О проекте Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Концепции эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 сентября 2013 года № 1003

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан «Об утверждении Концепции эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан».

Премьер-Министр
Республики Казахстан С. Ахметов

Об утверждении Концепции эффективного управления
природными ресурсами и использования доходов от сырьевого
сектора Республики Казахстан

В соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449 «О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Утвердить прилагаемую Концепцию эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан.
2. Правительству Республики Казахстан принять меры, вытекающие из настоящего Указа.
3. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан Н.Назарбаев

УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от « » 2013 года №

КОНЦЕПЦИЯ
эффективного управления природными ресурсами
и использования доходов от сырьевого сектора
Республики Казахстан

Содержание

Введение
1. Видение эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан
2. Основные принципы и общие подходы эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан
3. Перечень нормативных правовых и иных актов по реализации Концепции

Введение

Природные ресурсы находятся в собственности государства и имеют большое значение для экономики Республики Казахстан. Управление природными ресурсами является неотъемлемой частью и важной составляющей общего механизма государственного управления в Республике Казахстан. В рамках общей реформы государственного управления необходимо внедрить принципиально новую систему управления природными ресурсами.
Природные ресурсы являются важным стратегическим преимуществом Республики Казахстан для обеспечения экономического роста, масштабных внешнеэкономических и внешнеполитических договоренностей. Они должны использоваться во благо как живущих, так и будущих поколений.
Управление природными ресурсами, их учет, охрана, использование в общих интересах должны осуществляться эффективно-, в соответствии как с общими направлениями развития государственного управления, так и с учетом лучших международных практик, мировых и региональных требований.
В свою очередь, минеральные ресурсы являются важнейшим видом природных ресурсов, созидательной основой мирового промышленного производства, глобальных систем жизнеобеспечения. Условия устойчивого развития любой страны и особенно Казахстана диктуют несколько макроэкономических задач, среди которых первоочередными являются поддержание и развитие высокого потенциала минерально-сырьевого комплекса - основы национального резерва, важной базы для ускоренного развития всех отраслей национальной экономики.

1. Видение эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан

1. Анализ текущей ситуации

Углеводородное сырье
Казахстан является одним из крупнейших поставщиков сырой нефти в Центрально-азиатском регионе. По подтвержденным данным запасам нефти Казахстан занимает 9 место в мире. Казахстан обладает значительными запасами углеводородного сырья - 3,3 % мирового запаса. Прогнозные извлекаемые ресурсы нефти оцениваются в размере 17 млрд. тонн. На территории Республики Казахстан зарегистрировано 172 нефтяных и 42 конденсатных месторождения, большая часть которых (около 70 %) сосредоточена в западных областях Казахстана. Основные запасы нефти в Казахстане сконцентрированы в 11 крупнейших месторождениях, среди которых - Тенгиз и Кашаган (половина всех запасов страны), Карачаганак, Узень, Жанажол, Каламкас и т.д. Геологические запасы Кашагана оцениваются в 6,4 млрд. тонн нефти. В Кашагане есть крупные запасы природного газа более 1 трлн. куб. метров. На втором гигантском месторождении Тенгиз прогнозируемый объем геологических запасов составляет 3,1 млрд. тонн нефти. Извлекаемые запасы месторождения оцениваются от 750 млн. до 1 млрд. 125 млн. тонн нефти.
Учет добычи нефти и газового конденсата в Казахстане ведется с 1911 года. За этот период по 2012 год было добыто 1,5 млрд. тонн нефти и газового конденсата.
В 2012 году Казахстан производит 216 тысяч тонн нефти в сутки.
Казахстан обладает вторыми по величине запасами нефти и по добыче нефти среди бывших советских республик после России. Страна также располагает большими запасами природного газа, производство нефти и газа неуклонно растет.
Полное освоение своих основных месторождений может сделать Казахстан одним из 5 крупнейших мировых производителей нефти в течение следующего десятилетия.
К 2015 году объем добычи прогнозируется на уровне до 95 млн. тонн в год, этот прогноз в основном зависит от интенсификации проводимых работ на месторождении Тенгиз вместе с параллельным расширением экспортного потенциала.
Нефтеперерабатывающая промышленность Казахстана представлена тремя нефтеперерабатывающими заводами (далее - НПЗ): Атырауским нефтеперерабатывающим заводом (далее - АНПЗ), Павлодарским нефтехимическим заводом (далее - ПНХЗ) и Шымкентским нефтеперерабатывающим заводом («ПетроКазахстан Ойл Продактс»). Деятельность указанных предприятий имеет важное значение для экономики республики и покрытия потребностей потребителей в нефтепродуктах. В настоящее время все три завода имеют Программу модернизации и постепенно реализуют ее.
Как и везде, в нефтегазовой отрасли имеются положительные и отрицательные факторы, влияющие на ее развитие. К положительным относятся значительные запасы нефти и перспективы роста объема добычи, перспективы проведения геологоразведочных работ (далее - ГРР) на море и в подсолевых отложениях, обеспечение НПЗ своей нефтью (реверс на Павлодар) и обеспечения внутреннего рынка качественными нефтепродуктами отечественного производства, возможность развития нефтехимии.
Однако параллельно с этим существуют и некоторые отрицательные факторы. К примеру, на экспортную цену сильно влияют отдаленность страны от основных потребителей нефти и газа; высокая конкуренция на мировом рынке нефти, присутствие более влиятельных экспортеров; высокая себестоимость и специфичность добытой в Республике Казахстан нефти; неравномерное распределение запасов по Республике Казахстан; большое транспортное плечо (доставка на ПНХЗ).
К отрицательным факторам также следует отнести большое количество месторождений с трудноизвлекаемыми запасами, невосполнимость минерально-сырьевой базы, незначительную долю запасов и объемов добычи нефти и газа на месторождениях, осваиваемых казахстанскими компаниями, приоритетность экспорта нефти по сравнению с обеспечением внутренней переработки, низкую привлекательность инвестиций в ГРР, отставание реализации основных проектов.

Твердые полезные ископаемые
Казахстан, занимая девятую по площади территорию, обладает значительной природно-ресурсной базой для обеспечения собственной жизнедеятельности и развития экономики. По запасам свинца, цинка, меди, нефти, хрома, железа, марганца, олова, золота, фосфоритов, бора и калийных солей Казахстан входит в десятку ведущих стран мира. В тоже время, в рыночных условиях часть запасов минерального сырья является неконкурентоспособной. Так, по золоту конкурентоспособны 86 % запасов руд, по свинцу и цинку - 68 %, по меди - 58 %. Наиболее конкурентоспособна сырьевая база марганцевой и хромитовой промышленности.
В настоящее время около 90 % экспорта продукции горно-металлургической отрасли составляет сырье в виде концентрата, металла. В то же время изделия из металла для машиностроительной промышленности, стройиндустрии и других отраслей экономики наоборот импортируются.
Важным условием эффективного управления процессом природопользования является опережающее воспроизводство минерально-сырьевой базы. В настоящее время по большинству стратегических видов полезных ископаемых объемы добычи значительно превышают прирост. Резерв ранее разведанных месторождений по основным видам полезных ископаемых практически исчерпан. Для минерально-сырьевой базы черной и цветной металлургии Казахстана характерны ухудшение горно-геологических условий разработки месторождений, снижение содержания основных полезных компонентов в руде, усложнение их минерального состава, рост доли труднообогатимых руд.
На современном этапе остро стоит задача более полного и комплексного извлечения полезных ископаемых в Казахстане. На большинстве горно-металлургических предприятий Казахстана сопутствующие профильным металлам драгоценные компоненты (платина, золото, палладий, рений, осмий, таллий, ниобий и др.) не извлекаются из сырья в полном объеме и уходят в отходы. При утверждении запасов месторождений попутные полезные компоненты не оценивались и не ставились на баланс. Перед недропользователями не ставились и до сих пор не ставятся жесткие требования по извлечению редких металлов. На предприятиях сохраняется низкий коэффициент извлечения попутных видов минерального сырья.
Практика показывает, что в рудах среднестатистического эксплуатируемого месторождения цветных, благородных и редких металлов содержатся 17 полезных компонентов с содержанием меди - 0,7 %, молибдена - 0,05 %, цинка - 2,0 %, свинца - 0,1 %, золота - 0,1 г/т, серебра - 15 г/т, висмута - 0,05 %, платины - 0,05 %, палладия - 0,05 %, кобальта - 0,05 %, селена - 2,8 г/т, теллура - 0,26 г/т, кадмия - 0,04 г/т, рения - 0,25 г/т, индия - 20 г/т, осмия - 0,02 г/т, таллия - 0,01 %.
По расчетам при достигнутых на предприятиях цветной металлургии коэффициентах извлечения из руд в концентрат (0,6 - 0,95) из концентрата в металл (0,85 - 0,98) доля совокупных доходов от реализации профильных металлов (меди, молибдена, цинка и свинца) для среднестатистического предприятия составляет 1,5 % (при извлечении всех 17 элементов).
Объем добываемой руды можно сократить, сохранив при этом, а то и приумножив доходы от реализации как основной, так и попутной продукции. Кроме того, это продлит срок эксплуатации месторождений и значительно снизит геоэкологическую нагрузку на окружающую среду.
Требуют решения вопросы максимального извлечения сопутствующих, особенно высокоценных компонентов из рудного сырья, ускорения научно-исследовательских работ по разработке и внедрению новых технологий, процессов и технических средств, обеспечивающих более полное извлечение в товарный продукт всех компонентов, содержащихся в руде.
Нужны прогрессивные и эффективные технологии переработки, наиболее соответствующие природным свойствам и технологическим характеристикам казахстанского минерального сырья. По каждому месторождению необходимо утвердить перечень подлежащих извлечению полезных компонентов с указанием минимального значения коэффициентов извлечения в концентрат и металл.
Необходимо активно внедрять принципиально новую систему управления минеральными ресурсами, предусматривающую систематическое сокращение объема добычи и повышения полноты и комплексности использования содержащихся в них полезных компонентов. Система требует тесной взаимоувязки геологоразведочных, горно-добычных работ, обогащения и металлургического передела сырья по времени и форме (согласованность результатов входных и выходных операций) с организацией надежной обратной связи. Это может быть создано лишь на основе единой автоматизированной системы управления качеством руд и комплексным использованием минерального сырья, охватывающей все стадии цикла «проектирование - планирование - добыча - переработка» и соответствующей иерархической природе управления горно-металлургическим предприятием, необходимы соответствующие кадры.

2. Ключевые проблемы эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан

Ключевыми проблемами в управлении природными ресурсами являются:
1) низкий уровень опережающего изучения недр из-за недостатка государственного финансирования;
2) 80 % геологической базы разведано и учтено при помощи старых геолого-геофизических методов;
3) неполный комплексный учет компонентов в минеральных сырьевых рудах;
4) использование монотехнологий, необходим переход к технологиям получения и переработки комплексных концентратов;
5) разные темпы добычи и восполнения минерального сырья;
6) недостаточный уровень контроля за рациональным и комплексным использованием недр из-за низкой численности сотрудников и материально-технической оснащенности;
7) отсутствует эффективная система мониторинга за потреблением и восполнением минерального сырья;
8) отсутствует эффективная информационно-аналитическая система, что ведет к необоснованному прогнозированию и планированию, ослаблению процесса регулирования и планирования;
9) слабый уровень автоматизации процессов сбора и хранения геологической информации, а также отсутствие свободного доступа к ней;
10) отсутствие отлаженного механизма распределения доходов от сырьевого сектора;
11) отсутствие соответствующих кадров, имеющих знание и опыт в области управления природными ресурсами.

