ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 1) пункта 1 и пункта 2 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан от 25 декабря 2017 года "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс)

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе председательствующего – заместителя Председателя Б.М. Нурмуханова, судей А.К. Ескендирова, К.Т. Жакипбаева, А.Е. Жатканбаевой, А.К. Кыдырбаевой, Е.А.Онгарбаева, Р.А. Подопригоры, Е.Ж. Сарсембаева и С.Ф. Ударцева с участием представителей:

субъекта обращения Досмагамбетова Е.Н. – адвоката Жолболова Н.К.,

Сената Парламента Республики Казахстан – депутата Сената Парламента Республики Казахстан Орынбекова Б.С.,

Правительства Республики Казахстан – вице-Министра финансов Республики Казахстан Биржанова Е.Е.,

Министерства национальной экономики Республики Казахстан – вице-Министра Амрина А.К.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-Министра Жакселековой Б.Ш.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан –заместителя руководителя Национального центра по правам человека Умарова А.С.,

Научно-исследовательского института частного права Каспийского университета – старшего научного сотрудника Осипова Е.Б.,

Палаты налоговых консультантов Республики Казахстан – Исполнительного директора Хорунжего А.Г.

рассмотрел в открытом заседании обращение гражданина Досмагамбетова Ержана Нуржановича о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 1) пункта 1 и пункта 2 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан от 25 декабря 2017 года "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан А.К.Кыдырбаевой, изучив материалы конституционного производства, проанализировав международный опыт и законодательство отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан поступило обращение Досмагамбетова Е.Н. о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 1) пункта 1 и пункта 2 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс) (далее – Налоговый кодекс).

Решением Атырауского городского суда от 28 февраля 2018 года, оставленным без изменения постановлением Атырауского областного суда от 15 мая 2018 года, с Досмагамбетова Е.Н. в доход государства взысканы сумма ущерба 129 639 381 тенге, государственная пошлина в размере 3 889 182 тенге.

Субъект обращения указывает, что взыскание с него государственной пошлины судом первой инстанции в размере 3 889 182 тенге возлагает на него обязанность оплатить при подаче ходатайства в кассационном порядке государственную пошлину в размере 50% от этой суммы, что составляет 1 944 590 тенге. Трудное материальное положение не позволяет ему оплатить такие суммы. Считает, что отсутствие средств лишает его права на судебную защиту, малоимущие граждане должны иметь возможность реализовать свои конституционные права в судах Республики.

По мнению Досмагамбетова Е.Н., установление процентных ставок государственной пошлины за подачу в суд исковых заявлений имущественного характера и ходатайств о пересмотре судебных актов в кассационном порядке, в совокупности с отсутствием норм, определяющих разумный верхний предел государственной пошлины либо предусматривающих освобождение от ее уплаты, отсрочку, рассрочку ее оплаты, фактически ограничивают доступ к правосудию.

Досмагамбетов Е.Н. просит признать оспариваемые положения Налогового кодекса не соответствующими Конституции Республики Казахстан.

При рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 1) пункта 1 и пункта 2 статьи 610 Налогового кодекса Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии со статьей 1 Конституции Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы.

Это означает, что государство не только провозглашает права и свободы человека и гражданина, но и гарантирует их обеспечение, создавая все необходимые условия.

Основной гарантией защиты прав и законных интересов граждан является право на судебную защиту, закрепленное в пункте 2 статьи 13 Конституции. Данное право является абсолютным и неотчуждаемым и не подлежит ограничению ни в каких случаях (пункт 3 статьи 39 Основного Закона).

В силу статьи 14 Конституции все равны перед законом и судом. Никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам.

Данные положения корреспондируются с положениями общепризнанных международных актов.

Статья 7 Всеобщей декларации прав человека, принятой Резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 10 декабря 1948 года, гласит, что "все люди равны перед законом и имеют право, без всякого различия, на равную защиту закона. Все люди имеют право на равную защиту от какой бы то ни было дискриминации, нарушающей настоящую Декларацию, и от какого бы то ни было подстрекательства к такой дискриминации".

Международный пакт о гражданских и политических правах, принятый Резолюцией 2200А (ХХI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года и ратифицированный Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, также содержит нормы, направленные на установление государствами гарантий права каждого человека на судебную защиту, на справедливое и публичное разбирательство его дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона, и равенство каждого перед судом. Кроме того, в нем закреплено: "Все люди равны перед законом и имеют право без всякой дискриминации на равную защиту закона. В этом отношении всякого рода дискриминация должна быть запрещена законом, и закон должен гарантировать всем лицам равную и эффективную защиту против дискриминации по какому бы то ни было признаку, как-то расы, цвета кожи, пола, языка, религии, политических или иных убеждений, национального или социального происхождения, имущественного положения, рождения или иного обстоятельства" (пункт 3 статьи 2, пункт 1 статьи 14 и статья 26).

