О применении судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с установлением происхождения ребенка

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2018 года № 16.

Сноска. По всему тексту слова "исковое заявление", "искового заявления" заменить соответственно словами "иск", "иска"; в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

В целях обеспечения единообразного применения судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с происхождением ребенка, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет дать следующие разъяснения.

1. Происхождение ребенка, удостоверенное в установленном законом Республики Казахстан порядке, является основанием для возникновения прав и обязанностей родителей и ребенка (пункт 2 статьи 46 Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" (далее – Кодекс)).

В случае возникновения спора по вопросам отцовства (материнства) ребенка вопрос о происхождении ребенка, в частности, споры об установлении отцовства; об оспаривании отцовства (материнства) и исключении сведений об отце (матери) ребенка из записи акта о рождении ребенка разрешаются специализированным межрайонным судом по делам несовершеннолетних в порядке искового производства с соблюдением требований главы 14 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК).

Дела об установлении факта рождения ребенка конкретной женщиной, установлении факта признания отцовства или факта отцовства разрешаются специализированным межрайонным судом по делам несовершеннолетних в порядке особого производства по правилам, установленным главой 32 ГПК.

Сноска. Пункт 1 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

2. Судам необходимо учесть, что споры, связанные с установлением происхождения детей, могут быть разрешены судом только после рождения ребенка.

В том случае, если заявление, связанное с установлением происхождения ребенка, подано до рождения ребенка (например, об оспаривании отцовства), судья отказывает в его принятии на основании подпункта 1) части первой статьи 151 ГПК. Такой отказ не препятствует повторному обращению в суд с указанным заявлением после рождения ребенка.

Поскольку законом не установлен срок исковой давности по делам данной категории, отцовство (материнство) может быть установлено судом в любое время после рождения ребенка (пункт 1 статьи 8 Кодекса).

3. В силу части третьей статьи 27 ГПК дела об установлении отцовства и взыскании алиментов отнесены к подсудности специализированного межрайонного суда по делам несовершеннолетних. Данное правило распространяется и в случае предъявления самостоятельного иска об установлении отцовства.

По ходатайству законных представителей несовершеннолетнего лица иски об установлении отцовства и о взыскании алиментов могут рассматриваться или могут быть переданы районному (городскому) суду по месту жительства (нахождения) ребенка, за исключением дел, подсудных районным (городским) судам, находящимся в пределах городов республиканского значения и столицы, областных центров.

В соответствии со статьей 307 ГПК дела, связанные с установлением происхождения ребенка, подлежащие рассмотрению в порядке, предусмотренном главой 32 ГПК, рассматриваются судом по месту жительства заявителя.

Если фактическое место пребывания ответчика неизвестно, суд приступает к рассмотрению дела с соблюдением требований части первой статьи 133 ГПК.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

4. В том случае, если ответчиком по делу об установлении отцовства и взыскании алиментов является иностранный гражданин, проживающий на территории иностранного государства, в силу подпункта 3) части второй статьи 466 ГПК такое дело может быть рассмотрено судом Республики Казахстан при условии, что местом жительства истца является Республика Казахстан (если иные правила определения подсудности указанного спора не установлены международным договором, ратифицированным Республикой Казахстан).

5. При рассмотрении дел, связанных с установлением происхождения детей, судам следует учитывать положения статьи 12 Конвенции о правах ребенка (г. Нью-Йорк, 20 ноября 1989 года, Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 8 июня 1994 года "О ратификации Конвенции о правах ребенка" (далее - Конвенция о правах ребенка)) и статьи 62 Кодекса, в соответствии с которыми ребенок независимо от возраста вправе свободно выражать свое мнение при решении в семье любого вопроса, затрагивающего его интересы, а также быть заслушанным в ходе любого судебного или административного разбирательства. В этой связи по делу об установлении факта признания отцовства у ребенка, достигшего возраста десяти лет, возникает право быть заслушанным в ходе судебного разбирательства по обстоятельствам, имеющим значение для правильного разрешения дела.

6. В соответствии со статьей 48 Кодекса в случае рождения ребенка у родителей, не состоящих в браке (супружестве) между собой, и при отсутствии совместного заявления родителей или заявления отца ребенка вопрос о происхождении ребенка от конкретного лица (отцовство) разрешается судом в порядке искового производства по заявлению одного из родителей, опекуна или попечителя ребенка или по заявлению лица, на иждивении которого находится ребенок, либо по заявлению самого ребенка по достижении им совершеннолетия.

