матку (банка N 9);
    10) участок кожи и мышцы из области предполагаемого введения яда при подозрении на его подкожное или внутримышечное введение (банка N 10).
    При отравлении яды распределяются в органах и тканях по-разному. Поэтому, в зависимости от отравления предполагаемым ядом берут следующий трупный материал:
    1) алкалоидами (опием, морфином, стрихнином, бруцином, атропином, кокаином, никотином, анабазином, кониином, пахикарпином, аконитином и др.) - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень с желчным пузырем, почку, селезенку. При подозрении на отравление хинином - дополнительно матку;
    2) барбитуратами и снотворными небарбитурового ряда - печень с желчным пузырем, почку, желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым;
    3) гликозидами - печень с желчным пузырем, почку, кровь, сердце, ткани из места инъекции;
    4) кислотами и едкими щелочами - желудок с содержимым, глотку, трахею, пищевод, печень, почку, участки кожи со следами действия яда;
    5) «летучими» ядами (нитробензолом, анилином, бензолом и др.) - желудок с содержимым, верхний отдел тонкой кишки с содержимым, кровь (не менее 200 мл), печень с желчным пузырем, мозг, почку;
    6) «металлическими» ядами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень, почку, селезенку и дополнительно:
    при подозрении на хроническое отравление соединениями свинца - плоские кости;
    при подозрении на хроническое отравление соединениями таллия - плоские кости и волосы;
    при подозрении на хроническое отравление соединениями мышьяка - волосы, ногти и плоские кости;
    при подозрении на отравление тетраэтилсвинцом - мозг и легкие;
    7) метиловым и другими (кроме этилового) спиртами - желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, мозг, кровь, легкие, печень с желчным пузырем, почку;
    8) нитритами - печень с желчным пузырем, желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым;
    9) окисью углерода и другими газами - кровь (около 20 мл);
    10) психотропными веществами (аминазином, элениумом, седуксеном и другими) - печень, почку, кровь, желудок, тонкую и толстую кишки с содержимым;
    11) синильной кислотой и ее солями - желудок с содержимым, верхний отдел тонкой кишки с содержимым, кровь (не менее 200 мл), печень с желчным пузырем, почку;
    12) фенолами, крезолами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, почку, кровь, печень с желчным пузырем;
    13) формальдегидом (формалином) - желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, почку;
    14) фосфорорганическими и карбаматными пестицидами - печень, почку, желудок, кишечник, кровь; при ингаляционном поступлении ФОС дополнительно изымают мозг и легкие;
    15) фторидами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень с желчным пузырем;
    16) хлорорганическими углеводородами и хлорорганическими пестицидами - мозг, сальник, желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, легкие, печень с желчным пузырем, почку;
    17) этиловым спиртом - кровь и мочу в количестве по 20 мл (в посуде, наполненной под пробку);
    18) кровь берут пипеткой или шприцем из крупных вен конечностей или синусов твердой мозговой оболочки. При невозможности направить кровь, мочу или органы берут мышечную ткань (около 100 г).
    Образцы (объекты) исследования консервируют только при подозрении на отравление сердечными гликозидами, производными фенотиазина, фосфорорганическими пестицидами, алкалоидами и трицикличными антидепрессантами. Для фиксации используют спирт-ректификат, объем фиксирующей жидкости над внутренними органами в банках должен быть не менее 10 мм. Одновременно с образцами (объектами) исследования направляют контрольную пробу спирта из той же партии в количестве 250-300 мл.
    Банки с образцами герметически закрывают притертыми стеклянными пробками (в порядке исключения - полиэтиленовыми крышками), обертывают чистой бумагой, обвязывают шпагатом или прочной ниткой и опечатывают так, чтобы их нельзя было открыть без нарушения печати.
    На каждую банку наклеивают этикетку, соответствующую утвержденной типовой форме, и делают на ней все необходимые записи.
    Опечатанные банки с образцами (объектами) исследования немедленно пересылают в химико-токсикологическое отделение органа судебной экспертизы.
    Для пересылки образцов (объектов) в другой город банки помещают в ящик и упаковывают так, чтобы обеспечить полную сохранность от механических повреждений. В ящик вкладывают опись с перечислением номеров банок и их содержимого, которую подписывает лицо, направляющее образцы. У него же остается копия описи. На крышке ящика указывают «Осторожно - стекло!», адрес органа судебной экспертизы и адрес отправителя. Одновременно направляют:
    1) копию постановления о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа; направление судебно-медицинского эксперта с кратким изложением обстоятельств наступления смерти и основных данных исследования трупа и диагноза; фамилии, инициалов и возраста умершего; предполагаемого яда, которым могло быть вызвано отравление; других вопросов, подлежащих разрешению судебно-медицинским экспертом-химиком;
    2) копию истории болезни, если умерший находился на стационарном или амбулаторном лечении;
    3) копию заключения первичной судебно-медицинской экспертизы, если объекты направляются на повторный анализ.
    При исследовании эксгумированного трупа на химико-токсикологическую экспертизу могут быть направлены грунт из-под гроба, кусочки одежды, обивки, подстилки, нижней доски гроба около 500 кв. см.
    380. Получение образцов для судебно-гистологической экспертизы.
    Образцы органов (тканей) трупа для гистологического исследования получает судебно-медицинский эксперт, производящий экспертизу трупа. Поручать получение органов лаборанту или санитару запрещается.
    Кусочки вырезают острым ножом. Пользоваться ножницами во избежание размятия тканей не рекомендуется. Нельзя скоблить по поверхности кусочка, особенно слизистой и серозной оболочек. Рыхлые, легко распадающиеся ткани и массы (например, содержимое полости матки) берут на нож, не пользуясь пинцетом, и погружают в фиксирующую жидкость в марлевом мешочке.
    Кусочки вырезают толщиной 0,5 см (не более 1 см), длина и ширина их могут быть различными, обычно 1х1,5 или 1,5х2 см, с таким расчетом, чтобы получаемый срез уместился под стандартное покровное стекло. Кусочки сразу же помещают в фиксирующую жидкость. Ввиду медленного ее проникновения в глубину ткани взятие на исследование более толстых кусочков не рекомендуется.
    Для взятия кусочков разрезы органов должны производиться так, чтобы наилучшим образом показать их анатомическое строение. Например, в кусочке почки должны быть представлены корковое и мозговое вещество, в очаге пневмонии - центральный и периферический участки. При механических и иных повреждениях необходимо изымать место повреждения (поражения) с прилежащими здоровыми тканями.
    Количество кусочков, взятых из одного органа, определяется выраженностью и распространенностью повреждения или патологического процесса, а также задачами исследования.
    При изъятии нескольких кусочков одного и того же органа или ткани каждый из них маркируют этикеткой. Желательно придавать кусочкам различную форму и зарисовывать их схематически с пояснениями. Подпись на этикетках делают простым карандашом. Для этикеток используют материал, устойчивый к действию фиксирующих жидкостей (клеенка, фотобумага или другое).
    Вырезанные кусочки помещают в раствор 10 процентный формалина. Его готовят из концентрированного раствора формалина, добавляя к одной его части 9 частей воды. Использовать формалин с белым осадком параформальдегида не следует. В таких случаях исходный концентрированный раствор помещают в вытяжной шкаф и подогревают до растворения осадка, после чего его можно использовать.
    При необходимости использования нейтрального раствора формалина его готовят следующим образом:
    раствор формалина (37 - 40%) - 100 миллилитров
    вода дистиллированная - 900 миллилитров
    однозамещенный фосфат натрия - 4 грамм
    безводный двузамещенный фосфат натрия - 6,5 грамм
    Объем фиксирующей жидкости должен превышать объем кусочков не менее чем в 10 раз. При этом следят, чтобы кусочки в растворе не слипались и не прилегали ко дну банки. Для этого на дно банки кладут слой ваты и раствор периодически взбалтывают. Во избежание подсыхания всплывших кусочков их сверху покрывают ватой. Фиксация в формалине проводится при комнатной температуре 1 - 2 дня. Через сутки раствор меняют. Более длительная фиксация нежелательна.
    Для фиксации нервной ткани используют нейтральный формалин. Для некоторых специальных методик (например, окраска по Нисслю) кусочки фиксируют в 96 процентном спирте.
    Частицы высохших тканей собирают в пакет и направляют в гистологическое отделение в нефиксированном виде. Таким же образом направляют кусочки от мумифицированных трупов и трупов в состоянии торфяного дубления или жировоска.
    Материал для гистохимических методик следует брать не позже 12 часов после смерти, а при хранении трупа в холодильной камере - через 24 часа. Фиксация материала производится в соответствии с намечаемой методикой.
    При направлении в гистологическое отделение кусочков, помещенных в фиксирующую жидкость, в сопроводительном документе, помимо сведений об умершем (фамилия, имя, отчество, год рождения, а для детей до года даты рождения), обстоятельствах дела (клинический диагноз и время пребывания в стационаре при смерти в лечебных учреждениях) и кратких данных исследования трупа, судебно-медицинский эксперт указывает: какие органы направляются, количество кусочков (общее и по органам), способ фиксации и задачи судебно-гистологического исследования. Прилагается копия постановления о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа.
    Вырезку фиксированных кусочков органов и тканей делает эксперт, производивший исследование трупа. При отсутствии такой возможности вырезку проводит эксперт судебно-гистологического отделения. Оставшийся после вырезки материал собирают в маркированный марлевый мешочек и помещают его в плотно закрывающийся сосуд со свежим раствором формалина.
    Для гистологического исследования в случаях, подозрительных на СПИД, следует изымать головной мозг (обязательно из области подкорковых ганглиев и белого вещества полушарий), спинной мозг, легкие, органы желудочно-кишечного тракта, органы иммуногенеза (костный мозг, вилочковая железа, лимфоузлы, селезенка), печень, почки, сердце, при показаниях - сетчатку глаз, кожу и слизистую полости рта, кожу наружных половых органов. Кусочки помещают в обычные фиксаторы.
    381. Получение образцов для цитологической экспертизы
    Получение материала для цитологического исследования производится для установления генетического пола по Х- и Y-хроматину в случаях, когда определение половой принадлежности затруднено вследствие наличия частей расчлененного трупа, обугливания трупа и так далее.
    Для исследования изготавливают мазки-отпечатки из разных участков сохранившихся органов (тканей) трупа, а также волосы и ногти.
    Предпочтительно изготовление мазков-отпечатков. Для этого обезжиренные предметные стекла прижимают к поверхности разреза органа или ткани, после чего высушивают на воздухе при комнатной температуре и фиксируют 10 минут метиловым спиртом или, при его отсутствии, этиловым. Изготовляют не менее 4 мазков-отпечатков от каждого органа.
    Предметные стекла, предназначенные для изготовления мазков-отпечатков, предварительно обрабатывают 6-8 часов хромпиком, промывают в проточной воде, протирают и хранят в смеси Никифорова (1 часть 96 процентного этилового спирта и 1 часть этилового эфира). Перед использованием тщательно протирают.
    При отсутствии возможности изготовить мазки-отпечатки изымают не менее 3-4 кусочков размером 1,5х1,5х1 см от каждого органа. Кусочки необходимо в первые сутки после изъятия передать в лабораторию. Если такой возможности нет, их сохраняют в холодильнике не более 36 часов до передачи в лабораторию. Допускается фиксация кусочков в 8 процентном растворе нейтрального формалина. Ткани трупа, подвергшегося действию высокой температуры или значительному высыханию (например, мумификации), не фиксируют.
    Для исследования на Х- и Y-хроматин могут быть направлены сгустки или корочки крови, а также пятна крови на одежде. Сгустки и корочки крови помещают в отдельные маркированные пробирки, закрывают пробками и опечатывают. Одежда со следами крови направляется на исследование в установленном порядке.
    При наличии сгустков крови допускается изготовление мазков. Каплю крови наносят на один из концов обезжиренного предметного стекла и быстрым равномерным движением края другого шлифованного стекла под углом 45 градусов к поверхности предметного стекла изготавливают мазок. После высушивания при комнатной температуре на воздухе мазки фиксируют 10 минут метиловым или 96 процентным этиловым спиртом, высушивают, попарно складывают (поверхности мазков обращены внутрь) и завертывают в чистую белую бумагу. Затем их помещают в маркированный пакет, который опечатывают.
    Волосы изымают путем выдергивания пальцами. Изымают не менее 10 волос с влагалищными оболочками. Помещают их в маркированный бумажный пакет, который прошивают нитками и концы ниток опечатывают печатью на прикрепленном к ним кусочке картона.
    Ногтевые пластинки с 2-3 пальцев кисти или стопы изымают вместе с ростковой частью и аккуратно очищают от мягких тканей. Помещают в отдельный маркированный бумажный пакет, заклеивают и опечатывают.
    Для исследования морфологического состава секрета молочных желез каплю их содержимого наносят на обезжиренное предметное стекло и изготовляют мазок, который высушивают при комнатной температуре на воздухе и фиксируют 5-10 минут метиловым спиртом.
    При убийствах и половых преступлениях или подозрении на них срезают ножницами свободный край ногтевой пластинки с каждого пальца кисти и вместе с подногтевым содержимым, которое соскабливают заостренной частью деревянной палочки-лопатки, помещают в отдельный для каждого пальца маркированный пакет из бумаги или кальки. Все изготовленные пакетики помещают в общий пакет, который подписывают и опечатывают.
    382. Получение образцов для судебно-биологической экспертизы
    При исследовании трупа изымают в качестве образцов кровь, волосы, желчь (мочу) и влагалищные клетки.
    Кровь направляют в судебно-биологическое отделение в жидком виде и в виде пятна на стерильном бинте (марле). При значительных затруднениях с транспортировкой допускается получение только образца на бинте:
    1) кровь в количестве 3-5 мл берут из полостей сердца или крупных сосудов стерильной пипеткой или шприцом и помещают в чистую пробирку (флакон), которую закрывают резиновой или корковой пробкой. На пробирку наклеивают этикетку с указанием наименования изъятого образца, фамилии и инициалов умершего, регистрационного номера трупа, фамилии эксперта и даты исследования трупа. Пробирка опечатывается;
    2) стерильный бинт (марлю) складывают в 5-6 слоев и пропитывают кровью из пипетки или шприца на участке диаметром 5-6 см. Бинт высушивают на листе чистой бумаги при комнатной температуре в любом чистом помещении морга, кроме секционного зала и трупохранилища. Высушиваемые образцы нельзя помещать вблизи нагревательных приборов и подвергать прямому воздействию солнечных лучей и загрязнению. Высушенные образцы и часть чистого бинта, использованного для получения пятна, помещают в отдельные пакеты, которые маркируют, заклеивают и опечатывают;
    3) при невозможности взять образцы крови (скелетированный, гнилостно измененный, мумифицированный труп и т.д.) изымают кусочки мягких тканей размером 1х1х0,5 см, ногти, волосы, кости. Кусочки мягких тканей изымают из глубжележащих областей, в которых в меньшей степени выражены гнилостные изменения.
    Кусочки мягких тканей помещают в чистую стеклянную посуду, которую закрывают пробкой, маркируют и опечатывают. До отправки в лабораторию кусочки хранят в холодильнике. В случае длительной транспортировки изъятые кусочки высушивают при комнатной температуре или фиксируют 5-10 процентным раствором формалина. Образец формалина направляют в лабораторию для контроля.
    Волосы изымают вместе с луковицами и влагалищными оболочками.
    Ногти изымают вместе с ростковым слоем с двух пальцев каждой кисти.
    При исследовании скелетированного трупа изымают 2-3 фрагмента костей, имеющих губчатое мозговое вещество.
    Образцы волос изымают из различных областей тела, в зависимости от обстоятельств дела и задач исследования:
    1) для идентификации личности умершего и при наличии повреждений в области головы изымают волосы с лобной, обеих височных, теменных и затылочной областей, а также из области повреждений (для этого пальцами из каждой указанной области выдергивают 15-20 волос с влагалищными оболочками и луковицей; аналогичным способом изымают при необходимости образцы волос с других областей тела; волосы помещают в отдельные, заранее маркированные пакеты, которые укладывают в общий пакет, который заклеивают, прошивают нитками и концы ниток опечатывают на прикрепленном к ним кусочке картона;