3. Обоснованность принятия Концепции

Внедрение новой системы управления природными ресурсами, направленной на повышение эффективности управления и рационального использования доходов от сырьевого сектора, обусловлено современными глобальными вызовами и мировыми тенденциями развития отрасли.

Углеводородное сырье
2012 год прошел под влиянием тех же факторов, что и предыдущий год. Энергетическая безопасность и энергосбережение, рост цен и грядущее исчерпание легкодоступной нефти, альтернативные трубопроводы и альтернативные энергоносители.
Согласно экономическому прогнозу Международного энергетического бюллетеня (IEO2010) общее мировое потребление энергии на рынке увеличится на 36 % с 2012 по 2035 год. Большой рост спроса на энергию прогнозируется для стран, не входящих в Организацию экономического сотрудничества и развития.
По данному прогнозу потребление нефти увеличивается от 89 774 тысяч баррелей в сутки в 2012 году до 110 600 баррелей в день в 2035 году.
В долгосрочной перспективе рынок потребления нефти будет увеличиваться, даже несмотря на мировые цены на нефть, которые прогнозируются выше $100 за баррель после 2014 года и будут увеличиваться более чем на прогнозируемые $130 за баррель к 2035 году. Более 80 процентов увеличения в общем объеме потребления нефти прогнозируется для стран, не входящих в Организацию экономического сотрудничества и развития, стран Азии и Ближнего Востока, где прогнозируются высокие темпы экономического роста.
Однако необходимо учесть и постепенную истощаемость мировых запасов углеводородов.
Стратегия развития нефтегазовой отрасли крупных стран с развитой экономикой (США, Китай, Англия) направлена на сохранение собственных запасов углеводородов и ее добычи за пределами страны. Определенные объемы углеводородов для поддержания энергетической безопасности данных у стран покрываются импортом. Из-за отсутствия ресурсов такие развитые страны как Франция, Италия также стараются инвестировать и участвовать в добыче углеводородов в наиболее привлекательных мировых проектах.
По мере истощения общемировых запасов нефти и повышения спроса в отдельных странах цена ее на рынке будет только расти. Учитывая данное обстоятельство, нефтегазодобывающие страны относительно с небольшими оставшимися геологическими запасами (Бразилия - добыча 110,0 млн. тонн в год, доказанные запасы - 2,2 млрд. тонн) стараются извлечь большую выгоду от добычи углеводородов через постепенное повышение роялти.
Вышеуказанный международный опыт показывает, что активное иностранное участие в сырьевой отрасли государства - не является особым сдерживающим фактором в динамике макропоказателей страны. Вместе с тем, политика защиты национальных интересов в той или иной мере является превалирующей тенденцией современной нефтегазовой отрасли. Это выражается и в активном продвижении национальных компаний на мировом рынке и развитии внутренней экономики государств.

Твердые полезные ископаемые
Применительно к вопросу использования минерального сырья в Казахстане Указом Президента Республики Казахстан от 30 мая 2013 года № 577 утверждена Концепция по переходу Республики Казахстан к Зеленой экономике; подготовлена Концепция развития горно-металлургической отрасли Казахстана до 2030 года; реализуется Программа по развитию минерально-сырьевого комплекса в Республике Казахстан на 2010-2014 годы, утвержденная постановлением Правительства Республики Казахстан от 31 декабря 2010 года № 1530. Однако они преимущественно ориентированы на идеологию ресурсосбережения, добычу и переработку минерального сырья, а также на количественную оценку потенциала недр Казахстана.
Перспективы рынка твердых полезных ископаемых (далее - ТПИ) будут связаны с ростом численности населения и объемов потребления товаров народного потребления.
К 2050 году население мира увеличится до 9 млрд. человек. С ростом численности населения повысятся объемы потребления товаров, их производство и, как следствие, потребление минеральных ресурсов.
Так, спрос на железо к 2030 году составит 7,43 млрд. тонн в год. При пессимистичном сценарии прогнозный спрос составит 5,27 млрд. тонн.
Перспективное развитие мирового рынка хрома и молибдена будет характеризоваться следующими факторами. Так, Китай является самым крупным производителем нержавеющей стали, следовательно, зависит от поставок молибдена и феррохрома по импорту. Германия, Япония, Италия и Тайвань находятся в аналогичной ситуации.
На мировом рынке меди, согласно прогнозам Международной исследовательской группы в сфере меди, мировая добыча медной руды в последние пять лет увеличилась на 1 млрд. тонн, что связано с активизацией процессов индустриализации в развивающихся странах, ростом их потребительского спроса.
На долю Китая приходится порядка 40 % объемов потребления меди в мире.
Спрос на золотые слитки увеличится, отражая долговой кризис во многих странах мира, особенно в странах еврозоны. Несмотря на утроение затрат на разработку месторождений, за последние десять лет открыто небольшое количество месторождений.
Сейчас на мировом рынке титана недостает рудного сырья. Дефицит концентратов в 2015 году может составить 20 % от настоящего (2012 года) мирового спроса.
По прогнозам импорт продукции цветной металлургии в 2015, 2020, 2030 гг. по сравнению с 2011 годом будет стремительно расти.
Согласно прогнозам до 2030 года «сплавы на основе меди и цинка необработанные» станут самым востребованным продуктом цветной металлургии.
В целом, оценивая тенденции развития горно-металлургической и других металлопотребляющих отраслей, к 2030 году в Казахстане прогнозируется прогрессивный сдвиг в сторону увеличения поставок продукции черной металлургии на внутренний рынок.
На данный момент мировые тенденции рынка твердых полезных ископаемых сопровождаются следующими факторами:
1) замедление темпов развития мировой экономики, затянувшийся кризис в Еврозоне, спад потребления в Китае;
2) снижение мирового спроса со стороны потребляющих отраслей;
3) ужесточение конкуренции на мировых товарных рынках.
К мировым инновационным тенденциям развития рынка твердых полезных ископаемых также относятся:
1) устойчивый рост потребности в высокотехнологичной и наукоемкой продукции;
2) снижение уровня прямого потребления чистых металлов и активный переход к использованию сплавов и композитных материалов;
3) наличие тенденций роста применения нанотехнологий в процессах добычи и переработки минерального сырья;
4) модернизация и применение более высоких технологий в геологоразведочных работах, лабораторных исследованиях;
5) повышение ценовой конкурентоспособности за счет сокращения производственных затрат;
6) повышение компактности агрегатов и технологий, автоматизация и роботизация управления месторождениями с применением дистанционного управления с центров контроля;
7) снижение затрат на переделы в цепочке продуктов переработки минерального сырья, усовершенствование качественных характеристик и расширение номенклатуры производимой продукции при обязательном повышении экологической безопасности производства;
8) повышение рациональности производства; обеспечение тонкого размола руды; комплексная переработка минерального сырья; охрана окружающей среды; повышение производительности труда; обеспечение безопасности производства.

4. Цели и задачи Концепции

Основными целями Концепции эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора являются:
1) дальнейшее изучение природных ресурсов, поиск и учет новых месторождений;
2) наращивание темпов добычи и поставки на мировые рынки природных ресурсов для использования высокого мирового спроса в интересах страны;
3) обеспечение внутреннего рынка горюче-смазочными материалами отечественного производства в соответствии с новыми экологическими стандартами;
4) создание условий привлечения иностранных инвестиций только на условиях применения современных технологий добычи и переработки сырья, а также создания новейших производств;
5) развитие производства альтернативных видов энергии;
6) внедрение добывающими предприятиями только экологически безвредных производств;
7) создание стратегического «резерва» углеводородного сырья;
8) оптимальное управление доходами от сырьевого сектора.

Указанные цели должны быть достигнуты путем решения следующих задач:
1) дальнейшее изучение природных ресурсов, поиск и учет новых месторождений;
2) для эффективного управления природными ресурсами необходимо, прежде всего, иметь максимально точные сведения о них.
В связи с этим, при изучении недр необходимо применять передовые методы геологоразведки с использованием современных технологий, вести подготовку высококвалифицированных кадров.
Необходимо форсировать проведение государственного геологического изучения недр, преследующего цель поиска новых месторождений полезных ископаемых и их оценку, создание условий для максимально эффективного и быстрого их использования.
Провести анализ и на его основе определить приоритеты и необходимые объемы финансирования геологоразведочных работ в разрезе приоритетных направлений с разделением ролей государства и частного сектора.
Провести анализ долгосрочных тенденций мировой энергетики, а также долгосрочного энергобаланса республики.
Наращивание темпов добычи и поставки на мировые рынки природных ресурсов для использования высокого мирового спроса в интересах страны.
В целях упреждения падения уровня спроса и снижения цена на природные ресурсы на международных рынках, вызванных как возможными финансово-экономическими потрясениями, так и меняющейся структурой потребления сырья, необходимо максимально нарастить темпы добычи сырьевых ресурсов и поставки их на мировые рынки.
Для этого необходимо:
1) разработать оптимальные долгосрочные (2020, 2030, 2050 гг.) планы по общим объемам добычи по приоритетным видам минерального сырья (нефть, газ, металлы, редкие и редкоземельные металлы, уран и т.д.) с учетом тенденций мировых рынков, технологического развития и экономического эффекта для республики;
2) разработать долгосрочные прогнозы спроса и цен на приоритетные виды минеральных ресурсов;
3) вместе с увеличением добычи углеводородного сырья и выбором основных стран-импортеров разработать план расширения экспортного потенциала по трубопроводному, морскому и железнодорожному транспорту;
4) провести анализ и разработать комплекс мер по вовлечению в переработку техногенных минеральных образований для расширения сырьевой базы и увеличения производства за счет внедрения новых технологий.

Обеспечение внутреннего рынка горюче-смазочными материалами отечественного производства в соответствии с новыми экологическими стандартами
К 2025 году казахстанский внутренний рынок горюче-смазочных материалов должен быть полностью обеспечен отечественной продукцией, соответствующей самым последним стандартам экологичности. В этих целях проводится модернизация трех основных НПЗ республики с ориентацией на выпуск продукции, соответствующей европейскому классу экологичности Евро-4.
На основе постоянного анализа текущей ситуации на внутреннем рынке разработан комплекс мер по обеспечению внутреннего рынка горюче-смазочными материалами отечественного производства, соответствующими новым экологическим стандартам.
Эти меры учитывают перевооружение существующих и создание новых казахстанских мощностей по производству горюче-смазочных материалов с учетом увеличения объемов производства качественных горюче-смазочных материалов отечественного производства, необходимых для полного удовлетворения потребностей казахстанского рынка.
Развитие производства альтернативных видов энергии.
В целях рационального использования природных ресурсов необходимо развивать в дальнейшем производство и использование альтернативных видов энергии.
Требуется принять меры, чтобы к 2050 году в Республике Казахстан на альтернативные и возобновляемые виды энергии приходилось не менее половины всего совокупного энергопотребления. В последующей перспективе альтернативные и возобновляемые источники энергии должны заменить энергию, получаемую от углеводородного сырья.
Необходимо стимулирование научных разработок по использованию ветровой, солнечной, био-гидроэнергетики.
В целом следует разработать комплекс мер, направленных на стимулирование внедрения альтернативных видов энергии, вложение инвестиций в их производство.
Следует изучать и перенимать опыт и технологии ведущих стран, производящих и использующих альтернативную энергию.
Развитие альтернативных видов энергии, внедрение технологий, использующих энергию солнца и ветра, должны осуществляться с учетом географических, климатических и иных особенностей Казахстана.

