О судебной практике рассмотрения гражданских дел по спорам, вытекающим из договоров банковского займа

Нормативное постановление Верховного суда Республики Казахстан от 25 ноября 2016 года № 7.

Исходя из практики применения судами законодательства по спорам, вытекающим из договоров банковского займа, и в целях единообразного применения норм законодательства по делам данной категории, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

постановляет:

1. Гражданское законодательство, регулирующее отношения, вытекающие из договоров банковского займа, основывается на Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) и состоит из Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее – ГК), Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК), законов Республики Казахстан от 30 марта 1995 года № 2155 "О Национальном Банке Республики Казахстан" (далее – Закон о Национальном Банке), от 23 декабря 1995 года № 2723 "Об ипотеке недвижимого имущества" (далее – Закон об ипотеке), от 31 августа 1995 года № 2444 "О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан" (далее – Закон о банках), от 25 апреля 2001 года № 178-II "О Банке Развития Казахстана" (далее – Закон о Банке Развития), от 2 апреля 2010 года № 261-IV "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" (далее – Закон об исполнительном производстве), от 16 мая 2014 года № 202-V "О разрешениях и уведомлениях", от 26 июля 2016 года № 11-VI "О платежах и платежных системах" (далее – Закон о платежах), от 14 января 2013 года № 67-V "О Государственной образовательной накопительной системе" (далее – Закон об образовательной накопительной системе), постановления Правления Национального Банка Республики Казахстан от 23 декабря 2019 года № 248 "Об утверждении Правил заключения договора банковского займа, в том числе требований к содержанию, оформлению, обязательным условиям договора банковского займа, форм графика погашения займа и памятки для заемщика - физического лица" и других нормативных правовых актов.

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. При рассмотрении споров, вытекающих из договоров банковского займа, суды должны руководствоваться законодательством, действующим на момент возникновения данных правоотношений.

Разрешая споры, вытекающие из договоров банковского займа, судам следует тщательно исследовать условия договора банковского займа, которые должны соответствовать обязательным для сторон правилам, установленным законодательством (императивным нормам), действующим в момент его заключения.

Необходимо учитывать, что, если после заключения договора банковского займа законодательством устанавливаются обязательные для сторон иные правила, чем те, которые действовали при заключении договора, условия заключенного договора сохраняют силу, если вновь принятым законодательством не установлено, что оно распространяется и на отношения, возникшие из ранее заключенных договоров (статья 383 ГК).

Нормативный правовой акт, предусматривающий изменения и дополнения в порядок регулирования отношений, вытекающих из договоров банковского займа, применяется к правоотношениям, возникшим после введения его в действие, за исключением случаев, когда обратная сила нормативного правового акта или его части предусмотрена им самим или актом о введении в действие нормативного правового акта.

3. Рассматривая дела данной категории, судам следует исходить из того, что в соответствии с пунктом 1 статьи 727 ГК по договору банковского займа займодатель на условиях платности, срочности, возвратности обязуется передать взаймы деньги заемщику.

Вступая в договорные отношения по банковскому займу, заемщик обязуется за пользование заемными деньгами уплатить займодателю вознаграждение, определяемое в договоре установленной процентной ставкой от суммы займа (платность), в срок (срочность) и возвратить заемные средства (возвратность).

Условие о платности не может быть предусмотрено по договору банковского займа, в котором займодателем выступает исламский банк (пункт 1-1 статьи 727 ГК).

Предмет займа в виде денег и условия платности, срочности, возвратности позволяют рассматривать договор банковского займа как разновидность договора займа, предусмотренного статьей 715 ГК, и отличают его от других договоров.

В связи с тем, что обязательства по банковскому займу возникают из договора, судам следует выяснять правомочия кредитора (займодателя) на заключение договора, а также учитывать особенности и требования, установленные для договоров банковского займа и субъектов, их заключающих (пункт 2 статьи 727, статья 728 ГК).

4. Согласно подпункту 8) пункта 2 статьи 30 Закона о банках предоставление банковского займа относится к банковским операциям. Данное обстоятельство означает, что займодатель при заключении договора банковского займа должен иметь лицензию Национального Банка Республики Казахстан на проведение банковских заемных операций. (Исключения предусмотрены пунктом 2 статьи 6 Закона о банках, подпунктом 29) статьи 8 Закона о Национальном Банке, статьей 7 Закона о Банке Развития и другими законодательными актами Республики Казахстан).

5. Судам надлежит иметь в виду, что договор банковского займа должен содержать условия о предмете договора, условия, которые признаны существенными законодательством или необходимы для договоров данного вида, а также те, относительно которых по заявлению сторон достигнуто соглашение.

Необходимо учесть, что Законом Республики Казахстан от 3 июля 2019 года № 262-VI в пункт 2 статьи 34 Закона о банках внесены изменения (введено в действие с 1 января 2020 года), согласно которым порядок заключения договора банковского займа, в том числе требования к содержанию, оформлению, обязательным условиям договора банковского займа, формы графика погашения займа и памятки для заемщика – физического лица, утверждается нормативным правовым актом уполномоченного органа с учетом требований, установленных гражданским законодательством.

Судам (судье) следует принимать меры к примирению сторон, содействовать им в урегулировании спора на всех стадиях процесса, направляя сторонам приглашение для участия в примирительной процедуре, с извещением о поступлении иска в суд, разъяснением права разрешить спор (конфликт) в рамках примирительной процедуры (мировое соглашение, медиация, партисипативная процедура) или путем обращения к банковскому омбудсману, преимуществах примирения, а также о праве взаимно раскрыть и представить доказательства в соответствии с частями первой и второй статьи 73 ГПК.

Сноска. Пункт 5- в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. При исследовании и оценке договора банковского займа следует установить, кому и на какие цели, в какой валюте выдан банковский заем, как решены вопросы об индексации платежей по договору, по обеспечению исполнения заемщиком обязательств по договору.

При определении, в какой валюте выдан заем, необходимо учесть, что Законом Республики Казахстан от 2 июля 2018 года № 168-VI "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам валютного регулирования и валютного контроля, риск-ориентированного надзора за деятельностью финансовых организаций, защиты прав потребителей финансовых услуг и совершенствования деятельности Национального Банка Республики Казахстан" Закон о банках дополнен статьей 34-1, пунктом 2 которой запрещено предоставление ипотечных займов, не связанных с предпринимательской деятельностью, в иностранной валюте физическим лицам, не имеющим доход в данной валюте в течение шести последовательных месяцев, предшествующих дате обращения физического лица.

Судам следует иметь в виду, что индексация обязательства и платежей по договору банковского займа, выданного в тенге, с привязкой к валютному эквиваленту не допускается. Это ограничение не распространяется на договоры, заключаемые между банками (пункт 4 статьи 34 Закона о банках).

Законом о банках запрещено предоставление банковских займов лицам, зарегистрированным в оффшорных зонах, перечень которых устанавливается уполномоченным органом (пункт 5 статьи 34 Закона о банках).

Нарушение сторонами договора банковского займа указанных запретов может повлечь недействительность (ничтожность) данной сделки на основании пункта 1 статьи 158 ГК и наступление соответствующих последствий.

Сноска. Пункт 6 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. При рассмотрении требования о взыскании задолженности по договору банковского займа необходимо устанавливать:

в чем выражается неисполнение или ненадлежащее исполнение обязательств по договору и причины этих нарушений;

из чего сложилась предъявляемая к взысканию задолженность (основной долг, вознаграждение, неустойка, штраф, пеня);

насколько требования о взыскании задолженности соответствуют условиям договора банковского займа;

обеспечено ли исполнение обязательства залогом;

имеются ли основания для досрочного исполнения обязательства, в том числе обеспеченного залогом, и обращения взыскания на заложенное имущество (статьи 321, 721, 722 ГК);

принимались ли займодателем и заемщиком меры к погашению задолженности, в чем они выразились;

имеются ли обстоятельства, позволяющие уменьшить долю ответственности должника и другие обстоятельства, необходимые для правильного и объективного разрешения дела.

8. По спорам, вытекающим из договоров банковского займа, суды должны тщательно проверять их законность и обоснованность, исследовать правильность расчетов задолженности по основному долгу, по вознаграждению и неустойке.

В случае необходимости суд может привлечь специалистов, обладающих специальными познаниями, как на стадии подготовки дела к судебному разбирательству, так и в ходе судебного заседания (статья 77 ГПК).

Судам следует учитывать, что Законом Республики Казахстан от 24 ноября 2015 года № 422-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам неработающих кредитов и активов банков второго уровня, оказания финансовых услуг и деятельности финансовых организаций и Национального Банка Республики Казахстан" (далее – Закон по вопросам неработающих кредитов) статья 34 Закона о банках дополнена пунктом 7-1 (введен в действие с 1 июля 2016 года), устанавливающим очередность погашения задолженности заемщика по договору банковского займа при наличии определенных условий (распространяется на правоотношения, возникшие со дня введения его в действие из ранее заключенных договоров).

Если сумма произведенного заемщиком платежа достаточна для исполнения обязательства заемщика, то эта сумма погашает задолженность заемщика в очередности, указанной в договоре банковского займа.

Сноска. Пункт 8 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. Судам при исследовании доводов сторон надлежит учитывать положения Правил о внутренней кредитной политике, утверждаемых органом управления банка, ипотечной организации или организации, осуществляющей кредитование субъектов агропромышленного комплекса, сто процентов голосующих акций которых прямо или косвенно принадлежат национальному управляющему холдингу (пункты 8, 9, 10, 11 статьи 34 Закона о банках).

