О проекте Конституционного закона Республики Казахстан "Об Уполномоченном по правам человека в Республике Казахстан"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 23 августа 2022 года № 587

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

внести на рассмотрение Мажилиса Парламента Республики Казахстан проект Конституционного закона Республики Казахстан "Об Уполномоченном по правам человека в Республике Казахстан".

Премьер-Министр Республики Казахстан

А. Смаилов

Проект

КОНСТИТУЦИОННЫЙ ЗАКОН
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Об Уполномоченном по правам человека в Республике Казахстан

Настоящий Конституционный закон определяет правовой статус, полномочия и организацию деятельности Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан.

Глава 1. ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ

Статья 1. Цели и задача деятельности Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан

1. Уполномоченный по правам человека в Республике Казахстан
(далее – Уполномоченный) является лицом, занимающим ответственную государственную должность, которая установлена в соответствии с Конституцией Республики Казахстан в целях обеспечения государственной гарантии защиты прав и свобод человека и гражданина, их соблюдения и уважения государственными органами, органами местного государственного управления и самоуправления, иными организациями и должностными лицами.

Задачей деятельности Уполномоченного является содействие восстановлению нарушенных прав и свобод человека и гражданина, совершенствованию нормативных правовых актов Республики Казахстан, поощрению и продвижению прав и свобод человека и гражданина.

2. Уполномоченный осуществляет свою деятельность в соответствии с Конституцией Республики Казахстан, настоящим Конституционным законом, иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан, а также международными договорами и иными обязательствами Республики Казахстан.

Статья 2. Принципы деятельности Уполномоченного

Уполномоченный при осуществлении своей деятельности руководствуется принципами законности, справедливости, беспристрастности, объективности, гласности, открытости, прозрачности и другими принципами, закрепленными в Конституции Республики Казахстан.

Глава 2. СТАТУС УПОЛНОМОЧЕННОГО, ПОРЯДОК ЕГО НАЗНАЧЕНИЯ НА ДОЛЖНОСТЬ, ПРИОСТАНОВЛЕНИЯ И ПРЕКРАЩЕНИЯ ПОЛНОМОЧИЙ, ОСВОБОЖДЕНИЯ ОТ ДОЛЖНОСТИ

Статья 3. Гарантии деятельности Уполномоченного

1. Уполномоченный при осуществлении своих полномочий независим и не подотчетен каким-либо государственным органам и должностным лицам.

2. Условия и порядок производства по делам об административных правонарушениях или досудебного расследования в отношении Уполномоченного определяются соответствующими законами Республики Казахстан.

3. Уполномоченный в течение срока своих полномочий не может быть задержан, подвергнут содержанию под стражей, домашнему аресту, приводу, мерам административного взыскания, налагаемым в судебном порядке, привлечен к уголовной ответственности без согласия Сената Парламента Республики Казахстан, кроме случаев задержания на месте преступления либо совершения тяжких или особо тяжких преступлений.

4. Права Уполномоченного не подлежат ограничениям, кроме случаев, прямо предусмотренных законами Республики Казахстан.

Вмешательство либо воспрепятствование законной деятельности Уполномоченного влекут ответственность, установленную законами Республики Казахстан, и отражаются в ежегодном докладе Уполномоченного.

5. Уполномоченный не подлежит допросу в качестве свидетеля об обстоятельствах, ставших известными ему в связи с выполнением своих должностных обязанностей.

6. Уполномоченному гарантируется право на обеспечение безопасности при осуществлении своей деятельности в соответствии с законами Республики Казахстан.

7. Уполномоченный имеет право при предъявлении служебного удостоверения беспрепятственно посещать учреждения и другие объекты на всей территории Республики Казахстан.

Во время посещения особо важных государственных и стратегических объектов, а также учреждений уголовно-исполнительной системы Уполномоченный соблюдает установленные требования пропускного и внутриобъектового режимов.

8. В случае введения режима чрезвычайного положения на всей территории Республики Казахстан или в отдельных ее местностях, Уполномоченный осуществляет свою деятельность в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан.

Статья 4. Порядок избрания Уполномоченного

1. Уполномоченный избирается на должность сроком на пять лет Сенатом Парламента Республики Казахстан по представлению Президента Республики Казахстан.

2. Лицо, избираемое на должность Уполномоченного, должно отвечать следующим требованиям:

1) обладать гражданством Республики Казахстан и постоянно проживать на ее территории последние десять лет;

2) иметь высшее образование;

3) обладать опытом работы по защите прав и свобод человека и гражданина не менее пяти лет;

4) быть не моложе тридцати лет;

5) свободно владеть государственным языком;

6) быть дееспособным.

3. При вступлении в должность Уполномоченный приносит присягу следующего содержания:

"Вступая в должность Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан, торжественно клянусь честно и добросовестно защищать права и свободы человека и гражданина и исполнять свои обязанности, руководствуясь Конституцией Республики Казахстан, иным законодательством Республики Казахстан, а также справедливостью и совестью. Обязуюсь действовать независимо, беспристрастно, объективно в интересах прав и свобод человека и гражданина.".

Статья 5. Освобождение от должности Уполномоченного

1. Уполномоченный освобождается от должности Сенатом Парламента Республики Казахстан по представлению Президента Республики Казахстан.

2. Уполномоченный может быть досрочно освобожден от занимаемой должности Сенатом Парламента Республики Казахстан по представлению Президента Республики Казахстан.

3. Основаниями для досрочного освобождения от занимаемой должности Уполномоченного являются:

1) несоблюдение требований и ограничений, установленных настоящим Конституционным законом и иными законами Республики Казахстан;

2) вступление в законную силу в отношении него обвинительного приговора суда;

3) вступление в законную силу решения суда о признании Уполномоченного недееспособным или ограниченно дееспособным либо применении к нему принудительных мер медицинского характера;

4) прекращение гражданства Республики Казахстан;

5) назначение, избрание на другую должность или переход на другую работу;

6) выезд на постоянное место жительства за пределы Республики Казахстан;

7) совершение уголовных проступков, не совместимых с занимаемой должностью;

8) заявление о сложении своих полномочий.

Статья 6. Ограничения, связанные с деятельностью Уполномоченного

1. Уполномоченный не вправе заниматься политической деятельностью.

На период осуществления своих полномочий Уполномоченный приостанавливает свое членство в политической партии.

2. Уполномоченный не может находиться на государственной службе, заниматься предпринимательской деятельностью, участвовать в управлении коммерческой организацией независимо от ее организационно-правовой формы, а также другой оплачиваемой деятельностью, за исключением преподавательской, научной либо иной творческой деятельности.

3. Уполномоченному запрещается осуществлять должностные обязанности, если имеется конфликт интересов. Он должен принимать меры по предотвращению и разрешению конфликта интересов.

4. Уполномоченный не может быть депутатом представительного органа.

5. Уполномоченный не вправе:

1) использовать в неслужебных целях средства материально-технического, финансового и информационного обеспечения его служебной деятельности, другое государственное имущество и служебную информацию;

2) участвовать в действиях, препятствующих функционированию государственных органов и выполнению должностных обязанностей, включая забастовки;

3) в связи с исполнением должностных полномочий пользоваться в личных целях услугами физических и юридических лиц.