Создание условий привлечения иностранных инвестиций только на условиях применения современных технологий добычи и переработки сырья, а также создания новейших производств
Привлечение инвесторов на условиях поставки в нашу страну самых современных технологий добычи и переработки.
В связи с этим необходимо:
1) при разработке проектов новых инвестиционных контрактов и контрактов на недропользование в обязанности недропользователя включить использование только современных технологий добычи и производства сырья, создание новых производств, в первую очередь, по переработке добытого сырья;
2) оценка применяемых технологий и проекты новых производств должны рассматриваться до заключения контрактов на недропользование;
3) вести постоянный анализ и поиск потенциальных инвесторов;
4) оповещать основных мировых инвесторов о преимуществах инвестиционного климата республики;
5) провести анализ текущего состояния на соответствие требованиям индустриальных и инфраструктурных проектов, реализуемых в рамках Государственной программы по форсированному индустриально-инновационному развитию, Карты индустриализации, общенациональных планов мероприятий;
6) разработать комплекс мер по созданию условий инвестиционной привлекательности сектора добычи и переработки сырья на условиях применения новых технологий и создания новейших производств.

Внедрение добывающими предприятиями только экологически безвредных производств
Необходимо выработать меры по созданию и внедрению механизма стимулирования использования добывающими предприятиями возобновляемых источников энергии и экологически безопасных технологий.
Должны использоваться как технические, так и экономические меры борьбы с загрязнением окружающей среды, недопущения и ликвидации негативных последствий недропользования для окружающей среды.
Экономические меры в этом направлении должны включать в себя как переработку и реализацию отходов недропользования, так и создание необходимых фондов и финансирование мероприятий по ликвидации негативных последствий недропользования, в том числе аварийно-спасательных служб и т.д.

Создание стратегического «резерва» углеводородного сырья
Необходимо создание стратегического «резерва» углеводородного сырья, который станет фундаментом энергетической безопасности страны, защитным механизмом на случай возможных экономических потрясений.
На основе анализа долгосрочных тенденций мировой энергетики, а также долгосрочного энергобаланса республики выработать механизмы создания стратегического «резерва» углеводородного ресурса по видам сырья в необходимых объемах.
Этот механизм должен включать создание соответствующей инфраструктуры, объемов хранения стратегического «резерва» углеводородного сырья, а также меры по формированию, обновлению и использованию стратегического «резерва».

Оптимальное управление доходами от сырьевого сектора
Эффективное управление природными ресурсами включает в себя и оптимальное управление доходами от их использования, прежде всего доходов от сырьевого сектора, добычи полезных ископаемых.
Доходы от сырьевого сектора должны использоваться максимально эффективно. Средства, поступающие от сырьевого сектора, будут использоваться для всеобщего блага. Доходы от использования природных ресурсов должны направляться на совершенствование управления природными ресурсами и снижение негативных последствий от их использования, а также служить основой экономического благосостояния будущих поколений казахстанцев.
Необходимо:
1) провести оценку экономического эффекта для республики от добычи минерального и углеводородного сырья в разрезе основных направлений;
2) разработать комплекс мер по обеспечению оптимального управления доходами от сырьевого сектора.
При этом в первую очередь доходы от сырьевого сектора должны использоваться для целей управления природными ресурсами.

5. Период исполнения и ожидаемые результаты от реализации Концепции

Этапы реализации Концепции, в частности, по нефтегазовой отрасли в полной мере зависят от намеченных сроков реализации основных нефтегазовых проектов по увеличению и началу добычи, расширению транспортного потенциала и модернизации перерабатывающих мощностей.
В соответствии с прогнозом добычи нефти до 2050 года на первом этапе (2013-2020 гг.) предполагается интенсивное увеличение добычи до 120,0 млн. тонн в год. При этом для обеспечения экспорта возросших объемов планируется расширение транспортных коридоров посредством увеличения пропускной способности нефтетрубопроводов «КТК» до 52,0 млн. тонн и «Казахстан-Китай» до 20,0 млн. тонн. Суммарно экспортную мощность по нефти на данном этапе планируется довести до 87,0 млн. тонн.
Второй этап (2021-2030 гг.) - включает в себя переход от интенсивной добычи к планомерной, так как на данном этапе наблюдается постепенное снижение добычи нефти до 100,0 млн. тонн в год в связи с постепенным истощением доказанных запасов.
Также, на данном этапе планируется полностью завершить модернизацию и увеличение производственных мощностей по переработке нефти на трех основных НПЗ РК, в результате чего объем перерабатываемой нефти планируется увеличить с настоящих 15,0 млн. тонн в год до 20,0 млн. тонн, а качество выпускаемой продукций довести до европейских экологических стандартов. Переработка нефти в объеме до 20,0 млн. тонн позволит не только полностью покрыть потребность страны в нефтепродуктах, но и экспортировать излишки в виде готовой продукции.
В связи с прогнозным падением добычи до 100,0 млн. тонн в год в период реализации второго этапа будут пересмотрены и выбраны основные наиболее выгодные экспортные направления.
Уделяется особо важное внимание должной восполняемости действующих и консервации истощаемых месторождений.
Третий этап (2031-2050 гг.) - в связи с дальнейшим падением уровня добычи нефти направлен на планомерное снижение добычи со 100,0 млн. тонн до 40,0 млн. тонн в 2050 году, обеспечение внутреннего рынка нефтью и нефтепродуктами, выбор наиболее выгодных и приоритетных направлений экспорта сырья для страны (для 20,0 млн. тонн). Уровень переработки нефти на НПЗ планируется поддерживать в объеме 20,0 млн. тонн.
Утвержденная Концепция по переходу Казахстана к «зеленой экономике» также предполагает три этапа реализации заложенных в ней мер: первый - 2013-2020 гг., второй - 2021-2030 гг. и третий - 2031-2050 гг.
Исходя из того, что создание «зеленой» инфраструктуры тесно переплетается и находится в жесткой взаимозависимости с вопросами эффективности природопользования, а также важности соблюдения синхронности принимаемых мер, в Концепции эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора принимаются аналогичные временные рамки.
Первый этап направлен на формирование системы эффективного управления природными ресурсами, системы распределения и использования доходов от сырьевого сектора, принятие первоочередных мер по повышению эффективности природопользования, в том числе заложенных в смежных стратегических документах и государственных программах, создание соответствующей инфраструктуры.
Второй этап направлен на выработку и реализацию новой политики в управлении природными ресурсами, ориентированной на ресурсосбережение и повышение производительности ресурсов, поощрение и стимулирование разработки новых ресурсосберегающих технологий.
Третий этап направлен на переход национальной экономики на принципы использования природных ресурсов при условии их полной возобновляемости и устойчивости природно-экономической среды.
Главными результатами реализации предлагаемой Концепции должны стать создание государственной системы эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора на долгосрочный период, а также разработка соответствующих государственных программ по ее реализации на краткосрочные и среднесрочные периоды.
Реализация данной Концепции позволит эффективно планировать рост экономики страны, избегать в дальнейшем дефицита энергетических и природных ресурсов на внутреннем рынке республики, провести переучет запасов полезных ископаемых и анализ рентабельности, что, в конечном счете, ускорит рост благосостояния народа и улучшит качество потребляемой продукции.

2. Основные принципы и общие подходы эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан

1. Основные принципы
Максимально рациональное использование природных ресурсов во благо экономического процветания страны.
1. Максимально эффективное использование транспортного и производственного потенциала в добывающих отраслях.
2. Сохранность экологии.
3. Комплексное использование сырья и безотходная его переработка.
4. Решение проблем природопользования на основе государственно-частного партнерства.
5. Обеспечение равного для всех членов общества доступа к информации о природных ресурсах.
6. Обеспечение максимальной прозрачности в области природопользования.
7. Природопользование в интересах общества как нынешнего, так и будущих поколений.

2. Общие подходы

Общие подходы достижения планируемого уровня развития нефтегазовой отрасли:
1) планомерное увеличение объема добычи нефти и газа;
2) расширение транспортного потенциала;
3) использование передовых технологий и безопасных производств;
4) обеспечение внутреннего рынка нефтью, нефтепродуктами и газом;
5) увеличение запасов путем ГРР (создание резервов).
Соответствующие мероприятия:
1) своевременное начало коммерческой добычи на месторождении Кашаган;
2) увеличение казахстанской доли участия в крупных нефтегазовых проектах;
3) использование современных технологий добычи углеводородов с повышением ответственности за сохранность местной экологии;
4) партнерство с наиболее выгодными странами-потребителями нефти и нефтепродуктов;
5) развитие и расширение наиболее выгодных экспортных маршрутов поставок казахстанской нефти;
6) своевременное завершение модернизации на трех НПЗ для обеспечения внутреннего рынка качественной отечественной продукцией и увеличения экспортного потенциала;
7) параллельно с модернизацией НПЗ разработка механизма поставок нефти на НПЗ нефтегазодобывающими компаниями;
8) увеличение числа месторождений и запасов углеводородов в стране путем проведения геологических исследований с использованием современных методик и технологий;
9) постановка вопроса о целесообразности добычи нефти и газа на капиталоемких, трудноизвлекаемых месторождениях, а также учете восполняемости запасов на нефтегазовых месторождениях;
10) увеличение коэффициента извлечения нефти, газа и конденсата путем применения передовых методов воздействия на призабойную зону и повышения нефтеотдачи пластов.