    2) при половых преступлениях или подозрении на них дополнительно изымают волосы с лобка.
    Для посмертного исследования изымают желчь, а при ее отсутствии - мочу или перикардиальную жидкость. Для этого желчный пузырь, перикард или мочевой пузырь протирают вначале влажной чистой, а затем сухой марлей и вскрывают стенку чистым сухим ножом (скальпелем). Шприцом набирают 3-5 мл желчи, мочи или перикардиальной жидкости и помещают ее в чистую пробирку (флакон), который закрывают пробкой, маркируют и опечатывают.
    При длительной транспортировке желчь (мочу, перикардиальную жидкость) выливают на чистую марлю и высушивают.
    Образцы влагалищного содержимого изымают при половых преступлениях и при подозрении на них. Марлевым тампоном берут содержимое со сводов влагалища и наносят его равномерным тонким слоем на 5-6 обезжиренных предметных стекол. Тампон и стекла высушивают при комнатной температуре, после чего стекла попарно складывают поверхностями мазка одно к другому, помещая между предметными стеклами спички или иную плотную прокладку, завертывают в чистую белую бумагу и вместе с тампоном помещают в маркированный пакет, который опечатывают. Одновременно в отдельном пакете направляется чистый тампон для контроля.
    Аналогичным образом изготавливают и направляют на исследование тампоны с содержимым прямой кишки.
    383. Получение образцов для медико-криминалистической (физико-технической) экспертизы.
    На исследование в медико-криминалистическое (физико-техническое) отделение органа судебной экспертизы направляют одежду, органы и ткани трупа, предполагаемое орудие травмы.
    Получение образцов для исследования производит судебно-медицинский эксперт. Поручать изъятие образцов лаборанту или санитару запрещается.
    Одежду с повреждениями или следами загрязнения (наложений) перед отправкой высушивают на воздухе при комнатной температуре, после чего каждый предмет отдельно упаковывают в чистую белую бумагу, маркируют.
    Для исследования повреждений кожи тупыми и острыми орудиями (в том числе осколками стекла) изымают препарат кожи с областью повреждения и не менее чем 2 см окружающей неповрежденной кожи. При наличии раневого канала препарат кожи иссекают вместе с подкожножировой клетчаткой и другими тканями по ходу канала:
    1) для обозначения расположения повреждения относительно продольной оси тела препарат кожи иссекают в виде трапеции, узкая часть которой должна быть обращена к голове трупа; при отсутствии такой возможности верхний край препарата прошивают ниткой;
    2) изъятый препарат кожи помешают в маркированный пакет из чистой кальки или белой бумаги, опечатывают и незамедлительно передают в физико-техническое отделение; в случае длительной транспортировки препарат кожи предварительно высушивают на воздухе при комнатной температуре.
    Для обнаружения в области повреждений кожи инородных включений (следов металла, факторов близкого выстрела или других веществ) иссекают препарат кожи и тщательно очищают его от подкожножировой клетчатки. Пользуются чистыми хромированными ножами или ножницами с ненарушенной поверхностью покрытия. Очищенный препарат кожи сразу же передают в установленном порядке в физико-техническое отделение, при отсутствии такой возможности - предварительно высушивают на воздухе при комнатной температуре. Аналогичным путем иссекают в качестве контроля препарат кожи из симметричных областей тела или вне области повреждения.
    При наличии повреждений костей выпиливают поврежденный фрагмент, отступя на 2-3 см от края повреждения; аккуратно очищают его хромированными инструментами от мягких тканей и подсушивают на воздухе при комнатной температуре. Объект помещают в маркированный пакет из кальки или белой чистой бумаги, который опечатывают.
    Хрящи с повреждениями иссекают, отступя на 2-3 см от края повреждения, и аккуратно очищают хромированными инструментами от мягких тканей. К концам объекта прикрепляют бирки с обозначением сторон и плоскостей рассечения. Для экспериментального воспроизведения повреждений изымается аналогичный участок хряща длиной не менее 3-5 см с противоположной стороны тела. Объекты раздельно помещают в маркированные пакеты из чистой белой бумаги или кальки и упаковывают их в полиэтиленовый пакет.
    Костные останки скелетированных и сгоревших трупов для направления на исследование завертывают в бумагу и помещают в фанерный или картонный ящик, который маркируют и опечатывают.
    Различные органы (ткани) могут быть изъяты для спектрографического исследования в следующих целях:
    1) для установления наличия и отложения металлов и других посторонних включений в области повреждений кожи, костей, хрящей и других тканей;
    2) для установления повышенного содержания отдельных металлов (серебро, свинец, хром, марганец, цинк, медь, барий, таллий, сурьма, кадмий, стронций и другого металла) в органах, тканях и жидкостях человека при подозрении на отравление изымают кусочки печени, почки (корковый и мозговой слои) и кровь; при подозрении на профессиональное (длительное) отравление, кроме того, изымают кость (фрагменты метафизарного отдела бедренной кости и костной части ребра);
    3) для установления видовой принадлежности костных останков, установления наличия костного вещества в золе различного состава (однако, решение этих задач возможно лишь при условии создания в лаборатории коллекции контрольных образцов костной ткани человека и некоторых животных);
    4) для выявления во внутренних органах, тканях, жидкостях и выделениях человека различных введенных извне токсических веществ органического происхождения, в том числе, сильнодействующих лекарственных веществ; для установления следов горючих и лакокрасочных веществ в области повреждений на теле трупа (при наличии в лаборатории ИК-спектрофотометрии).
    Для определения макро- и микроэлементов в объектах биологического происхождения с помощью спектрального анализа, как правило, требуется навеска 5-10 грамм. Получение образцов производят чисто вымытыми медицинскими инструментами, имеющими неповрежденное хромированное покрытие и предварительно обработанными этиловым спиртом:
    1) изъятые объекты помещают раздельно в чашки Петри или фарфоровые тигли, которые предварительно промывают дистиллированной водой, этиловым спиртом и высушивают. Чашки Петри (тигли) с изъятыми объектами подсушивают в термостате при 56-60 градусах по Цельсию; после подсушивания каждый объект упаковывают раздельно в пакет из кальки или чистой белой бумаги; все пакеты маркируют;
    2) для сохранения образцов не следует применять фиксирующие или консервирующие жидкости; при отсутствии возможности высушить объекты допускается их фиксация в 96 процентном этиловом спирте в стеклянной посуде (в таких случаях образец спирта дополнительно направляется для контрольного исследования);
    3) при сожжении трупа или его частей изымают пробы золы: деревянной или пластмассовой лопаткой берут из равных участков места сожжения не менее 4 проб весом 50 грамм каждая; пробы помещают в отдельные бумажные пакеты, которые маркируют; желательно изымать не менее 100 грамм образцов топлива, использованного при сжигании трупа.
    Наличие контрольных образцов является обязательным условием при производстве спектрографических исследований. Для контроля изымают кусочки той же ткани (органа), но на некотором расстоянии от края повреждения или аналогичной области с противоположной стороны тела, не имевшие контакта с орудием травмы.
    Для упаковки посылки с объектами можно использовать фанерные или картонные коробки. Категорически запрещается использование тары из-под химических реактивов, фотоматериалов, металлических предметов или других веществ. Упаковывают посылки так, чтобы обеспечить их сохранность от механических повреждений.
    Для производства исследования в физико-техническое отделение органа судебной экспертизы направляют соответствующие объекты, в том числе контрольные образцы. Одновременно с ними направляют копию постановления лица, производящего дознание, следователя, прокурора или копию определения суда; направление судебно-медицинского эксперта с кратким изложением обстоятельств дела, наступления смерти и основных данных исследования трупа и диагноза; фамилии, имени, отчества и возраста умершего; вопросы, подлежащие разрешению экспертом физико-технического отделения и спектральной лаборатории.
    384. Получение образцов для микробиологической (вирусологической) экспертизы.
    Микробиологическое (вирусологическое) исследование производят при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний или бактериальных пищевых отравлений.
    Получение образцов для исследования должно производиться в первые 24 часа после наступления смерти. Вероятность получения положительных результатов в более поздние сроки снижается.
    Получение материала производит специалист бактериологической лаборатории санитарно-эпидемиологической станции; и только лишь в случае его отсутствия - судебно-медицинский эксперт.
    Для взятия используются стерильные инструменты, предметные стекла и посуда. С этой целью их промывают спиртом и обжигают.
    Объекты для исследования изымаются в зависимости от предполагаемого диагноза, основанного на клинических симптомах заболевания и морфологических изменениях, выявленных при вскрытии трупа.
    Трупную кровь берут из сердца до извлечения головного мозга. После проведения срединного разреза передней поверхности туловища и отделения кожно-мышечного лоскута протирают смоченной спиртом марлей поверхность грудины и прижигают раскаленным шпателем. Рассекают грудину и перикард. Прижигают шпателем переднюю поверхность правого желудочка и в его полость вводят конец стерильной пипетки или иглы шприца. Набирают не менее 5-10 мл крови. Если в полости сердца кровь свернулась или отсутствует, ее берут с соблюдением тех же условий из полости полой, бедренной или яремной вены.
    Получение кусочков внутренних органов производят после прижигания их поверхности раскаленным шпателем:
    1) кусочки легких, печени, головного мозга и других органов вырезают размером 1х1х2 см; кусочки легких вырезают из прикорневой области и из середины каждой доли (не следует брать кусочки из гипостатических участков); кусочки печени вырезают из каждой доли; желчный пузырь изымают целиком с содержимым после наложения лигатур;
    2) для исследования содержимого кишечника изымают 2-3 отрезка тонкой кишки длиной 15-20 см, предварительно наложив на них двойные лигатуры, между которыми производят рассечение;
    3) кусочки головного мозга следует вырезать до извлечения его из полости черепа; для этого прижигают твердую мозговую оболочку и после ее рассечения поверхность мозга.
    Изготавливают мазки и отпечатки органов. Надлежит делать мазки содержимого дыхательных путей (задней стенки глотки, гортани, трахеи, бронхов), отпечатки с их слизистой оболочки и с поверхности разрезов легких в местах, где подозревают патологический процесс. При наличии содержимого в полостях среднего уха из него также делают мазки. Мазки и отпечатки фиксируют нагреванием или высушивают на воздухе при комнатной температуре, лучше под вентилятором, защищая от загрязнения и мух.
    Изъятый материал помещают в стерильные банки или пробирки. Их закрывают пробкой, маркируют и тщательно упаковывают. В качестве фиксирующей жидкости может быть использован только 35 процентный и стерильный водный раствор глицерина (петли кишечника не фиксируют и хранят в холодильнике). При отправке материала в бактериологическую лабораторию принимают меры предосторожности, чтобы не разбить стеклянную посуду.
    При подозрении на особо опасные инфекции материал упаковывают особо тщательно. Стеклянную посуду помещают в металлические пеналы, которые опечатывают и специально выделенным транспортом перевозят в лабораторию особо опасных инфекций.
    При различных инфекционных заболеваниях следует изымать следующие объекты для исследования:
    1) актиномикоз, бластомикозы и другие диссеминированные микозы - гной, кусочки тканей в области поражения, легкие и другие органы, в зависимости от характера поражения;
    2) бешенство - головной мозг (аммонов рог, продолговатый мозг);
    3) бруцеллез - кровь, моча, внутренние органы (особенно печень, селезенка), мокрота, гной, экссудаты в пораженных тканях и органах; у женщин - дополнительно молочные железы;
    4) брюшной тиф, паратифы - кровь из сердца, желчь, печень, селезенка, легкие, почки, мозг, лимфатические узлы кишечника, содержимое толстого и тонкого кишечника;
    5) возвратный тиф, малярия, лептоспиры - кровь, внутренние органы (особенно селезенка, печень, мозг), спинномозговая жидкость, моча (при лептоспирозах);
    6) газовая гангрена - кусочки ткани из области раны и пораженных тканей и органов, аппендикс, перитонеальная жидкость, секрет шейки матки, легкие, кровь (в зависимости от клинических проявлений), а также инородные тела (кусочки орудия травмы, одежды) в случае их обнаружения;
    7) герпес обычный - головной мозг, печень;
    8) гонококковая инфекция - отделяемое уретры, влагалища, шейки матки, прямой кишки, предстательная железа, экссудат суставов, воспаленных придатков и брюшины;
    9) грипп - кусочки трахеи, отделяемое носоглотки, соскоб со слизистой оболочки трахеи, кровь;
    10) дизентерия - содержимое нижних отделов толстой кишки, кровь, моча, мезентеральные железы, печень, селезенка;
    11) дифтерия, ангина Венсана - пленки и отделяемое с пораженных участков слизистых оболочек (зева, носа, половых органов, глаз), кожи, кровь;
    12) коклюш - легкие, слизь носоглотки;
    13) лейшманиоз (внутренний) - костный мозг, селезенка, печень, кровь;
    14) листериоз - головной мозг, печень, селезенка;
    15) менингококковые инфекции - спинномозговая жидкость, мозговые оболочки, кровь, слизь из зева, тканевая жидкость, гной;
    16) орнитоз - кусочки легких из пневмонических очагов, селезенка, экссудат из плевральных полостей;
    17) оспа - кусочки кожи и слизистых с элементами сыпи, чешуйки и корочки, кровь из сердца, печень;
    18) пневмококковая инфекция, инфекция капсульными бактериями Фридлендера, инфекция гемофилами Афанасьева-Пфейфера - легкие, слизь носоглотки, мокрота, кровь, гной, моча, спинномозговая жидкость, плевральные и другие экссудаты;
    19) полиомиелит - мозг (особенно продолговатый и спинной), кровь, отделяемое носоглотки, содержимое тонкой и толстой кишки;
    20) сап - кусочки кожи и слизистые оболочки в изъязвленных участках, лимфатические узлы, кусочки мышечной ткани в области абсцессов, внутренние органы, кровь;
    21) сибирская язва - пораженные участки кожи и других тканей, лимфатические узлы, кровь, экссудаты, внутренние органы, спинномозговая жидкость, костный мозг;
    22) сифилис - отделяемое слизистых оболочек, кусочки тканей в области поражения, внутренние органы, кровь, спинномозговая жидкость;
    23) стафилококковые, стрептококковые инфекции, инфекции, инфекции синегнойной палочкой - гной, экссудат, кровь, участки пораженных тканей и органов, соскобы со слизистой оболочки зева, регионарные лимфатические узлы;
    24) столбняк - гной, кусочки ткани из пораженных областей, старых рубцов, кровь, печень, селезенка, инородные тела в виде кусочков орудия травмы;
    25) сыпной тиф - кровь, внутренние органы, кусочки кожи с элементами сыпи;
    26) токсикоинфекции, вызванные:
    кишечной палочкой - содержимое тонкой кишки, кровь из сердца, печень, селезенка, легкое, почки, лимфатические узлы кишечника;
    сальмонеллами - паренхиматозные органы, кровь из сердца, содержимое желудка и тонкой кишки, лимфатические узлы кишечника;
    протеем - содержимое тонкой и толстой кишок;
    стафилококком - содержимое тонкой и толстой кишок;
    cl. perfringens - содержимое тонкой кишки (200-300 мл), перитонеальная жидкость, кишечные и брыжеечные лимфатические узлы, кровь из сердца, печень;
    cl. botulinum - печень, отрезки тонкой кишки, желудок с содержимым, головной мозг, кровь;
    токсоплазмоз - головной мозг, печень, селезенка, легкие, лимфатические узлы;
    27) туберкулез - мокрота, мазки из гортани, кусочки легких и других внутренних органов (в зависимости от характера поражения), моча, спинномозговая жидкость;
    28) холера - три отрезка тонкой кишки длиной 10-15 см, желчный пузырь, регионарные лимфатические узлы, печень, селезенка;
    29) чума, туляремия - лимфатические узлы (бубоны), кровь, внутренние органы (особенно легкие, селезенка, печень), слизь зева, мокрота, кусочки пораженной кожи, спинно-мозговая жидкость, костный мозг;
    30) энцефалиты - головной мозг, спинномозговая жидкость, кровь, периферические нервы, внутренние органы;
    31) СПИД - кровь из полости сердца.
    385. Получение образцов для исследования на диатомовый планктон.
    Изымают невскрытую почку, на ножку которой накладывают лигатуру; фрагмент бедренной или плечевой кости длиной 10-15 см. Объекты помешают в чистые стеклянные банки без фиксирующей жидкости. Пользоваться водой запрещается.