Глава 3. КОМПЕТЕНЦИЯ УПОЛНОМОЧЕННОГО

Статья 7. Компетенция Уполномоченного

Уполномоченный в своей деятельности:

1) представляет Президенту Республики Казахстан, Парламенту Республики Казахстан и Правительству Республики Казахстан предложения по разработке проектов законов, совершенствованию законодательства Республики Казахстан по вопросам поощрения и защиты прав и свобод человека и гражданина;

2) готовит и распространяет ежегодный доклад о своей деятельности, а также специальные доклады;

3) вправе присутствовать на любых, как открытых, так и закрытых совместных и раздельных заседаниях палат Парламента Республики Казахстан и быть выслушанным;

4) участвует по приглашению на пленарных заседаниях сессии маслихатов областей, городов республиканского значения или столицы в соответствии с законами Республики Казахстан;

5) участвует по приглашению на заседаниях Правительства Республики Казахстан, Конституционного Суда Республики Казахстан, коллегиальных и иных органов, образуемых в государственных органах;

6) представляет Правительству Республики Казахстан и иным государственным органам, органам местного государственного управления и самоуправления, иным организациям и должностным лицам рекомендации и предложения относительно мер, направленных на профилактику нарушений и восстановление прав и свобод человека и гражданина;

7) вносит предложения Президенту Республики Казахстан, Правительству Республики Казахстан, депутатам Парламента Республики Казахстан и государственным органам Республики Казахстан в соответствии с задачами, указанными в настоящем Конституционном законе;

8) координирует деятельность участников национального превентивного механизма в соответствии с Конвенцией против пыток и других жестоких, бесчеловечных и унижающих достоинство видов обращения и наказания, принятой 10 декабря 1984 года;

9) рассматривает жалобы о нарушениях прав, свобод человека и гражданина в порядке, установленном настоящим Конституционным законом;

10) вносит предложения о ратификации международных договоров в области прав и свобод человека или ином способе выражения Республикой Казахстан согласия на обязательность для нее международного договора;

11) участвует по приглашению уполномоченных органов в подготовке и обсуждении национальных докладов, которые представляются органам и комитетам Организации Объединенных Наций, а также региональным учреждениям во исполнение договорных обязательств Республики Казахстан, и выражает независимое мнение по этим вопросам в соответствии с процедурами об указанных органах и комитетах;

12) сотрудничает с международными, региональными и иными организациями, а также национальными правозащитными учреждениями других государств, в том числе путем заключения соглашений (меморандумов), в целях содействия поощрению и защите прав и свобод человека и гражданина;

13) содействует разработке учебных и исследовательских программ по правам человека и гражданина, принимает участие в их реализации в организациях образования и иных организациях;

14) утверждает:

правила рассмотрения жалоб;

положение о Координационном совете при Уполномоченном;

положение об Экспертном совете при Уполномоченном;

правила отбора участников национального превентивного механизма;

правила формирования групп из участников национального превентивного механизма для превентивных посещений;

методические рекомендации по превентивным посещениям;

положение и описание символа и флага Уполномоченного;

15) обращается в Конституционный Суд Республики Казахстан по вопросу соответствия Конституции Республики Казахстан нормативных правовых актов, затрагивающих закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина;

16) по приглашению иностранного государства вправе выступать в качестве наблюдателя за соблюдением прав и свобод человека в других государствах;

17) запрашивает от государственных органов, научных учреждений и иных организаций экспертные и аналитические исследования по вопросам прав и свобод человека и гражданина, в случае их наличия;

18) беспрепятственно посещает организации и учреждения, оказывающие специальные социальные услуги, обеспечивающие временную изоляцию от общества или предназначенные для исполнения наказания, подлежащие превентивному посещению;

19) с разрешения администрации организаций и учреждений, оказывающих специальные социальные услуги, обеспечивающих временную изоляцию от общества или предназначенных для исполнения наказания, а также с согласия лиц, находящихся в соответствующих организациях и учреждениях, производит кино-, фото- и видеосъемки, их интервьюирование, в том числе с использованием средств аудио-, видеотехники;

20) осуществляет иные полномочия в соответствии с законодательством Республики Казахстан.

Статья 8. Доклады Уполномоченного

1. Уполномоченный ежегодно представляет на рассмотрение Президента Республики Казахстан доклады о своей деятельности, содержащие результаты анализа нормативных правовых актов, рассмотрения жалоб и реализации других полномочий в соответствии с настоящим Конституционным законом.

2. По отдельным вопросам соблюдения прав и свобод человека и гражданина в Республике Казахстан Уполномоченный может готовить и распространять специальные доклады.

3. Доклады Уполномоченного направляются уполномоченным государственным органам для рассмотрения по вопросам, входящим в их компетенцию.

Уполномоченные государственные органы в течение трех месяцев со дня получения доклада Уполномоченного в установленном порядке информируют его о результатах рассмотрения доклада.

4. Уполномоченный утверждает порядок подготовки и распространения докладов, указанных в настоящей статье.

5. Доклады подлежат опубликованию на интернет-ресурсе Уполномоченного и распространению в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан.

Статья 9. Национальный превентивный механизм

Уполномоченный координирует деятельность участников национального превентивного механизма по предупреждению пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания, принимает меры для обеспечения необходимого потенциала и профессиональных знаний участников национального превентивного механизма, а также осуществляет иные полномочия в соответствии с законодательством Республики Казахстан в целях обеспечения эффективной деятельности национального превентивного механизма.

Статья 10. Правовое просвещение в области прав и свобод человека и гражданина, взаимодействие с общественными объединениями, экспертами и специалистами

1. Уполномоченный содействует правовому просвещению в области прав и свобод человека и гражданина, участвует в разработке образовательных программ и повышении уровня знания населением законодательства Республики Казахстан, важнейших международных актов о правах и свободах человека и гражданина.

2. Уполномоченный может инициировать создание научно-образовательного центра и иных организаций в целях продвижения знаний о правах и свободах человека и гражданина, организации научно-прикладных исследований, а также регулярного повышения знаний и навыков в области защиты прав и свобод человека и гражданина.

3. Уполномоченный взаимодействует с государственными органами, общественными объединениями и иными организациями в рамках информационных кампаний и проектов по продвижению и поощрению прав и свобод человека и гражданина.

4. Уполномоченный вправе привлекать на договорной основе организации и специалистов к подготовке докладов в соответствии с законодательством Республики Казахстан.

Статья 11. Предложения по совершенствованию законодательства и заключению международных договоров

Уполномоченный в рамках своей деятельности по вопросам прав и свобод человека и гражданина и в порядке, установленном законами Республики Казахстан "О правовых актах" и "О международных договорах Республики Казахстан":

1) разрабатывает и направляет в заинтересованные государственные органы предложения по совершенствованию законодательства или заключению международных договоров Республики Казахстан;

2) рассматривает предложения государственных органов, организаций и граждан.