Содержание норм, изложенных в статьях 13 и 14 Конституции, неоднократно являлось предметом официального толкования. Так, Конституционный Совет разъяснял, что конституционный принцип "каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод" означает право любого человека и гражданина обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Реализация этого права осуществляется на основе и в порядке, установленном законом. Равенство всех перед законом и судом означает равенство прав и обязанностей личности, равную защиту государством этих прав и равную ответственность личности перед законом (нормативные постановления от 29 марта 1999 года №7/2, от 26 июня 2003 года №9 и другие).

Приведенные принципы получили развитие и реализацию в Конституционном законе Республики Казахстан "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан", в частности, в пункте 2 статьи 1 предусмотрено, что:

– каждому гарантируется судебная защита от любых неправомерных решений и действий государственных органов, организаций, должностных и иных лиц, ущемляющих или ограничивающих права, свободы и законные интересы, предусмотренные Конституцией и законами Республики;

– никто не может быть лишен права на рассмотрение его дела с соблюдением всех требований закона и справедливости компетентным, независимым и беспристрастным судом.

Важным элементом права на судебную защиту является доступ к правосудию – фундаментальный принцип правового государства, гарантирующий лицу реальную возможность обращения в суд без каких-либо необоснованных препятствий.

Таким образом, Конституцией предопределено основное содержание и направленность принимаемых и действующих законов на обеспечение механизмов и гарантий осуществления, наряду с другими правами и свободами, права каждого на судебную защиту, на равенство всех перед законом и судом и недопустимость дискриминации по любым обстоятельствам, в том числе имущественным. Соответственно, устанавливаемые в сфере деятельности судов обязательные платежи не должны служить средством дискриминации граждан в зависимости от имущественного положения, ущемлять отмеченные конституционные права, препятствовать их реализации и ограничивать доступ к правосудию.

2. Конституционная обязанность и долг платить налоги, сборы и иные обязательные платежи носят всеобщий характер и закреплены в статье 35 Конституции.

Государственная пошлина – платеж в бюджет, взимаемый за совершение юридически значимых действий, в том числе и при обращении в суд (пункт 1 статьи 607 Налогового кодекса).

Законодательное регулирование вопросов определения размеров и порядка уплаты государственной пошлины при реализации права каждого на судебную защиту входит в компетенцию Парламента, уполномоченного издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц, налогообложения, установления сборов и других обязательных платежей, вопросов судоустройства и судопроизводства (подпункт 2) пункта 1 статьи 54, подпункты 1), 4) и 6) пункта 3 статьи 61 Конституции).

Государственная пошлина в судах является обязательным платежом в бюджет, но при этом не является платой за выполняемые работы, оказываемые услуги, предоставляемое имущество и не призвана по размеру соответствовать стоимости юридически значимых действий.

При установлении ставок государственной пошлины в процентном соотношении за базу ее исчисления обычно принимается стоимость имущественных благ и прав, истребуемых плательщиком с помощью государства у третьих лиц. При этом стоимость истребуемого не характеризует имущественное положение самого плательщика, его фактическую способность к уплате государственной пошлины.

В законодательстве некоторых государств, где ставки государственной пошлины выражены в процентах от базы исчисления, как правило, они ограничены верхним пределом. Такой подход позволяет реализовать каждому право на судебную защиту, поскольку размер государственной пошлины должен быть определенным и разумным, не обременять его таким образом, чтобы ее уплата нарушала принцип доступности правосудия.

Конституционный Суд полагает, что при установлении размера государственной пошлины должен быть соблюден баланс между предоставлением права обратиться за судебной защитой и обеспечением эффективности деятельности судов, не допускающий подачу заведомо необоснованных исков и различные злоупотребления правом.

3. Оспариваемые положения Налогового кодекса устанавливают ставки государственной пошлины при обращении в суд по искам, подлежащим имущественной оценке:

для физических лиц в размере 1 % от суммы иска,

для юридических лиц – 3 %,

при подаче ходатайств о пересмотре судебных актов в кассационном порядке – 50% от соответствующей ставки государственной пошлины, установленной при подаче иска.

Изучение правовой природы государственной пошлины в судах, ее предназначения, позволяет сделать вывод, что само по себе установление в процентном соотношении данных ставок государственной пошлины согласуется с положениями Конституции.

Вместе с тем, положения подпункта 1) пункта 1 и пункта 2 статьи 610 Налогового кодекса, во взаимосвязи с другими нормами, не в полной мере содержат механизмы, позволяющие преодолеть препятствия при уплате данного платежа гражданами, находящимися в затруднительном материальном положении.