Раздел 10. Порядок работы судебно-медицинской экспертной комиссии

    386. В судебно-медицинской экспертной комиссии производятся сложные экспертизы, в том числе по материалам уголовных и гражданских дел, повторные экспертизы и экспертизы по делам о привлечении к уголовной ответственности медицинских работников за ненадлежащее выполнение профессиональных обязанностей.
    387. Председателем судебно-медицинской экспертной комиссии является руководитель органа судебной экспертизы, в его отсутствие - заместитель по экспертной работе либо один из назначенных заведующих отделами.
    388. Судебно-медицинская экспертная комиссия должна состоять не менее чем из трех экспертов. Состав экспертной комиссии определяется лицом (органом), назначившим судебно-медицинскую экспертизу и указывается в постановлении о назначении экспертизы. Если конкретные эксперты в постановлении не указаны, выбор экспертов осуществляет руководитель органа судебной экспертизы, о чем сообщается лицу (органу), назначившему экспертизу. При необходимости в состав экспертной комиссии могут быть включены судебно-медицинские эксперты лабораторных подразделений.
    389. В качестве членов комиссии должны привлекаться наиболее квалифицированные судебно-медицинские эксперты. При необходимости привлечение в члены комиссии специалиста, не являющегося сотрудником органа судебной экспертизы, руководитель органа судебной экспертизы вносит письменное предложение лицу (органу), назначившему экспертизу о привлечении в качестве членов экспертной комиссии специалистов медицинской организации и высших учебных заведений.
    390. Судебно-медицинская экспертная комиссия производит экспертизу только после получения от лица (органа), назначившего экспертизу всех материалов, необходимых для ее производства, при чем все медицинские документы должны быть представлены в подлиннике (при отсутствии подлинных документов, экспертиза проводится на основании копии документов).
    При производстве экспертизы по делам о привлечении к уголовной ответственности медицинских работников за ненадлежащее выполнение профессиональных обязанностей представляются протоколы клинико-анатомических и клинических конференций и другие документы комиссий организаций здравоохранения, а также характеристики на привлекаемых к ответственности врачей с указанием возраста, стажа, специальности.
    391. Судебно-медицинская экспертная комиссия имеет право поставить вопрос перед лицом (органом), назначившим экспертизу об участии в проведении допроса медицинских работников, привлекаемых к уголовной ответственности за ненадлежащее выполнение профессиональных обязанностей для разъяснения вопросов, возникших у экспертной комиссии.
    392. В необходимых случаях, по предложению членов экспертной комиссии для производства экспертизы живые лица могут быть помещены в стационар, о чем лицо (орган), назначившее экспертизу должно вынести соответствующее постановление в соответствии со статьей 247 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.
    393. Все медицинские организации и отдельные медицинские специалисты оказывают судебно-медицинской комиссии содействие в ее работе.
    394. Председатель комиссии:
    1) несет ответственность за работу комиссии;
    2) изучает материалы дела;
    3) определяет состав комиссии, если он не предусмотрен постановлением о производстве экспертизы и время ее заседания;
    4) руководит комиссией и участвует в ее работе.
    395. Члены экспертной комиссии:
    1) выполняют поручения председателя;
    2) осуществляют подготовку материалов к заседанию комиссии;
    3) своевременно знакомятся с материалами дела;
    4) принимают участие в работе комиссии;
    5) составляют совместно с председателем «заключения» и правильно их оформляют;
    6) сдают в канцелярию органа судебной экспертизы заключения и поступившие материалы.
    396. После ознакомления с материалами дела, председатель комиссии назначает одного из судебно-медицинских экспертов докладчиком по делу и поручает ему изложить данные материалов дела и других представленных медицинских документов. Этот судебно-медицинский эксперт именуется «Докладчик по делу», и включается в состав комиссии.
    397. Каждый член комиссии изучает материалы дела.
    398. Заключение судебно-медицинской экспертной комиссии должно иметь отдельную регистрацию, нумерация которого начинается с 1 января каждого года.
    399. Заключение судебно-медицинской экспертной комиссии состоит из трех частей: «Введение», «Исследовательская часть» и «Выводы».
    Исследовательская часть является составной частью заключения и вносится в него после введения.
    400. В Введении указывается:
    1) число, месяц и год производства экспертизы;
    2) наименование комиссии и ее состав с указанием должности, стажа работы по специальности, ученой степени, ученого звания, фамилий и инициалов председателя и членов комиссии, в том числе докладчика по делу;
    3) место производства экспертизы;
    4) основание для производства экспертизы - дата вынесения постановления (определения), фамилия и должность лица, назначившего экспертизу;
    5) реквизиты представленных материалов дела;
    6) вопросы, поставленные на разрешение экспертов в изложении лица (органа), назначившего экспертизу;
    7) обстоятельства дела в редакции лица (органа), назначившего экспертизу.
    401. В исследовательской части должны быть изложены все данные, необходимые для обоснования выводов комиссии. Исследовательская часть должна содержать исключительно фактический материал в виде выдержек из материалов дела, отдельные части могут излагаться другими словами, но без изменения смысла и каких-либо оценок.
    В исследовательской части следует приводить данные, необходимые для формирования выводов экспертной комиссии, которыми могут быть: повод к возбуждению дела (жалобы родственников или самого потерпевшего, обвиняемого, другие данные); выдержки из протокола осмотра трупа на месте его обнаружения (происшествия), из допроса свидетелей, обвиняемого, из докладных и объяснительных записок; ссылки на те или иные постановления органов расследования, на приговоры и определения судов; выдержки из заключения судебно-медицинской экспертизы трупа или из протокола патологоанатомического вскрытия с указанием его номера, даты производства исследования и фамилии, инициалов и должности врача, производившего исследование трупа; заключение судебно-медицинского эксперта и патологоанатомический диагноз с эпикризом; данные из медицинских документов (медицинской карты больного с указанием ее номера и наименования лечебного учреждения) с описанием состояния в день поступления или обращения, жалоб, имевшихся повреждений, результатов объективного исследования, произведенных оперативных вмешательств, с приведением выдержек из медицинской карты стационарного (амбулаторного) больного, отражающих динамику травмы (заболевания), консультаций, обследований, результатов анализов, «назначений», проводившегося лечения, данные дополнительных исследований (физико-технического, гистологического, химико-токсикологического и других); выдержки из протоколов клинико-анатомических и клинических конференций; характеристики на привлекаемый к ответственности медицинский персонал с указанием возраста, стажа и специальности и так далее. Всякая выдержка должна сопровождаться ссылкой на том и лист дела.
    402. Выводы судебно-медицинской экспертной комиссии должны излагаться в виде ответов на поставленные вопросы, входящие в ее компетенцию.
    Выводы комиссии должны быть объективными, аргументированными и научно-обоснованными. В основу выводов должны быть положены объективные данные, установленные в процессе проведения экспертизы.
    403. В случае несогласия кого-либо из членов комиссии с заключительными выводами «заключения» или с отдельными их пунктами, эти члены комиссии составляют свои отдельные выводы.
    404. Заключение комиссии после соответствующего оформления, а также представленные на исследование материалы и документы направляются с сопроводительным документом лицу (органу), назначившему экспертизу.
    405. Материалы дела, поступившие на экспертизу, хранятся в сейфе.
    К Правилам организации и производства судебно-медицинской экспертизы прилагаются следующие приложения:
    1) таблица процентов стойкой утраты общей трудоспособности в результате различных травм;
    2) коэффициенты пересчета судебно-химических исследований на полные анализы (условные единицы);
    3) правила получения и направления образцов трупного материала для проведения экспертиз (исследований) в судебно-медицинской лаборатории.