Статья 12. Консультативно-совещательные органы при Уполномоченном, а также его участие в консультативно-совещательных органах при государственных органах и организациях

1. При Уполномоченном создается Экспертный совет с консультативно-аналитическими функциями, состоящий из лиц, имеющих опыт работы в сфере защиты прав и свобод человека и гражданина.

2. При Уполномоченном создается Координационный совет в целях обеспечения эффективной координации деятельности национального превентивного механизма.

3. Уполномоченный может создавать рабочие группы и комиссии с участием представителей заинтересованных государственных органов и организаций, граждан.

4. Уполномоченный может участвовать самостоятельно или через своих представителей в консультативно-совещательных и наблюдательных органах при государственных органах и организациях по собственной инициативе или по приглашению.

Глава 4. СОДЕЙСТВИЕ УПОЛНОМОЧЕННОГО ВОССТАНОВЛЕНИЮ НАРУШЕННЫХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА

Статья 13. Рассмотрение жалобы

1. Уполномоченный в пределах своей компетенции рассматривает жалобы граждан Республики Казахстан и находящихся на территории Республики Казахстан иностранцев и лиц без гражданства, поданные лично и (или) через представителей (далее – заявители), в течение пятнадцати рабочих дней со дня их поступления.

В целях защиты прав гражданина и с его письменного согласия к Уполномоченному могут обращаться общественные объединения.

2. Уполномоченный не рассматривает жалобы на действия (бездействие) и решения Президента Республики Казахстан.

3. Жалоба должна содержать сведения о фамилии, имени, отчестве (если оно указано в документе, удостоверяющем личность) и месте жительства или работе заявителя, изложение существа решений или действий (бездействие), нарушивших или нарушающих, по мнению заявителя, его права и свободы. К жалобе прилагаются документы и иные материалы, подтверждающие доводы заявителя.

4. Получив жалобу, Уполномоченный принимает одно из следующих решений:

1) принимает жалобу к рассмотрению в порядке, утверждаемом Уполномоченным;

2) разъясняет способы и средства, которые заявитель может использовать для защиты своих прав и свобод;

3) направляет обращения в компетентные государственные органы или должностным лицам о проведении проверки обстоятельств, подлежащих выяснению;

4) отказывает в принятии жалобы к рассмотрению, что должно быть мотивировано. Отказ в принятии жалобы к рассмотрению обжалованию не подлежит.

5. Срок рассмотрения жалобы может продлеваться мотивированным решением Уполномоченного на разумный срок, но не более чем до двух месяцев, о чем извещается заявитель в течение трех рабочих дней со дня продления срока. О принятом решении Уполномоченный уведомляет заявителя и соответствующие государственные органы, органы местного государственного управления и самоуправления, должностных лиц, решения и (или) действия (бездействие) которых обжалуются.

Статья 14. Права Уполномоченного при рассмотрении жалобы

1. Уполномоченный при рассмотрении жалобы вправе:

1) запрашивать и получать от государственных органов, органов местного государственного управления и самоуправления, иных организаций и должностных лиц документы, материалы и сведения, необходимые для рассмотрения жалобы, за исключением дел и материалов, находящихся в производстве суда;

2) получать доступ в установленном порядке к документам государственных организаций и общественных объединений, касающимся вопросов прав и свобод человека и гражданина;

3) организовывать оперативный прием заявителей жалоб, в том числе с приглашением представителей государственных органов, органов местного государственного управления и самоуправления, а также иных организаций (совместные приемы);

4) по собственной инициативе рассматривать вопросы, касающиеся нарушения прав и свобод человека и гражданина, если имеются сведения о их массовом нарушении либо такое нарушение имеет общественное значение или связано с необходимостью защиты интересов таких лиц, которые не могут самостоятельно воспользоваться правовыми средствами защиты своих прав и свобод;

5) направлять государственным органам, органам местного государственного управления и самоуправления и организациям, должностным лицам рекомендации и ходатайства по вопросам защиты прав и свобод человека и гражданина.

2. Представление Уполномоченному информации, составляющей государственную либо иную охраняемую законом тайну, осуществляется в соответствии с законодательством Республики Казахстан.

Статья 15. Особенности рассмотрения жалобы

1. При рассмотрении жалобы Уполномоченный обязан предоставить государственному органу, органу местного государственного управления и самоуправления или должностному лицу, чьи решения или действия (бездействие) обжалуются, возможность дать свои объяснения по любым вопросам, подлежащим выяснению в процессе рассмотрения.

Уполномоченный вправе обратиться в государственный орган, орган местного государственного управления и самоуправления или к должностному лицу за содействием в выяснении обстоятельств, ставших предметом жалобы.

2. Рекомендации и ходатайства Уполномоченного подлежат рассмотрению в течение пятнадцати рабочих дней со дня их получения, о результатах рассмотрения сообщается Уполномоченному в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан.

В тех случаях, когда необходимо проведение дополнительного изучения, срок рассмотрения рекомендации и ходатайства Уполномоченного продлевается субъектом, к которому они направлялись, не более чем на тридцать календарных дней, о чем сообщается Уполномоченному в течение трех рабочих дней со дня продления срока рассмотрения.

3. Материалы, полученные при рассмотрении жалобы, до вынесения Уполномоченным окончательного решения разглашению не подлежат.

4. Уполномоченный не вправе разглашать ставшие ему известными в процессе рассмотрения жалобы сведения о частной жизни заявителя и других лиц без их письменного согласия.

Статья 16. Результаты рассмотрения жалобы

По результатам рассмотрения жалобы Уполномоченный в зависимости от принятого им решения:

1) направляет в государственные органы, органы местного государственного управления и самоуправления, должностным лицам, государственным служащим, действиями (бездействием) которых нарушены права и свободы заявителя, рекомендации относительно мер, которые надлежит принять для восстановления нарушенных прав и свобод человека и гражданина;

2) обращается в уполномоченный государственный орган или к должностному лицу с ходатайством об осуществлении дисциплинарного или административного производства либо производства по уголовному правонарушению в отношении лица, нарушившего права и свободы человека и гражданина;

3) обращается в суд с исковым заявлением (иском) в защиту прав и свобод неограниченного круга лиц, нарушенных решениями или действиями (бездействием) государственных органов, органов местного государственного управления и самоуправления, должностных лиц, государственных служащих. Исковое заявление (иск), направляемое (направляемый) Уполномоченным, не облагается государственной пошлиной в соответствии с налоговым законодательством Республики Казахстан.

Статья 17. Обобщение итогов рассмотрения жалоб

1. По результатам обобщения итогов рассмотрения жалоб Уполномоченный:

1) направляет в государственные органы, органы местного государственного управления и самоуправления, а также должностным лицам свои замечания и предложения общего характера, относящиеся к обеспечению прав и свобод человека и гражданина, совершенствованию административных процедур;

2) обращается к субъектам, принявшим (издавшим) правовые акты, с предложениями о внесении в них изменений и дополнений, если Уполномоченный полагает, что решения или действия (бездействие) государственных органов, органов местного государственного управления и самоуправления или должностных лиц, нарушающие права и свободы человека и гражданина, совершаются в силу его несовершенства или существующих пробелов либо противоречия законодательства Республики Казахстан международным договорам или иным обязательствам Республики Казахстан.