Общие подходы развития горно-технологического блока.
1. Рациональное использование. Применительно к невозобновляемым ресурсам деятельность будет направлена на более полное извлечение, бережное расходование и комплексное использование добытого сырья.
2. Поиск технологий по максимальному использованию природных ресурсов. Разработка и внедрение современных технологий поисков, разведки, добычи, обогащения и переработки минерального сырья, его комплексного использования, направленных на повышение энергоэффективности и минимизацию негативного воздействия на окружающую среду.
3. Изучение природных ресурсов. В целях соответствия требованиям индустриальных и инфраструктурных проектов, реализуемых в рамках ГПФИИР, предусмотрено изучение природных ресурсов, которое будет направлено на анализ неразрабатываемых месторождений; наличие инфраструктуры, рабочей силы, водных ресурсов с целью выработки рекомендаций по гармоничному развитию областей.
4. Поиск направлений эффективного использования природных ресурсов.
5. Система управления отходами. Система управления отходами станет важной составной частью системы управления природными ресурсами. В отвалах, хвостохранилищах и накопителях предприятий горнопромышленного производства Казахстана заскладировано около 34 млрд. тонн техногенных минеральных образований (далее - ТМО). Всего объектов ТМО, учитываемых государственным кадастром, 775. Ежегодный рост объемов ТМО составляет 350-400 млн. тонн. Общий годовой уровень использования ТМО достигает 70-80 %, что свидетельствует об инвестиционной привлекательности данного сектора.
6. Производство продукции 4-5 передела. В Казахстане имеются все предпосылки для организации глубокой переработки сырья и производства продукции с добавленной стоимостью.
7. Внедрение инноваций, улучшение производственной структуры металлургической промышленности.
8. Подготовка соответствующего кадрового потенциала.
9. Увеличение предложений крупным потребителям металлов и подотраслей машиностроения - железнодорожного транспорта, подъемно-транспортного, сельскохозяйственного и строительно-дорожного машиностроения.
Для удовлетворения потребностей внутреннего рынка к 2030 году в Казахстане будет необходима организация новых производственных мощностей в горно-металлургической отрасли вместе с машиностроительной отраслью.

3. Меры по управлению доходами от сырьевого сектора

Из проведенного анализа прогнозного баланса природных ресурсов, указанных в данной Концепции, можно сделать следующий вывод - истощение их запасов в стране и мире неизбежно, равно как и других видов полезных ископаемых.
В этой связи, учитывая долгосрочную перспективу, предлагается основную часть дохода от добывающих отраслей направить на изучение, модернизацию и развитие перерабатывающих мощностей других обрабатывающих или добывающих отраслей, обладающих большим потенциалом. Направить средства на выработку продукции с высоким переделом и конкурентоспособностью.
Доходы организаций сырьевого сектора также должны использоваться для рационального природопользования, включая следующие цели эффективного управления природными ресурсами:
1) финансирование геологоразведочных работ;
2) финансирование природоохранных и других экологических мер;
3) обучение и повышение квалификации казахстанских кадров, занятых в сфере природопользования, в том числе в сфере обслуживания организаций-недропользователей;
4) создание социальной инфраструктуры в добывающих регионах, особенно в моногородах;
5) проведение научно-исследовательских, опытно-конструкторских и опытно-промышленных работ, связанных с природопользованием, изучением, разведкой, добычей и переработкой минерального сырья, утилизацией отходов горно-металлургического и нефтегазового комплекса;
6) проведение исследований в области альтернативных и возобновляемых источников энергии;
7) формирование научно-инновационной инфраструктуры сферы природопользования и развития высоких технологических переделов;
8) создание резервного фонда стратегических видов минерального сырья.

3. Перечень нормативных правовых и иных актов по реализации Концепции

Концепция эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан реализуется в соответствии с положениями Конституции Республики Казахстан, Стратегии - 2050, Стратегии «Казахстан-2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех Казахстанцев».
Стратегическими и программными документами, посредством которых предполагаются достижение целей и решение задач Концепции, также являются:
Концепция по переходу Республики Казахстан к «зеленой экономике», утвержденная Указом Президента Республики Казахстан от 30 мая 2013 года № 577;
Стратегический план развития Республики Казахстан до 2020 года, утвержденный Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 922.
Кроме того, инструментами реализации Концепции и решения поставленных в ней задач являются действующие нормативные правовые акты Республики Казахстан.
Так, задачи по дальнейшему изучению природных ресурсов, наращиванию темпов добычи и других будут решены на основе:
1) Закона Республики Казахстан от 3 апреля 2002 года «О промышленной безопасности на опасных производственных объектах»;
2) Закона Республики Казахстан от 24 июня 2010 года «О недрах и недропользовании»;
3) Закона Республики Казахстан от 20 июля 2011 года «О государственном регулировании производства и оборота отдельных видов нефтепродуктов»;
4) Закона Республики Казахстан от 9 января 2012 года «О газе и газоснабжении»;
5) других нормативных правовых актов Республики Казахстан.
Задачи по развитию производства альтернативных видов энергии будут решены на основании:
1) Закона Республики Казахстан от 4 июля 2009 года «О поддержке использования возобновляемых источников энергии»;
2) Закона Республики Казахстан от 13 января 2012 года «Об энергосбережении и повышении энергоэффективности».
Задачи эффективного использования доходов от сырьевого сектора Республики Казахстан будут решаться на основе:
1) Бюджетного кодекса Республики Казахстан;
2) Кодекса Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс);
3) других нормативных правовых актов Республики Казахстан.
В целях реализации Концепции необходимо разработать в установленном порядке программу эффективного управления природными ресурсами и использования доходов от сырьевого сектора на период 2014 - 2030 гг., внести в действующие программные документы изменения и дополнения в части внедрения основных направлений настоящей Концепции.

"Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 25 қыркүйектегі № 1003 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
«Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі С.Ахметов

Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасын бекіту туралы

«Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығына сәйкес ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасы бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы Жарлықтан туындайтын шараларды қабылдасын.
3. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2013 жылғы « »
№ Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ Мазмұны Кіріспе

1. Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану пайымы
2. Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдаланудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері
3. Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі нормативтік құқықтық және өзге де актілер тізбесі

Кіріспе

Табиғи ресурстар мемлекет меншігіне жатады және олардың Қазақстан Республикасының экономикасы үшін маңызы зор. Табиғи ресурстарды басқару Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқарудың жалпы тетігінің ажырамас бөлігі және маңызды құрауышы болып табылады. Жалпы мемлекеттік басқару реформасы шеңберінде табиғи ресурстарды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесін енгізу қажет.
Табиғи ресурстар экономиканың өсуін, ауқымды сыртқы экономикалық және сыртқы саяси уағдаластықтарды қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының маңызды стратегиялық басымдығы болып табылады. Олар қазіргі және болашақ ұрпақтың игілігіне пайдаланылуы тиіс.
Табиғи ресурстарды басқару, оларды есепке алу, қорғау, жалпы мүдделерде пайдалану мемлекеттік басқаруды дамытудың жалпы бағыттарына сәйкес, сол сияқты озық халықаралық практикаларды, әлемдік және өңірлік талаптарды ескере отырып, тиімді жүзеге асырылуы тиіс.
Минералдық ресурстар, өз кезегінде, аса маңызды табиғи ресурстар түрі, әлемдік өнеркәсіп өндірісінің, ғаламдық тіршілікті қамтамасыз ету жүйелерінің жасампаз негізі болып табылады. Кез келген мемлекеттің, әсіресе Қазақстанның тұрақты дамуының шарттары бірнеше макроэкономикалық міндеттерді алға тартады, олардың арасында бірінші кезектегісі ұлттық резервтің негізі, ұлттық экономиканың барлық салаларының жеделдете дамуы үшін маңызды база - минералдық шикізат кешенінің жоғары әлеуетін қолдау және дамыту болып табылады.

1. Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану пайымы

1. Ағымдағы жағдайды талдау

Көмірсутек шикізаты
Қазақстан Орталық Азия аймағында ірі шикі мұнай жеткізушілерінің бірі болып табылады. Мұнай қорының расталған деректері бойынша Қазақстан әлем елдерінің арасында 9-орынды иеленеді. Қазақстан көмірсутек шикізатының айтарлықтай қорына - әлемдік қордың 3,3 %-ына ие. Өндірілетін мұнайдың болжалды ресурстары 17 млрд. тонна мөлшерінде бағаланады. Қазақстан Республикасының аумағында 172 мұнай және 42 конденсатты кен орны тіркелген, олардың басым бөлігі (шамамен 70 %-ы) Қазақстанның батыс облыстарында шоғырланған. Қазақстандағы мұнайдың негізгі қоры ірі 11 кен орнында шоғырланған, олардың арасында - Теңіз бен Қашаған (елдің барлық қорларының жартысы), Қарашығанақ, Өзен, Жаңажол, Қаламқас және т.б. Қашағанның геологиялық қорында 6,4 млрд. тонна мұнай бар деп бағалануда. Қашағанда 1 трлн. шаршы метрден асатын табиғи газдың ірі қоры бар. Тағы бір ірі кен орны Теңізде геологиялық қордың болжалды көлемі 3,1 млрд. тонна мұнайды құрайды. Кен орнының өндірілетін қоры 750 миллионнан бастап 1 млрд. 125 млн. тонна мұнайға дейін бағаланады.
Қазақстанда мұнай және газ конденсатын өндіру есебі 1911 жылдан бастап жүргізіліп келеді. Осы кезеңнен бастап 2012 жылға дейін 1,5 млрд. тонна мұнай мен газ конденсаты өндірілген.
2012 жылы Қазақстан тәулігіне 216 мың тонна мұнай өндірді.
Қазақстан бұрынғы кеңес республикалары арасында мұнай қоры бойынша Ресейден кейінгі екінші және мұнай өндіру бойынша екінші орын алып отыр. Елімізде табиғи газ қоры да қомақты және мұнай мен газ өндірісі ұдайы өсуде.
Өзінің негізгі кен орындарын толық игеру Қазақстанды келесі онжылдықта әлемнің ең ірі 5 мұнай өндірушісінің біріне айналдыруы мүмкін.
2015 жылға қарай өндіру көлемі жылына 95 млн. тоннаға дейінгі деңгейде болады деп болжалануда, бұл болжам негізінен экспорттық әлеуетті қатар кеңейтумен бірге Теңіз кен орнында жүргізілетін жұмыстардың қарқынына байланысты.
Қазақстанның мұнай өңдеу өнеркәсібі үш мұнай өндеу зауытын (бұдан әрі - МӨЗ) қамтиды: Атырау мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - АМӨЗ), Павлодар мұнай-химия зауыты (бұдан әрі - ПМХЗ) және Шымкент мұнай өңдеу зауыты («Петро Қазақстан Ойл Продактс»). Көрсетілген кәсіпорындар қызметінің республиканың экономикасы мен тұтынушылардың мұнай өнімдеріне деген қажеттіліктерін өтеудегі маңызы зор. Бүгінгі таңда барлық үш зауытта Жаңғырту бағдарламасы бар және олар оны біртіндеп іске асыруда.
Барлық жердегі сияқты, мұнай-газ саласында да оның дамуына әсер ететін оң және теріс факторлары бар. Оң факторларға мұнайдың айтарлықтай қорлары мен өндіру көлемінің өсу мүмкіндіктерін, теңізде және тұзасты геологиялық барлау жұмыстарын (бұдан әрі - ГБЖ) жүргізу мүмкіндіктерін, МӨЗ-ді өз мұнайымызбен қамтамасыз етуді (Павлодарға реверс) және ішкі нарықты сапалы отандық мұнай өнімдерімен қамтамасыз етуді, мұнай химиясын дамыту мүмкіндігін жатқызуға болады.
Алайда, мұнымен қатар кейбір теріс факторлар да бар. Мысалы, экспорттық бағаға елдің мұнай мен газдың негізгі тұтынушыларынан қашықтығы қатты әсер етеді; әлемдік мұнай нарығындағы жоғары бәсекелестік, анағұрлым ықпалды экспорттаушылардың болуы; Қазақстан Республикасында өндірілген мұнайдың жоғары өзіндік құны мен ерекшелігі; қорлардың Қазақстан Республикасы бойынша әркелкі бөлінуі; үлкен көліктік ауыртпалық (ПМХЗ-ға жеткізу).
Теріс факторларға қиындықпен шығарылатын қорлары бар кендер санының көп болуын, минералдық шикізат базасының орны толмайтынын, қазақстандық компаниялар игеретін кен орындарында мұнай және газды өндіру қорлары мен өңделетін көлемі үлесінің мардымсыз болуын, ішкі өңдеуді қамтамасыз етумен салыстырғанда, мұнай экспортының басымдығын, ГБЖ-дегі инвестициялардың төмен тартымдылығын, негізгі жобаларды іске асыруда артта қалуын жатқызуға болады.