Приложение 1
к Правилам организации и производства
судебно-медицинской экспертизы

Таблица процентов стойкой утраты общей
трудоспособности в результате различных травм

N п/п	Последствия различных травм	Процент стойкой утраты общей трудо- способ- ности в процентах
Центральная периферическая нервная система
1	Остаточные явления тяжелой черепно-мозговой травмы: частые эпилептические припадки (не реже одного раза в неделю), выраженное слабоумие, параличи, нарушение процессов узнавания (агнозия), нарушение целенаправленного действия (апраксия), резкое нарушение речи (афазия), отсутствие координации движений (атаксия), резкие вестибулярные и мозжечковые расстройства.	100
2	Остаточные явления тяжелой черепно-мозговой травмы: значительное расстройство объема движений и силы в конечностях, резкое или значительное нарушение координации, резкое или значительное расстройство тонуса мышц, значительное ослабление памяти и снижение интеллекта, частые эпилептические припадки (не реже одного раза в месяц)	75
3	Остаточные явления тяжелой черепно-мозговой травмы (повреждений костей свода и основания черепа, эпидуральных и субдуральных гематом, субарахноидальных кровоизлияний, ушиба головного мозга), а также наличие трепанационного дефекта, в том числе и закрытого пластикой:
	1) органическое повреждение нескольких черепно-мозговых нервов, значительное нарушение координации, выраженное повышение тонуса мышц и силы в конечностях, снижение интеллекта, ослабление памяти, эпилептические припадки (4-10 раз в год), наличие трепанационного дефекта площадью не менее 20 квадратных сантиметров;	60
	2) органическое поражение нескольких черепно-мозговых нервов, умеренное нарушение координации, умеренное повышение тонуса мышц и силы в конечностях, нерезко выраженные двигательные расстройства, редкие эпилептические припадки (2-3 раза в год), наличие трепанационного дефекта площадью не менее 10 квадратных сантиметров;	45
	3) органические поражения нескольких черепно-мозговых нервов, расстройство обоняния, вкуса, легкие нарушения координации, легкое повышение тонуса мышц и силы в конечностях, умеренные двигательные расстройства, умеренные нарушения чувствительности, единичные эпилептические припадки, наличие трепанационного дефекта площадью не менее 4 квадратных сантиметров	30
4	Остаточные явления черепно-мозговой травмы, перелома костей свода черепа, ушибы мозга, эпидуральной гематомы, субарахноидальное кровоизлияние:
	1) отдельные очаговые симптомы - неравенство глазных щелей, отклонение языка, нистагм, сглаженность носогубной складки и другие, а также трепанационный дефект площадью менее 4 квадратных сантиметров;	20
	2) вегетативные симптомы - тремор век и пальцев рук, высокие сухожильные рефлексы, вазомоторные нарушения и другие	15
5	Остаточные явления сотрясения головного мозга:
	1) отдельные объективные признаки - сглаженность носогубной складки, неравенство глазных щелей, отклонение языка и другие;	10
	2) вегетативные симптомы, установленные при освидетельствовании, выраженные тремор век и пальцев рук, высокие сухожильные рефлексы, вазомоторные нарушения (вегето-сосудистая дистония)	0
6	Нарушение функции спинного мозга на уровне шейного, грудного и поясничного отделов позвоночника:
	1) грубые расстройства чувствительности, движений в конечностях (пара- и тетраплегии), резкие нарушения функций тазовых органов, грубые нарушения трофики, нарушение сердечно-сосудистой деятельности и дыхания;	100
	2) значительные расстройства чувствительности, движений в конечностях (выраженные монопарезы или умеренно выраженные парапарезы), нерезко выраженная спастичность, нарушение трофики и функций тазовых органов;	60
	3) умеренные нарушения чувствительности, сухожильных рефлексов, легкие монопарезы корешкового или спинального характера, нерезко выраженные атрофии мышц и нарушения движений, умеренные нарушения трофики и функций тазовых органов;	40
	4) частичное нарушение проводниковой функции спинного мозга с легкими расстройствами чувствительности сухожильных рефлексов, без нарушений движений в конечностях, а также функций тазовых органов и трофики	15
7	Нарушение функции конского хвоста:
	1) резкие нарушения чувствительности в зоне иннервации соответствующего корешка или группы корешков, выпадение движений, значительные нарушения функций тазовых органов, трофические расстройства (язвы, цианоз, отеки);	40
	2) значительные расстройства чувствительности, гиперпатия, гипералгезия, выраженный болевой синдром, нарушение рефлекторной дуги (снижение или выпадение рефлексов), грубая атрофия мышц соответственно иннервации области корешков, умеренные вегетативные расстройства (похолодание конечностей), умеренные нарушения функций тазовых органов;	20
	3) легкие расстройства чувствительности без нарушения рефлексов и движений в конечностях, без нарушения трофики и функции тазовых органов (болевой синдром)	5
8	Травматический радикулит различной локализации (в результате прямой травмы позвоночника)	5
9	Нарушения функций тройничного, лицевого и подъязычного нервов (при периферических повреждениях):
	1) легкая степень - умеренные нарушения функций;	0
	2) средняя степень - средние нарушения функций;	15
	3) сильная степень - резкие нарушения функций	25
10	Нарушения функций шейного и плечевого сплетений и их нервов:	Справа	Слева
	1) легкое нарушение чувствительности и рефлексов бездвигательных расстройств, атрофии, парезов, контрактур;	5	5
	2) легкое выпадение движений, снижение силы, чувствительности, нерезко выраженная атрофия мышц;	15	10
	3) значительное выпадение движений, значительное снижение силы и расстройство чувствительности, значительная атрофия мышц;	25	20
	4) резкие нарушения движений, чувствительности, нарушение трофики, трофические язвы	40	30
11	Нарушения функций поясничного и крестцового сплетений и их нервов:
	1) легкое нарушение чувствительности и рефлексов без 5 двигательных расстройств, атрофии, парезов, контур;	5
	2) легкое выпадение движений, снижение силы, 10 чувствительности, нерезко выраженная атрофия мышц;	10
	3) значительное выпадение движений, значительное 25 снижение силы и расстройство чувствительности, значительная атрофия мышц;	25
	4) резкие нарушения движений, чувствительности, 40 нарушение трофики, трофические язвы	40
Органы зрения
12	Паралич аккомодации:
	1) одного глаза	15
	2) обеих глаз	30
13	Одноименная гемианопсия	30
14	Концентрическое сужение поля зрения: в каждом глазу
	До 60 градусов	10
	До 30 градусов	20
	До 5 градусов	30
15	Опущение века (птоз) и другие параличи глазных мышц, дефект век, мешающий закрытию глазной щели, а также сращение век:
	1) одного глаза: в средней степени (веко закрывает верхнюю половину зрачка)	10
	в сильной степени (веко закрывает зрачок полностью)	20
	2) обоих глаз: в средней степени (веки закрывают верхние половины зрачков)	25
	в сильной степени (веки закрывают зрачки полностью)	50
16	Пульсирующий экзофтальм: 1. Одного глаза: 1) легкая степень - умеренно выраженный	20
	2) средняя степень - значительно выраженный	30
	3) сильная степень - резко выраженный	40
	2. Обоих глаз: 1) легкая степень - умеренно выраженный	35
	2) средняя степень - значительно выраженный	60
	3) сильная степень - резко выраженный	85
17	Конъюнктивит (кератит), освидетельствовании: 1. Одного глаза:	5
	2. Обоих глаз:	10
18	Иридоциклит или хориоретинит: 1) Одного глаза:	10
	2) Обоих глаз:	20
19	Нарушения функций слезопроводящих путей: 1) рубцовая непроходимость слезных каналов или слезоносового канала;	10
	2) травматический дакриоцистит	20
20	Полная потеря зрения: 1) единственного глаза, обладающего зрением;	65
	2) обоих глаз, обладающих зрением	100
21	Удаление в результате травмы глазного яблока, не обладающего зрением	0
22	Последствие перелома орбиты: 1) без повреждения мышц и смещения глазного яблока;	10
	2) повреждение глазных мышц и смещением глазного яблока	20
23	Снижение остроты зрения каждого глаза в результате прямой травмы (смотрите таблицу)	20
Органы слуха
24	Посттравматическое гнойное воспаление среднего уха (типа мезотимпанита)	10
25	Посттравматический эпитимпанит или эпитимпанит, осложненный холестеатомой, грануляциями	20
26	Объективные нарушения вестибулярной функций в результате травмы: 1) легкая степень - неуверенность походки, головокружение при поворотах головы и наклонах туловища;	10
	2) средняя степень - бледность, приступы головокружение с тошнотой, рвотой (не реже шести раз в год), неуверенность походки;	30
	3) сильная степень - многократные, продолжительные приступы головокружение выраженными вегетативными реакциями, неуверенность походки	50
27	Отсутствие двух ушных раковин	25
28	Понижение слуха одного уха: 1) шепотная речь на расстоянии не более одного метра, разговорная - от 1 до 3 метра, понижение слуха на 30-50 децибел, на частотах 500, 1000, 2000, 4000 герц.	5
	2) шепотная речь - 0, разговорная - до 1 метра, понижение слуха на 60-80 децибел, на частотах 500, 1000, 2000, 4000 герц.	15
	3) полная глухота - шепотная и разговорная речь - 0	25
Дыхательная система
29	Отсутствие носа (костей, хряща и мягких тканей)	30
30	Отсутствие мягких частей носа (крыльев и кончика)	15
31	Нарушения носового дыхания: 1) средняя степень - значительное одностороннее, умеренное двухстороннее;	10
	2) сильная степень - резкое одностороннее, значительное двухстороннее;	15
	3) полное двухстороннее - резкая деформация носа, гнусавость	30
32	Нарушения функции гортани или трахеи в результате их повреждения: 1) легкая степень - осиплость голоса при физической нагрузке;	10
	2) средняя степень - дистрофия, нарушение дыхания, (одышка) в покое;	35
	3) сильная степень - постоянное ношение трахеостомической трубки, афония (потеря голоса)	60
33	Остаточные явления после травматического плеврита, пневмонии, гемоторакса, пневмоторакса, повреждение легкого и другие состояния, сопровождающиеся уменьшением дыхательной поверхности легкого, ателектазом, нагноительными процессами с развитием легочной недостаточности: 1) легкая степень - одышка при физической нагрузке, сердцебиение, боли в груди;	15
	2) средняя степень - одышка при незначительной физической нагрузке, синюшность лица, слабость, снижение артериального давления, увеличение печени, пульсация подложечной области;	25
	3) сильная степень - одышка в покое, резкая одышка при незначительной физической нагрузке, синюшность, застойные явления в легких, мраморность кожи, расширенная сеть венозных сосудов	40
34	Удаление части легкого	40
35	Удаление легкого	60
36	Деформация грудной клетки, явившаяся результатом травмы: 1) умеренное ограничение подвижности при акте дыхания;	15
	2) значительное ограничение подвижности при акте дыхания;	30
	3) резкое ограничение подвижности при акте дыхания	40
37	Деформация грудины в результате перелома ее: 1) уверенная - без нарушения функции органов средостения и акта дыхания;	10
	2) значительная - с ограничением подвижности грудной клетки при акте дыхания;	20
	3) резкая - с нарушением органов средостения	35
Сердечно-сосудистая система
38	Сердечно-сосудистая недостаточность в следствие ранения сердца, его оболочек и магистральных сосудов: 1) I степени - учащение пульса, одышка после физической нагрузки, увеличение размеров сердца, отеки;	30
	2) II степени - значительная одышка, застойные явления в легких и печени, постоянные отеки, асцит, набухание вен шеи;	60
	3) III степени - нарушение ритма дыхания, застойные явления в легких, выпот в полости плевры, кровохарканье, выпот в сердечной сорочке, асцит, цирроз печени и другие	90
39	Нарушение кровообращения в следствие повреждения крупных периферических сосудов: 1) легкая степень - умеренная отечность, снижение пульсации;	10
	2) средняя степень - значительная отечность, синюшность, резкое ослабление пульсации;	15
	3) сильная степень - резкая отечность, синюшность, лимфостаз, трофические нарушения (язвы)	20
Органы пищеварения
40	Нарушение акта жевания в результате перелома скуловой кости, верхней или нижней челюсти, а также вывиха нижней челюсти: 1) легкая степень - умеренное нарушение прикуса и акта жевания;	10
	2) средняя степень - значительное нарушение прикуса и акта жевания;	15
	3) сильная степень - резкое нарушение прикуса и открывания рта, деформация челюсти	20
41	Отсутствие части верхней или нижней челюсти (с учетом потери зубов, независимо от их количества)	40
42	Отсутствие челюсти (с учетом потери зубов, независимо от их количества)	80
43	Отсутствие языка: 1) на уровне дистальной трети	15
	2) на средней уровне трети	35
	3) полное	70
44	Перелом зуба (приравнивается к его потере; при потере зубов в результате перелома челюсти процент утраты трудоспособности определяется по пунктам 40 и 44 путем суммирования). Потеря постоянных зубов: 2-3 зуба	5
	4-8 зубов	10
	более 8 зубов	15
45	Сужение рта, образование слюнной фистулы: 1) легкая степень	10
	2) средняя степень	20
	3) сильная степень	30
46	Сужение пищевода или глотки в результате ожога или ранения: 1) умеренное - затрудненное прохождение твердой пищи	25
	2) значительное - затрудненное прохождение мягкой пищи	40
	3) резкое - затрудненное прохождение жидкой пищи	70
	4) непроходимость (гастростома)	90
47	Нарушение функции желудочно-кишечного тракта: 1) диспептические расстройства, гастрит, панкреатит, энтерит, колит;	15
	2) спаечная болезнь, спаечная непроходимость (состояние после операции по поводу спаечной непроходимости);	30
	3) кишечный свищ;	50
	4) противоестественный задний проход	70
48	Повреждение печени в результате травмы и удаление желчного пузыря; гепатит, развившийся в результате острого отравления	20
49	Удаление части печени в результате травмы	35
50	Удаление селезенки в результате травмы	30
51	Удаление желудка в результате травмы	80
52	Удаления части желудка, поджелудочной железы или кишечника	30
Мочеполовая система
53	Удаления почки	50
54	Нарушение функции мочевыделительной системы: 1) цистит, уретрит, пиелоцистит, умеренное сужение мочеточника, мочеиспускательного канала, ушивание стенки мочевого пузыря;	10
	2) значительное сужение мочеточника, мочеиспускательного канала, уменьшение объема мочевого пузыря, удаление части почки;	25
	3) мочеполовые свищи, непроходимость мочеточника, мочеиспускательного канала	40
55	Последствия повреждений органов половой системы с учетом тяжести повреждения	15; 30; 50
Мягкие ткани
56	Рубцы в результате ожогов, отморожений или ранений, расположенные на лице или передне-боковой поверхности шеи (область лица имеет условные границы: верхняя - край волосистого покрова головы; боковая - передний край основания ушной раковины, задний край ветви нижней челюсти; нижняя - угол и нижний край тела нижней челюсти; нижняя - угол и нижний край тела нижней челюсти (ушные раковины являются частью лица)	25
57	Наличие на туловище и конечностях рубцов, образовавшихся в результате различных травм (один процент поверхности тела равен площади ладонной поверхности кисти и пальцев исследуемого; при нарушении функции, вызванном наличием рубцов, пункт 57 не применяется; в этих случаях применять соответствующие "Таблицы" с учетом степени функциональных нарушений; при определении площади рубцов следует учитывать и рубцы, образовавшиеся на месте взятия кожного аутотрансплантата для замещения дефекта пораженного участка кожи: 1) площадью 1-2 %	10
	2) площадью 3-4 %	15
	3) площадью 5-10 %	25
	4) площадью более 10 %	35
Опорно-двигательный аппарат
Позвоночник
58	Нарушение функции позвоночника в результате травмы любого его отдела (за исключением копчика): 1) легкая степень - умеренное ограничение подвижности без деформации, с умеренно выраженным болевым синдромом;	15