2. В случаях, имеющих особое общественное значение либо связанных с массовым нарушением прав и свобод человека и гражданина, гарантированных Конституцией Республики Казахстан, Уполномоченный принимает следующие меры:

1) направляет обращение непосредственно Президенту Республики Казахстан, палатам Парламента Республики Казахстан или Правительству Республики Казахстан;

2) обращается в Конституционный Суд Республики Казахстан по вопросу соответствия Конституции Республики Казахстан нормативных правовых актов, затрагивающих закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина;

3) обращается в Верховный Суд Республики Казахстан с предложением дать разъяснения по вопросам судебной практики.

Статья 18. Обязанности государственных органов, органов местного государственного управления и самоуправления, организаций, их должностных лиц

1. Государственные органы, органы местного государственного управления и самоуправления, организации, их должностные лица обязаны в установленном законодательством Республики Казахстан порядке предоставлять Уполномоченному необходимые материалы, документы, сведения и разъяснения.

2. Запрошенные Уполномоченным материалы, документы, сведения должны направляться ему в течение десяти рабочих дней с даты получения запроса, если в его запросе не указан другой срок. При этом срок, указанный в запросе, не может составлять менее двух рабочих дней.

3. Уполномоченный и его представители в области, городе республиканского значения, столице в рамках своих полномочий пользуются правом оперативного приема в государственных органах, органах местного государственного управления и самоуправления, организациях и должностными лицами. По требованию Уполномоченного указанные органы и должностные лица обязаны оказывать Уполномоченному или его представителям незамедлительное содействие.

4. Уполномоченные государственные органы, органы местного государственного управления и самоуправления, учреждения и организации, их должностные лица обязаны обеспечить Уполномоченному или его представителю в области, городе республиканского значения, столице возможность беспрепятственного посещения и общения с лицами, находящимися в соответствующих организациях и учреждениях, оказывающих специальные социальные услуги, обеспечивающих временную изоляцию от общества или предназначенных для исполнения наказания. Уполномоченный или его представитель в области, городе республиканского значения, столице проводят беседу с указанными лицами без свидетелей, лично или при необходимости через переводчика, а также с любым другим лицом, которое может представить соответствующую информацию. Проведение бесед с использованием аудио записи, фото и видеосъемок осуществляется с разрешения администрации соответствующих организаций и учреждений. Прослушивание и аудио запись бесед Уполномоченного иными лицами запрещены.

Глава 5. ОРГАНИЗАЦИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УПОЛНОМОЧЕННОГО И ЕГО ПРЕДСТАВИТЕЛЯ В ОБЛАСТИ, ГОРОДЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО ЗНАЧЕНИЯ, СТОЛИЦЕ, НАЦИОНАЛЬНОГО ЦЕНТРА ПО ПРАВАМ ЧЕЛОВЕКА

Статья 19. Представитель Уполномоченного в области, городе республиканского значения, столице

1. Уполномоченный имеет представителя в области, городе республиканского значения, столице (далее – представитель), назначает и освобождает его от должности в соответствии с законодательством Республики Казахстан о государственной службе.

2. Представитель является государственным служащим и руководит деятельностью представительств Национального центра по правам человека.

Функциональные обязанности представителей утверждаются Уполномоченным.

3. Представитель от имени Уполномоченного осуществляет полномочия в рамках своих функциональных обязанностей и по его поручению в пределах соответствующей административно-территориальной единицы.

Статья 20. Национальный центр по правам человека

1. Для обеспечения деятельности Уполномоченного создается рабочий орган – Национальный центр по правам человека (далее – Национальный центр), который является государственным учреждением, имеет печать и бланки с изображением Государственного Герба Республики Казахстан и указанием своего наименования на государственном и русском языках, а также соответствующие счета в банковских учреждениях.

2. Положение о Национальном центре утверждается Президентом Республики Казахстан по представлению Уполномоченного. Структура Национального центра и его представительств утверждается Уполномоченным.

3. Руководитель Национального центра и его заместители назначаются на должности и освобождаются от должностей Уполномоченным.

4. Национальный центр осуществляет информационно-аналитическое, организационно-правовое и иное обеспечение деятельности Уполномоченного, а также по его поручению оказывает содействие для осуществления деятельности Уполномоченного, предусмотренной в главе 3 настоящего Конституционного закона.

5. Сотрудники Национального центра являются государственными служащими, осуществляющими свою деятельность на основании законодательства Республики Казахстан в сфере государственной службы.

6. Денежное содержание сотрудников Национального центра и его представительств, их медицинское и социально-бытовое обеспечение определяются в соответствии с законодательством Республики Казахстан в сфере государственной службы.

Статья 21. Финансовое и материально-техническое обеспечение

1. Финансирование деятельности Уполномоченного, его представителей, а также рабочего органа осуществляется из средств республиканского бюджета.

2. Денежное содержание Уполномоченного, его медицинское и социально-бытовое обслуживание, а также материально-техническое обеспечение его деятельности определяются на уровне гарантий, установленных законами и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан для должностных лиц, занимающих государственные должности, но не ниже члена Правительства Республики Казахстан.

3. В республиканском бюджете ежегодно предусматриваются отдельной бюджетной программой средства, необходимые для обеспечения деятельности Уполномоченного, его представителей, а также рабочего органа.

4. Финансовая отчетность представляется Национальным центром в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан.

Статья 22. Акты Уполномоченного и руководителя Национального центра

1. В целях реализации настоящего Конституционного закона Уполномоченный и руководитель Национального центра издают приказы.

2. Уполномоченный имеет свой бланк установленного образца с изображением Государственного Герба Республики Казахстан, указанием наименования должности на государственном и русском языках.

Глава 6. ЗАКЛЮЧИТЕЛЬНОЕ ПОЛОЖЕНИЕ

Статья 23. Порядок введения в действие настоящего Конституционного закона

1. Настоящий Конституционный закон вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования, за исключением подпункта 15) статьи 7 и подпункта 2) пункта 2 статьи 17, которые вводятся в действие с 1 января 2023 года.

2. Признать утратившим силу Закон Республики Казахстан от 29 декабря 2021 года "Об Уполномоченном по правам человека в Республике Казахстан".

Президент Республики Казахстан

"Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 23 тамыздағы № 587 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

"Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының жобасы Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

Ә. Смайылов

Жоба

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАҢЫ

Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы

Осы Конституциялық заң Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құқықтық мәртебесін, өкілеттігін және қызметін ұйымдастыруды айқындайды.

1-тарау. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

1-бап. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл қызметінің мақсаттары мен міндеті

1. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (бұдан әрі – Уәкіл) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың мемлекеттік кепілдігін қамтамасыз ету, оларды мемлекеттік органдардың, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, өзге де ұйымдардың және лауазымды адамдардың сақтауы мен құрметтеуі мақсатында Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес белгіленген жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам болып табылады.

Уәкіл қызметінің міндеті адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін жетілдіруге, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын көтермелеуге және ілгерілетуге жәрдемдесу болып табылады.