7. Суд вправе в порядке искового производства установить отцовство по заявлению отца ребенка, не состоящего в браке (супружестве) с матерью ребенка, в случае смерти матери, лишения ее родительских прав, признания недееспособной или невозможности установления ее места нахождения, если орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, не дал согласие на установление отцовства во внесудебном порядке (пункт 5 статьи 47 Кодекса).

В этой связи судье при принятии иска следует проверить, обращался ли истец в орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, за получением согласия на установление его отцовства органами государственной регистрации актов гражданского состояния.

Если будет установлено, что истец не обращался за получением такого согласия, судья на основании подпункта 1) части первой статьи 152 ГПК возвращает иск, а если дело возбуждено - оставляет иск без рассмотрения на основании подпункта 1) статьи 279 ГПК и разъясняет истцу его право обратиться по указанному вопросу в соответствующий орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству.

8. Судам следует иметь в виду, что, если ребенок родился в течение двухсот восьмидесяти дней с момента расторжения брака (супружества), признания его недействительным или с момента смерти супруга матери ребенка, то отцом ребенка может быть признан бывший супруг матери, если не доказано иное (пункт 3 статьи 47 Кодекса).

Отцовство супруга матери ребенка производится на основании записи о заключении брака. В случае обращения с совместным заявлением об установлении отцовства иного лица (фактического отца) и матери ребенка и при отказе органов государственной регистрации актов гражданского состояния в записи его в качестве отца ребенка, вопрос об установлении отцовства данного лица разрешается судом в порядке искового производства после регистрации рождения ребенка в установленном законом порядке.

9. При рассмотрении иска об установлении отцовства следует принимать во внимание доказательства, с достоверностью подтверждающие происхождение ребенка от конкретного лица. К таким доказательствам могут быть отнесены, в соответствии с частью второй статьи 63 ГПК, объяснения сторон и третьих лиц, показания свидетелей, заключения экспертов, вещественные доказательства, протоколы процессуальных действий, протоколы судебных заседаний, аудио-, видеозаписи, данные, полученные путем использования систем видеоконференцсвязи, отражающие ход и результаты процессуальных действий, и иные источники.

10. Одним из доказательств, достоверно подтверждающих происхождение ребенка от конкретного лица, является заключение эксперта (молекулярно-генетическая экспертиза).

Получение образцов крови и (или) эпителия от предполагаемого отца и ребенка производится в соответствии со статьями 83, 84 ГПК на основании определения суда, в котором указываются сведения об образцах, их количестве, сведения о лицах, у которых производится отбор образцов, о субъекте, осуществляющем их отбор, времени и месте отбора образцов и сведения о лице, которому должны быть представлены образцы после их получения.

Сноска. Пункт 10 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

11. Вопрос о применении части восьмой статьи 82 ГПК разрешается судом в каждом конкретном случае в зависимости от того, кто из сторон, по каким причинам не явился на экспертизу или не представил эксперту (экспертам) необходимые предметы исследования, а также какое значение для стороны имеет заключение эксперта, исходя из имеющихся в деле доказательств в их совокупности. В этих целях суду следует проверить, имелись ли обстоятельства, объективно препятствовавшие явке родителя с ребенком, предполагаемого отца на экспертизу, разъяснялись ли данному лицу положения части восьмой статьи 82 ГПК, назначался ли новый срок для проведения экспертизы, какие иные доказательства представлены сторонами в суд для подтверждения (опровержения) заявленного требования, имеются ли доказательства, подтверждающие сомнения в отцовстве (по делам об оспаривании отцовства).

12. Судам следует различать требование об установлении отцовства от требований об установлении факта признания отцовства и установлении факта отцовства, которые подлежат рассмотрению в порядке особого производства, при условии отсутствия спора о праве.

В случае смерти лица, которое признавало себя отцом ребенка и ребенок находился на иждивении лица к моменту его смерти или ранее, но оно не состояло в браке (супружестве) с матерью ребенка, суд вправе установить факт признания им отцовства.

Факт признания отцовства может быть установлен также в отношении ребенка, родившегося после смерти лица, которое в период беременности матери признавало себя отцом будущего ребенка.

Факт признания отцовства может быть установлен при наличии доказательств, подтверждающих нахождение ребенка на иждивении умершего, признание ребенка как в период беременности, так и после его рождения, либо, если лицо умерло к моменту рождения ребенка, то при наличии доказательств признания им ребенка в период беременности матери (совместное проживание, забота о беременной женщине и др.).

В случае смерти лица, которое не признавало себя отцом ребенка либо не знало о зачатии и рождении этого ребенка, суд вправе установить факт отцовства, то есть факт происхождения ребенка от этого лица. Такой факт может быть установлен только при наличии достоверных доказательств, подтверждающих происхождение ребенка от умершего. В этих целях суды вправе привлечь родственников предполагаемого отца с целью проведения генетической экспертизы.