Фискальная цель налоговой политики государства должна достигаться только на основе соблюдения баланса экономических интересов государства и налогоплательщика (статья 11 Налогового кодекса). Законодатель при установлении ставок государственной пошлины должен найти разумный баланс между доступностью и эффективностью правосудия. Нарушение его может привести к ограничению прав граждан, поскольку государственная пошлина уплачивается по делам, рассматриваемым судами, до подачи соответствующего иска или ходатайства. В случае непредставления доказательств уплаты государственной пошлины иск либо ходатайство возвращаются без рассмотрения. Высокая сумма иска может приводить к необходимости уплаты государственной пошлины в размерах, превышающих материальные возможности лица, что неизбежно будет ограничивать его конституционное право на обращение в суд.

По мнению Конституционного Суда, установление процентных ставок государственной пошлины в судах по заявлениям имущественного характера без законодательного ограничения ее размера в доступных для плательщиков пределах лишает гражданина, находящегося в затруднительном материальном положении, возможности уплатить ее и ставит его в неравное положение при реализации права на обращение в суд по сравнению с другими лицами, имеющими такую возможность. Соответственно, такой подход создает условия для ограничения доступа к правосудию.

В статье 616 Налогового кодекса перечислен конкретный перечень оснований освобождения от уплаты государственной пошлины в судах исходя из категории иска или субъекта правоотношения (ветеранов Великой Отечественной войны, лиц с инвалидностью, кандасов и других лиц). Однако, они учитывают имущественное положение не всех категорий граждан, являющихся ее плательщиками.

Кроме того, в действующем законодательстве не предусмотрены отсрочка или рассрочка ее уплаты. Исключение составляет лишь один случай отсрочки от уплаты государственной пошлины по искам о защите прав потребителей, поданным гражданином (часть третья статьи 106 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан от 31 октября 2015 года).

До 1 января 2005 года часть вторая статьи 104 и статья 105 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан от 13 июля 1999 года предусматривали право суда, исходя из имущественного положения стороны, освободить одну или обе стороны от уплаты государственной пошлины, отсрочить или рассрочить ее уплату. Таким образом, законодатель наделял суд достаточной дискрецией в каждом конкретном случае разрешать вопрос уплаты государственной пошлины как условие доступа к правосудию.

Данные положения процессуального законодательства были исключены Законом Республики Казахстан от 13 декабря 2004 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам налогообложения". Таким образом, законодатель лишил суды соответствующих дискреционных полномочий, предоставленных исключительно в целях обеспечения беспрепятственного доступа граждан к правосудию, при этом не предусмотрев механизмов реализации конституционного права на судебную защиту лицами, находящимися в трудном материальном положении.

Право на справедливое судебное разбирательство, закрепленное в Конституции, должно быть обеспечено надлежащим образом. Освобождение полностью или частично от уплаты государственной пошлины, отсрочка или рассрочка ее уплаты и другие меры относятся к правовым инструментам реализации конституционного права на судебную защиту, когда обращение в суд затруднено имущественным положением лица.

Размеры государственной пошлины должны быть разумными, обоснованными, соразмерными, не преграждающими обращение гражданина в суд, либо должен быть предусмотрен правовой механизм преодоления барьера в реализации конституционного права на доступ к правосудию.

Подобных инструментов законодательство в целом, Налоговый кодекс в частности, не содержит, поэтому законодателю надлежит восполнить пробел в правовом регулировании.

4. Пункт 2 статьи 610 Налогового кодекса закрепляет общий принцип взимания государственной пошлины при подаче ходатайств о пересмотре судебных актов в кассационном порядке – в размере 50 процентов от соответствующей ставки государственной пошлины, установленной в пункте 1 данной статьи. При этом рассматриваемая норма не содержит положений, позволяющих однозначно определить субъект оплаты данного платежа, от которого зависит его размер. Использованное в ней словосочетание "при подаче административного иска, искового заявления (заявления) по таким спорам" на практике привело к отказу в принятии ходатайства гражданина Верховным Судом.

Из материалов обращения следует, что с физического лица, являющегося ответчиком по иску юридического лица, при внесении им ходатайства о пересмотре судебных актов в кассационном порядке высший судебный орган требует уплаты государственной пошлины в размере 50 процентов от ставки государственной пошлины, установленной в пункте 1 статьи 610 Налогового кодекса для юридических лиц.

Такое понимание и применение пункта 2 статьи 610 Налогового кодекса не согласуется с концептуальными подходами законодателя к определению размеров государственной пошлины в зависимости от субъекта ее уплаты – физическими или юридическими лицами.

Именно баланс экономических интересов государства и налогоплательщиков лежит в основе определения более низких размеров государственной пошлины для физических лиц при реализации ими права на судебную защиту.

Конституционный Суд считает, что при истолковании положения пункта 2 статьи 610 Налогового кодекса "государственная пошлина взимается в размере 50 процентов от соответствующей ставки государственной пошлины, установленной в пункте 1 настоящей статьи при подаче административного иска, искового заявления (заявления) по таким спорам" следует исходить от субъекта, обращающегося с ходатайством о пересмотре судебных актов в кассационном порядке.