2. Уәкіл өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына, осы Конституциялық заңға, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары мен өзге де міндеттемелеріне сәйкес жүзеге асырады.

2-бап. Уәкіл қызметінің қағидаттары

Уәкіл өз қызметін жүзеге асыру кезінде заңдылық, әділдік, бейтараптық, объективтілік, жариялылық, ашықтық, айқындық қағидаттарын және Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген басқа да қағидаттарды басшылыққа алады.

2-тарау. УӘКІЛДІҢ МӘРТЕБЕСІ, ОНЫ ЛАУАЗЫМҒА ТАҒАЙЫНДАУ, ӨКІЛЕТТІГІН ТОҚТАТА ТҰРУ ЖӘНЕ ТОҚТАТУ, ЛАУАЗЫМЫНАН БОСАТУ ТӘРТІБІ

3-бап. Уәкіл қызметінің кепілдіктері

1. Уәкіл өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және қандай да бір мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға есеп бермейді.

2. Уәкілге қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша немесе сотқа дейінгі тергеп-тексерудің іс жүргізу шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының тиісті заңдарында айқындалады.

3. Уəкілді қылмыс орнында ұстап алған немесе ауыр қылмыстар жасаған жағдайлардан басқа, өз өкілеттігінің мерзімі ішінде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының келісімінсіз ұстап алуға, күзетпен ұстауға, үйқамаққа алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен қолданылатын әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды.

4. Қазақстан Республикасының заңдарында тікелей көзделген жағдайлардан басқа, Уәкілдің құқықтары шектелуге жатпайды.

Уәкілдің заңды қызметіне араласу не кедергі келтіру Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа алып келеді және Уәкілдің жыл сайынғы баяндамасында көрсетіледі.

5. Уәкіл өзінің лауазымдық міндеттерін орындауына байланысты өзіне белгілі болған мән-жайлар туралы куә ретінде жауап алуға жатпайды.

6. Уәкілге өз қызметін жүзеге асыруы кезінде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қауіпсіздігін қамтамасыз ету құқығына кепілдік беріледі.

7. Уәкілдің қызметтік куәлігін көрсете отырып Қазақстан Республикасының бүкіл аумағындағы мекемелер мен басқа да объектілерге кедергісіз баруға құқығы бар.

Уәкіл аса маңызды мемлекеттік және стратегиялық объектілерге,
сондай-ақ қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріне барған уақытында өткізу және объектішілік режімдердің белгіленген талаптарын сақтайды.

8. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай режимі енгізілген жағдайда, Уәкіл өз қызметін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырады.

4-бап. Уәкілді сайлау тәртібі

1. Уәкілді Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша бес жыл мерзімге Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты лауазымға сайлайды.

2. Уәкіл лауазымына сайланатын адам мынадай:

1) Қазақстан Республикасының азаматтығы болуға және соңғы он жылда оның аумағында тұрақты тұруы;

2) жоғары білімі болуы;

3) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөнінде кемінде бес жыл жұмыс тәжірибесі болуы;

4) отыз жастан кіші болмауы;

5) мемлекеттік тілді еркін білуі;

6) әрекетке қабілетті талаптарына сай болуы тиіс.

3. Уәкіл лауазымына кіріскен кезде мынадай мазмұнда ант береді:

"Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл лауазымына кірісе отырып, Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қазақстан Республикасының өзге де заңнамасын басшылыққа ала отырып, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын адал және абыроймен қорғауға және өз міндеттерімді әділдікпен және ар-ожданмен атқаруға салтанатты түрде ант етемін. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мүддесі үшін тәуелсіз, бейтарап, объективті әрекет етуге міндеттенемін.".

5-бап. Уәкілді лауазымынан босату

1. Уәкілді Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты лауазымынан босатады.

2. Уәкілді Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты атқарып отырған лауазымынан мерзімінен бұрын босатуы мүмкін.

3. Уәкілді атқарып отырған лауазымынан мерзімінен бұрын босатуға мыналар:

1) осы Конституциялық заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген талаптар мен шектеулерді сақтамау;

2) оған қатысты соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енуі;

3) соттың Уәкілді әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп тану туралы не оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы шешімінің заңды күшіне енуі;

4) Қазақстан Республикасы азаматтығының тоқтатылуы;

5) басқа лауазымға тағайындалу, сайлану немесе басқа жұмысқа ауысу;

6) Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерге тұрақты тұрғылықты тұруға кету;

7) атқарып отырған лауазымымен сыйыспайтын қылмыстық теріс қылықтар жасау;

8) өз өкілеттіктерін доғару туралы өтініш негіздер болып табылады.

6-бап. Уәкілдің қызметіне байланысты шектеулер

1. Уәкілдің саяси қызметпен айналысу құқығы жоқ.

Уәкіл өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңінде өзінің саяси партиядағы мүшелігін тоқтата тұрады.

2. Уәкіл, оқытушылық, ғылыми не өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда, мемлекеттік қызметте бола алмайды, кәсіпкерлік қызметпен айналыса алмайды, коммерциялық ұйымның ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан, оны басқаруға қатыса алмайды, сондай-ақ өзге де ақы төленетін қызметпен айналыса алмайды.

3. Уәкілге, егер мүдделер қақтығысы болса, лауазымдық міндеттерін жүзеге асыруға тыйым салынады. Ол мүдделер қақтығысын болғызбау және шешу жөнінде шаралар қолдануға тиіс.

4. Уәкіл өкілді органның депутаты бола алмайды.

5. Уәкіл:

1) өзінің қызметтік жұмысының материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттік мүлікті және қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсаттарда пайдалануға;

2) ереуілдерді қоса алғанда, мемлекеттік органдардың жұмыс істеуіне және лауазымдық міндеттерді орындауға кедергі келтіретін әрекеттерге қатысуға;

3) лауазымдық өкілеттіктерін атқаруына байланысты жеке және заңды тұлғалардың көрсететін қызметтерін жеке мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.

3-тарау. УӘКІЛДІҢ ҚҰЗЫРЕТІ

7-бап. Уәкілдің құзыреті

Уәкіл өз қызметінде:

1) Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламентіне және Қазақстан Республикасының Үкіметіне адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын көтермелеу және қорғау мәселелері бойынша заң жобаларын әзірлеу, Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар береді;

2) өз қызметі туралы жыл сайынғы баяндаманы, сондай-ақ арнаулы баяндамаларды дайындайды және таратады;

3) Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының кез келген, ашық та, жабық та, бірлескен және бөлек отырыстарына қатысуға және сөз сөйлеуге құқылы;

4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес облыстар, республикалық маңызы бар қалалар немесе астана мәслихаттары сессиясының жалпы отырыстарына шақыру бойынша қатысады;

5) Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының, мемлекеттік органдарда құрылатын алқалы және өзге де органдардың отырыстарына шақыру бойынша қатысады;

6) Қазақстан Республикасының Үкіметіне және өзге де мемлекеттік органдарға, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарына, өзге де ұйымдарға және лауазымды адамдарға адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары бұзушылықтардың профилактикасына және оларды қалпына келтіруге бағытталған шараларға қатысты ұсынымдар мен ұсыныстар береді;

7) Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Үкіметіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына және Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарына осы Конституциялық заңда көрсетілген міндеттерге сәйкес ұсыныстар енгізеді;

8) 1984 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға сәйкес ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының қызметін үйлестіреді;

9) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы туралы шағымдарды осы Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен қарайды;

10) адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық шарттарды ратификациялау немесе Қазақстан Республикасы өзіне халықаралық шарттардың міндеттілігіне келісімін білдірудің өзге де тәсілі туралы ұсыныстар енгізеді;

11) Қазақстан Республикасының шарттық міндеттемелерін орындау үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының органдары мен комитеттеріне, сондай-ақ өңірлік мекемелерге ұсынылатын ұлттық баяндамаларды дайындауға және талқылауға уәкілетті органдардың шақыруы бойынша қатысады және көрсетілген органдар мен комитеттер туралы рәсімдерге сәйкес осы мәселелер бойынша тәуелсіз пікірін білдіреді;

12) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын көтермелеуге және қорғауға жәрдемдесу мақсатында халықаралық, өңірлік және өзге де ұйымдармен, сондай-ақ басқа мемлекеттердің ұлттық құқық қорғау мекемелерімен, оның ішінде келісімдер (меморандумдар) жасасу арқылы ынтымақтастық жасайды;

13) адамның және азаматтың құқықтары жөнінде оқу және зерттеу бағдарламаларын әзірлеуге жәрдемдеседі, оларды білім беру ұйымдары мен өзге де ұйымдарда іске асыруға қатысады;

14) мыналарды:

шағымдарды қарау қағидаларын;

Уәкіл жанындағы Үйлестіру кеңесі туралы ережені;

Уәкіл жанындағы сараптама кеңесі туралы ережені;

ұлттық алдын алу тетігінің қатысушыларын іріктеу қағидаларын;

алдын ала бару үшін ұлттық алдын алу тетігінің қатысушыларынан топтар құру қағидаларын;

алдын ала бару жөніндегі әдістемелік ұсынымдарды;

Уәкілдің рәмізі мен туының ережесі мен сипаттамасын бекітеді;

15) адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі мәселесі бойынша Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінеді;

16) шет мемлекеттің шақыруы бойынша басқа мемлекеттерде адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына бақылаушы ретінде қатысуға құқылы;

17) мемлекеттік органдардан, ғылыми мекемелерден және өзге де ұйымдардан адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мәселелері бойынша сараптамалық және талдамалық зерттеулерді олар болған жағдайда сұратады;

18) арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін, қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін немесе жазаны орындауға арналған алдын ала баруға жататын ұйымдар мен мекемелерге кедергісіз барады;

19) арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін, қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін немесе жазаны орындауға арналған ұйымдар мен мекемелер әкімшілігінің рұқсатымен, сондай-ақ тиісті ұйымдар мен мекемелердегі адамдардың келісімімен кино-, фото- және бейнетүсiруді, олардан сұхбат алуды, оның iшiнде аудио-, бейнетехника құралдарын пайдалана отырып жүргізеді;

20) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

8-бап. Уәкілдің баяндамалары

1. Уәкіл Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына нормативтік құқықтық актілерді талдау, осы Конституциялық заңға сәйкес шағымдарды қарау және басқа да өкілеттіктерді іске асыру нәтижелерін қамтитын өз қызметі туралы баяндамаларын жыл сайын ұсынады.

2. Уәкіл Қазақстан Республикасында адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың жекелеген мәселелері бойынша арнаулы баяндамалар дайындай алады және тарата алады.

3. Уәкілдің баяндамалары уәкілетті мемлекеттік органдарға олардың құзыретіне кіретін мәселелер бойынша қарау үшін жіберіледі.

Уәкілетті мемлекеттік органдар Уәкілдің баяндамасын алған күннен бастап үш ай ішінде оған баяндаманы қарау нәтижелері туралы белгіленген тәртіппен хабарлайды.

4. Уәкіл осы бапта көрсетілген баяндамаларды дайындау және тарату тәртібін бекітеді.

5. Баяндамалар Уәкілдің интернет-ресурсында жариялануға және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен таратылуға жатады.

9-бап. Ұлттық алдын алу тетігі

Уәкіл ұлттық алдын алу тетігінің тиімді қызметін қамтамасыз ету мақсатында азаптаулардың және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінің алдын алу бойынша ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының қызметін үйлестіреді, ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының қажетті әлеуеті мен кәсіптік білімін қамтамасыз ету үшін шаралар қолданады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

10-бап. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары саласындағы құқықтық ағарту, қоғамдық бірлестіктермен, сарапшылармен және мамандармен өзара іс-қимыл

1. Уәкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары саласындағы құқықтық ағартуға жәрдемдеседі, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы білім беру бағдарламаларын әзірлеуге, халықтың Қазақстан Республикасының заңнамасы мен аса маңызды халықаралық актілерді білу деңгейін арттыруға қатысады.

2. Уәкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы білімді ілгерілету, ғылыми-қолданбалы зерттеулерді ұйымдастыру, сондай-ақ адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы білім мен дағдыларды тұрақты түрде арттыру мақсатында ғылыми-білім беру орталығын және өзге де ұйымдарды құруға бастамашылық жасай алады.

3. Уәкіл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ілгерілету және көтермелеу жөніндегі ақпараттық науқандар мен жобалар шеңберінде мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктермен және өзге де ұйымдармен өзара іс-қимыл жасайды.

4. Уәкіл баяндамаларды дайындауға ұйымдар мен мамандарды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шарт негізінде тартуға құқылы.

11-бап. Заңнаманы жетілдіру және халықаралық шарттар жасасу жөніндегі ұсыныстар

Уәкіл өз қызметі шеңберінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мәселелері бойынша және Қазақстан Республикасының "Құқықтық актілер туралы" және "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" заңдарында белгіленген тәртіппен:

1) Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру немесе халықаралық шарттарын жасасу жөнінде ұсыныстар әзірлейді және мүдделі мемлекеттік органдарға жібереді;

2) мемлекеттік органдардың, ұйымдар мен азаматтардың ұсыныстарын қарайды.

12-бап. Уәкіл жанындағы консультациялық-кеңесші органдар, сондай-ақ оның мемлекеттік органдар мен ұйымдар жанындағы консультациялық-кеңесші органдарға қатысуы

1. Уәкіл жанынан консультациялық-талдамалық функциялары бар, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында жұмыс тәжірибесі бар адамдардан тұратын Сараптама кеңесі құрылады.

2. Ұлттық алдын алу тетігінің қызметін тиімді үйлестіруді қамтамасыз ету мақсатында Уәкіл жанынан Үйлестіру кеңесі құрылады.

3. Уәкіл мүдделі мемлекеттік органдар және ұйымдар өкілдерінің, азаматтардың қатысуымен жұмыс топтарын және комиссиялар құра алады.