Правила о внутренней кредитной политике определяют условия предоставления банковских займов, в том числе необходимые для выдачи банковского займа, критерии платежеспособности заемщика, категории лиц, которым могут предоставляться банковские займы, сумму, сроки, требования по обеспечению, сопровождению займодателем выданных займов, их мониторингу.

Сноска. Пункт 9 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. В целях правильного определения круга обстоятельств, имеющих значение для дела, суды должны исследовать документы кредитного досье, которое по общему правилу открывается в день подписания договора о предоставлении кредита и закрывается только в момент прекращения его действия.

Суды должны по документам кредитного досье устанавливать, проводилась ли займодателем всесторонняя, полная и качественная оценка кредитоспособности (платежеспособности) заемщика. В частности, наличие у заемщика постоянного и достаточного дохода и иных источников для погашения займа, задолженностей по налогам и другим обязательным платежам в бюджет, перед третьими лицами.

При установлении судом, что оценка кредитоспособности заемщика не проведена займодателем или проведена ненадлежащим образом, что повлияло на неисполнение и (или) ненадлежащее исполнение заемщиком обязательств по договору банковского займа, суд может уменьшить долю ответственности должника (сумму предъявленных к взысканию неустойки, штрафа, пени (пункт 1 статьи 364 ГК).

Сноска. Пункт 10 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Доля ответственности должника также может быть уменьшена, если кредитор умышленно или по неосторожности содействовал увеличению размера убытков, причиненных неисполнением или ненадлежащим исполнением либо не принял разумных мер к их уменьшению. К примеру, займодатель несвоевременно обратился в суд с иском о взыскании задолженности, об обращении взыскания на заложенное имущество, путем искусственного затягивания срока подачи иска, что привело к увеличению суммы неустойки (штрафа, пени), к увеличению суммы общей задолженности заемщика, что дало займодателю основания для предъявления иска в суд об обращении взыскания на залоговое имущество.

Вина кредитора также может проявляться в непринятии зависящих от него мер по недопущению либо ограничению объема его убытков в случае, если должником были предприняты меры для досудебного урегулирования спора путем письменного обращения к кредитору с раскрытием сведений о причинах возникновения задолженности, других объективно подтвержденных обстоятельствах (фактах), которые обуславливают образование его задолженности, в том числе с ходатайством об изменении условий договора.

12. Не всякое неисполнение или ненадлежащее исполнение обязательства со стороны заемщика предоставляет займодателю право на взыскание задолженности по договору банковского займа и обращение взыскания на заложенное имущество.

По общему правилу ответственность должника за неисполнение и (или) ненадлежащее исполнение обязательства наступает при наличии вины при условии, что иное не предусмотрено законодательством или договором. Должник признается невиновным, если докажет, что он предпринял все зависящие от него меры для надлежащего исполнения обязательства.

Иные правила установлены для лица, осуществляющего предпринимательскую деятельность и не исполнившего или ненадлежащим образом исполнившего обязательства. Такое лицо несет имущественную ответственность, если не докажет, что надлежащее исполнение оказалось невозможным вследствие непреодолимой силы, то есть чрезвычайных и непредотвратимых при данных условиях обстоятельств (стихийные явления, военные действия и тому подобное). К таким обстоятельствам закон не относит, в частности, отсутствие на рынке нужных для исполнения товаров, работ или услуг.

Законодательством или договором могут быть предусмотрены иные основания ответственности или освобождения от нее (статья 359 ГК).

Судам необходимо выяснять указанные обстоятельства и давать надлежащую правовую оценку подтвержденным доказательствами доводам должника об объективных причинах, препятствовавших исполнению обязательств (к примеру, нарушение заемщиком условий по возврату займа вызвано тем, что он находился в больнице в связи с рождением ребенка, о чем имеются медицинские документы и тому подобное).

13. Заемщик обязан возвратить предмет займа и уплатить вознаграждение за его пользование в порядке и сроки, предусмотренные договором (пункты 1 статей 715, 718, 722, 727 ГК).

Нарушение этих обязательств является основанием для взыскания с заемщика образовавшейся задолженности, но с учетом особенностей, предусмотренных статьей 728 ГК (пункт 2 статьи 727 ГК).

Для досрочного взыскания задолженности с заемщика при нарушении им сроков по возврату указанной в договоре очередной части предмета займа (если договором предусмотрено возвращение предмета займа по частям (в рассрочку), по выплате вознаграждения (если договором предусмотрена выплата вознаграждения по займу в сроки, опережающие сроки возврата самого предмета займа), необходимо, чтобы нарушение срока возврата длилось более чем сорок календарных дней (пункты 3 и 4 статьи 722, пункт 7 статьи 728 ГК).

14. Случаи, при которых у займодателя появляется право потребовать у заемщика досрочного возврата предмета займа, предусмотрены в статье 321, пункте 3 статьи 720, пункте 2 статьи 721, пунктах 3, 4 статьи 722 ГК.

Возникновение права у займодателя не только на требование досрочного возврата предмета займа, но и права на обращение взыскания на предмет залога, если его требование не будет удовлетворено, закреплены в пункте 2 статьи 321 ГК.

При применении пункта 2 статьи 321 ГК судам следует исходить из того, что данный пункт законом Республики Казахстан от 17 июля 2015 года № 333-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам усиления защиты права собственности, гарантирования защиты договорных обязательств и ужесточения ответственности за их нарушение" был дополнен подпунктом 4).

Из которого следует, что при нарушении залогодателем (заемщиком) обязательства, обеспеченного залогом (статьи 317, 720 и 722 ГК, статья 20 Закона об ипотеке), залогодержатель (займодатель) вправе потребовать досрочного исполнения обеспеченного залогом обязательства, а если его требование не будет удовлетворено, обратить взыскание на предмет залога.

15. В соответствии с Законом Республики Казахстан от 24 мая 2021 года № 43-VII статья 36 Закона о банках изложена в новой редакции (введена в действие с 1 октября 2021 года), при наличии просрочки исполнения обязательства по договору банковского займа, но не позднее двадцати календарных дней с даты ее наступления банк (организация, осуществляющая отдельные виды банковских операций) обязан (обязана) уведомить заемщика способом и в сроки, предусмотренные в договоре банковского займа, о возникновении просрочки по исполнению обязательства по договору банковского займа и необходимости внесения платежей по договору банковского займа с указанием размера просроченной задолженности на дату, указанную в уведомлении; праве заемщика – физического лица по договору банковского займа обратиться в банк (организацию, осуществляющую отдельные виды банковских операций); последствиях невыполнения заемщиком своих обязательств по договору банковского займа. Банк (организация, осуществляющая отдельные виды банковских операций) вправе привлечь коллекторское агентство для уведомления заемщика.

В случаях неудовлетворения требований, вытекающих из уведомления, а также не реализации заемщиком – физическим лицом прав, предусмотренных пунктом 1-1 статьи 36 Закона о банках, либо отсутствия между сторонами согласия по изменению условий договора банковского займа банк (организация, осуществляющая отдельные виды банковских операций) вправе рассмотреть вопрос о применении в отношении заемщика мер, предусмотренных пунктами 2, 2-1 статьи 36 Закона о банках.

При рассмотрении данной категории дел судам необходимо установить правомерность требования займодателя к заемщику о досрочном возврате займа, а также выяснить соблюдение процедуры направления об этом уведомления в адрес заемщика.

Если суд (судья) установит, что уведомление не направлялось заемщику либо направлено с нарушением норм статьи 36 Закона о банках, либо в случае обращения с заявлением заемщика – физического лица в банк (организацию, осуществляющую отдельные виды банковских операций) истцом не выполнены требования, предусмотренные пунктом 1-2 данной статьи, направленные на обязательное досудебное урегулирование спора с заемщиком, то при наличии указанных обстоятельств суд (судья) возвращает иск, поскольку истцом не соблюден установленный законом для данной категории дел или предусмотренный договором сторон порядок досудебного урегулирования спора и возможность применения этого порядка не утрачена (подпункт 1) части первой статьи 152 ГПК).

Если иск был принят в производство суда, то он оставляется без рассмотрения (часть первая статьи 168, подпункт 1) статьи 279 ГПК).

Если займодатель имеет по этому правоотношению вступившее в законную силу решение суда, то правоотношения сторон продолжаются уже не из договора банковского займа, а из судебного акта.

В соответствии с частью первой статьи 239 ГПК суд по заявлению взыскателя может произвести соответствующую индексацию взысканных по решению суда денежных сумм исходя из базовой ставки Национального Банка Республики Казахстан на день исполнения решения суда.

Разъяснить судам, что нормы статьи 36 Закона о банках не распространяются на требования банка (организации, осуществляющей отдельные виды банковских операций) к наследникам о взыскании ссудной задолженности в пределах стоимости перешедшего к ним имущества заемщика.

Сноска. Пункт 15 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. Исполнение обязательства по договору банковского займа может быть обеспечено неустойкой, залогом, гарантией, поручительством и другими способами, предусмотренными законодательством или договором (пункт 1 статьи 292 ГК, статья 35 Закона о банках).