Исходя из концептуальных различий в подходах законодателя к взиманию государственной пошлины в зависимости от субъекта ее уплаты, при применении пункта 2 статьи 610 Налогового кодекса в случаях обращения гражданина с ходатайствами о пересмотре судебных актов в кассационном порядке вне зависимости от его процессуального положения (истец или ответчик) государственная пошлина должна взиматься в размере 50 процентов от соответствующей ставки государственной пошлины, установленной в пункте 1 данной статьи для физических лиц.

Иное понимание положений пункта 2 статьи 610 Налогового кодекса снижало бы эффективность принятых государством мер по обеспечению возможности физическим лицам реализовать конституционное право на судебную защиту своих прав и свобод, что является недопустимым. Соответственно, пункт 2 статьи 610 Налогового кодекса в части слов "при подаче административного иска, искового заявления (заявления) по таким спорам" не соответствует пункту 2 статьи 13 и статье 14 Конституции.

В ряде нормативных постановлений Конституционный Совет указывал, что закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона. Из принципа верховенства права вытекает требование формальной определенности, ясности и непротиворечивости правового регулирования, взаимной согласованности предметно связанных между собой норм различной отраслевой принадлежности (нормативные постановления от 27 февраля 2008 года № 2, от 11 февраля 2009 года № 2, от 7 декабря 2011 года № 5 и другие).

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55-58, 62, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать подпункт 1) пункта 1 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс) соответствующим пункту 2 статьи 13 и статье 14 Конституции Республики Казахстан.

2. Признать не соответствующими пункту 2 статьи 13 и статье 14 Конституции Республики Казахстан положения пункта 2 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс) в части слов "при подаче административного иска, искового заявления (заявления) по таким спорам", которые приводят к ущемлению и ограничению конституционного права каждого на судебную защиту своих прав и свобод.

3. До внесения поправок в пункт 2 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс) с ходатайств физических лиц о пересмотре судебных актов в кассационном порядке подлежит взиманию государственная пошлина в размере 50 процентов от соответствующей ставки государственной пошлины для физических лиц, установленной в подпункте 1) пункта 1 статьи 610 данного Кодекса.

4. Считать, что пробел, возникший после исключения из законодательства Республики Казахстан инструментов, обеспечивающих доступ к правосудию граждан, оказавшихся в затруднительном имущественном положении (уменьшение размера, освобождение, отсрочка, рассрочка уплаты государственной пошлины и другие), препятствует реализации в полной мере конституционного права каждого на судебную защиту своих прав и свобод.

5. Правительству Республики Казахстан не позднее трех месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект соответствующего закона, направленный на совершенствование правового регулирования вопросов оплаты государственной пошлины в судах.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

6. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным, обжалованию не подлежит и обратной силы не имеет.

7. Настоящее нормативное постановление опубликовать на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫң АТЫНАН

"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 2017 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 610-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының және 2-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты төрағалық етуші – Төрағаның орынбасары Б.М. Нұрмұханов, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Е.Н. Досмагамбетовтің өкілі – адвокат Н.К. Жолболовтың;

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі – Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты Б.С. Орынбековтің,

Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілі – Қазақстан Республикасының Қаржы вице-министрі Е.Е. Біржановтың;

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің өкілі – вице-министр А.К. Әмриннің;

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Б.Ш. Жақселекованың;

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың;

Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілі – Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық басшысының орынбасары А.С. Умаровтың;

Каспий университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының өкілі – аға ғылыми қызметкер Е.Б. Осиповтің,

Қазақстан Республикасы Салық консультанттары палатасының өкілі – атқарушы директор А.Г. Хорунжийдың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында азамат Ержан Нуржанович Досмагамбетовтің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 2017 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 610-бабы 1-тармағының 1) тармақшасын және 2-тармағын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігіне тексеру туралы өтінішін қарады.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы-баяндамашы А.Қ. Қыдырбаеваның хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, халықаралық тәжірибені және жекелеген шет елдердің заңнамасын талдай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына Е.Н. Досмагамбетовтің "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) (бұдан әрі – Салық кодексі) 610-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының және 2-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы өтініші келіп түсті.

Атырау облыстық сотының 2018 жылғы 15 мамырдағы қаулысымен өзгеріссіз қалдырылған Атырау қалалық сотының 2018 жылғы 28 ақпандағы шешімімен Е.Н. Досмагамбетовтен мемлекет кірісіне 129 639 381 теңге сомасында залал, 3 889 182 теңге мөлшерінде мемлекеттік баж өндіріліп алынған.

Өтініш субъектісі өзінен бірінші сатыдағы соттың 3 889 182 теңге мөлшерінде мемлекеттік бажды өндіріп алуы кассациялық тәртіппен өтінішхат берген кезде оған осы соманың 50% мөлшерінде мемлекеттік баж төлеу міндетін жүктейтінін, бұл 1 944 590 теңгені құрайтынын көрсетеді. Материалдық қиын жағдайы оған мұндай соманы төлеуге мүмкіндік бермейді. Қаражаттың болмауы өзін сот арқылы қорғалу құқығынан айырып отыр деп, табысы аз азаматтардың Республика соттарында өздерінің конституциялық құқықтарын іске асыруға мүмкіндігі болуға тиіс деп есептейді.