13. Судам необходимо учитывать, что доказательства по данной категории споров не могут быть признаны достаточными без предварительного опроса сторон, выяснения их правовых позиций по делу. В целях установления происхождения ребенка от конкретного лица судье следует проводить подготовку дела к судебному разбирательству с обязательным извещением сторон о предварительном судебном заседании.

При подготовке к судебному разбирательству дел об установлении факта признания отцовства либо факта отцовства судье следует выяснить, для чего необходимо заявителю установление факта, какие лица и организации могут быть заинтересованы в разрешении данного дела, либо решение может затронуть их права и интересы, и подлежат вызову в судебное заседание.

14. Согласно пункту 1 статьи 51 Кодекса запись родителей в книге записей актов о рождении может быть оспорена только в судебном порядке лицом, записанным в качестве отца или матери ребенка, лицом, фактически являющимся отцом или матерью ребенка, самим ребенком по достижении им совершеннолетия, опекуном или попечителем ребенка, опекуном родителя, признанного судом недееспособным. Указанное право принадлежит также ребенку, не достигшему возраста восемнадцати лет, обретшему полную дееспособность в результате эмансипации или вступления в брак.

Брачно-семейное законодательство исходит из недопустимости произвольного вмешательства кого-либо в дела семьи, в связи с чем указанный перечень лиц является исчерпывающим и расширительному толкованию не подлежит.

Если иск об оспаривании записи об отце (матери) ребенка в книге записей актов о рождении подан лицом, не относящимся к перечню лиц, указанных в пункте 1 статьи 51 Кодекса, судья отказывает в иске.

Сноска. Пункт 14 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

15. В соответствии с пунктом 2 статьи 51 Кодекса требование лица, записанного отцом ребенка на основании совместного заявления отца и матери, по заявлению отца ребенка или согласно решению суда об отмене отцовства, не может быть удовлетворено, если в момент записи этому лицу было известно, что оно фактически не является отцом ребенка.

Судам при рассмотрении таких дел необходимо иметь в виду, что истец вправе оспаривать произведенную запись по мотивам нарушения волеизъявления (под влиянием угроз, насилия либо в состоянии, когда истец не был способен понимать значение своих действий или руководить ими). В случае представления доказательств, свидетельствующих о нарушении волеизъявления, требование подлежит удовлетворению.

16. Решение суда об удовлетворении иска по делам об оспаривании отцовства не может быть основано исключительно на признании иска матерью или опекуном (попечителем) ребенка, поскольку это может повлечь за собой злоупотребление со стороны родителей или других законных представителей, нарушение прав и законных интересов несовершеннолетнего, в том числе права знать своих родителей, права на их заботу (часть вторая статьи 171 ГПК, статья 60, пункты 1 и 2 статьи 67 Кодекса). Суд обязан исследовать все представленные доказательства для правильного разрешения спора.

17. Судам следует иметь в виду, что проведение примирительных процедур возможно только по делам искового производства (часть третья статьи 174 ГПК).

Вместе с тем, исходя из предмета спора, по делам об оспаривании отцовства, где субъектом отношений является несовершеннолетний ребенок, утверждение судом мирового соглашения, соглашения об урегулировании спора в порядке медиации, соглашения об урегулировании спора в порядке партисипативной процедуры недопустимо.

18. Если в ходе судебного разбирательства будет установлено, что лицо, записанное отцом (матерью) ребенка, не является его биологическим родителем, суд принимает решение об удовлетворении иска об оспаривании записи об отце (матери) ребенка в записи акта о рождении ребенка.

Решение суда об удовлетворении иска об оспаривании записи об отце (матери) ребенка является основанием для аннулирования сведений об отце (матери) ребенка в записи акта о рождении ребенка.

В исключительных случаях, исходя из приоритетной защиты прав и интересов ребенка, установленной статьей 3 Конвенции о правах ребенка, а также с учетом объективных обстоятельств дела, суд может отказать в удовлетворении иска об оспаривании отцовства, если матерью ребенка либо опекуном (попечителем) ребенка одновременно не заявлено требование об установлении отцовства в отношении биологического отца ребенка (либо такое требование не предъявлено биологическим отцом ребенка), а лицо, записанное в качестве отца ребенка, возражает против иска.

Сноска. Пункт 18 внесены изменения на казахском языке, текст на русском языке не меняется нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

19. Решение суда об установлении отцовства или об установлении факта признания отцовства, факта отцовства, вступившее в законную силу, является основанием для внесения изменений, дополнений в актовую запись о государственной регистрации рождения в связи с установлением отцовства.