	2) средняя степень - значительное ограничение подвижности, умеренная деформация, болевой синдром;	30
	3) сильная степень - резкое ограничение подвижности, значительная деформация, болевой синдром	50
59	Удаление копчика или части его в результате травмы	20
Верхняя конечность
Лопатка и ключица		Справа	Слева
60	Нарушение функции плечевого сустава в результате перелома лопатки, ключицы, разрыва ключично-акромиального или грудинно-ключичного сочленений: 1) легкая степень - умеренная деформация, гипотрофия мышц, снижение силы конечности, умеренное ограничение движений в плечевом суставе;	10	10
	2) средняя степень - значительная деформация, гипотрофия, значительное ограничение движений в плечевом суставе;	20	15
	3) сильная степень - резкая деформация, резкая атрофия мышц плечевого пояса, резкое ограничение движений в плечевом суставе	25	20
Плечевой сустав
61	Анкилоз (неподвижность) плечевого сустава	45	35
62	Болтающийся плечевой сустав	60	50
63	Ограничение движений в плечевом суставе (контрактура) (объем движений в плечевом суставе в норме: отведение руки кпереди (сгибание) - 180 градусов; отведение руки кзади (разгибание) - 60-70 градусов; отведение руки в сторону - 180 градусов; ротация внутренняя - 90 градусов; наружная - 50 градусов): 1) легкая степень - умеренно выраженная контрактура: отведение руки кпереди (сгибание) - 170-120 градусов; отведение руки кзади (разгибание) - 60-40 градусов; отведение руки в сторону - 150 - 120 градусов;	10	10
	2) средняя степень - значительно выраженная контрактура: отведение руки кпереди (сгибание) - 115 - 75 градусов; отведение руки кзади (разгибание) - 35-30 градусов; отведение руки в сторону - 115-75 градусов;	20	15
	3) сильная степень - резко выраженная контрактура: отведение руки кпереди (сгибание) - меньше 75 градусов; отведение руки кзади (разгибание) - меньше 30 градусов; отведение руки в сторону - меньше 75 градусов;	30	25
64	Первичный вывих плеча (при вывихе плеча, повлекшим за собой нарушение функции плечевого сустава, процент постоянной утраты общей трудоспособности определяется по пункту 63)	20	15
Плечо
65	Отсутствие верхней конечности и лопатки (или части ее)	80	75
66	Отсутствие верхней конечности после экзартикуляции в плечевом суставе или культя на уровне верхней трети плеча	75	70
67	Культя плеча на уровне средней или нижней трети	70	65
68	Ложный сустав или несросшийся перелом плечевой кости (смотреть пункт 41)	40	35
Локтевой сустав
69	Болтающийся локтевой сустав в результате резекции костей, составляющих его	50	40
70	Анкилоз (неподвижность) локтевого сустава: 1) в функционально выгодном положении (угол от 60 до 90 градусов);	35	30
	2) в функционально невыгодном положении (угол меньше 60 или больше 90 градусов)	40	35
71	Ограничение движений в локтевом суставе - контрактура (в норме объем движений в локтевом суставе: сгибание - 30-40 градусов; разгибание - 180 градусов; ротация - 180 градусов): 1) легкая степень - умеренно выраженная контрактура сгибание - 50-60 градусов, разгибание - 175-160 градусов;	10	10
	2) средняя степень - значительно выраженная контрактура сгибание - 65-90 градусов, разгибание - 155-140 градусов;	20	15
	3) сильная степень - резко выраженная контрактура сгибание - меньше 90 градусов, разгибание - меньше 180 градусов	30	25
Предплечье
72	Отсутствие предплечья в результате экзартикуляции в локтевом суставе или культя на уровне верхней третей его	70	65
73	Культя предплечья на уровне средней или нижней трети	65	60
74	Ложный сустав, несросшийся перелом (при несросшемся переломе одной кисти предплечья и сросшемся переломе второй постоянная утрата общей трудоспособности определяется также по данному пункту): 1) одной кости предплечья	25	20
	2) обеих костей предплечья	40	35
75	Нарушение функции предплечья: 1) легкая степень - умеренное нарушение пронации и супинации (до 60 градусов) без ограничения движений в локтевом и лучезапястном суставах, гипотрофия мышц;	10	10
	2) средняя степень - умеренное нарушение пронации и супинации (до 45 градусов) умеренное ограничение движений в локтевом и лучезапястном суставах;	15	15
	3) сильная степень - умеренное нарушение пронации и супинации (до 30 градусов), значительная деформация, значительное ограничении движений в локтевом и лучезапястном суставах	25	20
Лучезапястный сустав
76	Анкилоз лучезапястного сустава: 1) в функционально выгодном положении	30	25
	2) в функциональном невыгодном положении	40	35
77	Ограничение движений в лучезапястном суставе - контрактура (в норме объем движений в лучезапястном суставе: сгибание -110-115 градусов, разгибание - 135-140 градусов): 1) легкая степень - умеренно выраженная контрактура сгибание - 140-150 градусов, разгибание - 145-150 градусов;	10	10
	2) средняя степень - значительно выраженная контрактура сгибание - 155-160 градусов, разгибание - 155-160 градусов;	15	15
	3) сильная степень - резко выраженная контрактура сгибание - больше 160 градусов, разгибание - больше 160 градусов	25	20
Кисть
Запястье, пястье
78	Отсутствие кисти на уровне запястье или пястных костей	65	60
79	Ложные суставы или несросшиеся перелом костей запястья или пястных костей (смотрите пункт 41)	15	15
80	Нарушение функции кисти в результате травмы запястья, пястьи (деформация, снижение мышечной силы, нарушение хватательной способности): 1) умеренно выраженное	10	5
	2) значительно выраженное	15	10
	3) резко выраженное	20	15
Пальцы кисти
Первый (большой) палец
81	Значительные дефекты мягких тканей ногтевой фаланги, вызвавшие ее деформацию	5	5
82	Культя на уровне: 1) ногтевой фаланги	10	10
	2) межфалангового сустава	15	10
	3) основной фаланги	20	15
83	Отсутствие пальца	30	25
84	Отсутствие пальца с пястной костью или частью ее	30	25
85	Анкилоз (неподвижность) двух сустав: 1) в функционально выгодном (полусогнутом) положении пальца;	10	10
	2) в функционально невыгодном (выпрямленном или согнутом) положении пальца	15	10
86	Анкилоз (неподвижность) двух сустава: 1) в функционально выгодном (полусогнутом) положении пальца;	15	10
	2) в функционально невыгодном (выпрямленном или согнутом) положении пальца	20	15
87	Анкилоз (неподвижность) запястно-пястного сустава и двух сустав пальца: 1) в функционально выгодном (полусогнутом) положении пальца;	20	15
	2) в функционально невыгодном (выпрямленном или согнутом) положении пальца	25	20
88	Нарушение функции пальца вследствии контрактуры: 1) умеренно выраженной или тугоподвижности;	10	10
	2) значительно выраженной в функционально выгодном (полусогнутом) положении;	15	10
	3) резко выраженной в функционально невыгодном (согнутом или выпрямленном) положении	20	15
Второй (указательный палец)
89	Значительные дефекты мягких тканей ногтевой фаланги, вызвавшие ее деформацию, а также культя на уровне дистальной половины ногтевой фаланги	5	5
90	Культя на уровне: 1) проксимальной половины ногтевой фаланги или второго (дистального) межфалангового сустава;	10	10
	2) средней фаланги или первого (проксимального) межфалангового сустава;	15	10
	3) основной фаланги или пястно-фалангового сустава (отсутствие пальца)	20	15
91	Отсутствие пальца с пястной кости	25	20
92	Нарушение функции пальца: 1) умеренно выраженная контрактура или тугоподвижность суставов или сустава пальца, а также анкилоз второго (двигательного) межфалангового сустава;	10	5
	2) контрактура пальца в функционально выгодном (полусогнутом) положении, а также анкилоз первого (проксимального) или пястно-фалангового сустава;	15	10
	3) контрактура пальца в функционально невыгодном (согнутом или выпрямленном) положении, а также анкилоз двух или трех суставов	20	15
Третий (средний), четвертый (безымянный) или пятый (мизинец) пальцы
93	Культя на уровне: 1) ногтевой фаланги или второго (дистального) межфалангового сустава;	5	5
	2) средней фаланги или первого (проксимального) межфалангового сустава;	10	10
	3) основной фаланги или пястно-фалангового сустава (отсутствие пальцев)	15	10
94	Отсутствие пальца с пястной костью	15	15
95	Нарушение функции пальца: 1) умерено выраженная контрактура или тугоподвижность суставов или сустава пальца, а также анкилоз второго (дистального) межфалангового сустава;	5	5
	2) контрактура пальца в функционально выгодном (полусогнутом) положении, а также анкилоз первого (проксимального) или пястно-фалангового сустава;	10	10
	3) контрактура пальца в функционально невыгодном (согнутом или выпрямленном) положении, а также анкилоз двух или трех суставов	15	15
Таз
96	Нарушение функции таза в результате перелома костей, разрыва лонного или крестцово-подвздошного сочленений: 1) легкая степень - умеренное нарушение статики;	20
	2) средняя степень - значительное нарушение статики, ограничение движений в тазобедренном суставе;	30
	3) сильная степень - значительное нарушение статики, ограничение движений в обоих тазобедренных суставах	50
Нижняя конечность
Тазобедренный сустав
97	Анкилоз (неподвижность) тазобедренного сустава: 1) в функционально выгодном (разогнутом) положении	45
	2) в функционально невыгодном (согнутом) положении	60
98	Ограничение движений в тазобедренном суставе контрактура (в норме объем движений в тазобедренном суставе: сгибание - 90-100 градусов, разгибание - 60-79 градусов, отведение- 60 градусов): 1) легкая степень - умеренно выраженная контрактура: сгибание - 80 градусов, разгибание - 50 градусов, отведение - 55-40 градусов;	15
	2) средняя степень - значительно выраженная контрактура: сгибание - 75-60 градусов, разгибание - 45-35 градусов, отведение - 35-30 градусов;	25
	3) сильная степень - резко выраженная контрактура: сгибание - 60 градусов, разгибание - меньше 35 градусов, отведение - меньше 30 градусов	35
Бедро
99	Отсутствие нижней конечности в результате экзартикуляции в тазобедренном суставе или культя бедра на уровне верхней трети	70
100	Культя бедра на уровне средней или нижней трети	60
101	Ложный сустав или несросшийся перелом бедра (дополнительно смотрите пункт 41)	55
102	Нарушение функции конечности в результате травмы бедра: 1) умеренное нарушение статики, незначительная деформация, умеренное ограничение движений в тазобедренном или коленном суставах;	15
	2) значительное нарушение статики, выраженная деформация, умеренное ограничение движений в тазобедренном и коленном суставах или значительное ограничение движений в одном из этих суставов;	30
	3) резкое нарушение статики, деформация, значительное ограничение движений в тазобедренном и коленном суставах или резкое ограничении движений в одном из этих суставов	45
Коленный сустав
103	Болтающийся коленный сустав	45
104	Анкилоз (неподвижность) сустава: 1) в функционально выгодном (разогнутом) положении	35
	2) в функционально невыгодном (согнутом) положении	50
105	Избыточная (патологическая) подвижность в суставе в результате разрыва связочного аппарата	10
106	Ограничение движений в коленном суставе - контрактура (в норме объем движений в коленном суставе: сгибание - 30 - 40 градусов, разгибание - 180 градусов): 1) легкая степень - умеренно выраженная контрактура: сгибание - 80 - 85 градусов, разгибание - 170-175 градусов;	10
	2) средняя степень - значительно выраженная контрактура: сгибание - 90 - 100 градусов, разгибание - 165-150 градусов;	20
	3) сильная степень - резко выраженная контрактура: сгибание - больше 100 градусов, разгибание - меньше 150 градусов	30
Голень
107	Отсутствие голени в результате экзартикуляции в коленном суставе или культя на уровне верхней трети голени	60
108	Культя на уровне средней и нижней трети голени	50
109	Ложный сустав или несросшейся перелом костей голени (дополнительно смотреть пункт 41; при несросшемся переломе одной кости голени постоянная утрата трудоспособности определяется по пункту 109): 1) обеих костей	45
	2) большеберцовой кости	35
	3) малоберцовой кости	10
110	Нарушение функции голени: 1) Легкая степень - умеренное нарушение статики, болевой синдром, незначительная деформация (укорочение на 1-2 сантиметра), умеренное ограничение движений в коленном или голеностопном суставах;	15
	2) средняя степень - значительное нарушение статики, болевой синдром, отечность, деформация, умеренное ограничение движений в коленном и голеностопном суставе или значительное ограничение движений в одном из этих суставов;	25
	3) сильная степень - резкое нарушение статики, болевой синдром, отечность, значительное ограничение движений в коленном или голеностопном суставе или резкое ограничение движений в одном из этих суставов, выраженная деформация	40
Голеностопный сустав
111	Болтающийся голеностопный сустав	35
112	Анкилоз (неподвижность) голеностопного сустава: 1) в функционально выгодном положении (под углом 90-95 градусов);	25
	2) в функционально невыгодном (каком-либо ином) положении	35
113	Ограничение движений в голеностопном суставе (контрактура): 1) умеренно выраженная контрактура;	10
	2) значительно выраженная контрактура;	15
	3) резко выраженная контрактура	20
114	Внутрисуставной перелом костей голеностопного сустава, разрыв связок, вывих стопы без нарушения функции сустава на день освидетельствования	-
Стопа
115	Отсутствие стопы в результате экзартикуляции в голеностопном суставе или ампутации на уровне предплюсны, пяточной или таранной кости	40
116	Отсутствие дистального отдела стопы в результате ампутации на уровне плюсневых костей	30
117	Нарушение функции стопы в результате перелома таранной или пяточный кости, подтаранного вывиха стопы: 1) легкая степень - умеренное нарушение статики, отечность, болевой синдром;	10
	2) средняя степень - значительное нарушение статики, выраженный болевой синдром, деформация, умеренное ограничение движений в голеностопном суставе;	15
	3) сильная степень - резкое нарушение статики, выраженный болевой синдром, значительная деформация, значительное ограничение движений в голеностопном суставе	25
118	Нарушение функции стопы в результате ее травмы (перелома костей, вывиха, ранения, ожога, отморожения): 1) легкая степень - умеренное выраженное нарушение статики, незначительная деформация, болевой синдром;	10
	2) средняя степень - значительно выраженное нарушение статики, выраженная деформация, болевой синдром;	15
	3) сильная степень - резкое нарушение статики, значительная деформация, стойкий болевой синдром, в том числе ложный сустав или несросшийся перелом одной или нескольких костей	20
Пальцы стопы
119	Отсутствие всех пальцев стопы в результате экзартикуляции в плюсне - фаланговых суставах, или ампутации на уровне основных фаланг	25
120	Отсутствие первого пальца с плюсневой костью или частью ее	15
121	Отсутствие первого пальца в результате экзартикуляции в плюсне-фаланговом суставе или культи на уровне основной фаланги	10
122	Нарушение функции первого пальца в результате травмы или отсутствие ногтевой фаланги	5
123	Отсутствие какого-либо пальца стопы в результате экзартикуляции в плюсне-фаланговом суставе или культя на уровне основной фаланги (кроме первого)	5
124	Отсутствие пальца с плюсневой костью ее (кроме первого)	10
125	Нарушение функции пальцев или отсутствие одной - двух фаланг, кроме первого (если в результате перелома двух пальцев стопы (кроме первого) функция одного из них оказалось нарушенной, постоянная утрата общей трудоспособности определяется в размере 5 процентов по пункту 125): 1) одного-двух пальцев	5
	2) трех-четырех пальцев	10
126	Посттравматические тромбофлебит, лимфостаз, нарушение трофики: 1) легкая степень	5
	2) средняя степень	10
	3) сильная степень	15
127	Травматический остеомиелит, функционирующие свищи, нагноительный процесс	10