4. Уәкіл дербес немесе өз өкілдері арқылы мемлекеттік органдар мен ұйымдар жанындағы консультациялық-кеңесші және байқаушы органдарға өз бастамасымен немесе шақыру бойынша қатыса алады.

4-тарау. УӘКІЛДІҢ АДАМНЫҢ БҰЗЫЛҒАН ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУГЕ ЖӘРДЕМДЕСУІ

13-бап. Шағымды қарау

1. Уәкіл өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының азаматтары және Қазақстан Республикасының аумағындағы шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар жеке өздері және (немесе) өкілдері (бұдан әрі – арыз берушілер) арқылы берген шағымдарын шағым келіп түскен күннен бастап он бес жұмыс күні ішінде қарайды.

Азаматтың құқықтарын қорғау мақсатында және оның жазбаша келісімімен Уәкілге қоғамдық бірлестіктер жүгіне алады.

2. Уәкіл Қазақстан Республикасы Президентінің әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағымдарды қарамайды.

3. Шағымда арыз берушінің тегі, аты, әкесінің аты (егер ол жеке басты куәландыратын құжатта көрсетілген болса) және тұрғылықты жері немесе жұмыс орны туралы мәліметтер, арыз берушінің пікірі бойынша оның құқықтары мен бостандықтарын бұзған немесе бұзатын шешімдердің немесе әрекеттердің (әрекетсіздіктің) мәнін баяндау қамтылуға тиіс. Шағымға арыз берушінің дәлелдерін растайтын құжаттар және өзге де материалдар қоса беріледі.

4. Шағымды алып, Уәкіл мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:

1) шағымды Уәкіл бекітетін тәртіппен қарауға қабылдайды;

2) арыз беруші өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін пайдалана алатын тәсілдер мен құралдарды түсіндіреді;

3) құзыретті мемлекеттік органдарға немесе лауазымды адамдарға анықтауға жататын мән-жайларға тексеру жүргізу туралы өтініштер жібереді;

4) шағымды қарауға қабылдаудан бас тартады, ол уәжді болуға тиіс. Шағымды қарауға қабылдаудан бас тарту шағым жасалуға жатпайды.

5. Шағымды қарау мерзімі Уәкілдің уәжді шешімімен ақылға қонымды, бірақ екі айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін, бұл туралы арыз берушіге мерзім ұзартылған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде хабарланады. Уәкіл қабылданған шешім туралы арыз берушіні және шешімдеріне және (немесе) әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым жасалып отырған тиісті мемлекеттік органдарды, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарын, лауазымды адамдарды хабардар етеді.

14-бап. Уәкілдің шағымды қарау кезіндегі құқықтары

1. Уәкіл шағымды қарау кезінде:

1) мемлекеттік органдардан, жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару органдарынан, өзге де ұйымдардан және лауазымды адамдардан, соттың іс жүргізуіндегі істер мен материалдарды қоспағанда, шағымды қарау үшін қажетті құжаттарды, материалдар мен мәліметтерді сұратуға және алуға;

2) мемлекеттік ұйымдардың және қоғамдық бірлестіктердің адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мәселелеріне қатысты құжаттарына белгіленген тәртіппен қол жеткізуге;

3) шағым берушілерді, оның ішінде мемлекеттік органдардың, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, сондай-ақ өзге де ұйымдардың өкілдерін шақыра отырып, жедел қабылдауды (бірлескен қабылдауларды) ұйымдастыруға;

4) егер жаппай бұзушылық туралы мәліметтер болса не мұндай бұзушылықтың қоғамдық маңызы бар болса немесе өз құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың құқықтық құралдарын өзі дербес пайдалана алмайтын адамдардың мүдделерін қорғау қажеттігіне байланысты болса, өз бастамасымен адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына қатысты мәселелерді қарауға;

5) мемлекеттік органдарға, жергілікті мемлекеттік басқару және
өзін-өзі басқару органдарына және ұйымдарға, лауазымды адамдарға адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелері бойынша ұсынымдар мен өтінішхаттар жіберуге құқылы.

2. Уәкілге мемлекеттік не заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын ақпаратты беру Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.

15-бап. Шағымды қарау ерекшеліктері

1. Шағымды қарау кезінде Уәкіл шешімдеріне немесе әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағым жасалып отырған мемлекеттік органға, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органына немесе лауазымды адамға қарау процесінде анықталуға жататын кез келген мәселелер бойынша өз түсіндірмелерін беру мүмкіндігін беруге міндетті.

Уәкіл шағым нысанасы болған мән-жайларды анықтауға жәрдем көрсету үшін мемлекеттік органға, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органына немесе лауазымды адамға жүгінуге құқылы.

2. Уәкілдің ұсынымдары мен өтінішхаттары алынған күнінен бастап он бес жұмыс күні ішінде қарауға жатады, қарау нәтижелері туралы Уәкілге Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен хабарланады.

Қосымша зерделеудер жүргізу қажет болған жағдайларда, Уәкілдің ұсынымдары мен өтінішхаттарын қарау мерзімін олар жіберілген субъект күнтізбелік отыз күннен аспайтын мерзімге ұзартады, бұл туралы Уәкілге қарау мерзімі ұзартылған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде хабарланады.

3. Шағымды қарау кезінде алынған материалдар Уәкіл түпкілікті шешім шығарғанға дейін жария етуге жатпайды.

4. Уәкіл шағымды қарау процесінде арыз берушінің және басқа да адамдардың жеке өмірі туралы өзіне белгілі болған мәліметтерді олардың жазбаша келісімінсіз жария етуге құқығы жоқ.

16-бап. Шағымды қарау нәтижелері

Шағымды қарау нәтижелері бойынша Уәкіл өзі қабылдаған шешімге қарай:

1) әрекеттерінен (әрекетсіздігінен) арыз берушінің құқықтары мен бостандықтары бұзылған мемлекеттік органдарға, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарына, лауазымды адамдарға, мемлекеттік қызметшілерге адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру үшін қабылдануға тиіс шараларға қатысты ұсынымдар жібереді;

2) уәкілетті мемлекеттік органға немесе лауазымды адамға адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзған адамға қатысты тәртіптік немесе әкімшілік іс жүргізуді не қылмыстық құқық бұзушылық бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру туралы өтінішхатпен жүгінеді;

3) сотқа мемлекеттік органдардың, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, лауазымды адамдардың, мемлекеттік қызметшілердің шешімдерімен немесе әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) шектелмеген адамдар тобының бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін талап арызбен (талап қоюмен) жүгінеді. Уәкіл жіберетін талап арызға (талап қоюға) Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес мемлекеттік баж салынбайды.