Внесение сведений об отце, а также изменение фамилии, имени, отчества ребенка осуществляются в соответствии с данными, указанными в решении суда.

При удовлетворении требования об установлении отцовства либо об установлении факта признания отцовства или факта отцовства, об оспаривании записи об отце ребенка в записи акта о рождении ребенка в резолютивной части решения суда подлежат изложению сведения, необходимые для записи отцовства в органе регистрации актов гражданского состояния и (или) внесения в запись акта гражданского состояния соответствующих изменений.

Изменения, дополнения в актовую запись о государственной регистрации рождения ребенка при установлении отцовства вносятся на основании решения суда об установлении отцовства, а также установлении факта признания отцовства и факта отцовства (подпункт 3) пункта 1 статьи 192-1 Кодекса).

При наличии между родителями спора суд разрешает его исходя из интересов ребенка с привлечением к участию в деле органов, осуществляющих функции по опеке и попечительству. Изменение имени, отчества (при его наличии) и (или) фамилии ребенка, достигшего возраста десяти лет, может быть произведено только с его согласия.

Сноска. Пункт 19 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

20. В резолютивной части решения суда об удовлетворении требования об оспаривании отцовства указывается о внесении соответствующих изменений в запись акта о рождении ребенка (об исключении сведений об отце ребенка из записи акта о рождении).

Сноска. Пункт 20 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

21. Признать утратившими силу:

1) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 30 сентября 1971 года № 7 "О судебной практике по делам об установлении отцовства и факта признания отцовства";

2) постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 29 марта 1983 года № 3;

3) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 18 июня 2004 года № 6 "О внесении изменений и дополнений в постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 30 сентября 1971 года № 7 "О судебной практике по делам об установлении отцовства и факта признания отцовства";

4) пункт 1 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 мая 2012 года № 2 "О внесении изменений и дополнений в некоторые нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан";

5) пункт 2 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 марта 2017 года № 2 "О внесении изменений и дополнений в некоторые нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан по гражданскому и гражданскому процессуальному законодательству".

22. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Председатель Верховного Суда Республики Казахстан	Ж. Асанов
Судья Верховного Суда Республики Казахстан, секретарь пленарного заседания	Г. Альмагамбетова

Баланың туу тегін анықтауға байланысты істерді қарау кезінде соттардың заңнаманы қолдануы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2018 жылғы 29 қарашадағы № 16 нормативтік қаулысы.

Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "талап қою арызы", "талап арызды", "қойылған талапты", "талапты толық" деген сөздер тиісінше "арыз", "талап қоюды", "талап қоюды толық" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Баланың туу тегіне байланысты істерді қарау кезінде соттардың заңнаманы біркелкі қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы мынадай түсіндірмелер беруге қаулы етеді.

1. Қазақстан Республикасының заңында белгіленген тәртіппен куәландырылған баланың туу тегі ата-аналар мен баланың құқықтары мен міндеттерінің туындауы үшін негіз болып табылады ("Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі - Кодекс) 46-бабының 2-тармағы)).

Баланың әкесі (анасы) болу мәселелері бойынша дау туындаған жағдайда, баланың туу тегі туралы, атап айтқанда, әке болуды анықтау; әке (ана) болуды даулау және баланың тууы туралы акт жазбасынан баланың әкесі (анасы) туралы мәліметтерді алып тастау туралы дауларды Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі - АПК) 14-тарауының талаптарын сақтай отырып, талап қою ісін жүргізу тәртібімен кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сот шешеді.

Баланы нақты осы әйел туған фактісін анықтау, әке болуды тану фактісін немесе әке болу фактісін анықтау туралы істерді АПК-нің 32-тарауында белгіленген қағидалар бойынша ерекше іс жүргізу тәртібімен кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сот шешеді.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

2. Балалардың туу тегін анықтауға байланысты дауларды бала туғаннан кейін ғана сот шеше алатынын соттардың ескергені жөн.

Егер баланың туу тегін анықтауға байланысты арыз бала туғанға дейін берілген жағдайда (мысалы, әке болуды даулау туралы), судья АПК-нің 151-бабының бірінші бөлігі 1) тармақшасының негізінде оны қабылдаудан бас тартады. Мұндай бас тарту сотқа бала туғаннан кейін аталған арызбен қайта жүгінуге кедергі болмайды.

Осы санаттағы істер бойынша талап қоюдың ескіру мерзімі заңда белгіленбегендіктен, сот бала туғаннан кейін кез келген уақытта әке (ана) болуды анықтауы мүмкін (Кодекстің 8-бабының 1-тармағы).