При применении статьи 35 Закона о банках судам следует учитывать, что в эту норму неоднократно вносились изменения и дополнения. В соответствии с Законом Республики Казахстан от 10 февраля 2011 года № 406-IV "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам ипотечного кредитования и защиты прав потребителей финансовых услуг и инвесторов" (далее – Закон по вопросам ипотечного кредитования), вышеуказанная статья изложена в новой редакции, и в пункте 2 этой статьи предусмотрены ограничения по начислению и взысканию неустойки (штрафа, пени) по договору банковского займа, (в том числе по договору ипотечного займа) размер неустойки (штрафа, пени) за нарушение обязательства по возврату суммы займа и (или) уплате вознаграждения не может превышать 0,5 процента от суммы просроченного платежа за каждый день просрочки, но не более десяти процентов от суммы выданного займа за каждый год действия договора банковского займа (пункт 2 статьи 35 Закона о банках) заключенному с физическим лицом.

При этом действие данной нормы закона распространяется на отношения, возникшие из ранее заключенных договоров банковского займа. Неустойка (штраф, пеня) по договору банковского займа, заключенного с физическими лицами, уплаченная до введения в действие Закона по вопросам ипотечного кредитования либо неустойка (штраф, пеня), подлежащая уплате в соответствии с вступившим в законную силу судебным актом, не подлежат перерасчету.

Согласно Закону по вопросам неработающих кредитов пункт 2 статьи 35 Закона о банках изложен в новой редакции. В силу данной нормы по договору банковского займа, заключенному с физическим лицом, размер неустойки (штрафа, пени) за нарушение обязательства по возврату суммы займа и (или) уплате вознаграждения не может превышать в течение девяноста дней просрочки 0,5 процента от суммы просроченного платежа за каждый день просрочки, по истечении девяноста дней просрочки не может превышать 0,03 процента от суммы просроченного платежа за каждый день просрочки, но не более десяти процентов от суммы выданного займа за каждый год действия договора банковского займа.

Названная норма закона введена в действие с 1 июля 2016 года и распространяется на правоотношения, возникшие из ранее заключенных договоров. Неустойка (штраф, пеня) по договору банковского займа, заключенного с физическим лицом, уплаченная до введения в действие названного Закона по вопросам неработающих кредитов либо неустойка (штраф, пеня), подлежащая уплате в соответствии с вступившим в законную силу судебным актом, не подлежат перерасчету.

17. При рассмотрении дел о взыскании задолженности по договору банковского займа необходимо исследовать причины, повлекшие нарушение обязательств должником, наличие или отсутствие оснований ответственности за нарушение обязательства, предусмотренных статьей 359 ГК (в частности, наличие вины должника, непреодолимой силы и тому подобное), вины кредитора (статья 364 ГК) и другие имеющие значение для дела обстоятельства.

Если будет установлено, что подлежащая уплате неустойка (штраф, пеня) чрезмерно велика по сравнению с убытками кредитора, суд по требованию должника вправе уменьшить неустойку (штраф, пеню), учитывая степень выполнения обязательства должником и заслуживающие внимания интересы должника и кредитора (статья 297 ГК).

С учетом положений статьи 297 ГК суду (судье) необходимо разъяснить ответчику (должнику) право на подачу ходатайства о снижении неустойки, если она чрезмерно велика по сравнению с убытками кредитора. В решении суда выводы об уменьшении неустойки должны быть мотивированы.

Сноска. Пункт 17 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. При установлении ответственности сторон судам следует принимать во внимание, что Закон о банках предусматривает не только меры, применяемые в отношении неплатежеспособного заемщика, но и меры по его защите в зависимости от целей предоставления банковского займа.

В соответствии с пунктом 6-1 статьи 34 Закона о банках банку (организации, осуществляющей отдельные виды банковских операций) запрещается требовать выплаты вознаграждения, неустойки (штрафов, пени), а также комиссии и иных платежей, связанных с выдачей и обслуживанием займа, начисленных по истечении девяноста последовательных календарных дней просрочки исполнения обязательства по погашению любого из платежей по суммам основного долга и (или) вознаграждения, за исключением случаев, когда на дату заключения договора банковского займа сумма основного долга полностью обеспечивалась залогом имущества, подлежащего регистрации, и (или) залогом денег.

Сноска. Пункт 18 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. При рассмотрении споров о взыскании задолженности и обращении взыскания на залоговое (заложенное) имущество, необходимо учитывать, что в соответствии со статьей 299 ГК кредитор (залогодержатель) имеет право в случае неисполнения должником обеспеченных залогом обязательств получить удовлетворение из стоимости заложенного имущества преимущественно перед другими кредиторами.

Данное право кредитора (залогодержателя) не лишает его возможности получить удовлетворение своих требований за счет иного имущества должника, не находящегося в залоге. В этом случае кредитор лишается права преимущественного получения удовлетворения своих требований перед другими кредиторами.

В соответствии с пунктом 2 статьи 299 ГК при нахождении в залоге предприятий, зданий, сооружений, квартир, прав на земельные участки и другого недвижимого имущества (ипотека) данное правоотношение регулируется Законом об ипотеке. Общие правила о залоге, содержащиеся в ГК, применяются к ипотеке при неустановлении Законом об ипотеке иных правил.

В соответствии со статьей 20 Закона об ипотеке, в случае неисполнения должником основного обязательства, залогодержатель вправе удовлетворить свои требования путем:

реализации ипотеки в судебном порядке;

реализации ипотеки во внесудебном порядке, если это предусмотрено законодательными актами либо в ипотечном договоре, или в последующем соглашении сторон;

обращения в свою собственность заложенного имущества в случае объявления торгов несостоявшимися (статья 32 Закона об ипотеке).

Внесудебная реализация залогового имущества является правом кредитора-залогодержателя и не исключает возможности реализации этого имущества судебным решением.

Следует иметь в виду, что внесудебная реализация имущества не является обязательным порядком досудебного разрешения спора. Поэтому неприменение залогодержателем внесудебного порядка реализации заложенного имущества не является основанием для оставления судом иска без рассмотрения по основанию, предусмотренному в подпункте 1) статьи 279 ГПК.

Сноска. Пункт 19 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

20. Согласно пункту 1 статьи 305 ГК залогодателем может быть как сам должник, так и третье лицо.

Предоставляя в залог свое имущество в обеспечение исполнения обязательств заемщика перед займодателем, залогодатель-третье лицо (вещный поручитель) (далее-вещный поручитель) не становится стороной по обеспеченному обязательству, то есть он не приобретает права и обязанности ни займодателя (кредитора), ни заемщика (должника). Поэтому у вещного поручителя не наступает перед займодателем вместе с заемщиком ни долевого, ни солидарного, ни субсидиарного обязательства, как это предусмотрено пунктом 2 статьи 269 ГК, следовательно, и соответствующей ответственности.

Вещный поручитель своим имуществом под свою ответственность и под свой риск обеспечивает исполнение обязательства должника перед кредитором (статьи 292, 299 ГК), то есть в рамках заключенного между ним, кредитором и должником договора залога приобретает права и обязанности залогодателя.

В то же время согласно пункту 7 статьи 319 ГК вещный поручитель вправе в любое время до того, как состоялась продажа предмета залога, прекратить обращение на него взыскания и его реализацию, исполнив обеспеченное залогом обязательство или ту его часть, исполнение которой просрочено. Соглашение, ограничивающее это право, ничтожно. В этом случае залогодатель, на основе своего добровольного волеизъявления погасив имеющуюся по займу задолженность, принимает на себя права должника. По смыслу данной нормы законодатель предоставляет вещному поручителю право выбора с целью сохранения своего имущества, предоставленного в залог.

Сноска. Пункт 20 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

21. По договору залога у кредитора возникает право в случае неисполнения должником (заемщиком) обеспеченного залогом обязательства получить удовлетворение из стоимости заложенного вещным поручителем имущества преимущественно перед другими кредиторами лица, которому принадлежит это имущество (залогодатель), за изъятиями, установленными ГК.

В отличие от гаранта, который совместно с должником несет перед кредитором солидарную ответственность, и поручителя, который несет перед кредитором субсидиарную ответственность (статья 332 ГК), вещный поручитель не несет перед кредитором указанных выше видов ответственности. Если к гаранту и поручителю при исполнении ими обязательств перед кредитором должника переходят права кредитора по этому обязательству (статья 334 ГК), то у вещного поручителя переход этих прав действующим законодательством не предусмотрен.

Поэтому вещный поручитель, чье имущество реализовано кредитором, в порядке, предусмотренном законодательством, не приобретает права требования у должника возмещения ему стоимости реализованного залогового имущества, если сторонами договора залога данное право не предусмотрено в самом договоре или такое право не предусмотрено законодательными актами. Предусмотренные пунктом 3 статьи 344 ГК основания применяются только при наличии условий, указанных в пункте 7 статьи 319 ГК, согласно которому вещный поручитель вправе в любое время до того, как состоялась продажа предмета залога, прекратить обращение на него взыскания и его реализацию, исполнив обеспеченное залогом обязательство или ту его часть, исполнение которой просрочено.

Если возвращение задолженности по основному договору стало невозможным в результате незаконных действий должника, то вещный поручитель, чье имущество реализовано в счет погашения задолженности, вправе потребовать возмещения ущерба у должника.

22. Разъяснить судам, что разрешая требования о взыскании задолженности по договору банковского займа, суд может отказать в удовлетворении требования об обращении взыскания на заложенное имущество, если допущенное должником нарушение обеспеченного залогом обязательства незначительно и размер требований залогодержателя вследствие этого явно несоразмерен стоимости заложенного имущества (пункты 2 статьи 317 ГК, статьи 21 Закона об ипотеке).