Е.Н. Досмагамбетовтің пікірінше, жинақтай келгенде мемлекеттік баждың ақылға қонымды жоғарғы шегін айқындайтын не оны төлеуден босатуды, төлеуді кейінге қалдыруды, бөліп төлеуді көздейтін нормалардың болмауынан сотқа мүліктік сипаттағы талап арыздар және сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхаттар бергені үшін мемлекеттік баждың проценттік мөлшерлемелерін белгілеу шын мәнінде сот төрелігіне қолжетімділікті шектейді.

Е.Н. Досмагамбетов Салық кодексінің дау айтылып отырған ережелерін Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп тануды сұрайды.

Конституциялық Сот Салық кодексінің 610-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының және 2-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қараған кезде мыналарды негізге алды.

1. Конституцияның 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.

Бұл мемлекет адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жариялап қана қоймайды, сонымен қатар барлық қажетті жағдайларды жасай отырып, олардың қамтамасыз етілуіне кепілдік береді дегенді білдіреді.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағында бекітілген сот арқылы қорғалу құқығы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуына негізгі кепілдік болып табылады. Аталған құқық абсолютті және айыруға болмайтын құқық болып табылады және ешбір жағдайда да шектелуге жатпайды (Ата Заңның 39-бабының 3-тармағы).

Конституцияның 14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

Осы ережелер жалпыға танылған халықаралық актілердің ережелерімен үйлеседі.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының резолюциясымен 1948 жылы 10 желтоқсанда 217 А (III) қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 7-бабында "заң алдында жұрттың бәрі тең және де заң арқылы алаланбай, бірдей тең қорғалуға құқылы. Барлық адам осы Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден және кемсітуге арандатушылықтың барлық түрінен тең қорғалуға құқылы" делінген.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының резолюциясымен 1966 жылы 16 желтоқсанда 2200А (ХХI) қабылданған және 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде әрбір адамның сот арқылы қорғалу, заң негізінде құрылған құзыретті, тәуелсіз және әділ сот арқылы өз ісінің әділетті және жария талқылану құқығына мемлекеттердің кепілдіктер беруін белгілеуге және сот алдына жұрттың бәрі тең дегенге бағытталған нормалар бар. Сонымен қатар, онда: "Барлық адамдар заң алдында тең және қандай да болсын кемсiтуге ұшырамай, заңмен тең қорғалуға құқылы. Бұл орайда кемсiтудiң қандай түрiне болса да, заң тұрғысынан тыйым салынады және заңда барлық адамдар, қандай да бір белгiсiне, нәсiлiне, түр-түсiне, жынысына, тіліне, дiнiне, саяси немесе басқа да наным-сенімдерiне, ұлттық немесе әлеуметтiк тегiне, мүлiктiк жағдайына, туу немесе басқа жағдаяттарына қарамастан кемсiтуден тең және тиiмдi түрде қорғалатынына кепiлдiк берiлуi тиiс." деп бекітілген (2-баптың 3-тармағы, 14-баптың 1-тармағы және 26-бап).

Конституцияның 13 және 14-баптарында жазылған нормалардың мазмұны бірнеше рет ресми түсіндірудің нысанасы болды. Мәселен, Конституциялық Кеңес "әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар" деген конституциялық қағидат кез келген адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қалпына келтіру үшін сотқа жүгінуге құқығы бар екенін білдіреді. Бұл құқықты іске асыру заңда белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады. Заң мен сот алдында жұрттың бәрiнiң теңдiгi адамның құқықтары мен мiндеттерiнiң теңдiгiн, осы құқықтарды мемлекеттiң тең қорғайтынын және адамдардың заң алдындағы тең жауапкершiлiгiн бiлдiредi деп түсіндірген (1999 жылғы 29 наурыздағы №7/2, 2003 жылғы 26 маусымдағы № 9 және басқа да нормативтік қаулылар).

Келтірілген қағидаттар "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында ілгерілеуге және іске асырылуға жол тапты, атап айтқанда, 1-баптың 2-тармағында:

- әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепiлдiк берiледi;

- ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды деп көзделген.

Сот төрелігіне қолжетімділік – құқықтық мемлекеттің адамға қандай да бір негізделмеген кедергілерсіз сотқа өтініш берудің нақты мүмкіндігіне кепілдік беретін іргелі қағидаты сот арқылы қорғалу құқығының маңызды элементі болып табылады.