3. АПК-нің 27-бабының үшінші бөлігі бойынша әке болуды анықтау және алименттерді өндіріп алу туралы істер кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттың соттылығына жатқызылған. Осы қағида әке болуды анықтау туралы дербес талап қойылған жағдайда да қолданылады.

Әке болуды анықтау және алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюлар кәмелетке толмаған адамның заңды өкілдерінің өтінішхаты бойынша республикалық маңызы бар қалалардың және астананың, облыс орталықтарының шегінде орналасқан аудандық (қалалық) соттардың соттылығына жатқызылған істерді қоспағанда, баланың тұрғылықты (болатын) жеріндегі аудандық (қалалық) сотта қаралуы мүмкін немесе оған берілуі мүмкін.

АПК-нің 307-бабына сәйкес АПК-нің 32-тарауында көзделген тәртіппен қарауға жататын баланың туу тегін анықтауға байланысты істерді сот арыз берушінің тұрғылықты жері бойынша қарайды.

Жауапкердің нақты болу орны белгісіз болса, сот АПК-нің 133-бабы бірінші бөлігінің талаптарын сақтай отырып істі қарауға кіріседі.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

4. Егер әке болуды анықтау және алименттерді өндіру туралы іс бойынша жауапкер шет мемлекеттің аумағында тұратын шетел азаматы болса, АПК-нің 466-бабы екінші бөлігінің 3) тармақшасы бойынша талап қоюшының тұрғылықты жері Қазақстан Республикасы болған жағдайда, мұндай істі Қазақстан Республикасының соты қарауы мүмкін (егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта аталған даудың соттылығын анықтауға байланысты өзге қағидалар белгіленбесе).

5. Балалардың туу тегін анықтауға байланысты істерді қарау барысында Балалар құқықтары туралы конвенцияның (Нью-Йорк қаласы 1989 жылғы 20 қараша, "Балалар құқықтары туралы конвенцияны ратификациялау туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы (бұдан әрі – Бала құқықтары туралы конвенция)) 12-бабының және Кодекстің 62-бабының ережелерін соттардың ескергендері жөн, оларға сәйкес баланың жасына қарамастан өзінің мүдделерін қозғайтын кез келген мәселені отбасында шешу кезінде өз пікірін еркін білдіруге, сонымен қатар кез келген сот немесе әкімшілік талқылау барысында тыңдалуға құқығы бар. Осыған байланысты әке болуды тану фактісін анықтау туралы іс бойынша істі дұрыс шешуі үшін маңызы бар мән-жайлар бойынша сот талқылауы барысында он жасқа толған баланың тыңдалу құқығы туындайды.

6. Кодекстің 48-бабына сәйкес бiр-бiрiмен некеде (ерлі-зайыптылықта) тұрмайтын ата-аналардан бала туған жағдайда және ата-аналардың бiрлескен арызы немесе баланың әкесiнiң арызы болмаса, баланың нақты адамнан туу тегi (әке болуы) туралы мәселені сот ата-аналардың бiреуiнiң, бала қорғаншысының немесе қамқоршысының арызы бойынша немесе баланы асырап отырған адамның арызы бойынша, не бала кәмелетке толған соң оның өз арызы бойынша талап қою ісін жүргізу тәртiбiмен шешеді.

7. Сот, егер қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган әке болуды соттан тыс тәртіппен анықтауға келісім бермесе, анасы қайтыс болған, ол ата-аналық құқығынан айырылған, әрекетке қабiлетсiз деп танылған немесе анасының тұрған жерiн анықтау мүмкiн болмаған жағдайда, баланың анасымен некеде (ерлі-зайыптылықта) тұрмайтын баланың әкесiнің арызы бойынша талап қою ісін жүргізу тәртібімен әке болуды анықтауға құқылы (Кодексің 47-бабының 5-тармағы).

Осыған байланысты, судья талап қоюды қабылдау кезінде талап қоюшының оның әке болуын азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу органдарының анықтауына келісім алу үшін қорғаншылық немесе қамқоршылық функцияларын жүзеге асыратын органға жүгінген-жүгінбегенін тексергені жөн.

Егер талап қоюшы осындай келісімді алу үшін жүгінбеген болса, судья АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасының негізінде талап қоюды кері қайтарады, егер іс қозғалса - АПК-нің 279-бабы 1) тармақшасының негізінде талап қоюды қараусыз қалдырады және талап қоюшыға көрсетілген мәселе бойынша тиісті қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын тиісті органға жүгіну құқығын түсіндіреді.