Нарушение обеспеченного залогом обязательства является незначительным и размер требований залогодержателя явно несоразмерным стоимости заложенного имущества при совокупности следующих условий:

сумма неисполненного обязательства (без учета неустойки (штрафа, пени) составляет менее десяти процентов от стоимости заложенного имущества, определенной сторонами в договоре о залоге;

период просрочки исполнения обязательства, обеспеченного залогом, составляет менее трех месяцев.

По ипотечным займам, не связанным с предпринимательской деятельностью и обеспеченным жилищем физического лица, установлены иные требования, при наличии которых не допускается обращение взыскания на заложенное имущество.

В этом случае нарушение обеспеченного залогом обязательства является незначительным и размер требований залогодержателя явно несоразмерным стоимости заложенного имущества при совокупности следующих условий:

сумма неисполненного обязательства (без учета неустойки (штрафа, пени) составляет менее пятнадцати процентов от стоимости заложенного имущества, определенной сторонами в договоре о залоге;

период просрочки исполнения обязательства, обеспеченного залогом, составляет менее шести месяцев (пункт 2 статьи 317 ГК).

Сноска. Пункт 22 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

23. Судам необходимо обратить внимание на то, что, если заем предоставлен банком, то одной из мер, применяемых в отношении заемщика, нарушающего условия договора, является обращение взыскания в бесспорном (безакцептном) порядке на деньги, в том числе путем предъявления платежного требования, имеющиеся на любых банковских счетах заемщика (если такое взыскание оговорено в договоре банковского займа), с учетом исключений, предусмотренных пунктом 10 статьи 27 Закона о платежах.

Данная мера воздействия на заемщика применяется при наличии в совокупности следующих условий:

наступление просрочки исполнения обязательства по договору банковского займа;

уведомление банком заемщика способом и в сроки, предусмотренные в договоре банковского займа о возникновении просрочки по исполнению обязательства по договору банковского займа и необходимости внесения платежей с указанием размера просроченной задолженности на дату, указанную в уведомлении, праве заемщика – физического лица по договору банковского займа обратиться в банк (организацию, осуществляющую отдельные виды банковских операций) и о последствиях невыполнения заемщиком своих обязательств;

неудовлетворение требований, вытекающих из указанного уведомления (статья 36 Закона о банках).

Сноска. Пункт 23 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

24. При обращении в установленном законом порядке взыскания на деньги (в том числе путем предъявления платежного требования), находящиеся на любых банковских счетах должника, необходимо соблюдать статью 28 Конституции, согласно которой гражданину Республики Казахстан гарантируется минимальный размер заработной платы и пенсии, социальное обеспечение по возрасту, в случае болезни, инвалидности, потери кормильца и по иным законным основаниям, и статью 115 Трудового кодекса Республики Казахстан, из которой следует, что общий ежемесячный размер удержаний из заработной платы работника либо пенсии не может превышать пятидесяти процентов (статья 95 Закона об исполнительном производстве).

25. Применяя ограничения по обращению взыскания на деньги, следует иметь в виду, что Законами Республики Казахстан от 21 января 2019 года № 217- VI и от 24 мая 2021 года № 43-VII в пункт 2 статьи 36 Закона о банках внесены изменения (введено в действие с 1 октября 2021 года).

Согласно указанной норме взыскание задолженности заемщика –физического лица по договору банковского займа путем предъявления платежного требования ограничивается в пределах пятидесяти процентов от суммы денег, находящейся на его банковском счете, и (или) от каждой суммы денег, поступающей в последующем на банковский счет заемщика, и осуществляется независимо от поступления на банковский счет всей суммы, необходимой для полного исполнения платежного требования. При этом сумма денег, сохраняемая на текущем счете физического лица, должна быть не менее размера прожиточного минимума, установленного на соответствующий финансовый год законом о республиканском бюджете. Указанное ограничение не распространяется на деньги, находящиеся на сберегательном счете заемщика – физического лица.

Сноска. Пункт 25 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 29.09.2022 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

26. Одним из оснований прекращения обязательств является смерть гражданина (пункт 1 статьи 367 ГК).

Смерть заемщика прекращает его обязательства по договору займа в случае, если исполнение может быть произведено только при личном участии должника на основании статьи 376 ГК.

Вопрос о сохранении обязательств перед Банком наследодателя должен разрешаться при формировании нотариусом состава наследства (статья 1040 ГК).

Наследники, принявшие наследство, согласно требованиям статьи 1081 ГК отвечают по обязательствам наследодателя как солидарные должники в пределах стоимости имущества, перешедшего каждому наследнику.

Смерть заемщика не прекращает обязательства по договору банковского займа гаранта, поручителя, залогодателя, ответственность которых предусмотрена нормами пункта 2 статьи 269, статей 287, 288, 299, 329, 330 ГК.

27. Согласно статье 4 Конституции настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Председатель
Верховного Суда
Республики Казахстан
Судья
Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания	К. МАМИ

Банктік қарыз шарттарынан туындайтын даулар бойынша азаматтық істерді қараудың сот практикасы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 25 қарашадағы № 7 Нормативтік қаулысы.

Соттардың банктік қарыз шарттарынан туындайтын даулар бойынша заңнаманы қолдану практикасын негізге алып және осы санаттағы істер бойынша заңнама нормаларын біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етеді:

1. Банктік қарыз шарттарынан туындайтын қатынастарды реттейтін азаматтық заңнама Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі — Конституция) негізделеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен (бұдан әрі — АК), Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінен (бұдан әрі — АПК), "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы" 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 (бұдан әрі – Ұлттық Банк туралы заң), "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2723 (бұдан әрі – Ипотека туралы заң), "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444 (бұдан әрі – Банктер туралы заң), "Қазақстанның Даму Банкі туралы" 2001 жылғы 25 сәуірдегі № 178-ІІ (бұдан әрі – Даму Банкі туралы заң), "Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 261-IV (бұдан әрі – Атқарушылық iс жүргiзу туралы заң), "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" 2014 жылғы 16 мамырдағы № 202-V, "Төлемдер және төлем жүйелері туралы" 2016 жылғы 26 шілдедегі № 11-VІ (бұдан әрі – Төлемдер туралы заң), "Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы" 2013 жылғы 14 қаңтардағы № 67-V (бұдан әрі – Білім беру жинақтау жүйесі туралы заң) Қазақстан Республикасының заңдарынан, "Банктік қарыз шартын жасасу қағидаларын, оның ішінде банктік қарыз шартының мазмұнына, ресімделуіне, міндетті талаптарына қойылатын талаптарды, қарызды өтеу кестесінің және қарыз алушы – жеке тұлғаға арналған жадынаманың нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2019 жылғы 23 желтоқсандағы № 248 қаулысынан және басқа да нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

2. Банктік қарыз шарттарынан туындайтын дауларды қарау кезінде соттар осы құқықтық қатынастар туындаған сәтте қолданылатын заңнаманы басшылыққа алуға тиіс.

Соттардың банктік қарыз шарттарынан туындайтын дауларды шеше отырып, шартты жасасу кезінде қолданылып отырған заңнамада белгіленген тараптар үшін міндетті қағидаларға (императивтік нормаларға) сәйкес келуі тиіс банктік қарыз шартының талаптарын мұқият зерттегені жөн.

Егер банктік қарыз шарты жасалғаннан кейін заңнамада шарт жасалған кезде қолданылып жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшiн мiндеттi қағидалар белгiленген болса, жасалған шарттың талаптары, егер жаңадан қабылданған заңнамада оның бұрын жасалған шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылытыны белгіленбесе, өз күшін сақтайтынын ескеру қажет (АК-нің 383-бабы).

Нормативтік құқықтық актінің немесе бөлігінің кері күші оның өзінде немесе нормативтік құқықтық актіні қолданысқа енгізу туралы актіде көзделген жағдайларды қоспағанда, банктік қарыз шарттарынан туындайтын қатынастарды реттеу тәртібіне өзгерістер мен толықтыруларды көздейтін нормативтік құқықтық акт оны қолданысқа енгізгеннен кейін туындаған құқықтық қатынастарға қолданылады.

3. Осы санаттағы істерді қарау кезінде соттар АК-нің 727-бабының 1-тармағына сәйкес банктік қарыз шарты бойынша қарыз беруші қарыз алушыға ақшаны қарызға төлемділік, мерзімділік, қайтарымдылық талаптарымен беруге мiндеттенетін негізге алуға тиіс.

Қарыз алушы банктік қарыз жөніндегі шарттық қатынастарды жасай отырып, қарыз ақшаны пайдаланғаны үшін қарыз берушіге шартта айқындалып белгіленген қарыз сомасынан пайыздық мөлшерлемемен сыйақыны мерзімде (мерзімділік) төлеуге (төлемділік) және қарыз қаражатын қайтаруға (қайтарымдылық) міндеттенеді.

Төлемділік туралы талаптар ислам банкі қарыз беруші болып табылатын банктік қарыз шарты бойынша көзделуі мүмкін емес (АК-нің 727-бабының 1-1-тармағы).

Ақша түріндегі қарыз нысанасы және төлемділік, мерзімділік, қайтарымдылық талаптары банктік қарыз шартын АК-нің 715-бабында көзделген қарыз шартының бір түрі ретінде қарауға мүмкіндік береді және оны басқа қарыз шарттарынан ерекше етіп көрсетеді.

Банктік қарыз бойынша міндеттемелердің шарттан туындауына байланысты, соттар кредит берушінің (қарыз берушінің) шартты жасасуға құқығының болуын анықтауға, сондай-ақ банктік қарыз шарттары және оларды жасасатын субъектілер үшін белгіленген ерекшеліктер мен талаптарды ескеруге тиіс (АК-нің 727-бабының 2-тармағы, 728-бабы).