Осылайша, Конституцияда басқа да құқықтармен және бостандықтармен қатар, әркімнің сот арқылы қорғалу, заң мен сот алдында бәрінің тең болу және кез келген мән-жайлар, оның ішінде мүліктік жағдай бойынша кемсітуге жол бермеу құқығын жүзеге асыру тетіктері мен кепілдіктерінің негізгі мазмұны және қабылданатын және қолданыстағы заңдардың оларды қамтамасыз етуге бағытталуы күні бұрын белгіленген. Тиісінше, сот қызметі аясында белгіленетін міндетті төлемдер азаматтарды мүліктік жағдайына байланысты кемсіту құралы болмауға, белгіленген конституциялық құқықтарға нұқсан келтірмеуге, оларды іске асыруға кедергі келтірмеуге және сот төрелігіне қолжетімділікті шектемеуге тиіс.

2. Салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі конституциялық міндет пен борыш жалпыға бірдей сипатқа ие және Конституцияның 35-бабында бекітілген.

Мемлекеттік баж – заңдық мәні бар әрекеттерді жасағаны үшін, оның ішінде сотқа өтініш берген кезде алынатын, бюджетке төленетін төлем (Салық кодексінің 607-бабының 1-тармағы).

Әркімнің сот арқылы қорғалу құқығын іске асыру кезінде мемлекеттік баж мөлшерін айқындау мәселелерін және оны төлеу тәртібін заңнамалық реттеу аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтық құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттемелері мен жауапкершілігіне, салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге, сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға уәкілеттік берілген Парламенттің құзыретіне кіреді (Конституцияның 54-бабы 1-тармағының 2) тармақшасы, 61-бабы 3-тармағының 1), 4) және 6) тармақшалары).

Соттардағы мемлекеттік баж бюджетке төленетін міндетті төлем болып табылады, бірақ бұл ретте орындалатын жұмыс, көрсетілетін қызмет, ұсынылатын мүлік үшін төлем болып табылмайды және мөлшері бойынша заңдық мәні бар әрекеттер құнына сәйкес келуге міндетті емес.

Мемлекеттік баж мөлшерлемелерін белгілеу кезінде оны есептеу базасына проценттік арақатынаста, әдетте, төлеуші үшінші тұлғалардан мемлекеттің көмегімен талап етіп алдыратын мүліктік игіліктер мен құқықтардың құны қолданылады. Бұл ретте талап етіп алдыратынның құны төлеушінің өзінің мүліктік жағдайын, оның мемлекеттік бажды төлеуге нақты мүмкіндігін сипаттамайды.

Мемлекеттік баж мөлшерлемелері есептеу базасының процентінде көрсетілген кейбір мемлекеттердің заңнамасында, әдетте, олар жоғарғы шекте шектеледі. Мұндай тәсіл әркімнің сот арқылы қорғалу құқығын іске асыруға мүмкіндік береді, өйткені мемлекеттік баж мөлшері анық және ақылға қонымды болуға тиіс, оны төлеу сот төрелігінің қолжетімді болу қағидатын бұзатындай етіп, оны қиындыққа тіремеуге тиіс.

Конституциялық Сот мемлекеттік баж мөлшері белгіленген кезде сот арқылы қорғалуға жүгіну құқығын беру мен көрінеу негізсіз талап қоюлардың берілуіне және құқықты түрлі жолмен теріс пайдалануға жол бермейтін сот қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету арасында теңгерімділік сақталуға тиіс деп ойлайды.

3. Салық кодексінің дау айтылып отырған ережелерінде мүліктік бағалауға жататын талап қоюлар бойынша сотқа өтініш берілген кезде мемлекеттiк баж мынадай мөлшерлемелерде белгіленеді:

жеке тұлғалар үшiн – талап қою сомасының 1 %;

заңды тұлғалар үшiн – 3 %;

сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхаттар берілген кезде – талап қою берілген кезде белгіленген мемлекеттік баждың тиісті мөлшерлемесінің 50 %.

Соттардағы мемлекеттік баждың құқықтық негізін, оның арналуын зерделеу мемлекеттік баждың аталған мөлшерлемелерін проценттік арақатынаста белгілеудің өзі Конституция ережелерімен үйлеседі деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, Салық кодексінің 610-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының және 2-тармағының ережелерінде, басқа нормалармен өзара байланысты болу үшін, материалдық қиын жағдайда жүрген азаматтардың осы төлемді төлеуі кезінде кедергілерді еңсеруіне мүмкіндік беретін тетіктер толығымен қамтылмаған.