Приложение 2
к Правилам организации и производства
судебно-медицинской экспертизы

Коэффициенты пересчета судебно-химических
исследований на полные анализы (условные единицы)

Метод исследования и органы	Результаты			Примечание
Метод исследования и органы	+	-	Колич.	Примечание
1	2	3	4	5
1. Газовая хроматография (ДТП) 1.1 Алкоголь
1.1.1 Кровь	0,04	0,04
1.1.2 Моча	0,04	0,15
1.1.3 Мышца	0,15	0,15
1.1.4 Дистиллят	0,04	0,04
1.1.5 Жидкость	0,04	0,04
1.2 Окись углерода	0,10	0,10
2. Газовая хроматография (ДИП)
2.1 Летучие	0,15	0,08	0,20
2.2 Лекарственные	0,30	0,20	0,20
2.3 Гликоли	0,30	0,20	0,20
2.4 Уксусная кислота	0,15	0,08	0,20
3. Газовая хроматография (ДЭЗ)	0,30	0,30	0,20
4. Газовая хроматография (ТИД)	0,30	0,30	0,20
5. ВЭЖХ	0,30	0,30	0,20
6. Хромато-масс спектрометия	0,30	0,30	-
7. Перегонка
7.1 Суррогаты алкоголя	0,40	0,25	0,20
7.2 Уксусная кислота	0,30	0,20	0,20
7.3 Гликоли	0,20	0,20
7.4 Синильная кислота	0,40	0,25	0,20
7.5 Фтор	0,60	0,60	0,20
8. Изолирование лекарственных веществ
8.1 Водой	0,30	0,30	0,20
8.2 Спиртом	0,30	0,30	0,20
8.3 Ацетонитрилом	0,30	0,30	0,20
8.4 Другими органическими растворителями	0,30	0,30	0,20
9. Изолирование наркотиков из биологических жидкостей	0,20	0,20	0,20
10. Гидролиз
10.1 Внутренние органы	0,30	0,30	0,20
10.2 Извлечения	0,30	0,30	0,20
11. Изолирование пестицидов органическими растворителями
11.1 Эфиром	0,30	0,30	0,20
11.2 Гексаном	0,40	0,40	0,20
11.3 Бензолом	0,30	0,30	0,20
11.4 Другими растворителями	0,30	0,30
12. Спектрофотометрия			к пункту 8,9,10,11 одна спектральная характеристика
12.1 УФ-область и видимая	0,05	0,05
12.2 ИК-область	0,20	0,20
13. Тонкослойная хроматография			к пункту 8,9,10,11 одна пластинка
13.1 Без элюирования	0,15	0,05	к пункту 8,9,10,11 одна пластинка
13.2 Элюирования		0,10	к пункту 8,9,10,11 одна реакция
14. Реакции
14.1 Микрокристаллические	0,02	0,02
14.2 Окрашивания	0,02	0,02
15. Деструкция	0,40	0,40	0,10
16. Минерализация	0,40	0,40	0,20
17. Озоление	0,30	0,30	0,10
18. Диализ	0,40	0,30	0,20
19. Спектро фотометрическое определение СОН	0,15	0,15
20. Иммуно-ферментный анализ	0,05	0,05
20. Иммуно-ферментный анализ	(по затрате времени) 1 = 25,5 часов.
21. Прочие

Приложение 3
к Правилам организации и производства
судебно-медицинской экспертизы

Правила получения и направления образцов
трупного материала для проведения экспертиз
(исследований) в судебно-медицинской
лаборатории

    Образцы для экспертных исследований в лабораториях органа судебной экспертизы получают в соответствии с требованиями положения главы 33 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.
    Для экспертного исследования получают:
    образцы для химико-токсикологической, судебно-гистологической, цитологической, судебно-биологической, медико-криминалистической (физико-технической), микробиологической (вирусологической) экспертизы и образцы для экспертизы на диатомовый планктон.

1. Получение образцов для химико-токсикологической экспертизы

    1. Эксперт следит за тем, чтобы предполагаемый яд не был удален из трупа и не попал в него извне. Поэтому до вскрытия необходимо тщательно вымыть секционный стол, инструменты и перчатки. Во время вскрытия не пользоваться водой и другими жидкостями.
    2. Части органов помещают в сухие стеклянные банки. Использование металлической или керамической посуды запрещается. Банки следует мыть раствором горчицы или соды, тщательно ополаскивать чистой водопроводной, а затем дистиллированной водой и высушивать в сушильном шкафу.
    3. Органы нельзя обмывать водой и загрязнять химическими веществами или механическими примесями.
    4. Внутренние органы извлекают после наложения двойных лигатур на пищевод, желудок, кишечник (на расстоянии 1 метра в разных отделах) для предотвращения механического перемещения их содержимого.
    5. При подозрении на отравление неизвестным ядом, а также при комбинированных отравлениях необходимо изымать:
    1) желудок с содержимым (банка N 1);
    2) по одному метру тонкой и толстой кишок с содержимым из наиболее измененных отделов (банка N 2);
    3) не менее 1/3 наиболее полнокровного участка печени, желчный пузырь и его содержимое (банка N 3);
    4) одну почку и всю мочу (банка N 4);
    5) 1/3 головного мозга (банка N 5);
    6) не менее 200 миллилитра крови (банка N 6);
    7) селезенку (банка N 7);
    8) 1/4 наиболее полнокровного участка легкого (банка N 8);
    9) матку и влагалище при подозрении на введение яда через влагалище или матку (банка N 9);
    10) участок кожи и мышцы из области предполагаемого введения яда при подозрении на его подкожное или внутримышечное введение (банка N 10).
    6. При отравлении яды распределяются в органах и тканях по-разному. Поэтому, в зависимости от отравления предполагаемым ядом берут следующий трупный материал:
    1) алкалоидами (опием, морфином, стрихнином, бруцином, атропином, кокаином, никотином, анабазином, кониином, пахикарпином, аконитином и др.) - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень с желчным пузырем, почку, селезенку. При подозрении на отравление хинином - дополнительно матку;
    2) барбитуратами и снотворными небарбитурового ряда - печень с желчным пузырем, почку, желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым;
    3) гликозидами - печень с желчным пузырем, почку, кровь, сердце, ткани из места инъекции;
    4) кислотами и едкими щелочами - желудок с содержимым, глотку, трахею, пищевод, печень, почку, участки кожи со следами действия яда;
    5) "летучими" ядами (нитробензолом, анилином, бензолом и другими) - желудок с содержимым, верхний отдел тонкой кишки с содержимым, кровь (не менее 200 миллилитров), печень с желчным пузырем, мозг, почку;
    6) "металлическими" ядами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень, почку, селезенку и дополнительно:
    при подозрении на хроническое отравление соединениями свинца - плоские кости;
    при подозрении на хроническое отравление соединениями таллия - плоские кости и волосы;
    при подозрении на хроническое отравление соединениями мышьяка - волосы, ногти и плоские кости;
    при подозрении на отравление тетраэтилсвинцом - мозг и легкие.
    7) метиловым и другими (кроме этилового) спиртами - желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, мозг, кровь, легкие, печень с желчным пузырем, почку;
    8) нитритами - печень с желчным пузырем, желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым;
    9) окисью углерода и другими газами - кровь (около 20 миллилитров);
    10) психотропными веществами (аминазином, элениумом, седуксеном и другие) - печень, почку, кровь, желудок, тонкую и толстую кишки с содержимым;
    11) синильной кислотой и ее солями - желудок с содержимым, верхний отдел тонкой кишки с содержимым, кровь (не менее 200 миллилитров), печень с желчным пузырем, почку;
    12) фенолами, крезолами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, почку, кровь, печень с желчным пузырем;
    13) формальдегидом (формалином) - желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, почку;
    14) фосфорорганическими и карбаматными пестицидами - печень, почку, желудок, кишечник, кровь; при ингаляционном поступлении ФОС дополнительно изымают мозг и легкие;
    15) фторидами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень с желчным пузырем;
    16) хлорорганическими углеводородами и хлорорганическими пестицидами - мозг, сальник, желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, легкие, печень с желчным пузырем, почку;
    17) этиловым спиртом - кровь и мочу в количестве по 20 миллилитров (в посуде, наполненной под пробку);
    18) кровь берут пипеткой или шприцем из крупных вен конечностей или синусов твердой мозговой оболочки. При невозможности направить кровь, мочу или органы берут мышечную ткань (около 100 грамм).
    7. Образцы (объекты) исследования консервируют только при подозрении на отравление сердечными гликозидами, производными фенотиазина, фосфорорганическими пестицидами, алкалоидами и трицикличными антидепрессантами. Для фиксации используют спирт-ректификат, уровень которого над внутренними органами в банках должен быть не менее 10 миллиметров. Одновременно с образцами (объектами) исследования направляют контрольную пробу спирта из той же партии в количестве 250-300 миллилитров.
    8. Банки с образцами герметически закрывают притертыми стеклянными пробками (в порядке исключения - полиэтиленовыми крышками), обертывают чистой бумагой, обвязывают шпагатом или прочной ниткой и опечатывают так, чтобы их нельзя было открыть без нарушения печати.
    На каждую банку наклеивают этикетку, соответствующую утвержденной типовой форме, и делают на ней все необходимые записи.
    Опечатанные банки с образцами (объектами) исследования немедленно пересылают в химико-токсикологическое отделение органа судебной экспертизы.
    9. Для пересылки образцов (объектов) в другой город банки помещают в ящик и упаковывают так, чтобы обеспечить полную сохранность от механических повреждений. В ящик вкладывают опись с перечислением номеров банок и их содержимого, которую подписывает лицо, направляющее образцы. У него же остается копия описи. На крышке ящика указывают "Осторожно - стекло!", адрес органа судебной экспертизы и адрес отправителя.
    10. Одновременно направляют:
    1) копию постановления о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа; направление судебно-медицинского эксперта с кратким изложением обстоятельств наступления смерти и основных данных исследования трупа и диагноза; фамилии, инициалов и возраста умершего; предполагаемого яда, которым могло быть вызвано отравление; других вопросов, подлежащих разрешению судебно-медицинским экспертом-химиком;
    2) копию истории болезни, если умерший находился на стационарном или амбулаторном лечении;
    3) копию заключения первичной судебно-медицинской экспертизы, если объекты направляются на повторный анализ.
    11. При исследовании эксгумированного трупа на химико-токсикологическую экспертизу могут быть направлены грунт из-под гроба, кусочки одежды, обивки, подстилки, нижней доски гроба около 500 квадратных сантиметров.