4. Банктер туралы заңның 30-бабы 2-тармағының 8) тармақшасына сәйкес банктік қарыз беру банк операцияларына жатады. Мұндай жағдай банктік қарыз шартын жасасу кезінде қарыз берушіде банктік қарыз операцияларын жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясының болуын білдіреді. (Ерекшеліктер Банктер туралы заңның 6-бабының 2-тармағында, Ұлттық Банк туралы заңның 8-бабының 29) тармақшасында, Даму Банкі туралы заңның 7-бабында және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде көзделген).

5. Соттар банктік қарыз шартында шарттың нысанасы туралы талаптар, заңнамада елеулі деп танылған немесе шарттардың осы түрі үшін қажетті талаптар, сондай-ақ тараптардың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізілген сол талаптар қамтылуы тиіс екенін назарға алуға тиіс.

Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 3 шілдедегі № 262-VI Заңымен Банктер туралы заңның 34-бабының 2-тармағына өзгерістер енгізілгенін (2020 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілген) ескеру қажет, оларға сәйкес банктік қарыз шартын жасасу тәртібі, оның ішінде банктік қарыз шартының мазмұнына, ресімделуіне, міндетті талаптарына қойылатын талаптар, қарызды өтеу графигінің нысандары және қарыз алушыға-жеке тұлғаға арналған жадынамалар азаматтық заңнамада белгіленген талаптар ескеріле отырып, уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісімен бекітіледі.

Соттардың (судья) тараптарға татуластыру рәсіміне қатысу үшін шақыру жіберіп, сотқа талап қоюдың келіп түскені туралы хабарлай отырып, дауды (жанжалды) татуластыру рәсімі (татуласу келісімі, медиация, партисипативтік рәсім) шеңберінде немесе банк омбудсманына жүгініп шешу құқығын, татуласу артықшылықтарын, сондай-ақ АПК-нің 73-бабының бірінші және екінші бөліктеріне сәйкес дәлелдемелерді өзара ашу және ұсыну құқығы туралы түсіндіріп, тараптарды татуластыруға шаралар қабылдағаны, дауды процестің барлық сатыларында реттеуде оларға жәрдемдескені жөн.

Ескерту. 5-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

6. Банктік қарыз шартын зерттеу және бағалау кезінде банктік қарыз кімге және қандай негіздер бойынша, қандай валютамен берілгенін, шарт бойынша төлемдерді индекстеу туралы, қарыз алушының міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етуі жөніндегі мәселелердің қалай шешілгенін анықтау қажет.

Қарыз қандай валютада берілгенін анықтау кезінде "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне валюталық реттеу және валюталық бақылау, қаржы ұйымдарының қызметін тәуекелге бағдарланған қадағалау, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2018 жылғы 2 шiлдедегi № 168-VІ Заңымен Банктер туралы заңның 34-1-баппен толықтырылғанын, оның 2-тармағында жеке тұлға өтініш жасаған күннің алдындағы қатарынан алты ай ішінде шетел валютасында кірісі болмаған жеке тұлғаларға кәсiпкерлiк қызметпен байланысты емес ипотекалық қарыздарды осы валютада беруге тыйым салынғанын ескеру қажет.

Соттар валютаның баламасына таңылып, теңгемен берілген банктік қарыз шарты бойынша міндеттемені және төлемдерді индекстеуге жол берілмейтінін ескергені жөн. Бұл шектеу банктердің арасында жасалатын шарттарға қолданылмайды (Банктер туралы заңның 34-бабының 4-тармағы).

Банктер туралы заңда тізбесін уәкілетті орган белгілейтін оффшорлық аймақтарда тіркелген тұлғаларға банк қарыздарын беруге тыйым салынған (Банктер туралы заңның 34-бабының 5-тармағы).

Банктік қарыз шарты тараптарының көрсетілген тыйым салуларды бұзуы АК-нің 158-бабы 1-тармағының негізінде осы мәміленің жарамсыздығына (мәніссіздігіне) және тиісті салдарлардың басталуына әкеп соғуы мүмкін.

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

7. Банктік қарыз шарты бойынша берешекті өндіріп алу туралы талапты қараған кезде мыналарды анықтау қажет:

шарт бойынша міндеттемелерді тиісінше немесе тиісті дәрежеде орындамаудың және осы бұзушылықтардың себептері неден көрінеді;

өндіріп алынуы тиіс берешек неден құралды (негізгі борыш, сыйақы, тұрақсыздық айыбы);

берешекті өндіріп алу туралы талаптар банктік қарыз шартының талаптарына қаншалықты сәйкес келеді;

міндеттемені орындау кепілмен қамтамасыз етілген бе;

міндеттемені, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені мерзімінен бұрын орындау және кепілге қойылған мүлік арқылы өндіріп алуды қолдану үшін негіздер бар ма (АК-нің 321, 721, 722-баптары);

қарыз беруші мен қарыз алушы берешекті өтеуге шаралар қабылдады ма және олар неден көрініс тапты;

борышкердің жауаптылық үлесін азайтуға мүмкіндік беретін мән-жайлар және істі дұрыс әрі объективті шешуге қажетті басқа да мән-жайлар бар ма.

8. Банктік қарыз шарттарынан туындайтын даулар бойынша соттар олардың заңдылығын және негізділігін мұқият тексеруге, негізгі борыш, сыйақы, тұрақсыздық айыбы бойынша берешек есептерінің дұрыстығын зерттеуге тиіс.

Қажет болған жағдайда сот арнаулы білiмi бар мамандарды істі сот талқылауына дайындау сатысында да, сот отырысының барысында да тарта алады (АПК-нің 77-бабы).

Соттардың "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне екінші деңгейдегі банктердің жұмыс істемейтін кредиттері мен активтері, қаржылық қызметтер көрсету және қаржы ұйымдары мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 24 қарашадағы № 422-V Заңымен (бұдан әрі – Жұмыс істемейтін кредиттердің мәселелері бойынша заң) Банктер туралы заңның 34-бабы белгілі бір талаптар болған кезде банктік қарыз шарты бойынша қарыз алушының берешегін өтеу кезектілігін белгілейтін 7-1-тармақпен толықтырылғанын (2016 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілгенін) ескергені жөн (олар қолданысқа енгізілген күннен бастап бұрын жасалған шарттардан туындайтын құқықтық қатыныстарға қолданылады).

Егер қарыз алушы қайтарған төлем сомасы қарыз алушының міндеттемесін орындауы үшін жеткілікті болса, онда осы сома қарыз алушының берешегін банктік қарыз шартында көрсетілген кезектілікпен өтейді.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

9. Соттар тараптардың уәждерін зерттеу кезінде банктiң, ипотекалық ұйымның немесе дауыс беретін акцияларының жүз пайызы тікелей немесе жанама түрде ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйымның басқару органы бекiтетiн Ішкi кредит саясаты туралы қағидалардың ережелерін ескеруге тиіс (Банктер туралы заңның 34-бабының 8, 9, 10, 11-тармақтары).

Ішкi кредит саясаты туралы қағидалар банктік қарызды беру шарттарын, оның ішінде банктік қарызды беру үшін қарыз алушының төлемге қабілеттілігінің қажетті өлшемшарттарын, банктік қарызды беруге болатын тұлғалардың санатын, соманы, мерзімді, қарыз беруші берген қарызды қамтамасыз ету, сүйемелдеу, олардың мониторингі жөніндегі талаптарды анықтайды.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

10. Іс үшін маңызды болатын мән-жайлар шеңберін дұрыс анықтау мақсатында соттар кредит досьесінің құжаттарын зерттеуге тиіс, ол жалпы қағида бойынша кредит беру туралы шартқа қол қойылған күні ашылып, оның қолданылуы тоқтатылған сәтте ғана жабылады.

Соттар кредит досьесінің құжаттары бойынша қарыз берушінің қарыз алушының кредит төлеу қабілеттігіне (төлем қабілеттігіне) жан-жақты, толық әрі сапалы бағалауды жүргізгенін анықтауға тиіс. Атап айтқанда, қарыз алушының қарызды, салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер бойынша, үшінші тұлғалардың алдындағы берешегін өтеу үшін тұрақты әрі жеткілікті кірісінің және өзге табыс көздерінің бар болуы анықталады.

Сот қарыз алушының кредит төлеу қабілеттігіне бағалауды қарыз берушінің жүргізбегенін немесе тиісті дәрежеде жүргізбегенін, оның қарыз алушының банктік қарыз шарты бойынша міндеттемелерді орындамауына және (немесе) тиісті дәрежеде орындамауына әсерін тигізгенін анықтаған кезде борышкердің жауаптылығы үлесін (тұрақсыздық айыбын, айыппұлды, өсімпұлды өндіріп алуға қойылған соманы) азайта алады (АК-нің 364-бабының 1-тармағы).

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

11. Егер кредит беруші мiндеттеменiң орындалмауынан немесе тиiстi дәрежеде орындалмауынан келтiрiлген залал көлемiнiң ұлғаюына қасақана немесе абайсызда себепкер болса не олардың азаюына ақылға қонымды шаралар қолданбаса, борышкердің жауаптылығының үлесі де азайтылуы мүмкін. Мысалы, қарыз беруші берешекті өндіріп алу, кепілге қойылған мүлік арқылы өндіріп алуды қолдану туралы талап қоюмен сотқа уақтылы жүгінбей, талап қою мерзімін жасанды түрде ұзартса, бұл тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) сомасының, қарыз алушының жалпы берешегі сомасының көбеюіне алып келіп, қарыз берушіге кепілде тұрған мүлік арқылы өндіріп алуды қолдану туралы талап қоюмен сотқа жүгінуге негіз берді.