Мемлекеттің салықтық саясатының қазыналық мақсатына мемлекет пен салық төлеушінің экономикалық мүдделерінің теңгерімін сақтау негізінде ғана қол жеткізілуге тиіс (Салық кодексінің 11-бабы). Заң шығарушы мемлекеттік баж мөлшерлемелерін белгілеген кезде сот төрелігіне қолжетімділік пен оның тиімділігі арасында ақылға қонымды теңгерімді табуға тиіс. Бұның бұзылуы азаматтардың құқықтарын шектеуге алып келуі мүмкін, өйткені мемлекеттік баж тиісті талап қою немесе өтінішхат берілгенге дейін, соттар қарайтын істер бойынша төленеді. Мемлекеттік баждың төленгенін растайтын дәлелдемелер ұсынылмаған жағдайда, талап қою не өтінішхат қаралмай қайтарылады. Талап қоюдың үлкен сомасы адамның материалдық мүмкіндігінен асып түсетін мөлшерде мемлекеттік бажды төлеу қажеттілігіне алып келуі мүмкін, бұл сөзсіз оның сотқа жүгінуге конституциялық құқығын шектейтін болады.

Конституциялық Соттың пікірінше, төлеушілер үшін қолжетімді шекте мемлекеттік баждың мөлшеріне заңнамалық шектеу қоймай мүліктік сипаттағы арыздар бойынша соттарда оның проценттік мөлшерлемелерін белгілеу материалдық қиын жағдайда жүрген азаматты баж төлеу мүмкіндігінен айырып, осындай мүмкіндігі бар басқа адамдармен салыстырғанда сотқа жүгіну құқығын іске асырған кезде оны теңсіздік жағдайға қояды. Тиісінше, мұндай тәсіл сот төрелігіне қолжетімділікті шектеуге жағдай жасайды.

Салық кодексінің 616-бабында талап қою немесе құқықтық қатынас субъектісі (Ұлы Отан соғысының ардагерлері, мүгедектігі бар адамдар, қандастар және басқа да адамдар) санаттарын негізге ала отырып, соттардағы мемлекеттік бажды төлеуден босату негіздерінің нақты тізбесі санамаланған. Алайда, олар баж төлеушілер болып табылатын азаматтардың барлық санаттарының мүліктік жағдайын ескермейді.

Сонымен қатар, қолданыстағы заңнамада оны төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеу көзделмеген. Ерекшелік тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы азамат берген талап қоюлар бойынша мемлекеттік баж төлеуді кейінге қалдыру жағдайында ғана болады (2015 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің 106-бабының үшінші бөлігі).

2005 жылғы 1 қаңтарға дейін 1999 жылғы 13 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 104-бабының екінші бөлігінде және 105-бабында соттың тараптардың мүліктік жағдайын негізге ала отырып, мемлекеттік баж төлеуден бір немесе қос тарапты босату, оны төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеу құқығы көзделген болатын. Осылайша, заң шығарушы сотқа әрбір нақты жағдайда сот төрелігіне қолжетімділіктің шарты ретінде мемлекеттік баж төлеу мәселесін шешуге жеткілікті дискреция берген.

Процестік заңнаманың осы ережелері "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2004 жылғы 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен алып тасталған болатын. Осылайша, заң шығарушы материалдық қиын жағдайда жүрген адамдардың сот арқылы қорғалуға конституциялық құқықты іске асыруының тетігін көздемей, соттарды тек қана азаматтарың сот төрелігіне кедергісіз қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында берілген тиісті дискрециялық өкілеттіктерінен айырды.

Конституцияда бекітілген әділ сот талқылау құқығы тиісінше қамтамасыз етілуге тиіс. Сотқа жүгіну адамның мүліктік жағдайына орай қиын болған кезде мемлекеттік баж төлеуден толық немесе ішінара босату, оны төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеу және басқа да шаралар сот арқылы қорғалуға конституциялық құқықты іске асырудың құқықтық құралына жатады.

Мемлекеттік баж мөлшері азаматтың сотқа жүгінуіне тосқауыл болмайтындай ақылға қонымды, негізделген, шамалас болуға тиіс не сот төрелігіне қолжетімділікке конституциялық құқықты іске асыру үшін кедергіні еңсерудің құқықтық тетігі көзделуге тиіс.

Тұтастай алғанда заңнамада, атап айтқанда Салық кодексінде мұндай құралдар қамтылмаған, сондықтан заң шығарушы құқықтық реттеуде олқылықтың орнын толтыруға тиіс.

4. Салық кодексінің 610-бабының 2-тармағы сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхаттар берілген кезде осы баптың 1-тармағында белгіленген мемлекеттік баждың тиісті мөлшерлемесінің 50 проценті мөлшерінде мемлекеттік баж алудың жалпы қағидатын бекітеді. Бұл ретте қаралып отырған нормада мөлшерге негіз болатын осы төлемді төлеу субъектісін кесіп-пішіп айқындауға мүмкіндік беретін ережелер қамтылмаған. Онда пайдаланылған "осындай даулар бойынша әкімшілік талап қою, талап арыз (арыз) берілген кезде" деген сөз тіркестері практикада Жоғарғы Соттың азаматтың өтінішхатын қабылдаудан бас тартуына алып келді.