8. Егер бала неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған, ол жарамсыз деп танылған кезден бастап немесе бала анасының жұбайы қайтыс болған кезден бастап екi жүз сексен күн iшiнде туса, егер өзгеше дәлелденбесе, анасының бұрынғы жұбайы баланың әкесi болып танылуы мүмкін екендігін соттардың ескергендері жөн (Кодекстің 47-бабының 3-тармағы).

Бала анасының жұбайының әке болуы некенің қиылғаны туралы жазбаның негізінде жүргізіледі. Өзге адам (іс жүзінде әке) мен баланың анасы әкелікті анықтау туралы бірлесіп арыз берген және азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу органдары оны баланың әкесі ретінде жазудан бас тартқан жағдайда, сот осы адамның әке болуын анықтау туралы мәселені баланың тууы заңмен белгіленген тәртіппен тіркелгеннен кейін талап қою ісін жүргізу тәртібімен шешеді.

9. Әке болуды анықтау туралы талап қоюды қарау барысында баланың нақты адамнан туу тегiн дәйекті түрде растайтын дәлелдемелерді назарға алған жөн. Мұндай дәлелдемелерге АПК-нің 63-бабының екінші бөлігіне сәйкес тараптар мен үшінші тұлғалардың түсіндірмелері, куәлардың айғақтары, сарапшылардың қорытындылары, заттай дәлелдемелер, процестік әрекеттердің хаттамалары, сот отырыстарының, аудио-, бейнежазбалардың хаттамалары, процестік әрекеттердің барысы мен нәтижелерін көрсететін бейнеконференцбайланыс жүйелерін, сонымен қатар өзге де көздерді пайдалану жолымен алынған деректер жатқызылуы мүмкін.

10. Баланың нақты адамнан туу тегін растайтын дәлелдемелердің бірі сарапшының қорытындысы (молекулярлық-генетикалық сараптама) болып табылады.

Әкесі болуы мүмкін адамнан және баладан қанның және (немесе) эпителийдің үлгілерін алу АПК-нің 83, 84-баптарына сәйкес сот ұйғарымының негізінде жүргізіледі, онда үлгілер, олардың саны туралы мәліметтер, үлгілер алынған адамдар туралы, үлгілерді алған субъектілер туралы мәліметтер, үлгілердің алынған уақыты мен орны және алынған үлгілер ұсынылуы тиіс адам туралы мәліметтер көрсетіледі.

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

11. Сот АПК-нің 82-бабының сегізінші бөлігін қолдану туралы мәселені сараптамаға тараптардың қайсысы, қандай себептермен келмегенін немесе сарапшыға (сарапшыларға) зерттеу үшін қажетті заттарды ұсынбағанын, сонымен қатар тарап үшін сарапшы қорытындысының қандай маңызы бар екенін, істегі дәлелдер жиынтығын негізге ала отырып, әрбір нақты жағдайға қарай шешеді. Бұл мақсатта баламен бірге ата-ананың, әкесі болуы мүмкін адамның сараптамаға келуіне объективті кедергі келтірген мән-жайлардың болғанын, осы адамға АПК-нің 82-бабының сегізінші бөлігінің ережелері түсіндірілгенін, сараптаманы жүргізу үшін жаңа мерзімнің тағайындалғанын, мәлімделген талапты растау (теріске шығару) үшін тараптардың сотқа қандай өзге дәлелдемелерді ұсынғанын, әке болуы жөніндегі күмәнді растайтын дәлелдемелердің бар-жоғын соттың тексергені жөн (әке болуды даулау туралы істер бойынша).

12. Соттар құқық туралы дау болмаған жағдайда, әкені анықтау туралы талапты әкені тану фактісін анықтау және әке болу фактісін анықтау туралы талаптардан ажыратқандары жөн, олар әкені анықтау туралы талапты ерекше іс жүргізу тәртібімен қарауға жатады.

Өзін баланың әкесімін деп мойындаған адам қайтыс болған және адам қайтыс болғанда немесе одан бұрын бала оның асыруында болған жағдайда, бірақ ол баланың анасымен некеде (ерлі-зайыптылық) болмаған кезде, сот оның әке болуын тану фактісін анықтауға құқылы.

Анасының жүктілігі кезінде өзін болашақ баланың әкесімін деп мойындаған адам қайтыс болғаннан кейін туған балаға қатысты да әке болуды тану фактісі анықталуы мүмкін.

Қайтыс болған адамның асырауында баланың болғанын, баланы жүктілігі кезінде де, туғаннан кейін де мойындағанын растайтын дәлелдемелер болғанда, немесе, егер адам бала туғанға дейін қайтыс болса, ол баланы анасының жүктілігі кезеңінде мойындағаны жөнінде дәлелдемелер (бірге тұруы, жүкті әйелді күтуі және басқа) болған кезде әке болуды тану фактісі анықталуы мүмкін.