2. Получение образцов для судебно-гистологической экспертизы

    12. Образцы органов (тканей) трупа для гистологического исследования получает судебно-медицинский эксперт, производящий экспертизу трупа. Поручать получение органов лаборанту или санитару запрещается.
    13. Кусочки вырезают острым ножом. Пользоваться ножницами во избежание размятия тканей не рекомендуется. Нельзя скоблить по поверхности кусочка, особенно слизистой и серозной оболочек. Рыхлые, легко распадающиеся ткани и массы (например, содержимое полости матки) берут на нож, не пользуясь пинцетом, и погружают в фиксирующую жидкость в марлевом мешочке.
    14. Кусочки вырезают толщиной 0,5 сантиметра (не более 1 сантиметра), длина и ширина их могут быть различными, обычно 1x1,5 или 1,5x2 сантиметра, с таким расчетом, чтобы получаемый срез уместился под стандартное покровное стекло. Кусочки сразу же помещают в фиксирующую жидкость. Ввиду медленного ее проникновения в глубину ткани взятие на исследование более толстых кусочков не рекомендуется.
    15. Для взятия кусочков разрезы органов должны производиться так, чтобы наилучшим образом показать их анатомическое строение. Например, в кусочке почки должны быть представлены корковое и мозговое вещество, в очаге пневмонии - центральный и периферический участки. При механических и иных повреждениях необходимо изымать место повреждения (поражения) с прилежащими здоровыми тканями.
    16. Количество кусочков, взятых из одного органа, определяется выраженностью и распространенностью повреждения или патологического процесса, а также задачами исследования.
    17. При изъятии нескольких кусочков одного и того же органа или ткани каждый из них маркируют этикеткой. Желательно придавать кусочкам различную форму и зарисовывать их схематически с пояснениями. Подпись на этикетках делают простым карандашом. Для этикеток используют материал, устойчивый к действию фиксирующих жидкостей (клеенка, фотобумага и др.).
    18. Вырезанные кусочки помещают в раствор 10 % формалина. Его готовят из концентрированного раствора формалина, добавляя к одной его части 9 частей воды. Использовать формалин с белым осадком параформальдегида не следует. В таких случаях исходный концентрированный раствор помещают в вытяжной шкаф и подогревают до растворения осадка, после чего его можно использовать.
    Примечание: При необходимости использования нейтрального раствора формалина его готовят следующим образом:
    раствор формалина (37 - 40%) - 100 миллилитров
    вода дистиллированная - 900 миллилитров
    однозамещенный фосфат натрия - 4 грамм
    безводный двузамещенный фосфат натрия - 6,5 грамм

    19. Объем фиксирующей жидкости должен превышать объем кусочков не менее чем в 10 раз. При этом следят, чтобы кусочки в растворе не слипались и не прилегали ко дну банки. Для этого на дно банки кладут слой ваты и раствор периодически взбалтывают. Во избежание подсыхания всплывших кусочков их сверху покрывают ватой. Фиксация в формалине проводится при комнатной температуре 1-2 дня. Через сутки раствор меняют. Более длительная фиксация нежелательна.
    Примечание: Для фиксации нервной ткани используют нейтральный формалин. Для некоторых специальных методик (например, окраска по Нисслю) кусочки фиксируют в 96% спирте.
    20. Частицы высохших тканей собирают в пакет и направляют в гистологическое отделение в нефиксированном виде. Таким же образом направляют кусочки от мумифицированных трупов и трупов в состоянии торфяного дубления или жировоска.
    21. Материал для гистохимических методик следует брать не позже 12 часов после смерти, а при хранении трупа в холодильной камере - через 24 часа. Фиксация материала производится в соответствии с намечаемой методикой.
    22. При направлении в гистологическое отделение кусочков, помещенных в фиксирующую жидкость, в сопроводительном документе, помимо сведений об умершем (фамилия, имя, отчество, год рождения, а для детей до года даты рождения), обстоятельствах дела (клинический диагноз и время пребывания в стационаре при смерти в лечебных учреждениях) и кратких данных исследования трупа, судебно-медицинский эксперт указывает: какие органы направляются, количество кусочков (общее и по органам), способ фиксации и задачи судебно-гистологического исследования. Прилагается копия постановления о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа.
    23. Вырезку фиксированных кусочков органов и тканей делает эксперт, производивший исследование трупа. При отсутствии такой возможности вырезку проводит эксперт судебно-гистологического отделения. Оставшийся после вырезки материал собирают в маркированный марлевый мешочек и помещают его в плотно закрывающийся сосуд со свежим раствором формалина.
    24. Для гистологического исследования в случаях, подозрительных на СПИД, следует изымать головной мозг (обязательно из области подкорковых ганглиев и белого вещества полушарий), спинной мозг, легкие, органы желудочно-кишечного тракта, органы иммуногенеза (костный мозг, вилочковая железа, лимфоузлы, селезенка), печень, почки, сердце, при показаниях - сетчатку глаз, кожу и слизистую полости рта, кожу наружных половых органов. Кусочки помещают в обычные фиксаторы.

3. Получение образцов для цитологической экспертизы

    25. Получение материала для цитологического исследования производится для установления генетического пола по Х- и Y-хроматину в случаях, когда определение половой принадлежности затруднено вследствие наличия частей расчлененного трупа, обугливания трупа и т.д.
    26. Для исследования изготавливают мазки-отпечатки из разных участков сохранившихся органов (тканей) трупа, а также волосы и ногти.
    27. Предпочтительно изготовление мазков-отпечатков. Для этого обезжиренные предметные стекла прижимают к поверхности разреза органа или ткани, после чего высушивают на воздухе при комнатной температуре и фиксируют 10 минут метиловым спиртом или, при его отсутствии, этиловым. Изготовляют не менее 4 мазков-отпечатков от каждого органа.
    Примечание: предметные стекла, предназначенные для изготовления мазков-отпечатков, предварительно обрабатывают 6-8 часов хромпиком, промывают в проточной воде, протирают и хранят в смеси Никифорова (1 часть 96% этилового спирта и 1 часть этилового эфира). Перед использованием тщательно протирают.
    28. При отсутствии возможности изготовить мазки-отпечатки изымают не менее 3-4 кусочков размером 1,5x1,5x1 сантиметра от каждого органа. Кусочки необходимо в первые сутки после изъятия передать в лабораторию. Если такой возможности нет, их сохраняют в холодильнике не более 36 часов до передачи в лабораторию. Допускается фиксация кусочков в 8% растворе нейтрального формалина. Ткани трупа, подвергшегося действию высокой температуры или значительному высыханию (например, мумификации), не фиксируют.
    29. Для исследования на Х- и Y-хроматин могут быть направлены сгустки или корочки крови, а также пятна крови на одежде. Сгустки и корочки крови помещают в отдельные маркированные пробирки, закрывают пробками и опечатывают. Одежда со следами крови направляется на исследование в установленном порядке.
    Примечание: при наличии сгустков крови допускается изготовление мазков. Каплю крови наносят на один из концов обезжиренного предметного стекла (смотрите пункт 28) и быстрым равномерным движением края другого шлифованного стекла под углом 45 ^ок поверхности предметного стекла изготавливают мазок. После высушивания при комнатной температуре на воздухе мазки фиксируют 10 минут метиловым или 96% этиловым спиртом, высушивают, попарно складывают (поверхности мазков обращены внутрь) и завертывают в чистую белую бумагу. Затем их помещают в маркированный пакет, который опечатывают.
    30. Волосы изымают путем выдергивания пальцами. Изымают не менее 10 волос с влагалищными оболочками. Помещают их в маркированный бумажный пакет, который прошивают нитками и концы ниток опечатывают печатью на прикрепленном к ним кусочке картона.
    31. Ногтевые пластинки с 2-3 пальцев кисти или стопы изымают вместе с ростковой частью и аккуратно очищают от мягких тканей. Помещают в отдельный маркированный бумажный пакет, заклеивают и опечатывают.
    32. Для исследования морфологического состава секрета молочных желез каплю их содержимого наносят на обезжиренное предметное стекло и изготовляют мазок, который высушивают при комнатной температуре на воздухе и фиксируют 5-10 минут метиловым спиртом (смотрите пункт 30).
    33. При убийствах и половых преступлениях или подозрении на них срезают ножницами свободный край ногтевой пластинки с каждого пальца кисти и вместе с подногтевым содержимым, которое соскабливают заостренной частью деревянной палочки-лопатки, помещают в отдельный для каждого пальца маркированный пакет из бумаги или кальки. Все изготовленные пакетики помещают в общий пакет, который подписывают и опечатывают.
    34. Порядок направления образцов в орган судебной экспертизы изложен в п. 23 Правил организации и производства судебно-медицинской экспертизы.

4. Получение образцов для судебно-биологической экспертизы

    35. При исследовании трупа изымают в качестве образцов кровь, волосы, желчь (мочу) и влагалищные клетки.
    36. Кровь направляют в судебно-биологическое отделение в жидком виде и в виде пятна на стерильном бинте (марле). При значительных затруднениях с транспортировкой допускается получение только образца на бинте:
    1) кровь в количестве 3-5 миллилитров берут из полостей сердца или крупных сосудов стерильной пипеткой или шприцом и помещают в чистую пробирку (флакон), которую закрывают резиновой или корковой пробкой. На пробирку наклеивают этикетку с указанием наименования изъятого образца, фамилии и инициалов умершего, регистрационного номера трупа, фамилии эксперта и даты исследования трупа. Пробирка опечатывается;
    2) стерильный бинт (марлю) складывают в 5-6 слоев и пропитывают кровью из пипетки или шприца на участке диаметром 5-6 сантиметров. Бинт высушивают на листе чистой бумаги при комнатной температуре в любом чистом помещении морга, кроме секционного зала и трупохранилища. Высушиваемые образцы нельзя помещать вблизи нагревательных приборов и подвергать прямому воздействию солнечных лучей и загрязнению. Высушенные образцы и часть чистого бинта, использованного для получения пятна, помещают в отдельные пакеты, которые маркируют, заклеивают и опечатывают;
    3) при невозможности взять образцы крови (скелетированный, гнилостно измененный, мумифицированный труп и т.д.) изымают кусочки мягких тканей размером 1x1x0,5 сантиметра, ногти, волосы, кости. Кусочки мягких тканей изымают из глубжележащих областей, в которых в меньшей степени выражены гнилостные изменения.
    Кусочки мягких тканей помещают в чистую стеклянную посуду, которую закрывают пробкой, маркируют и опечатывают. До отправки в лабораторию кусочки хранят в холодильнике. В случае длительной транспортировки изъятые кусочки высушивают при комнатной температуре или фиксируют 5-10% раствором формалина. Образец формалина направляют в лабораторию для контроля.
    Волосы изымают вместе с луковицами и влагалищными оболочками (смотрите пункт 38 подпункт 1 Правил организации и производства судебно-медицинской экспертизы).
    Ногти изымают вместе с ростковым слоем с двух пальцев каждой кисти.
    При исследовании скелетированного трупа изымают 2-3 фрагмента костей, имеющих губчатое мозговое вещество.
    37. Образцы волос изымают из различных областей тела, в зависимости от обстоятельств дела и задач исследования:
    1) для идентификации личности умершего и при наличии повреждений в области головы изымают волосы с лобной, обеих височных, теменных и затылочной областей, а также из области повреждений. Для этого пальцами из каждой указанной области выдергивают 15-20 волос с влагалищными оболочками и луковицей. Аналогичным способом изымают при необходимости образцы волос с других областей тела. Волосы помещают в отдельные, заранее маркированные пакеты, которые укладывают в общий пакет. Последний заклеивают, прошивают нитками и концы ниток опечатывают на прикрепленном к ним кусочке картона;
    2) при половых преступлениях или подозрении на них дополнительно изымают волосы с лобка.
    38. Для посмертного исследования изымают желчь, а при ее отсутствии - мочу или перикардиальную жидкость. Для этого желчный пузырь, перикард или мочевой пузырь протирают вначале влажной чистой, а затем сухой марлей и вскрывают стенку чистым сухим ножом (скальпелем). Шприцом набирают 3-5 миллилитров желчи, мочи или перикардиальной жидкости и помещают ее в чистую пробирку (флакон), который закрывают пробкой, маркируют и опечатывают.
    При длительной транспортировке желчь (мочу, перикардиальную жидкость) выливают на чистую марлю и высушивают с соблюдением требований пункта 36 подпункта 2 Правил организации и производства судебно-медицинской экспертизы.
    39. Образцы влагалищного содержимого изымают при половых преступлениях и при подозрении на них. Марлевым тампоном берут содержимое со сводов влагалища и наносят его равномерным тонким слоем на 5-6 обезжиренных предметных стекол. Тампон и стекла высушивают при комнатной температуре (смотрите пункт 36 подпункт 2 Правила организации и производства судебно-медицинской экспертизы), после чего стекла попарно складывают поверхностями мазка одно к другому, помещая между предметными стеклами спички или иную плотную прокладку, завертывают в чистую белую бумагу и вместе с тампоном помещают в маркированный пакет, который опечатывают. Одновременно в отдельном пакете направляется чистый тампон для контроля.
    Аналогичным образом изготавливают и направляют на исследование тампоны с содержимым прямой кишки.