Қатты пайдалы қазбалар
Қазақстан аумағы бойынша тоғызыншы орын ала отырып, өз тіршілігін қамтамасыз ету және экономикасын дамыту үшін елеулі табиғи ресурстар базасына ие. Қорғасын, мырыш, мыс, мұнай, хром, темір, марганец, қалайы, алтын, фосфориттер, бор және калий тұздарының қоры бойынша Қазақстан әлем елдерінің озық ондығына кіреді. Сонымен бірге, нарық жағдайында минералды шикізат қорларының бір бөлігі бәсекеге қабілетсіз болып табылады. Мысалы, алтын бойынша кен қорларының 86 %-ы, қорғасын мен мырыш бойынша 68 %-ы, мыс бойынша 58 %-ы бәсекеге қабілетті. Марганец және хромит өнеркәсібінің шикізат базасы анағұрлым бәсекеге қабілетті болып табылады.
Бүгінгі таңда, экспортталатын тау-кен металлургиялық саласының концентрат, металл түріндегі шикізат экспорты шамамен 90 %-ды құрайды. Ал машина жасау, құрылыс индустриясы және басқа да экономика салаларына арналған металл бұйымдары, керісінше, импортталады.
Табиғатты пайдалану процесін тиімді басқарудың маңызды шарты минералдық шикізат базасының озық қарқынмен өндірілуі болып табылады. Қазіргі уақытта пайдалы қазбалардың стратегиялық түрлерінің басым бөлігі бойынша өндіріс көлемдері өсімнен айтарлықтай асады. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері бойынша бұдан бұрын барланған кен орындарының қоры іс жүзінде таусылған. Қазақстандағы қара, түсті металлургияның минералдық шикізат базасы үшін кен орындарын игерудің тау-геологиялық жағдайының нашарлауы, кендегі негізгі пайдалы компоненттердің азаюы, олардың минералдық құрамының күрделенуі, қиын байытылатын кендер үлесінің артуы тән.
Қазіргі кезеңде Қазақстандағы пайдалы қазбаларды толық және кешенді түрде өндіру міндеті аса өткір күйінде қалып отыр. Қазақстанның тау-кен металлургиялық кәсіпорындарының басым бөлігінде бейінді металдарға ілеспелі құнды компоненттер (платина, алтын, палладий, рений, осмий, таллий, ниобий және т.б.) шикізаттан толық көлемде ажыратылмай, қалдық ретінде кетеді. Кен орындарының қорлары бекітілген кезде ілеспелі пайдалы компоненттер бағаланбаған және теңгерімге қойылмаған. Жер қойнауын пайдаланушыларға сирек кездесетін металдарды ажырату жөнінде қатаң талаптар қойылмаған және осы күнге дейін де қойылмай тұр. Кәсіпорындарда минералдық шикізаттың ілеспе түрлерін алудың төмен коэффициенті сақталып отыр.
Практика пайдаланылатын орташа статистикалық түсті, асыл және сирек кездесетін металдар кен орындарының кенінде мынадай құрамдағы 17 пайдалы компонент бар екенін көрсетіп отыр: мыс - 0,7 %, молибден -0,05 %, мырыш - 2,0 %, қорғасын - 0,1 %, алтын - 0,1 г/т, күміс - 15 г/т, висмут - 0,05 %, платина - 0,05 %, палладий - 0,05 %, кобальт - 0,05 %, селен - 2,8 г/т, теллур - 0,26 г/т, кадмий - 0,04 г/т, рений 0,25 г/т, индий - 20 г/т, осмий - 0,02 г/т, таллий - 0,01 %.
Есептер бойынша түсті металлургия кәсіпорындарында кеннен концентратқа (0,6-0,95), концентраттан металға (0,85-0,98) қол жеткізілген алу коэффициенттерімен орташа статистикалық кәсіпорын үшін бейінді металдарды (мыс, молибден, мырыш және қорғасын) өткізуден түсетін жиынтық кірістің үлесі 1,5 %-ды құрайды (барлық 17 элемент алынған жағдайда).
Негізгі, сол сияқты ілеспелі өнімді өткізуден түскен табысты сақтай, тіпті көбейте отырып, өндірілетін кеннің көлемін қысқартуға болады. Бұдан басқа, бұл кен орындарын пайдалану мерзімін ұзартып, қоршаған ортаға түсетін геоэкологиялық жүктемені айтарлықтай төмендететін болады.
Кен шикізатынан ілеспелі, әсіресе жоғары бағалы компоненттерді кен шикізатынан барынша алу, кендегі барлық компоненттердің тауар өніміне анағұрлым толық ажыратылуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды, процестер мен техникалық құралдарды әзірлеу және енгізу бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын тездету сияқты маңызды мәселелер шешуді талап етеді.
Қазақстандық минералдық шикізаттың табиғи қасиеттеріне және технологиялық ерекшеліктеріне барынша сәйкес келетін қайта өңдеудің озық және нәтижелі технологиялары қажет. Әрбір кен орны бойынша концентрат пен металға ажырату коэффициенттерінің ең төменгі мәнін көрсете отырып, пайдалы компоненттердің алынуға жататын тізбесін бекіту қажет.
Құрамындағы пайдалы компоненттерді өндіру көлемінің жүйелі түрде қысқартылуын және оларды пайдаланудың толықтығы мен кешенділігін арттыруды көздейтін минералдық ресурстарды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесін белсенді түрде енгізу қажет. Жүйе геологиялық барлау, тау-кен өндіру жұмыстарының, шикізатты байытуды және уақыты мен пішімі бойынша (кіріс және шығыс операцияларының келісілгендігі) металлургиялық бөліністің өзара тығыз байланысын талап етеді. Мұны кен сапасын және «жобалау - жоспарлау - өндіру - қайта өңдеу» циклінің барлық кезеңдерін қамтитын және тау-кен металлургиялық кәсіпорынды басқарудың сатылы табиғатына сәйкес келетін минералдық шикізатты кешенді пайдалануды басқарудың бірыңғай автоматтандырылған жүйесі негізінде ғана құруға болады, тиісті кадрлар қажет.

2. Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқарудың және шикізат секторынан түсетін табыстарды пайдаланудың түйінді проблемалары.

Табиғи ресурстарды басқарудың түйінді проблемалары мыналар болып табылады:

1) мемлекеттік қаржыландырудың жетіспеуінен жер қойнауын озыңқы зертттеудің төмен деңгейі;
2) геологиялық базаның 80 %-ы ескі геологиялық-геофизикалық әдістер көмегімен барланып, есепке алынды;
3) минералдық шикізат кендерінде компоненттердің толық кешенді есепке алынбауы;
4) монотехнологияларды пайдалану. Кешенді концентраттарды алу мен қайта өңдеу технологияларына көшу қажет;
5) минералдық шикізатты өндіру мен орнын толтырудың әртүрлі қарқыны;
6) қызметкерлердің аз санынан және материалдық-техникалық жабдықталудың төмендігінен жер қойнауын оңтайлы және кешенді түрде пайдалануға жүргізілетін бақылаудың төмен деңгейі;
7) минералды шикізатты тұтыну мен орнын толтыруға жүргізілетін тиімді мониторинг жүйесі жоқ;
8) тиімді ақпараттық-талдамалық жүйе жоқ, мұның өзі негізсіз болжау мен жоспарлауға, реттеу мен жоспарлау процесінің әлсіреуіне әкеп соғады;
9) геологиялық ақпаратты жинау мен сақтау процестерін автоматтандырудың төмен деңгейі, сондай-ақ оған еркін шығудың болмауы;
10) шикізат секторынан түскен табыстарды үлестірудің ретке келтірілген тетігінің болмауы;
11) табиғи ресурстарды басқару саласында білімі мен тәжірибесі бар тиісті кадрлардың болмауы.

3. Тұжырымдаманы қабылдаудың негізділігі

Шикізат секторынан түсетін табыстарды тиімді басқару мен оңтайлы пайдалануды арттыруға бағытталған табиғи ресурстарды басқарудың жаңа жүйесін енгізу саланы дамытудың заманауи жаһандық үнқатулары мен саланың әлемдік даму үрдістерінен туындап отыр.

Көмірсутек шикізаты
2012 жыл алдыңғы жылы болған факторлардың әсерімен өтті. Энергетикалық қауіпсіздік пен энергия үнемдеу, бағалардың өсуі мен қолжетімді мұнайдың жақын болашақта сарқылуы, баламалы құбыржолдар мен баламалы энергия тасымалдағыштар.
Халықаралық энергетикалық бюллетеннің (ІЕО2010) экономикалық болжамына сәйкес 2012 жыл мен 2035 жыл аралығында нарықта энергияны жалпы әлемдік тұтыну 36 %-ға артады. Энергияға деген үлкен сұраныс Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына кірмейтін елдерде болады деп болжануда.
Аталған болжам бойынша мұнайды тұтыну 2012 жылғы тәулігіне 89 774 мың баррельден 2035 жылы күніне 110 600 баррельге дейін артады.
Ұзақ мерзімді перспективада 2014 жылдан кейін барреліне $100 асатын және 2035 жылға қарай барреліне болжалды $130 асатын әлемдік мұнай бағаларына қарамастан, мұнайды тұтыну нарығы артатын болады. Мұнайды тұтынудың жалпы көлемінің 80 пайыздан асуы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына кірмейтін Азия мен Таяу Шығыс елдерінде болжануда, мұнда экономикалық өсудің жоғары қарқыны күтіледі.
Алайда, әлемдік көмірсутек қорының біртіндеп сарқылатынын да ескерген жөн.
Экономикасы дамыған ірі мемлекеттердің (АҚШ, Қытай, Англия) мұнай-газ салаласын дамыту стратегиясы өз көмірсутек қорын сақтауға және оны ел аумағынан тысқары жерлерде өндіруге бағытталған. Көмірсутектің белгілі бір көлемі аталған елдердің энергетикалық қауіпсіздігін қолдау үшін импортпен өтеледі. Ресурстардың болмауынан Франция, Италия сияқты дамыған мемлекеттер де барынша тартымды әлемдік жобаларға инвестициялап, көмірсутектер өндіру ісіне қатысуға тырысуда.
Жалпы әлемдік мұнай қорларының сарқылып, кейбір елдерде сұраныс артқан сайын, оның нарықтағы бағасы тек өсе беретін болады. Осы мән-жайды ескере отырып, салыстырмалы түрде шағын геологиялық қорлары бар мұнай-газ өндіретін елдер (Бразилия - жылына 110,0 млн. тонна, дәлелденген қорлар - 2,2 млрд. тонна) роялтиді біртіндеп арттыру арқылы көмірсутектерді өндіруден қомақты табыс алуға тырысуда.
Жоғарыда көрсетілген халықаралық тәжірибе мемлекеттің шикізат саласында белсенді шетелдік қатысу елдің макрокөрсеткіштерінің серпіні үшін ерекше тежеуші фактор болып табылмайтынын көрсетеді. Сонымен бірге, ұлттық мүдделерді қорғау саясаты белгілі бір деңгейде қазіргі мұнай-газ саласының басым үрдісі болып табылады. Бұл ұлттық компаниялардың әлем нарығында белсенді ілгерілеуінен және мемлекеттердің ішкі экономикасының дамуынан да көрінеді.