17-бап. Шағымдарды қарау қорытындысын жинақтап қорыту

1. Шағымдарды қарау қорытындыларын жинақтап қорыту нәтижелері бойынша Уәкіл:

1) мемлекеттік органдарға, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарына, сондай-ақ лауазымды адамдарға адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, әкімшілік рәсімдерді жетілдіруге қатысты жалпы сипаттағы өз ескертулері мен ұсыныстарын жібереді;

2) егер Уәкіл мемлекеттік органдардың, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының немесе лауазымды адамдардың адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын шешімдері немесе әрекеттері (әрекетсіздігі) құқықтық актілердің жетілдірілмеуіне немесе орын алған олқылықтарға не Қазақстан Республикасы заңнамасының Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына немесе өзге де міндеттемелеріне қайшы келуіне байланысты жасалады деп пайымдаса, құқықтық актілерді қабылдаған (шығарған) субъектілерге оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстармен өтініш жасайды.

2. Ерекше қоғамдық маңызы бар не Қазақстан Республикасының Конституциясында кепілдік берілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының жаппай бұзылуына байланысты жағдайларда Уәкіл мынадай шаралар қолданады:

1) тікелей Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына немесе Қазақстан Республикасының Үкіметіне өтініш жолдайды;

2) адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі мәселесі бойынша Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүгінеді;

3) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірме беру ұсынысымен өтініш жасайды.

18-бап. Мемлекеттік органдардың, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың, олардың лауазымды адамдарының міндеттері

1. Мемлекеттік органдар, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар, олардың лауазымды адамдары Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен Уәкілге қажетті материалдарды, құжаттарды, мәліметтер мен түсіндірулерді беруге міндетті.

2. Уәкіл сұратқан материалдар, құжаттар, мәліметтер, егер оның сұрау салуында басқа мерзім көрсетілмесе, сұрау салу алынған күннен бастап он жұмыс күні ішінде оған жіберілуге тиіс. Бұл ретте сұрау салуда көрсетілген мерзім екі жұмыс күнінен кем болмауы тиіс.

3. Уәкіл және оның облыстағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы өкілдері өз өкілеттіктері шеңберінде мемлекеттік органдардың, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың және лауазымды адамдардың жедел қабылдауына кіру құқығын пайдаланады. Уәкілдің талап етуі бойынша аталған органдар мен лауазымды адамдар Уәкілге немесе оның өкілдеріне дереу жәрдем көрсетуге міндетті.

4. Уәкілетті мемлекеттік органдар, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдары, мекемелер және ұйымдар, олардың лауазымды адамдары Уәкілге немесе оның облыстағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы өкіліне арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін, қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін немесе жазаны атқаруға арналған тиісті ұйымдар мен мекемелердегі адамдарға кедергісіз бару және олармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті. Уәкіл немесе оның облыстағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы өкілі аталған адамдармен куәларсыз жеке немесе қажет болған кезде аудармашы арқылы, сондай-ақ тиісті ақпарат бере алатын кез келген басқа адаммен әңгімелесу өткізеді. Аудио жазбаларды, фото және бейнетүсірілімдерді пайдалана отырып әңгімелесулер жүргізу тиісті ұйымдар мен мекемелер әкімшілігінің рұқсатымен жүзеге асырылады. Уәкілдің әңгімелесуін өзге тұлғалардың тыңдауына және аудио жазуына тыйым салынады.

5-тарау. УӘКІЛ МЕН ОНЫҢ ОБЛЫСТАҒЫ, РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ БАР ҚАЛАДАҒЫ, АСТАНАДАҒЫ ӨКІЛІНІҢ, АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҚТЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

19-бап. Уәкілдің облыстағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы өкілі

1. Уәкілдің облыстағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы өкілі (бұдан әрі – өкіл) болады, оны ол Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы заңнамасына сәйкес лауазымға тағайындайды және лауазымынан босатады.

2. Өкіл мемлекеттік қызметші болып табылады және Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық өкілдіктерінің қызметіне басшылық жасайды.

Өкілдердің функционалдық міндеттерін Уәкіл бекітеді.

3. Өкіл тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде Уәкілдің атынан өзінің функционалдық міндеттері шеңберінде және оның тапсырмасы бойынша өкілеттігін жүзеге асырады.

20-бап. Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық

1. Уәкілдің қызметін қамтамасыз ету үшін жұмыс органы – Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық (бұдан әрі – Ұлттық орталық) құрылады, ол мемлекеттік мекеме болып табылады, оның Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы бейнеленген және мемлекеттік және орыс тілдерінде өз атауы көрсетілген мөрі мен бланкілері, сондай-ақ банктік мекемелерде тиісті шоттары болады.

2. Ұлттық орталық туралы ережені Уәкілдің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Ұлттық орталық пен оның өкілдіктерінің құрылымын Уәкіл бекітеді.

3. Уәкіл Ұлттық орталықтың басшысы мен оның орынбасарларын лауазымдарға тағайындайды және лауазымдарынан босатады.

4. Ұлттық орталық Уәкілдің қызметін ақпараттық-талдамалық, ұйымдастырушылық-құқықтық және өзге де қамтамасыз етуді жүзеге асырады, сондай-ақ оның тапсырмасы бойынша осы Конституциялық заңның 3-тарауында көзделген уәкілдің қызметін жүзеге асыруға жәрдем көрсетеді.

5. Ұлттық орталықтың қызметкерлері өз қызметін Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет саласындағы заңнамасы негізінде жүзеге асыратын мемлекеттік қызметшілер болып табылады.

6. Ұлттық орталық пен оның өкілдіктері қызметкерлерінің ақшалай қамтылымы, оларды медициналық және әлеуметтік-тұрмыстық қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет саласындағы заңнамасына сәйкес айқындалады.

21-бап. Қаржылық және материалдық-техникалық қамтамасыз ету

1. Уәкілдің, оның өкілдерінің, сондай-ақ жұмыс органының қызметін қаржыландыру республикалық бюджет қаражатынан жүзеге асырылады.

2. Уәкілдің ақшалай қамтылымы, оған медициналық және әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсету, сондай-ақ оның қызметін материалдық-техникалық қамтамасыз ету мемлекеттік лауазымдарды атқаратын, бірақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшесінен төмен емес лауазымды адамдар үшін Қазақстан Республикасының заңдарында және өзге де нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген кепілдіктер деңгейінде айқындалады.

3. Республикалық бюджетте жыл сайын жекелеген бюджеттік бағдарламамен Уәкілдің, оның өкілдерінің, сондай-ақ жұмыс органының қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті қаражат көзделеді.

4. Ұлттық орталық Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен қаржылық есептілік ұсынады.

22-бап. Уәкілдің және Ұлттық орталық басшысының актілері

1. Осы Конституциялық заңды іске асыру мақсатында Уәкіл және Ұлттық орталықтың басшысы бұйрықтар шығарады.

2. Уәкілдің Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы бейнеленген, мемлекеттік және орыс тілдерінде лауазымының атауы көрсетілген белгіленген үлгідегі өз бланкісі болады.

6-тарау. ҚОРЫТЫНДЫ ЕРЕЖЕ

23-бап. Осы Конституциялық заңды қолданысқа енгізу тәртібі

1. Осы Конституциялық заң, 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 7-баптың 15) тармақшасын және 17-баптың 2-тармағының 2) тармақшасын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

2. "Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы" 2021 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңының күші жойылды деп танылсын.

Қазақстан Республикасының Президенті