Өтініш материалдарынан заң тұлғаның талап қоюы бойынша жауапкер болып табылатын жеке тұлғадан ол сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхат берген кезде жоғары сот органының Салық кодексінің 610-бабының 1-тармағында заңды тұлғалар үшін белгіленген мемлекеттік баж мөлшерлемесінің 50 проценті мөлшерінде мемлекеттік баж төлеуді талап еткенін атап өткен жөн.

Салық кодексінің 610-бабының 2-тармағын бұлай түсіну және қолдану заң шығарушының мемлекеттік баж төлеу субъектісіне – жеке немесе заңды тұлғалардың төлеуіне байланысты оның мөлшерін айқындау бойынша тұжырымдамалық тәсілдерімен үйлеспейді.

Тап осы мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық мүдделерінің теңгерімі жеке тұлғалар сот арқылы қорғалу құқығын іске асырған кезде олар үшін мемлекеттік баждың неғұрлым төмен мөлшерін айқындау негізінде жатыр.

Конституциялық Сот Салық кодексінің 610-бабы 2-тармағының "мемлекеттік баж осындай даулар бойынша әкімшілік талап қою, талап арыз (арыз) берілген кезде осы баптың 1-тармағында белгіленген мемлекеттік баждың тиісті мөлшерлемесінің 50 пайызы мөлшерінде алынады" деген ережесін түсіндіру кезінде сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхатпен жүгінген субъектіні негізге алған жөн деп есептейді.

Заң шығарушының мемлекеттік баж төлеу субъектісіне байланысты оны алу тәсілдеріндегі тұжырымдамалық айырмашылықтарын негізге ала отырып, азамат сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхатпен жүгінген жағдайда Салық кодексінің 610-бабының 2-тармағы қолданылған кезде оның процестік жағдайына (талап қоюшы немесе жауапкер) қарамастан мемлекеттік баж осы баптың 1-тармағында жеке тұлғалар үшін белгіленген мемлекеттік баждың тиісті мөлшерлемесінің 50 проценті мөлшерінде алынуға тиіс.

Салық кодексінің 610-бабы 2-тармағының ережелерін өзгеше түсіну мемлекет қабылдаған жеке тұлғаларға өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға конституциялық құқығын іске асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралардың тиімділігін төмендетеді, бұған жол беруге болмайды. Тиісінше, Салық кодексінің 610-бабының 2-тармағы "осындай даулар бойынша әкімшілік талап қою, талап арыз (арыз) берілген кезде" деген сөздер бөлігінде Конституцияның 13-бабының 2-тармағына және 14-бабына сәйкес келмейді.

Конституциялық Кеңес бірқатар нормативтік қаулыларында заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып және заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығара отырып, заңды мінез-құлықты заңсыздығынан мейлінше айқындықпен ажыратуға мүмкіндік беретін түсінікті өлшемдерге негізделуге тиіс деп көрсеткен. Құқық үстемдігі қағидатынан құқықтық реттеудің формальды айқындылық, анықтық және қайшы келмеушілік, нысандары өзара байланысты түрлі салалық нормалардың өзара келісушілік талабы туындайды (2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2009 жылғы 11 ақпандағы № 1, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5 және басқа да нормативтік қаулылар).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 610-бабы 1-тармағының 1) тармақшасы Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына және 14-бабына сәйкес келеді деп танылсын.

2. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 610-бабы 2-тармағының ережелері әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау жөніндегі конституциялық құқыққа нұқсан келтіруге және оны шектеуге алып келетін "осындай даулар бойынша әкімшілік талап қою, талап арыз (арыз) берілген кезде" деген сөздер бөлігінде Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына және 14-бабына сәйкес келмейді деп танылсын.

3. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 610-бабының 2-тармағына түзетулер енгізілгенге дейін жеке тұлғалардың сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтінішхаттарынан мемлекеттік баж осы Кодекстің 610-бабы 1-тармағының 1) тармақшасында жеке тұлғалар үшін белгіленген мемлекеттік баждың тиісті мөлшерлемесінің 50 проценті мөлшерінде алынуға тиіс.

4. Қазақстан Республикасының заңнамасынан мүліктік қиын жағдайда қалған азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін қамтамасыз ететін құралдар (мемлекеттік баж мөлшерін азайту, оны төлеуден босату, төлеуді кейінге қалдыру, бөліп төлеу және басқалар) алып тасталғаннан кейін туындаған олқылық әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау жөніндегі конституциялық құқықты толық іске асыруға кедергі келтіреді деп есептелсін.

5. Қазақстан Респубикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін үш айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне соттардағы мемлекеттік баж төлеу мәселелерін құқықтық реттеуді жетілдіруге бағытталған тиісті заң жобасын енгізсін.

Қолданылған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

6. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады, шағым жасалуға жатпайды және оның кері күші болмайды.

7. Осы нормативтік қаулы ресми республикалық баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Респубикасының
Конституциялық Соты