Қатты пайдалы қазбалар
Қазақстанда минералдық шикізатты пайдалану мәселесіне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 577 Жарлығымен Қазақстан Республикасының Жасыл экономикаға көшуі жөніндегі тұжырымдама бекітілген; Қазақстанның тау-кен металлургиялық саласын 2030 жылға дейінгі дамыту тұжырымдамасы дайындалды, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 31 желтоқсандағы № 1530 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында минералдық шикізат кешенін дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған бағдарлама іске асырылуда. Алайда олар негізінен ресурстарды сақтау идеологиясына, минералдық шикізатты өндіру мен қайта өңдеуге, сондай-ақ Қазақстан жер қойнауының әлеуетін сандық бағалауға бағытталған.
Қатты пайдалы қазбалар (бұдан әрі - ҚПҚ) нарығының мүмкіндіктері халық санының және халық тұтынатын тауарларды тұтыну көлемдерінің өсуімен байланысты болады.
2050 жылға қарай әлем халқының саны 9 млрд. адамға дейін жетеді. Халық санының артуымен тауарларды тұтыну көлемдері, олардың өндірісі де артып, нәтижесінде минералдық ресурстарды тұтыну көрсеткіші де өсетін болады.
Мәселен, 2030 жылғы темірге сұраныс жылына 7,43 млрд. тоннаны құрайды. Жағымсыз сценарий жағдайында болжамды сұраныс 5,27 млрд. тоннаны құрайтын болады.
Хром мен молибденнің дүниежүзілік нарығының болашақ дамуы мынадай факторлармен сипатталатын болады. Мәселен, Қытай тот баспайтын құрыштың ең ірі өндірушісі болып табылады, демек, импорт бойынша молибден мен феррохромның жеткізілімдеріне тәуелді болады. Германия, Жапония, Италия және Тайвань сол тәрізді жағдайда болады.
Мыс саласындағы халықаралық зерттеу тобының болжамдарына сәйкес дүниежүзілік мыс нарығында соңғы бес жылда мыс кенін өндіру 1 млрд. тоннаға ұлғайды, ол дамушы елдерде индустрияландыру процестерінің жандануына, олардың тұтынушылық сұранысының өсуіне байланысты.
Қытай үлесіне әлемде мысты тұтыну көлемінің шамамен 40 %-ы тиесілі.
Әлемнің бірқатар елдерінде, әсіресе еуроаймақ елдерінде қарыз дағдарысын көрсете отырып, алтын құймаларына деген сұраныс ұлғаяды. Кен орнын өндіруге жұмсалатын шығындардың үш есе өсуіне қарамастан, соңғы он жылда кен орындарының аз саны ашылды.
Қазір дүниежүзілік титан нарығында кенді шикізат жеткіліксіз. 2015 жылы концентраттың тапшылығы қазіргі уақыттағы әлемдік сұраныстың (2012 жыл) 20 %-ын құрауы мүмкін.
Болжамдарға сәйкес 2015, 2020, 2030 жж. түсті металлургия өнімдерінің импорты 2011 жылмен салыстырғанда қарқынды өсетін болады.
2030 жылға дейінгі болжам бойынша «өңделмеген мыс пен цинк негізіндегі құйындылар» түсті металлургияның ең қажетті өнімдері болады.
Жалпы, басқа да металл тұтынушы салалардың даму үрдістерін бағалай отырып, 2030 жылға қарай Қазақстанда қара металлургия өнімдерінің ішкі нарыққа жеткізілімін ұлғайту жағына қарай прогрессивтік ілгерілеу болжанып отыр.
Бүгінгі таңда қатты пайдалы қазбалар нарығының әлемдік үрдістері мынадай факторлармен қатар жүріп жатыр:
1) әлем экономикасы даму қарқынының бәсеңдеуі, Еуроаймақтағы ұзаққа созылған дағдарыс, Қытайдағы тұтынудың құлдырауы;
2) тұтынушы салалар тарапынан әлемдік сұраныстың төмендеуі;
3) әлемнің тауар нарықтарында бәсекелестіктің күшеюі.
Қатты пайдалы қазбалар нарығын дамытудың әлемдік инновациялық үрдістеріне мыналар жатады:
1) жоғары технологиялық және ғылымды көп қажет ететін өнімге деген қажеттіліктің тұрақты өсуі;
2) таза металдарды тікелей пайдалану деңгейінің төмендеуі және қоспалар мен композиттік материалдарды пайдалануға белсенді түрде көшу;
3) минералдық шикізатты өндіру және өңдеу процестерінде нанотехнологияларды пайдаланудың өсу үрдістерінің болуы;
4) геологиялық барлау жұмыстарында, зертханалық зерттеулерде анағұрлым жоғары технологияларды жаңғырту және пайдалану;
5) өндірістік шығындарды қысқарту есебінен бағалық бәсекеге қабілеттілікті арттыру;
6) бақылау орталықтарын алыстан басқаруды қолдана отырып, агрегаттар мен технологиялардың ықшамдылығын арттыру, кен орындарын басқаруды автоматтандыру мен роботтандыру;
7) минералдық шикізатты өңдеу өнімдерінің тізбегінде қайта бөлуге арналған шығындарды төмендету, сапалы ерекшеліктерді жетілдіру және өндірістің экологиялық қауіпсіздігін міндетті арттыру кезінде өндірілетін өнімнің номенклатурасын кеңейту;
8) Өндірістің ұтымдылығын арттыру; кеннің биязы тартылуын қамтамасыз ету; минералдық шикізатты кешенді өңдеу; қоршаған ортаны қорғау; еңбек өнімділігін арттыру; өндіріс қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

4. Тұжырымдаманың мақсаттары мен міндеттері

Табиғи ресурстарды тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасының басты мақсаты мыналар болып табылады:
1) табиғи ресурстарды одан әрі зерттеу, жаңа кен орындарын іздеу және оларды есепке алу;
2) әлемдік жоғары сұранысты мемлекет мүддесіне пайдалану үшін табиғи ресурстарды өндіру мен әлемдік нарықтарға жеткізу қарқынын арттыру;
3) Ішкі нарықты жаңа экологиялық стандарттарға сәйкес отандық жанар-жағармай материалдарымен қамтамасыз ету;
4) шетелдік инвестицияларды шикізатты өндіру мен қайта өңдеудің заманауи технологияларын қолдану, сондай-ақ ең жаңа өндірістерді құру шарттарында ғана тарту үшін жағдайлар жасау;
5) баламалы энергия көздерінің өндірісін дамыту;
6) өндіруші кәсіпорындардың экологиялық зиянсыз өндірістерді ғана енгізуі;
7) көмірсутек шикізатының стратегиялық «резервін» құру;
8) шикізат секторынан түсетін табыстарды оңтайлы басқару.

Көрсетілген мақсаттарға мына міндеттерді шешу арқылы қол жеткізілуге тиіс:
1) табиғи ресурстарды одан әрі зерттеу, жаңа кен орындарын іздеу және оларды есепке алу;
2) табиғи ресурстарды тиімді басқару үшін, ең алдымен, олар туралы барынша нақты мәліметтерге ие болу қажет.
Осыған байланысты, жер қойнауын зерттеу кезінде заманауи технологияларды пайдалана отырып, геологиялық барлаудың озық әдістерін қолдану, жоғары білікті кадрларды даярлау қажет.
Мақсаты пайдалы қазбалардың жаңа кен орындарын іздеуді және оларды бағалауды, оларды барынша тиімді және тез пайдалану үшін жағдайлар жасауды көздейтін жер қойнауына мемлекеттік геологиялық зерттеудің жүргізілуін үдету қажет.
Талдау жүргізу және оның негізінде мемлекет пен жеке сектордың рөлдерін бөле отырып, басым бағыттар бөлінісіндегі геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландырудың қажетті көлемдері мен басымдықтарын айқындау.
Әлем энергетикасының ұзақ мерзімді үрдістеріне, сондай-ақ республиканың ұзақ мерзімді энергия теңгеріміне талдау жүргізу.
Жоғары әлемдік сұранысты мемлекет мүддесіне пайдалану үшін табиғи ресурстарды өндіру мен әлемдік нарықтарға жеткізу қарқынын арттыру.
Ықтимал қаржы-экономикалық күйзелістер, сол сияқты шикізатты тұтынудың өзгермелі құрылымы салдарынан орын алған халықаралық нарықтардағы сұраныс деңгейінің құлдырауының және табиғи ресурстарға бағалардың төмендеуінің алдын алу мақсатында шикізат ресурстарын өндіру мен оларды әлемдік нарықтарға жеткізу қарқынын барынша арттыру қажет.
Ол үшін:
1) әлемдік нарықтар үрдістерін, технологиялық даму мен республика үшін экономикалық әсерді ескере отырып, минералдық шикізаттың басым түрлері бойынша (мұнай, газ, металдар, сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар, уран және т.б.) өндірудің жалпы көлемдері жөніндегі оңтайлы ұзақ мерзімді (2020, 2030, 2050 жж.) жоспарлар әзірлеу;
2) минералдық ресурстардың басым түрлеріне сұраныс пен бағалардың ұзақ мерзімді болжамдарын әзірлеу;
3) көмірсутек шикізаты өндірісінің артуымен және негізгі импорттаушы елдерді таңдаумен бірге, құбыр, теңіз және теміржол көлігі бойынша экспорттық әлеуетті кеңейту жоспарын әзірлеу;
4) жаңа технологияларды енгізу есебінен шикізат базасын кеңейту және өндірісті арттыру үшін талдау жүргізу және техногендік минералдық түзілімдерді өңдеуге қатыстыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеу қажет.

Ішкі нарықты жаңа экологиялық стандарттарға сәйкес отандық өңдірістің жанар-жағармай материалдарымен қамтамасыз ету.
2025 жылға қарай Қазақстанның жанар-жағармай материалдарының ішкі нарығы ең соңғы экологиялық стандарттарға сәйкес келетін отандық өніммен толық қамтамасыз етілуі тиіс. Осы мақсаттарда экологиялық Евро-4 еуропалық класына сәйкес келетін өнім шығаруға бағдарлай отырып, республиканың үш негізгі МӨЗ-ін жаңарту жүргізілуде.
Ішкі нарықтағы ағымдағы жағдайға тұрақты талдаудың негізінде ішкі нарықты жаңа экологиялық стандарттарға сай келетін отандық өндірістің жанар-жағармай материалдарымен камтамасыз ету жөніндегі шаралар кешені әзірленді.
Бұл шаралар қазақстандық нарықтың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыру үшін қажетті отандық өңдірістің сапалы жанар-жағармай материалдары өндірісінің көлемдерін арттыруды ескере отырып, жанар-жағармай материалдарын өндіру бойынша қолданыстағы және жаңа қазақстандық қуаттарды қайта жаңартуды ескереді.