Кредит берушінің кінәсі, егер борышкер кредит берушіге берешектің туындау себептері, өзінің берешегінің пайда болуын негіздейтін объективті расталған басқа да мән-жайлар туралы мәліметтерді жазбаша аша отырып, оның ішінде шарттың талаптарын өзгерту туралы өтінішхатпен жүгіну арқылы сотқа дейінгі реттеу шараларын қабылдаған жағдайда, өзіне байланысты залалға жол бермеу немесе оның көлемін шектеу жөніндегі шараларды қабылдамауынан да көрінеді.

12. Қарыз алушының тарапынан міндеттеменің кез келген орындалмауы немесе тиісті дәрежеде орындалмауы қарыз берушіге банктік қарыз бойынша берешекті өндіріп алуға және кепілге қойылған мүлік арқылы өндіріп алуды қолдануға құқық бере бермейді.

Жалпы қағида бойынша борышкер кінәлі болған кезде, егер заңнамада немесе шартта өзгеше көзделмесе, оның міндеттемені орындамағаны және (немесе) тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауаптылығы туындайды. Егер борышкер мiндеттеменi тиiстi дәрежеде орындау үшiн өзiне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол кiнәсiз деп танылады.

Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын және міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған тұлға үшін өзге қағидалар белгіленген. Мұндай тұлға, егер тиісті дәрежеде орындау еңсерілмес күштің, яғни осы жағдайлар кезiндегi төтенше және алдын алу мүмкін емес мән-жайлардың (дүлей құбылыстар, әскери іс-қимылдар және сол сияқтылар) салдарынан мүмкін болмағынын дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылықта болады. Заң ондай мән-жайларға, атап айтқанда орындау үшін нарықта қажетті тауарлардың, жұмыстардың немесе көрсетілетін қызметтердің болмауын жатқызбайды.

Заңнамада немесе шартта жауапкершiлiктiң және одан босатылудың өзге негiздерi көзделуі мүмкін (АК-нің 359-бабы).

Соттарға көрсетілген мән-жайларды анықтауға және міндеттемелерді орындауға кедергі келтіретін объективті себептер туралы дәлелдемелермен расталған борышкердің уәждеріне (мысалы, қарыз алушының қарызды қайтару жөніндегі талаптарды бұзуына баланың тууына байланысты ауруханада жатқаны себеп болды, ол туралы медициналық құжаттардың бар болуы және сол сияқтылар) тиісті құқықтық баға беру қажет.

13. Қарыз алушы қарыз нысанасын қайтаруға және оны пайдаланғаны үшін сыйақыны шартта көзделген тәртіппен және мерзімде төлеуге міндетті (АК-нің 715, 718, 722, 727-бабтарының 1-тармақтары).

Осы міндеттемелердің бұзылуы АК-нің 728-бабында көзделген ерекшеліктер ескеріле отырып, қарыз алушыдан берешекті өндіріп алуға негіз болып табылады (АК-нің 727-бабының 2-тармағы).

Қарыз алушы шартта көзделген қарыз нысанасының кезекті бөлігін қайтару жөніндегі (егер шартта қарыз нысанасын бөлшектеп (бөлiп-бөлiп) қайтару көзделсе), сыйақыны төлеу жөніндегі (егер шартта қарыз бойынша сыйақыны қарыз нысанасының өзін қайтару мерзімдерінен бұрын төлеу мерзімі көзделсе) мерзімдерді бұзған кезде, одан берешекті мерзімнен бұрын өндіріп алу үшін қайтару мерзімінің бұзылуы күнтізбелік қырық күннен астам болуы тиіс (АК-нің 722-бабының 3 және 4-тармақтары, 728-бабының 7-тармағы).

14. Қарыз берушіде қарыз алушыдан қарыз нысанасын мерзімінен бұрын қайтаруды талап ету құқығы туындайтын жағдайлар АК-нің 321-бабында, 720-бабының 3-тармағында, 721-бабының 2-тармағында, 722-бабының 3, 4-тармақтарында көзделген.

Қарыз берушіде қарыз нысанасын мерзімінен бұрын қайтаруды талап ету құқығының, ал егер оның талабы қанағаттандырылмаса, кепiл нысанасына өндiрiп алуды қолдану құқығының да туындауы АК-нің 321-бабының 2-тармағында бекітілген.

АК-нің 321-бабының 2-тармағын қолданған кезде "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне меншік құқығын қорғауды күшейту, шарттық міндеттемелерді қорғауды кепілдендіру және оларды бұзғаны үшін жауапкершілікті қатаңдату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 17 шілдедегі № 333-V Заңымен осы тармақтың 4) тармақшамен толықтырылғанын соттар ескеруі тиіс. Одан кепіл беруші кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені (АК-нің 317, 720 және 722-баптары, Ипотека туралы заңның 20-бабы) бұзған кезде кепіл ұстаушы (қарыз беруші) кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені мерзімнен бұрын орындауды талап етуге, ал оның талабы қанағаттандырылмаса, кепіл нысанасына өндіріп алуды қолдануға құқылы екені көрінеді.

15. Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 24 мамырдағы № 43-VII Заңына сәйкес Банктер туралы заңның 36-бабы жаңа редакцияда (2021 жылғы 1 қазаннан бастап қолданысқа енгізілді) жазылған, банктік қарыз шарты бойынша міндеттемені орындаудың өткізіп алынған мерзімі болған кезде, бірақ ол басталған күннен бастап күнтізбелік жиырма күннен кешіктірмей банк (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым) банктік қарыз шартында көзделген тәсілмен және мерзімдерде қарыз алушыны банктік қарыз шарты бойынша міндеттемені орындау бойынша мерзімді өткізіп алудың туындағаны және хабарламада көрсетілген күнге мерзімі өткен берешектің мөлшерін көрсете отырып, банктік қарыз шарты бойынша төлемдерді енгізу қажеттігі; банктік қарыз шарты бойынша қарыз алушы – жеке тұлғаның банкке (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымға) өтініш жасау құқығы; қарыз алушының банктік қарыз шарты бойынша өз міндеттемелерін орындамауының салдарлары туралы хабардар етуге міндетті. Банк (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым) қарыз алушыны хабардар ету үшін коллекторлық агенттікті тартуға құқылы.

Хабарламадан туындайтын талаптар қанағаттандырылмаған, сондай-ақ қарыз алушы – жеке тұлға Банктер туралы заңның 36-бабының 1-1-тармағында көзделген құқықтарды іске асырмаған не тараптар арасында банктік қарыз шартының талаптарын өзгерту бойынша келісім болмаған жағдайларда, банк (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым) қарыз алушыға қатысты Банктер туралы заңның 36-бабының 2, 2-1-тармақтарында көзделген шараларды қолдану туралы мәселені қарауға құқылы.

Осы санаттағы істерді қарау кезінде соттарға қарыз берушінің қарыз алушыға қарызды мерзімнен бұрын қайтару туралы талабының заңдылығын анықтау, сондай-ақ ол туралы хабарламаны қарыз алушының мекенжайына жіберу рәсімінің сақталуын айқындау қажет.

Егер сот (судья) хабарламаның қарыз алушыға жіберілмегенін не Банктер туралы заңның 36-бабының нормалары бұзылып жіберілгенін не қарыз алушы-жеке тұлғаның банкке (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымға) өтінішпен жүгінген жағдайда талап қоюшының осы баптың 1-2-тармағында көзделген қарыз алушымен дауды сотқа дейін міндетті реттеуге бағытталған талаптарды орындамағанын анықтаса, онда көрсетілген мән-жайлар орын алған кезде сот (судья) талап қоюды қайтарады, өйткені талап қоюшы осы санаттағы істер үшін заңда белгіленген немесе тараптардың шартында көзделген дауды сотқа дейін немесе соттан тыс реттеу тәртібін сақтамаған және осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылмаған (АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасы).

Егер талап қою сот ісін жүргізуге қабылданса, онда ол қараусыз қалдырылады (АПК-нің 168-бабының бірінші бөлігі, 279-бабының 1) тармақшасы).

Егер қарыз берушіде аталған құқықтық қатынас бойынша заңды күшіне енген сот шешімі болса, онда тараптардың құқықтық қатынастары банктік қарыз шартынан емес, сот актісінен жалғасады.

Сот АПК-нің 239-бабының бірінші бөлігіне сәйкес өндіріп алушының арызы бойынша сот шешімімен өндіріп алынған ақшалай сомаларға Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң сот шешімі орындалған күнгi базалық мөлшерлемені негізге ала отырып, тиiстi индекстеуді жүргiзе алады.

Банктер туралы заңның 36-бабының нормалары қарыз алушының мұрагерлерге өткен мүлкінің құны шегінде олардан несие берешегін өндіру туралы банктің (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның) талаптарына қолданылмайтыны соттарға түсіндірілсін.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

16. Банктік қарыз шарты бойынша мiндеттеменi орындау заңнамада немесе шартта көзделген тұрақсыздық айыбы, кепiл, кепiлдiк, кепiлдеме және басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн (АК-нің 292-бабының 1-тармағы, Банктер туралы заңның 35-бабы).