5. Получение образцов для медико-криминалистической
(физико-технической) экспертизы

    40. На исследование в медико-криминалистическое (физико-техническое) отделение органа судебной экспертизы направляют одежду, органы и ткани трупа, предполагаемое орудие травмы.
    41. Получение образцов для исследования производит судебно-медицинский эксперт. Поручать изъятие образцов лаборанту или санитару запрещается.
    42. Одежду с повреждениями или следами загрязнения (наложений) перед отправкой высушивают на воздухе при комнатной температуре, после чего каждый предмет отдельно упаковывают в чистую белую бумагу, маркируют.
    43. Для исследования повреждений кожи тупыми и острыми орудиями (в том числе осколками стекла) изымают препарат кожи с областью повреждения и не менее чем 2 сантиметра окружающей неповрежденной кожи. При наличии раневого канала препарат кожи иссекают вместе с подкожножировой клетчаткой и другими тканями по ходу канала:
    1) для обозначения расположения повреждения относительно продольной оси тела препарат кожи иссекают в виде трапеции, узкая часть которой должна быть обращена к голове трупа. При отсутствии такой возможности верхний край препарата прошивают ниткой;
    2) изъятый препарат кожи помешают в маркированный пакет из чистой кальки или белой бумаги, опечатывают и незамедлительно передают в физико-техническое отделение. В случае длительной транспортировки препарат кожи предварительно высушивают на воздухе при комнатной температуре.
    44. Для обнаружения в области повреждений кожи инородных включений (следов металла, факторов близкого выстрела и так далее) иссекают препарат кожи и тщательно очищают его от подкожножировой клетчатки. Пользуются чистыми хромированными ножами или ножницами с ненарушенной поверхностью покрытия. Очищенный препарат кожи сразу же передают в установленном порядке в физико-техническое отделение, при отсутствии такой возможности - предварительно высушивают на воздухе при комнатной температуре. Аналогичным путем иссекают в качестве контроля препарат кожи из симметричных областей тела или вне области повреждения.
    45. При наличии повреждений костей выпиливают поврежденный фрагмент, отступя на 2-3 сантиметра от края повреждения; аккуратно очищают его хромированными инструментами от мягких тканей и подсушивают на воздухе при комнатной температуре. Объект помещают в маркированный пакет из кальки или белой чистой бумаги, который опечатывают.
    46. Хрящи с повреждениями иссекают, отступя на 2-3 сантиметра от края повреждения, и аккуратно очищают хромированными инструментами от мягких тканей. К концам объекта прикрепляют бирки с обозначением сторон и плоскостей рассечения. Для экспериментального воспроизведения повреждений изымается аналогичный участок хряща длиной не менее 3-5 сантиметра с противоположной стороны тела. Объекты раздельно помещают в маркированные пакеты из чистой белой бумаги или кальки и упаковывают их в полиэтиленовый пакет.
    47. Костные останки скелетированных и сгоревших трупов для направления на исследование завертывают в бумагу и помещают в фанерный или картонный ящик, который маркируют и опечатывают.
    48. Различные органы (ткани) могут быть изъяты для спектрографического исследования в следующих целях:
    1) для установления наличия и отложения металлов и других посторонних включений в области повреждений кожи, костей, хрящей и других тканей;
    2) для установления повышенного содержания отдельных металлов (серебро, свинец, хром, марганец, цинк, медь, барий, таллий, сурьма, кадмий, стронций и др.) в органах, тканях и жидкостях человека при подозрении на отравление. Изымают кусочки печени, почки (корковый и мозговой слои) и кровь. При подозрении на профессиональное (длительное) отравление, кроме того, изымают кость (фрагменты метафизарного отдела бедренной кости и костной части ребра);
    3) для установления видовой принадлежности костных останков, установления наличия костного вещества в золе различного состава (однако, решение этих задач возможно лишь при условии создания в лаборатории коллекции контрольных образцов костной ткани человека и некоторых животных);
    4) для выявления во внутренних органах, тканях, жидкостях и выделениях человека различных введенных извне токсических веществ органического происхождения, в том числе, сильнодействующих лекарственных веществ; для установления следов горючих и лакокрасочных веществ в области повреждений на теле трупа (при наличии в лаборатории ИК-спектрофотометрии).
    49. Для определения макро- и микроэлементов в объектах биологического происхождения с помощью спектрального анализа, как правило, требуется навеска 5-10 грамм. Получение образцов производят чисто вымытыми медицинскими инструментами, имеющими неповрежденное хромированное покрытие и предварительно обработанными этиловым спиртом:
    1) изъятые объекты помещают раздельно в чашки Петри или фарфоровые тигли, которые предварительно промывают дистиллированной водой, этиловым спиртом и высушивают. Чашки Петри (тигли) с изъятыми объектами подсушивают в термостате при 56-60Ү С. После подсушивания каждый объект упаковывают раздельно в пакет из кальки или чистой белой бумаги. Все пакеты маркируют;
    2) для сохранения образцов не следует применять фиксирующие или консервирующие жидкости. При отсутствии возможности высушить объекты допускается их фиксация в 96% этиловом спирте в стеклянной посуде. В таких случаях образец спирта дополнительно направляется для контрольного исследования;
    3) при сожжении трупа или его частей изымают пробы золы. Деревянной или пластмассовой лопаткой берут из равных участков места сожжения не менее 4 проб весом 50 грамм каждая. Пробы помещают в отдельные бумажные пакеты, которые маркируют. Желательно изымать не менее 100 грамм образцов топлива, использованного при сжигании трупа.
    50. Наличие контрольных образцов является обязательным условием при производстве спектрографических исследований. Для контроля изымают кусочки той же ткани (органа), но на некотором расстоянии от края повреждения или аналогичной области с противоположной стороны тела, не имевшие контакта с орудием травмы.
    51. Для упаковки посылки с объектами можно использовать фанерные или картонные коробки. Категорически запрещается использование тары из-под химических реактивов, фотоматериалов, металлических предметов и так далее. Упаковывают посылки так, чтобы обеспечить их сохранность от механических повреждений.
    52. Для производства исследования в физико-техническое отделение экспертного учреждения направляют соответствующие объекты, в том числе контрольные образцы. Одновременно с ними направляют:
    1) копию постановления лица, производящего дознание, следователя, прокурора или копию определения суда; направление судебно-медицинского эксперта с кратким изложением обстоятельств дела, наступления смерти и основных данных исследования трупа и диагноза; фамилии, имени, отчества и возраста умершего; вопросы, подлежащие разрешению экспертом физико-технического отделения и спектральной лаборатории.

6. Получение образцов для микробиологической (вирусологической) экспертизы

    53. Микробиологическое (вирусологическое) исследование производят при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний или бактериальных пищевых отравлений.
    54. Получение образцов для исследования должно производиться в первые 24 часа после наступления смерти. Вероятность получения положительных результатов в более поздние сроки снижается.
    55. Получение материала производит специалист бактериологической лаборатории санэпидстанции и только лишь в случае его отсутствия - судебно-медицинский эксперт.
    56. Для взятия используются стерильные инструменты, предметные стекла и посуда. С этой целью их промывают спиртом и обжигают.
    Объекты для исследования изымаются в зависимости от предполагаемого диагноза, основанного на клинических симптомах заболевания и морфологических изменениях, выявленных при вскрытии трупа.
    57. Трупную кровь берут из сердца до извлечения головного мозга. После проведения срединного разреза передней поверхности туловища и отделения кожно-мышечного лоскута протирают смоченной спиртом марлей поверхность грудины и прижигают раскаленным шпателем. Рассекают грудину и перикард. Прижигают шпателем переднюю поверхность правого желудочка и в его полость вводят конец стерильной пипетки или иглы шприца. Набирают не менее 5-10 миллилитров крови. Если в полости сердца кровь свернулась или отсутствует, ее берут с соблюдением тех же условий из полости полой, бедренной или яремной вены.
    58. Получение кусочков внутренних органов производят после прижигания их поверхности раскаленным шпателем:
    1) кусочки легких, печени, головного мозга и других органов вырезают размером 1x1x2 сантиметра. Кусочки легких вырезают из прикорневой области и из середины каждой доли (не следует брать кусочки из гипостатических участков). Кусочки печени вырезают из каждой доли. Желчный пузырь изымают целиком с содержимым после наложения лигатур;
    2) для исследования содержимого кишечника изымают 2-3 отрезка тонкой кишки длиной 15-20 сантиметра, предварительно наложив на них двойные лигатуры, между которыми производят рассечение;
    3) кусочки головного мозга следует вырезать до извлечения его из полости черепа. Для этого прижигают твердую мозговую оболочку и после ее рассечения поверхность мозга.
    59. Изготавливают мазки и отпечатки органов. Надлежит делать мазки содержимого дыхательных путей (задней стенки глотки, гортани, трахеи, бронхов), отпечатки с их слизистой оболочки и с поверхности разрезов легких в местах, где подозревают патологический процесс. При наличии содержимого в полостях среднего уха из него также делают мазки. Мазки и отпечатки фиксируют нагреванием или высушивают на воздухе при комнатной температуре, лучше под вентилятором, защищая от загрязнения и мух.
    60. Изъятый материал помещают в стерильные банки или пробирки. Их закрывают пробкой, маркируют и тщательно упаковывают. В качестве фиксирующей жидкости может быть использован только 35% и стерильный водный раствор глицерина (петли кишечника не фиксируют и хранят в холодильнике). При отправке материала в бактериологическую лабораторию принимают меры предосторожности, чтобы не разбить стеклянную посуду.
    61. При подозрении на особо опасные инфекции материал упаковывают особо тщательно. Стеклянную посуду помещают в металлические пеналы, которые опечатывают и специально выделенным транспортом перевозят в лабораторию особо опасных инфекций.
    62. При различных инфекционных заболеваниях следует изымать следующие объекты для исследования:
    1) актиномикоз, бластомикозы и другие диссеминированные микозы - гной, кусочки тканей в области поражения, легкие и другие органы, в зависимости от характера поражения;
    2) бешенство - головной мозг (аммонов рог, продолговатый мозг);
    3) бруцеллез - кровь, моча, внутренние органы (особенно печень, селезенка), мокрота, гной, экссудаты в пораженных тканях и органах; у женщин - дополнительно молочные железы;
    4) брюшной тиф, паратифы - кровь из сердца, желчь, печень, селезенка, легкие, почки, мозг, лимфатические узлы кишечника, содержимое толстого и тонкого кишечника;
    5) возвратный тиф, малярия, лептоспиры - кровь, внутренние органы (особенно селезенка, печень, мозг), спинномозговая жидкость, моча (при лептоспирозах);
    6) газовая гангрена - кусочки ткани из области раны и пораженных тканей и органов, аппендикс, перитонеальная жидкость, секрет шейки матки, легкие, кровь (в зависимости от клинических проявлений), а также инородные тела (кусочки орудия травмы, одежды) в случае   их обнаружения;
    7) герпес обычный - головной мозг, печень;
    8) гонококковая инфекция - отделяемое уретры, влагалища, шейки матки, прямой кишки, предстательная железа, экссудат суставов, воспаленных придатков и брюшины;
    9) грипп - кусочки трахеи, отделяемое носоглотки, соскоб со слизистой оболочки трахеи, кровь;
    10) дизентерия - содержимое нижних отделов толстой кишки, кровь, моча, мезентеральные железы, печень, селезенка;
    11) дифтерия, ангина Венсана - пленки и отделяемое с пораженных участков слизистых оболочек (зева, носа, половых органов, глаз), кожи, кровь;
    12) коклюш - легкие, слизь носоглотки;
    13) лейшманиоз (внутренний) - костный мозг, селезенка, печень, кровь;
    14) листериоз - головной мозг, печень, селезенка;
    15) менингококковые инфекции - спинномозговая жидкость, мозговые оболочки, кровь, слизь из зева, тканевая жидкость, гной;
    16) орнитоз - кусочки легких из пневмонических очагов, селезенка, экссудат из плевральных полостей;
    17) оспа - кусочки кожи и слизистых с элементами сыпи, чешуйки и корочки, кровь из сердца, печень;
    18) пневмококковая инфекция, инфекция капсульными бактериями Фридлендера, инфекция гемофилами Афанасьева-Пфейфера - легкие, слизь носоглотки, мокрота, кровь, гной, моча, спинномозговая жидкость, плевральные и другие экссудаты;
    19) полиомиелит - мозг (особенно продолговатый и спинной), кровь, отделяемое носоглотки, содержимое тонкой и толстой кишки;
    20) сап - кусочки кожи и слизистые оболочки в изъязвленных участках, лимфатические узлы, кусочки мышечной ткани в области абсцессов, внутренние органы, кровь;
    21) сибирская язва - пораженные участки кожи и других тканей, лимфатические узлы, кровь, экссудаты, внутренние органы, спинномозговая жидкость, костный мозг;
    22) сифилис - отделяемое слизистых оболочек, кусочки тканей в области поражения, внутренние органы, кровь, спинномозговая жидкость;
    23) стафилококковые, стрептококковые инфекции, инфекции, инфекции синегнойной палочкой - гной, экссудат, кровь, участки пораженных тканей и органов, соскобы со слизистой оболочки зева, регионарные лимфатические узлы;
    24) столбняк - гной, кусочки ткани из пораженных областей, старых рубцов, кровь, печень, селезенка, инородные тела в виде кусочков орудия травмы и т.д.;
    25) сыпной тиф - кровь, внутренние органы, кусочки кожи с элементами сыпи;
    26) токсикоинфекции, вызванные:
    кишечной палочкой - содержимое тонкой кишки, кровь из сердца, печень, селезенка, легкое, почки, лимфатические узлы кишечника;
    сальмонеллами - паренхиматозные органы, кровь из сердца, содержимое желудка и тонкой кишки, лимфатические узлы кишечника;
    протеем - содержимое тонкой и толстой кишок;
    стафилококком - содержимое тонкой и толстой кишок;
    cl. perfringens - содержимое тонкой кишки (200-300 миллилитров), перитонеальная жидкость, кишечные и брыжеечные лимфатические узлы, кровь из сердца, печень;
    cl. botulinum - печень, отрезки тонкой кишки, желудок с содержимым, головной мозг, кровь;
    токсоплазмоз - головной мозг, печень, селезенка, легкие, лимфатические узлы.
    27) туберкулез - мокрота, мазки из гортани, кусочки легких и других внутренних органов (в зависимости от характера поражения), моча, спинномозговая жидкость;
    28) холера - три отрезка тонкой кишки длиной 10-15 сантиметров, желчный пузырь, регионарные лимфатические узлы, печень, селезенка;
    29) чума, туляремия - лимфатические узлы (бубоны), кровь, внутренние органы (особенно легкие, селезенка, печень), слизь зева, мокрота, кусочки пораженной кожи, спинно-мозговая жидкость, костный мозг;
    30) энцефалиты - головной мозг, спинномозговая жидкость, кровь, периферические нервы, внутренние органы;
    31) СПИД - кровь из полости сердца.
    63. Порядок направления изъятого материала на исследование изложен в пункте 10, 11 настоящих Правил.

7. Получение образцов для исследования на диатомовый планктон

64. Изымают невскрытую почку, на ножку которой накладывают лигатуру; фрагмент бедренной или плечевой кости длиной 10-15 сантиметров. Объекты помешают в чистые стеклянные банки без фиксирующей жидкости. Пользоваться водой запрещается.
65. Направление на исследование изъятых образцов производят с соблюдением требований пункта 9 настоящих Правил.

Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру Ережесі

Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру Ережесі

1-Бөлім. Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру

1-Тарау. Жалпы ережелер

2-Тарау. Сот-медициналық сараптама жүргізудің тәртібі