Өзін баланың әкесiмiн деп мойындамаған не осы баланың бойға біткені және туғаны туралы білмеген адам қайтыс болған жағдайда, сот әке болуды тану фактісін, яғни баланың осы адамнан туу тегі фактісін анықтауға құқылы. Мұндай факт баланың туу тегі қайтыс болған адамнан екендігін растайтын шынайы дәлелдемелер болған кезде ғана анықталуы мүмкін. Осы мақсатта соттар генетикалық сараптама жүргізу мақсатында әкесі болуы мүмкін адамның туыстарын тартуға құқылы.

13. Даулардың осы санаты бойынша дәлелдемелер тараптарға алдын ала сауал қойылмай, олардың іс бойынша құқықтық ұстанымы анықталмай жеткілікті болып танылмайтынын соттар ескеруі тиіс. Баланың нақты адамнан туу тегін анықтау мақсатында судья тараптарға алдын ала сот отырысы өткізілетіндігі туралы міндетті түрде хабарлап, істі сот талқылауына дайындағаны жөн.

Әке болуды тану фактісін не әке болу фактісін анықтау туралы істі сот талқылауына дайындау барысында арыз берушіге фактіні анықтау не үшін қажет екенін, осы істің шешілуіне қандай адамдар мен ұйымдар мүдделі болуы мүмкін не шешімнің олардың құқықтары мен мүдделерін қозғау ықтималдығын және сот отырысына шақыруға жататынын судья анықтауы тиіс.

14. Кодекстің 51-бабының 1-тармағына сәйкес туу туралы актілер жазбалары кiтабына ата-аналардың жазылуы баланың әкесi немесе анасы ретiнде жазылған адамның, iс жүзiнде баланың әкесi немесе анасы болып табылатын адамның, бала кәмелетке толған соң оның өзiнiң, баланың қорғаншысының немесе қамқоршысының, сот әрекетке қабiлетсiз деп таныған ата-ана қорғаншысының талап етуi бойынша тек қана сот тәртiбiмен даулануы мүмкiн. Аталған құқық он сегіз жасқа толмаған, эмансипацияның немесе некеге тұрудың нәтижесінде толық әрекетке қабілеті бар балаға да тиесілі.

Неке-отбасы заңнамасы отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол бермейді, осыған байланысты адамдардың көрсетілген тізбесі түпкілікті болып табылады және кеңінен түсіндірілуге жатпайды.

Егер Кодекстің 51-бабының 1-тармағында көрсетілген адамдардың тізбесіне жатпайтын адам туу туралы актілер жазбалары кітабындағы баланың әкесі (анасы) туралы жазбаға дау айту туралы талап қоюды берсе, судья талап қоюдан бас тартады.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

15. Кодекстің 51-бабының 2-тармағына сәйкес баланың әкесінің арызы бойынша немесе әке болудың күшін жою туралы сот шешіміне сай әке мен ананың бірлескен арызы негiзiнде баланың әкесi болып жазылған адамның талабы, егер жазу кезiнде бұл адамға өзінің іс жүзінде баланың әкесi емес екендiгi белгілі болса, қанағаттандырылуы мүмкін емес.

Соттар осындай істерді қарау барысында ерік білдірудің бұзылуына (қорқыту, күш қолдану әсерінен немесе талап қоюшы өзінің әрекеттерінің мәнін түсінуге немесе оларды басшылыққа алуға қабілетті болмағанда) байланысты талап қоюшы жүргізілген жазбаны даулауға құқылы екенін назарда ұстағандары жөн. Ерік білдірудің бұзылуын куәландыратын дәлелдемелер ұсынылған жағдайда талап қанағаттандырылуға жатады.

16. Әке болуға дау айту туралы істер бойынша талап қоюды қанағаттандыру туралы соттың шешімі баланың анасының немесе қорғаншысының (қамқоршысының) талап қоюды толық мойындауына ғана негізделуі тиіс емес, өйткені бұл ата-аналардың немесе басқа да заңды өкілдердің тарапынан құқықты теріс пайдалануға, кәмелетке толмаған адамның құқықтары мен заңды мүдделерінің, оның ішінде өз ата-аналарын білу құқығының, олардың қамқорлығында болу құқығының бұзылуына әкеп соғуы мүмкін (АПК-нің 171-бабының екінші бөлігі, Кодекстің 60-бабы, 67-бабының 1 және 2-тармақтары). Сот дауды дұрыс шешу үшін барлық берілген дәлелдемелерді зерттеуге міндетті.