Банктер туралы заңның 35-бабын қолдану кезінде соттар осы нормаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулардың енгізілгенін ескеруі тиіс. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ипотекалық кредит беру және қаржылық қызметтерді тұтынушылар мен инвесторлардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 10 ақпандағы № 406-IV Заңына (бұдан әрі – Ипотекалық кредит беру мәселелері бойынша заң) сәйкес жоғарыда көрсетілген бап жаңа редакцияда жазылған және 2-тармағында жеке тұлғамен жасалған шарт бойынша (оның ішінде ипотекалық қарыз шарты бойынша қарыз сомасын қайтару және (немесе) сыйақы төлеу жөніндегі міндеттемені бұзғаны үшін тұрақсыздық айыбының (айыппұлдың, өсімпұлдың) мөлшері өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,5 пайызынан аспауға тиіс, бірақ банктік қарыз шарты қолданылатын әрбір жылға берілген қарыз сомасының он пайызынан артық болмауға тиіс (Банктер туралы заңның 35-бабының 2-тармағы) тұрақсыздық айыбын (айыппұлды, өсімпұлды) есептеу мен өндіріп алуға шектеулер көзделген.

Бұл ретте Заңның осы нормасы бұрын жасалған банктік қарыз шарттарынан туындайтын қатынастарға қолданылады. Жеке тұлғалармен жасалған банктік қарыз шарты бойынша Ипотекалық кредит беру мәселелері бойынша заң қолданысқа енгізілгенге дейін төленген тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) не заңды күшіне енген сот актісіне сәйкес төленуге тиіс тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) қайта есептелуге жатпайды.

Жұмыс істемейтін кредиттердің мәселелері бойынша заңға сәйкес Банктер туралы заңның 35-бабының 2-тармағы жаңа редакцияда жазылған. Осы нормаға сай жеке тұлғамен жасалған банктік қарыз шарты бойынша қарыз сомасын қайтару және (немесе) сыйақы төлеу жөніндегі міндеттемені бұзғаны үшін тұрақсыздық айыбының (айыппұлдың, өсімпұлдың) мөлшері мерзімін өткізіп алудың тоқсан күні ішінде мерзімі өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,5 пайызынан аспауға тиіс, мерзімін өткізіп алудың тоқсан күні өткеннен кейін мерзімі өткен әрбір күн үшін мерзімі өткен төлем сомасының 0,03 пайызынан аспауға, бірақ банктік қарыз шарты қолданылатын әрбір жылға берілген қарыз сомасының он пайызынан артық болмауға тиіс.

Заңның аталған нормасы 2016 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілген және бұрын жасалған шарттардан туындайтын құқықтық қатынастарға қолданылады. Жеке тұлғамен жасалған, аталған Жұмыс істемейтін кредиттердің мәселелері бойынша заң қолданысқа енгізілгенге дейін төленген банктік қарыз шарты бойынша тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) не заңды күшіне енген сот актісіне сәйкес төленуге жататын тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) қайта есептелуге жатпайды.

17. Банктік қарыз шарты бойынша берешекті өндіріп алу туралы істерді қарау кезінде борышкердің міндеттемелерді бұзуына алып келген себептерді, АК-нің 359-бабында көзделген міндеттемені бұзғаны үшін жауаптылық негіздерінің (борышкер кінәсінің, еңсерілмес күштің және тағы да басқалардың болуы), кредит беруші кінәсінің (АК-нің 364-бабы) және іс үшін маңызды болатын басқа мән-жайлардың бар болуын немесе жоқтығын зерттеу қажет.

Егер төленуге тиіс тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) кредит берушінің шеккен залалдарымен салыстырғанда тым көп болғаны анықталса, сот борышкердің талабы бойынша борышкердің мiндеттеменi орындау дәрежесiн және борышкер мен қарыз берушiнiң назар аударуға лайықты мүдделерiн ескере отырып, тұрақсыздық айыбын (айыппұлды, өсiмпұлды) азайтуға құқылы (АК-нің 297-бабы).

АК-нің 297-бабының ережелерін ескере отырып, сот (судья) жауапкерге (борышкерге), егер тұрақсыздық айыбы кредитордың шеккен залалдарымен салыстырғанда тым көп болса, оны төмендету туралы өтінішхат беру құқығын түсіндіруі қажет. Сот шешімінде тұрақсыздық айыбын азайту туралы түйіндер уәжді болуға тиіс.

Ескерту. 17-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

18. Тараптардың жауаптылығын анықтау кезінде соттар Банктер туралы заңның төлемге қабілетсіз қарыз алушыға қатысты қолданылатын шараларды, сонымен қатар банктік қарызды беру мақсаттарына қарай оны қорғау бойынша шараларды да көздейтінін назарға алуға тиіс.

Банктер туралы заңның 34-бабының 6-1-тармағына сәйкес банкке (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымға) банктік қарыз шартын жасасу күні негізгі борыш сомасы тіркеуге жататын мүлік кепілімен және (немесе) ақша кепілімен толық қамтамасыз етілген жағдайларды қоспағанда, негізгі борыш және (немесе) сыйақы сомалары бойынша төлемдердің кез келгенін өтеу міндеттемесін орындау мерзімін өткізіп алудың қатарынан күнтізбелік тоқсан күні өткен соң есепке жазылған сыйақыны, тұрақсыздық айыбын (айыппұлдарды, өсімпұлды), сондай-ақ қарызды беруге және оған қызмет көрсетуге байланысты комиссиялар мен өзге де төлемдерді төлеуді талап етуге тыйым салынады.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

19. Берешекті өндіріп алу және кепіл ( кепілге қойылған) мүлікке өндіріп алуды қолдану туралы дауларды шешу кезінде АК-нің 299-бабына сәйкес кредит берушінің (кепiл ұстаушының) борышкер кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған жағдайда кепiлге қойылған мүлiк құнынан басқа кредит берушілердің алдында артықшылықпен қанағаттандырылуға құқығы бар.

Кредит берушінің (кепіл ұстаушының) осы құқығы өзінің талаптарын борышкердің кепілде тұрмаған өзге мүлкінің есебінен қанағаттандыру мүмкіндігінен айырмайды. Мұндай жағдайда кредит беруші басқа кредит берушілердің алдында өзінің талаптарын артықшылықпен қанағаттандыру құқығынан айырылады.

АК-нің 299-бабының 2-тармағына сәйкес кәсiпорындар, үйлер, ғимараттар, пәтерлер, жер учаскелерiне және басқа қозғалмайтын мүлiкке құқықтар кепілде (ипотека) болған кезде аталған құқықтық қатынас Ипотека туралы заңмен реттеледi. Ипотека туралы заңда өзге қағидалар белгiленбеген кезде ипотекаға АК-да қамтылған кепiл туралы жалпы қағидалар қолданылады.

Ипотека туралы заңның 20-бабына сәйкес борышкер негізгі міндеттемені орындамаған жағдайда, кепiл ұстаушы өз талаптарын:

ипотеканы сот тәртiбiмен өткiзу;

егер бұл заңнамалық актілерде не ипотека шартында немесе тараптардың кейiнгi келiсiмiнде көзделген болса, ипотеканы сот тәртiбінен тыс өткiзу;

сауда-саттық өткiзiлмеді деп жарияланған жағдайда, кепiлге салынған мүлiктi өз меншiгiне айналдыру (Ипотека туралы заңның 32-бабы) арқылы қанағаттандыруға құқылы.

Кепіл мүлкін сот тәртібінен тыс өткізу кредит беруші-кепіл ұстаушының құқығы болып табылады және осы мүлікті соттың шешімімен өткізу мүмкіндігін алып тастамайды.

Мүлікті соттан тыс өткізу дауды сотқа дейін шешудің міндетті тәртібі болып табылмайтынын ескерген жөн. Сондықтан кепіл ұстаушының кепілге қойылған мүлікті соттан тыс тәртібімен өткізуді қолданбауы, соттың талап қоюды АПК-нің 279-бабының 1) тармақшасында көзделген негіз бойынша қараусыз қалдыруына негіз болып табылмайды.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

20. АК-нің 305-бабының 1-тармағына сәйкес борышкердің өзi де, үшiншi тұлға да кепiл берушi болуы мүмкiн.

Қарыз алушының міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуге өзінің мүлкін кепілге бере отырып, кепіл беруші — үшінші тұлға (зат беруші) (бұдан әрі — зат беруші) қамтамасыз етілген міндеттеме бойынша тарап болып табылмайды, яғни ол не қарыз берушінің (кредит берушінің), не қарыз алушының (борышкердің) құқықтары мен міндеттемелерін иеленбейді. Сондықтан АК-нің 269-бабының 2-тармағында көзделгендей, зат берушіде қарыз алушымен бірге қарыз берушінің алдында үлестік те, ортақ та, субсидиарлы да міндеттемелер басталмайды, демек тиісті жауаптылықта болмайды.

Зат беруші өзінің мүлкімен, өзінің жауапкершілігімен және тәуекелдікпен кредит берушінің алдындағы борышкердің міндеттемесінің орындалуын қамтамасыз етеді (АК-нің 292, 299-баптары), яғни ол өзінің, кредит беруші мен борышкердің арасында жасалған кепіл шартының шеңберінде кепіл берушінің құқықтары мен міндеттерін иеленеді.