Баламалы энергия көздерінің өндірісін дамыту
Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мақсатында баламалы энергия түрлерінің өндірісін және оларды пайдалануды одан әрі дамыту қажет.
2050 жылға қарай Қазақстан Республикасында баламалы және жаңартылатын энергия түрлеріне жиынтық энергия тұтынудың кем дегенде жартысына шақ келетіндей шаралар қабылдау талап етіледі. Кейінгі перспективада баламалы және жаңартылатын энергия көздері көмірсутек шикізатынан алынатын энергияны алмастыруы тиіс.
Жел, күн, био-геоэнергетиканы пайдалану жөніндегі ғылыми әзірлемелерді ынталандыру қажет.
Жалпы алғанда, баламалы энергия түрлерін енгізуге, олардың өндірісіне инвестиция салуды ынталандыруға бағытталған шаралар кешенін әзірлеген жөн.
Баламалы энергияны өндіретін және пайдаланатын алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі мен технологияларын зерттеп, тәжірибесін қабылдаған жөн.
Энергияны баламалы түрлерін дамыту, күн мен жел энергиясын пайдаланатын технологияларды енгізу Қазақстанның географиялық, климаттық және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс.

Шетелдік инвестицияларды шикізатты өндіру мен өңдеудің заманауи технологияларын қолдану, сондай-ақ ең жаңа өндірістерді құру шарттарында тарту үшін жағдайлар жасау:
Инвесторларды елімізге өндіру мен қайта өңдеудің ең заманауи технологиялар жеткізу шарттарында тарту.
Осыған байланысты:
1) жаңа инвестициялық келісімшарттар мен жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар жобаларын әзірлеу кезінде жер қойнауын пайдаланушының міндеттеріне шикізатты өндіру мен шығарудың тек заманауи технологияларын пайдалану, жаңа өндірістерді, ең алдымен шығарылған шикізатты қайта өңдеу жөніндегі өндірістер енгізілуі тиіс;
2) қолданылатын технологиялар мен жаңа өндірістер жобаларының бағалары жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар жасалғанға дейін қаралуы тиіс;
3) тұрақты талдау мен әлеуетті инвесторларды іздеуді жүргізу;
4) негізгі әлемдік инвесторларды республиканың инвестициялық климатының артықшылықтары туралы хабардар ету;
5) үдемелі индустриялық-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік
бағдарламаның, Индустрияландыру картасының Жалпыұлттық іс-шаралар
жоспарының шеңберінде іске асырылатын индустриялық және инфрақұрылымдық жобалардың талаптарына сәйкес ағымдағы жағдайға талдау жүргізу;
6) жаңа технологияларды қолдану және ең жаңа өндірістерді құру
шарттарында шикізатты өндіру және қайта өңдеу секторының инвестициялық тартымдылығының жағдайларын жасау жөніндегі шаралар кешенін әзірлеу қажет.
Өндіруші кәсіпорындардың экологиялық зиянсыз өндірістерді ғана енгізуі.
Өндіруші кәсіпорындардың жаңартылатын энергия көздерін және экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалануын ынталандыру тетігін құру мен енгізу жөніндегі шараларды әзірлеу қажет.
Қоршаған ортаны ластаумен күресудің, қоршаған орта үшін жер қойнауын пайдаланудың жағымсыз салдарларына жол бермеу және оларды жоюдың техникалық әрі экономикалық шаралары пайдаланылуы тиіс.
Осы бағыттағы экономикалық шаралар жер қойнауын пайдалану қалдықтарын қайта өндеу мен өткізуді, сол сияқты қажетті қорларды құруды және жер қойнауын пайдаланудың теріс салдарларын жою жөніндегі іс-шараларды, оның ішінде авариялық-құтқару қызметтерін және т.б. қаржыландыруды қамтуы тиіс.

Көмірсутек шикізатының стратегиялық «резервін» құру:
Еліміздің энергетикалық қауіпсіздігінің іргетасы, ықтимал экономикалық күйзелістер жағдайында қорғаушы тетік бола алатын көмірсутек шикізатының стратегиялық «резервін» құру қажет.
Әлем энергетикасының ұзақ мерзімді үрдістеріне, сондай-ақ республиканың ұзақ мерзімді энергетикалық теңгеріміне жүргізілген талдау негізінде шикізат түрлері бойынша көмірсутек шикізатының қажетті көлемдерінің стратегиялық «резервін» құру тетіктерін әзірлеу.
Бұл тетік тиісті инфрақұрылымды құруды, көмірсутек шикізатының стратегиялық «резервін» сақтау көлемдерін, сондай-ақ стратегиялық «резервті» қалыптастыру, жаңарту және пайдалану жөніндегі шараларды қамтуы тиіс.

Шикізат секторынан түсетін табыстарды оңтайлы басқару
Табиғи ресурстарды тиімді басқару оларды пайдаланудан түсетін табыстарды, ең алдымен - шикізат секторынан, пайдалы қазбаларды өндіруден түсетін табыстарды оңтайлы басқаруды қамтиды.
Шикізат секторынан түсетін табыстар барынша тиімді пайдаланылуы тиіс. Шикізат секторынан түсетін қаражат жалпыға бірдей игілік үшін пайдаланылатын болады. Табиғи ресурстарды пайдаланудан түсетін табыстар табиғи ресурстарды басқаруды жетілдіруге және оларды пайдаланудың жағымсыз салдарларын төмендетуге бағытталуы, сондай-ақ болашақ қазақстандық ұрпақтардың экономикалық әл-ауқатының негізі болуға тиіс.
Мыналар:
1) республика үшін негізгі бағыттар бөлінісіндегі минералдық және көмірсутек шикізатын ендірудің экономикалық әсеріне бағалау жүргізу;
2) шикізат секторынан түсетін табыстарды оңтайлы басқаруды
қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кешенін әзірлеу қажет.
Бұл ретте, ең алдымен, шикізат секторынан түсетін табыстар табиғи ресурстарды басқарудың мақсаттары үшін пайдаланылуы тиіс.

5. Тұжырымдаманы орындау кезеңі және оны іске асырудан күтілетін нәтижелер

Тұжырымдаманы іске асыру кезеңдері, атап айтқанда мұнай-газ саласы бойынша, өндіруді арттыру мен бастау, көліктік әлеуетті кеңейту және өңдеуші қуаттарды жаңғырту жөніндегі негізгі мұнай-газ жобаларын іске асырудың белгіленген мерзімдеріне толық шамада тәуелді.
2050 жылға дейінгі мұнай өндіру болжамына сәйкес бірінші кезеңде (2013 - 2020 жж.) өндіруді жылына 120,0 млн. тоннаға дейін қарқынды арттыру жоспарланып отыр. Бұл ретте, артқан көлемдер экспортын қамтамасыз ету үшін "КТК" мұнай құбырының өткізу қабілетін 52,0 млн. тоннаға дейін және "Қазақстан-Қытай" мұнай құбырының өткізу қабілетін 20,0 млн. тоннаға дейін арттыру арқылы көліктік дәлізді кеңейту жоспарланып отыр. Жиынтығында, осы кезеңде мұнай бойынша экспорттық қуатты 87,0 млн. тоннаға дейін жеткізу жоспарланып отыр.
Екінші кезең (2021 - 2030 жж.) - қарқынды өндіруден жоспарлы өндіруге көшуді қамтиды, себебі аталған кезеңде дәлелденген қорлардың біртіндеп сарқылуына байланысты мұнай өндірісінің жылына 100,0 млн. тоннаға дейін біртіндеп төмендеуі байқалады.
Сонымен бірге, осы кезеңде ҚР ең ірі үш МӨЗ-де мұнайды қайта өңдеу бойынша өндірістік қуаттарды жаңғырту мен арттыруды толығымен аяқтау жоспарланып отыр, оның нәтижесінде қайта өңделетін мұнай көлемін қазіргі жылына 15,0 млн. тоннадан 20,0 млн. тоннаға дейін арттыру, ал шығарылатын өнім сапасын еуропалық экологиялық стандарттарға дейін жеткізу жоспарлануда. Мұнайды 20,0 млн. тонна көлемінде қайта өңдеу мемлекеттің мұнай өнімдеріне деген қажеттілігін толық қанағаттандырып қана қоймай, сондай-ақ артығын дайын өнім түрінде экспорттауға мүмкіндік береді.
Өндірудің жылына 100,0 млн. тоннаға дейін болжалды төмендеуіне байланысты екінші кезеңді іске асыру кезеңінде экспорттық бағыттар қайта қаралып, олардың анағұрлым тиімділері таңдалатын болады.
Қолданыстағы кен орындарын тиісінше толтыруға және сарқылуға жақын кен орындарын консервациялауға ерекше мән беріліп отыр.
Үшінші кезең (2031 - 2050 жж.) - мұнай өндіру деңгейінің одан әрі төмендеуіне байланысты 2050 жылы өндірісті 100,0 млн. тоннадан 40 млн. дейін жоспарлы түрде төмендетуге, ішкі нарықты мұнаймен және мұнай өнімдерімен қамтамасыз етуге, ел үшін шикізатты экспорттаудың анағұрлым тиімді және басым бағыттарын таңдауға (20,0 млн. тонна үшін) бағытталады. МӨЗ-дегі мұнайды қайта өңдеу деңгейін 20,0 млн. тонна көлемінде ұстап тұру жоспарлануда.
Қазақстанның «Жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі бекітілген тұжырымдамада көзделген шараларды іске асырудың үш кезеңін қамтиды: бірінші 2013 - 2020 жж., екінші - 2021 - 2030 жж. және үшінші - 2031 - 2050 жж.
«Жасыл» инфрақұрылымды құру табиғат пайдаланудың тиімділігі мәселелерімен тоғысатындығын және онымен тығыз байланыста болатындығын, сондай-ақ қабылданып отырған шараларды үндестірудің маңыздылығын ескере отырып, Табиғи ресурстарды тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасындағы ұқсас уақыт мерзімдері қабылданады.
Бірінші кезең табиғи ресурстарды тиімді басқару жүйесін, шикізат секторынан түсетін табысты үлестіру мен пайдалану жүйесін қалыптастыруға, табиғат пайдаланудың тиімділігін арттыру жөніндегі бірінші кезектегі, оның ішінде сабақтас стратегиялық құжаттар мен мемлекеттік бағдарламаларда көзделген шараларды қабылдауға, тиісті инфрақұрылымды құруға бағытталған.
Екінші кезең ресурстарды үнемдеу мен ресурстар өнімділігін арттыруды, ресурс үнемдейтін жаңа технологияларды әзірлеуді көтермелеу мен ынталандыруды көздейтін табиғи ресурстарды басқарудағы жаңа саясатты әзірлеу мен оны іске асыруға бағытталған.
Үшінші кезең ұлттық экономиканы пайдалану табиғи ресурстарды олардың толық жаңартылуы мен табиғи-экономикалық ортаның тұрақтылығы жағдайында пайдалану қағидаттарына көшіруге бағытталған.
Ұсынылып отырған тұжырымдаманың басты нәтижелері ұзақ мерзімді кезеңге арналған табиғи ресурстарды тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдаланудың мемлекеттік жүйесін құру, сондай-ақ оны іске асыру бойынша қысқа мерзімді және орта мерзімді кезеңдерге арналған тиісті мемлекеттік бағдарламалардың әзірленуі болуға тиіс.
Аталған Тұжырымдаманы іске асыру ел экономикасының өсімін тиімді жоспарлауға, болашақта республиканың ішкі нарығындағы энергетикалық және табиғи ресурстардың тапшылығын болдырмауға, пайдалы қазбалардың қорларын қайта есепке алуға және рентабельділікті талдауға мүмкіндік береді, нәтижесінде бұл халықтың әл-ауқатының артуын тездетіп, тұтынылатын өнім сапасын жақсартатын болады.

2. Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқарудың және шикізат секторынан түсетін табысты пайдаланудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері

1. Негізгі қағидаттар

1. Табиғи ресурстарды елдің экономикалық гүлдену игілігіне барынша ұтымды пайдалану.
2. Өндіруші салаларда көліктік және өндірістік әлеуетті барынша тиімді пайдалану.
3. Экологияның сақталуы.
4. Шикізатты кешенді пайдалану мен оны қалдықсыз қайта өңдеу.
5. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік негізінде табиғатты пайдалану проблемаларын шешу.
6. Қоғамның барлық мүшелері үшін табиғи ресурстар туралы ақпаратқа бірдей қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету.
7. Табиғат пайдалану саласында барынша айқындылықты қамтамасыз ету.
8. Табиғатты қазіргі, сол сияқты болашақ ұрпақ қоғамының мүддесіндегі пайдалану.

2. Жалпы тәсілдер

Мұнай-газ саласын дамытудың жоспарланған деңгейіне қол жеткізудің жалпы тәсілдері:
1) мұнай және газ өндірісінің көлемін жоспарлы түрде арттыру;
2) көліктік әлеуетті кеңейту;
3) озық технологиялар мен қауіпсіз өндірістерді пайдалану;
4) ішкі нарықты мұнаймен, мұнай өнімдерімен және газбен қамтамасыз ету;
5) ГБЖ арқылы қорларды арттыру (резервтер құру).
Тиісті іс-шаралар:
1) Қашаған кен орнында коммерциялық өндіруді уақтылы бастау;
2) ірі мұнай-газ жобаларына қатысудың қазақстандық үлесін арттыру;
3) жергілікті экологияны сақтау жауапкершілігін арттыра отырып, көмірсутектерді өндірудің заманауи технологияларын пайдалану;
4) мұнай мен мұнай өнімдерін тұтынушы анағұрлым табысты мемлекеттік серіктестік;
5) қазақстандық мұнайды жеткізудің анағұрлым табысты экспорттық бағыттарын дамыту мен кеңейту;
6) ішкі нарықты сапалы отандық өніммен қамтамасыз ету және экспорттық әлеуетті арттыру үшін үш МӨЗ-де жаңғыртуды уақтылы аяқтау;
7) МӨЗ-ді жаңғыртумен қатар мұнай-газ өндіруші компаниялардың МӨЗ-ге мұнай жеткізу тетігін әзірлеу;
8) заманауи әдістемелер мен технологияларды пайдалана отырып, геологиялық зерттеулер жүргізу арқылы елдегі кен орындары мен көмірсутектер қорларының санын арттыру;
9) капиталды қажет ететін, қиын игерілетін кен орындарында мұнай мен газды өндірудің орындылығы, сондай-ақ мұнай-газ кен орындарындағы қорлардың толтырылуын есепке алу туралы мәселені қою;
10) игеру алдындағы аймаққа әсер етудің және қыртыстардың мұнай қайтарымын арттырудың алдыңғы қатарлы әдістерін қолдану арқылы мұнайды, газ бен конденсатты алу коэффициентін арттыру.

Тау-кен технологиялық блогын дамытудың жалпы тәсілдері.
1. Ұтымды пайдалану. Жаңартылмайтын ресурстарға қатысты іс-әрекет анағұрлым толық ажыратуға, өндірілген шикізатты ұқыпты жұмсау мен кешенді пайдалануға бағытталатын болады.
2. Табиғи ресурстарды барынша көп пайдалану жөніндегі технологияларды іздеу. Энергия тиімділігін арттыруға және қоршаған ортаға ықпал ететін жағымсыз әсерді төмендетуге бағытталған минералдық шикізатты іздеу, барлау, өндіру, байыту мен қайта өңдеудің, оны кешенді пайдаланудың заманауи технологияларын әзірлеу және енгізу.
3. Табиғи ресурстарды зерделеу. ҮИИДМБ шеңберінде іске асырылатын индустриялық және инфрақұрылымдық жобалардың талаптарына сәйкес келу мақсатында, салаларды үйлесімді түрде дамыту жөніндегі ұсынымдар әзірлеу мақсатымен игерілмейтін кен орындарын талдауға бағытталатын табиғи ресурстарды; инфрақұрылымның, жұмыс күшінің, су ресурстарының болуын зерделеу көзделген.
4. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудың бағыттарын іздеу.
5. Қалдықтарды басқару жүйесі. Қалдықтарды басқару жүйесі табиғи ресурстарды басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігіне айналады. Қазақстанның тау-кен өнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындарының үйінділерінде, қалдықтарды сақтау қоймаларында және тоғандарында 34 млрд. тоннаға жуық техногендік минералдық түзілімдер (бұдан әрі - ТМТ) сақтаулы. Мемлекеттік кадастр есепке алатын ТМТ нысандарының жалпы саны - 775. ТМТ көлемінің жыл сайынғы өсімі 350-400 млн. тоннаны құрайды. ТМТ-ні пайдаланудың жалпы жылдық деңгейі 70-80 %-ға жетеді, бұл осы сектордың инвестициялық тартымдылығын айғақтайды.
6. 4-5-бөліністегі өнімнің өндірісі. Қазақстанда шикізатты терең қайта өңдеуді және қосылған құны бар өнім өндірісін ұйымдастыру үшін барлық алғышарттар бар.
7. Инновацияларды енгізу, металлургия өнеркәсібінің өндірістік құрылымын жақсарту.
8. Тиісті кадрлық әлеуетті даярлау.
9. Металдар мен машина жасаудың кіші салаларының - теміржол көлігі, көтергіш-көліктік, ауылшаруашылық және жол-құрылыстық машина жасау - ірі тұтынушыларына арналған ұсыныстарды арттыру.
2030 жылға қарай ішкі нарық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстанда машина жасау саласымен қатар тау-кен металлургиясы саласындағы жаңа өндірістік қуаттарды ұйымдастыру қажет болады.

3. Шикізат секторынан түсетін табысты басқару жөніндегі шаралар

Аталған Тұжырымдамада көрсетілген табиғи ресурстардың болжамды теңгеріміне жүргізілген талдаудан мынадай қорытынды шығаруға болады - еліміз бен әлемдегі, табиғи ресурстардың сол сияқты пайдалы қазбалардың басқа түрлерінің сарқылатыны сөзсіз.
Осыған байланысты, ұзақ мерзімді перспективаны ескере отырып, өндіруші салалардан түсетін табыстың негізгі бөлігін жоғары әлеуеті бар өзге де өңдеуші немесе өндіруші салаларды зерттеуге, жаңғырту мен дамытуға бағыттау ұсынылады. Қаражатты бөлінісі жоғары және бәсекеге қабілетті өнімдерді шығаруға бағыттау.
Шикізат секторының табыстары табиғи ресурстарды тиімді басқарудың мынадай мақсаттарын қоса алғанда, оңтайлы табиғат пайдалану үшін де пайдаланылуы тиіс:
1) геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыру;
2) табиғат қорғау және өзге де экологиялық шараларды қаржыландыру;
3) табиғатты пайдалану саласында, оның ішінде жер қойнауын пайдаланушы ұйымдарға қызмет көрсету саласында жұмыс істейтін қазақстандық кадрларды оқыту мен олардың біліктілігін арттыру;
4) өндіруші өңірлерде, әсіресе моноқалаларда әлеуметтік инфрақұрылым құру;
5) табиғатты пайдалану мен минералдық шикізатты зерттеумен, барлаумен, өндірумен және қайта өңдеумен, тау-кен металлургиялық және мұнай-газ кешенінің қалдықтарын кәдеге жаратумен байланысты ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық және тәжірибелік-өнеркәсіптік жұмыстарды жүргізу;
6) баламалы және жаңартылатын энергия көздері саласындағы зерттеулер жүргізу;
7) табиғатты пайдалану және жоғары технологиялық бөліністерді дамыту саласының ғылыми-инновациялық инфрақұрылымын қалыптастыру;
8) минералдық шикізаттың стратегиялық түрлерінің резервтік қорын құру.

3. Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі нормативтік құқықтық және өзге де актілер тізбесі

Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Конституциясының, Қазақстан - 2050 стратегиясының, "Қазақстан - 2050: барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы" стратегиясының ережелеріне сәйкес іске асырылуда.
Тұжырымдаманың мақсаттарына қол жеткізу мен міндеттерін шешу болжанатын стратегиялық және бағдарламалық құжаттар мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы № 577 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдама;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары.
Бұдан басқа, Тұжырымдаманы іске асырудың және онда қойылған тапсырмаларды шешудің құралдары Қазақстан Республикасының қолданыстағы нормативтік құқықтық актілері болып табылады.
Мәселен, табиғи ресурстарды одан әрі зерттеу, өндіру қарқынын арттыру және т.б. жөніндегі міндеттер Қазақстан Республикасының мынадай заңдарының негізінде шешілетін болады:
1) «Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» 2002 жылғы 3 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы;
2) «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 2010 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы;
3) «Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін өндіруді және олардың айналымын мемлекеттік реттеу туралы» 2011 жылғы 20 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы;
4) «Газ және газбен жабдықтау туралы» 2012 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы,
5) Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілері.
Баламалы энергия түрлерінің өндірісін дамыту жөніндегі міндеттер мыналардың негізінде шешілетін болады:
1) «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы»
2009 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы;
2) «Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы»
2012 жылғы 13 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы.
Қазақстан Республикасының шикізат секторынан түсетін табысты тиімді пайдалану міндеттері мыналардың негізінде шешілетін болады:
1) Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі;
2) «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (Салық кодексі) Қазақстан Республикасының Кодексі;
3) Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілері.
Тұжырымдаманы іске асыру мақсатында белгіленген тәртіппен 2014 - 2030 жж. кезеңге арналған табиғи ресурстарды тиімді басқару және шикізат секторынан түсетін табысты пайдалану бағдарламасын әзірлеп, қолданыстағы бағдарламалық құжаттарға осы Тұжырымдаманың негізгі бағыттарын енгізу бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.