17. Татуласу рәсімдері талап қою бойынша жүргізілетін істерге ғана жүргізілуі мүмкін болатынын соттардың ескергендері жөн (АПК-нің 174-бабының үшінші бөлігі).

Сонымен қатар әке болуды даулау туралы істер бойынша онда қатынастар субъектісі кәмелетке толмаған бала болатын дау нысанасының негізінде соттың татуласу келісімін, дауды медиация тәртібімен реттеу туралы келісімді, дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісімді бекітуіне жол берілмейді.

18. Егер сот талқылауы барысында баланың әкесі (анасы) болып жазылған адам оның биологиялық ата-анасы емес екені анықталса, сот баланың тууы туралы акт жазбасында баланың әкесі (анасы) туралы жазбаны даулау жөніндегі талап қоюды қанағаттандыру туралы шешім қабылдайды.

Баланың әкесі (анасы) туралы жазбаны даулау талап қоюды қанағаттандыру жөніндегі сот шешімі баланың тууы туралы акт жазбасынан баланың әкесі (анасы) туралы мәліметтерді жою үшін негіз болып табылады.

Сот ерекше жағдайларда Баланың құқықтары туралы конвенцияның 3-бабында белгіленген баланың құқықтары мен мүдделерін басым қорғауды негізге алып, сонымен қатар істің объективті мән-жайларын ескере отырып, егер баланың анасы не баланың қорғаншысы (қамқоршысы) баланың биологиялық әкесіне қатысты әке болуды анықтау талап қоюды бір уақытта мәлімдемесе (не осындай талап қоюды баланың биологиялық әкесі қоймаса), ал баланың әкесі ретінде жазылған адам қойылған талапқа қарсы болса, әке болуды даулау туралы талап қоюды қанағаттандырудан бас тартуы мүмкін.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

19. Әке болуды анықтау туралы немесе әке болуды тану фактісін, әке болу фактісін анықтау туралы заңды күшіне енген соттың шешімі әке болудың анықталуына байланысты баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасына өзгерістер, толықтырулар енгізу үшін негіз болып табылады.

Әке туралы мәліметтерді енгізу, сонымен қатар баланың тегін, атын, әкесінің атын өзгерту сот шешімінде көрсетілген деректерге сәйкес жүзеге асырылады.

Әке болуды анықтау туралы не әке болуды тану фактісін немесе әке болу фактісін анықтау туралы, баланың тууы туралы акт жазбасындағы баланың әкесі туралы жазбаны даулау туралы талапты қанағаттандыру барысында азаматтық хал актілерін тіркеу органында әке болуды жазу және (немесе) азаматтық хал актісінің жазбасына тиісті өзгертулер енгізу үшін қажетті мәліметтер сот шешімінің қарар бөлігінде жазылуы тиіс.

Әке болуды анықтау кезінде баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасына өзгерістер, толықтырулар соттың әке болуды анықтау, сондай-ақ әке болуды тану фактісін және әке болу фактісін анықтау туралы шешімі негізінде енгізіледі (Кодекстің 192-1-бабының 1-тармағының 3-тармақшасы).

Ата-аналардың арасында дау болған кезде сот іске қамқорлық және қорғаншылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарды қатыстырып, баланың мүдделерін негізге ала отырып оны шешеді. Он жасқа толған баланың атын, әкесінің атын (ол болған кезде) және (немесе) тегін өзгерту оның келісімімен ғана жүргізілуі мүмкін.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

20. Әке болуды даулау туралы талапты қанағаттандыру жөніндегі сот шешімінің қарар бөлігінде баланың туу туралы актісінің жазбасына тиісті өзгерістер енгізу (туу туралы акт жазбасынан баланың әкесі туралы мәліметтерді алып тастау жөнінде) туралы көрсетіледі.

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыcымен.

21. Мыналардың:

1) "Әке болуды анықтау және әке болуды тану фактілері жөніндегі сот тәжірибесі туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1971 жылғы 30 қыркүйектегі № 7 нормативтік қаулысының;

2) Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының 1983 жылғы 29 наурыздағы № 3 қаулысының;

3) "Әке болуды анықтау және әке болуды тану фактілері жөніндегі сот тәжірибесі туралы" Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының 1971 жылғы 30 қыркүйектегі № 7 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысының;

4) "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының кейбір нормативтік қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2012 жылғы 31 мамырдағы № 2 нормативтік қаулысының 1-тармағының;

5) "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының кейбір нормативтік қаулыларына азаматтық және азаматтық процестік заңнама бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2017 жылғы 31 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 2-тармағының күші жойылды деп танылсын.

22. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Ж.Асанов
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы, жалпы отырыс хатшысы	Г.Әлмағамбетова