Сонымен қатар, АК-нің 319-бабының 7-тармағына сәйкес зат берушi кепiлге салынған нысана сатылғанға дейiнгi кез келген уақытта одан ақы өндiрiп алуды және оны сатуды кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi немесе оның орындалу мерзiмi өтiп кеткен бөлiгiн орындап, тоқтатуға құқылы. Бұл құқықты шектейтiн келiсiм маңызсыз болады. Мұндай жағдайда кепіл беруші қарыз бойынша орын алған берешекті өз еркімен өтеу негізінде өзіне борышкердің құқықтарын қабылдайды. Осы норманың мағынасы бойынша заң шығарушы зат берушіге кепілге берілген өзінің мүлкін сақтап қалу мақсатында таңдау құқығын ұсынады.

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

21. Борышкер (қарыз алушы) кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған жағдайда, кепіл шарты бойынша кредит берушіде зат беруші кепiлге салған мүлiк құнынан, АК-да белгiленген ерекшеліктерді қоспағанда, осы мүлiк тиесiлi адамның (кепiл берушiнiң) басқа кредит берушілерінің алдында артықшылықпен қанағаттандырылуға құқығы туындайды.

Борышкермен бірге кредит берушінің алдында ортақ жауапты болатын кепілдік берушіге және кредит берушінің алдында субсидиарлы жауапты болатын кепілгерге қарағанда (АК-нің 332-бабы), зат беруші кредит берушінің алдында жоғарыда көрсетілген түрлермен жауаптылықта болмайды. Кепіл берушіге және кепілгерге олар кредит берушінің алдындағы борышкердің міндеттемелерін орындаған кезде кредит берушінің осы міндеттемелері бойынша барлық құқықтары көшсе (АК-нің 334-бабы), зат берушіге осы құқықтардың көшуі қолданыстағы заңнамада көзделмеген.

Сондықтан, мүлкін заңнамада көзделген тәртіппен кредит беруші өткізген зат беруші борышкерден өткізілген кепілдегі мүліктің құнын одан өтеу жөніндегі талап ету құқығын, егер кепіл шартының тараптары осы құқықты шартта көздемесе немесе мұндай құқық заңнама актілерінде көзделмесе, иеленбейді. АК-нің 344-бабының 3-тармағында көзделген негіздер АК-нің 319-бабының 7-тармағында көрсетілген шарттар болған кезде ғана зат берушi кепiлге салынған нысана сатылғанға дейiнгi кез келген уақытта одан ақы өндiрiп алуды және оны сатуды кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi немесе оның орындалу мерзiмi өтiп кеткен бөлiгiн орындап, тоқтатуға құқылы.

Егер негізгі шарт бойынша берешекті қайтару борышкердің заңсыз әрекеттерінің салдарынан мүмкін болмаса, онда берешекті өтеу үшін мүлкі өткізілген зат беруші борышкерден залалды өтеуді талап етуге құқылы.

22. Банктік қарыз шарты бойынша берешекті өндіріп алу туралы талапты шеше отырып, соттың, егер борышкердің кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi бұзуы болмашы болып және соның салдарынан кепiл ұстаушы талаптарының мөлшерi кепiлге қойылған мүлiктiң құнына көрiнеу сәйкес келмесе, кепiлге қойылған мүлiкке өндіріп алуды қолдану туралы талапты қанағаттандырудан бас тарта алатыны (АК-нің 317-бабының, Ипотека туралы заңның 21-бабының 2-тармақтары) соттарға түсіндірілсін.

Мынадай жағдайлар жиынтығы болған кезде:

орындалмаған міндеттеменің сомасы (тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) есепке алынбастан) тараптар кепіл туралы шартта айқындаған, кепілге салынған мүлік құнының он пайызынан кемін құрағанда;

кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындау мерзімін өткізіп алу кезеңі үш айдан кем болғанда, кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені бұзу болмашы және кепіл ұстаушы талаптарының мөлшері кепiлге салынған мүлiктiң құнына анық мөлшерлес емес болып табылады.

Кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес және жеке тұлғаның тұрғын үйімен қамтамасыз етілген ипотекалық қарыздар бойынша өзге талаптар белгіленген, ондай талаптар болған кезде кепілге салынған мүлікке өндіріп алуды қолдануға жол берілмейді.

Мұндай жағдайда кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеменің бұзылуы болмашы болып табылады және кепіл ұстаушы талаптарының мөлшері мынадай жағдайлар жиынтығы болған кезде:

орындалмаған міндеттеменің сомасы (тұрақсыздық айыбын (айыппұлды, өсімпұлды) есепке алмағанда) тараптар кепіл туралы шартта айқындаған, кепілге салынған мүлік құнының он бес пайызынан кем болса;

кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындау мерзімін өткізіп алу кезеңі алты айдан кем болса, кепілге салынған мүліктің құнына анық мөлшерлес емес болып табылады (АК-нің 317-бабының 2-тармағы).

Ескерту. 22-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

23. Егер қарызды банк берген болса, онда шарттың талаптарын бұзатын қарыз алушыға қатысты қолданылатын шаралардың бірі даусыз (акцептсіз) тәртіппен, оның ішінде төлемдік талапты ұсыну арқылы қарыз алушының кез келген банк шоттарындағы ақшаға өндіріп алуды Төлемдер туралы заңның 27-бабының 10-тармағында көзделген ерекшеліктерді ескере отырып, қолдануға болатынын (егер мұндай өндіріп алу банктік қарыз шартында көрсетілген болса) соттар ескеруге тиіс.

Қарыз алушыға осы ықпал ету шарасы мынадай жиынтықта:

банктік қарыз шарты бойынша міндеттемені орындау мерзімін өткізіп алудың басталуы;

банктің банктік қарыз шартында көзделген тәсілмен және мерзімдерде қарыз алушыны банктік қарыз шарты бойынша міндеттемені орындау бойынша мерзімді өткізіп алудың туындағаны және хабарламада көрсетілген күнге мерзімі өткен берешектің мөлшерін көрсете отырып, банктік қарыз шарты бойынша төлемдерді енгізу қажеттігі, банктік қарыз шарты бойынша қарыз алушы – жеке тұлғаның банкке (банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымға) өтініш жасау құқығы және қарыз алушының банктік қарыз шарты бойынша өз міндеттемелерін орындамауының салдарлары туралы хабардар етуі;

аталған хабарламадан туындайтын талаптарды қанағаттандырмау жағдайлары болған кезде қолданылады (Банктер туралы заңның 36-бабы).

Ескерту. 23-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

24. Борышкердің кез келген банк шоттарындағы ақшаға өндіріп алуды заңнамада белгіленген тәртіппен (оның ішінде төлемдік талапты ұсыну арқылы) қолдану кезінде Конституцияның 28-бабын сақтау қажет, оған сәйкес Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 115-бабын сақтау қажет, ол бойынша ай сайынғы ұстап қалудың мөлшері жұмыскерге тиесілі жалақының елу пайызынан аспауға тиіс (Атқарушылық iс жүргiзу туралы заңның 95-бабы).

25. Ақшаға өндіріп алуды қолдануға шектеулер қою кезінде Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 21 қаңтардағы № 217-VI және 2021 жылғы 24 мамырдағы № 43-VII Заңдарымен Банктер туралы заңның 36-бабының 2-тармағына өзгерістер енгізілгені назарға алынуға тиіс (2021 жылғы 1 қазаннан бастап қолданысқа енгізілді).

Көрсетілген нормаға сәйкес төлем талабын қою арқылы банктік қарыз шарты бойынша қарыз алушы – жеке тұлғаның берешегін өндіріп алу оның банктік шотындағы ақша сомасының және (немесе) кейіннен қарыз алушының банктік шотына түсетін әрбір ақша сомасының елу пайызы шегінде шектеледі және төлем талабын толық орындау үшін қажетті барлық соманың банктік шотқа түсуі күтілместен жүзеге асырылады. Бұл ретте жеке тұлғаның ағымдағы шотында сақталатын ақша сомасы республикалық бюджет туралы заңда тиісті қаржы жылына белгіленген ең төмен күнкөріс деңгейі мөлшерінен аз болмауға тиіс. Көрсетілген шектеу қарыз алушы – жеке тұлғаның жинақ шотындағы ақшаға қолданылмайды.

Ескерту. 25-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 29.09.2022 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

26. Міндеттемелерді тоқтату негіздерінің бірі азаматтың қайтыс болуы болып табылады (АК-нің 367-бабының 1-тармағы).

Қарыз алушының қайтыс болуы оның қарыз бойынша міндеттемелерін, егер АК-нің 376-бабының негізінде орындауды жүргiзу борышкердің жеке өзiнiң қатысуымен ғана мүмкін болатын жағдайда тоқтатады.

Мұра қалдырушының Банк алдындағы міндеттемелерін сақтау туралы мәселе нотариустың мұра құрамын қалыптастыруы кезінде шешілуге тиіс (АК-нің 1040-бабы).

АК-нің 1081-бабының талаптарына сәйкес мұраны қабылдаған мұрагерлер міндеттемелер бойынша әрбір мұрагерге ауысқан мүлiк құнының шегiнде ортақ борышкерлер ретiнде жауап береді.

Қарыз алушының қайтыс болуы жауаптылығы АК-нің 269-бабының 2-тармағының, 287, 288, 299, 329, 330-баптарының нормаларында көзделген кепілдің, кепілгердің, кепіл берушінің банктік қарыз шарты бойынша міндеттемесін тоқтатпайды.

27. Конституцияның 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына енгізіледі, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғаш ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы	Қ.МӘМИ
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы	Қ.ШАУХАРОВ