ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Онгарбаева Е.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Арыстанова Г.К. – адвоката Сарсенбаева С.М.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мерсалимовой Л.К.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Исаметова Б.С.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника доктора юридических наук Ахпанова А.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора кандидата юридических наук Канатова А.К.,

а также эксперта – доктора юридических наук, профессора Когамова М.Ч.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Арыстанова Г.К. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан частей четвертой, пятой и шестой статьи 645 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Мусина К.С. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) частей четвертой и шестой статьи 645 УПК.

Основанием для обращения в Конституционный Суд, по мнению заявителя, является несовершенство уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан, в результате которого председательствующий после удаления в совещательную комнату и голосования по вердикту имеет право произвести замену присяжных заседателей в случае установления невозможности участия одного из них в судебном заседании. Если возможность замены выбывшего присяжного заседателя запасным исчерпана, состоявшееся судебное разбирательство признается недействительным и влечет возврат дела к этапу предварительной выборки кандидатов в присяжные заседатели (статья 645 УПК).

Субъект обращения утверждает, что действующим УПК четко не урегулированы пределы окончательного момента допустимой замены присяжных заседателей в совещательной комнате, что наделяет судью широкими дискреционными полномочиями и влечет нарушение равенства между присяжными заседателями и судьей, которое гарантируется Законом Республики Казахстан от 16 января 2006 года "О присяжных заседателях" (далее – Закон о присяжных заседателях) и УПК.

К тому же отсутствие в УПК права обжалования подобного процессуального решения председательствующего, которое отражается только в протоколе судебного заседания, а не в постановлении суда, ограничивает, по мнению субъекта обращения, его право на судебную защиту.

В ходе заседания Конституционного Суда представитель субъекта обращения увеличил объем обращения, ходатайствуя о включении в число оспариваемых норм части пятой статьи 645 УПК, которая также позволяет председательствующему отстранить присяжного заседателя от участия в деле на любом этапе судебного разбирательства, в том числе и в совещательной комнате после вынесения вердикта.

При рассмотрении вопроса о конституционности оспариваемых норм УПК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Важными инструментами обеспечения прав и свобод человека в правовом государстве выступают конституционная гарантия права каждого защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, включая судебную защиту, и прямой запрет на ограничение данного права вне зависимости от каких-либо обстоятельств (пункты 1 и 2 статьи 13, пункт 3 статьи 39 Конституции). Разъясняя конституционно-правовой смысл указанных норм Основного Закона, Конституционный Суд ранее указывал, что государство обязано обеспечить осуществление права на судебную защиту законным, независимым, компетентным и беспристрастным составом суда (нормативное постановление от 14 июля 2023 года № 21-НП).

Такое же понимание права на судебную защиту содержится и в Международном пакте о гражданских и политических правах, принятом резолюцией 2200А (ХХI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года, ратифицированном Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года.

Статья 75 Конституции включает принципиальную норму об осуществлении правосудия только судом посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства. Пунктом 2 указанной статьи установлено, что в случаях, предусмотренных законом, уголовное судопроизводство осуществляется с участием присяжных заседателей.

Орган конституционного контроля ранее отмечал, что участие граждан в качестве присяжных заседателей в отправлении правосудия по уголовным делам имеет особую конституционно-правовую значимость. Возможность рассмотрения уголовного дела судом с участием присяжных заседателей относится к числу закрепленных Конституцией процессуальных гарантий судебной защиты прав и свобод обвиняемого (нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 24 ноября 2021 года № 2).

Присяжные представляют различные социальные, культурные и профессиональные группы общества. Их участие в судебном процессе позволяет повышать качество расследования уголовных дел, обеспечивать независимость, объективность и состязательность судебного процесса, а также преодолевать недоверие общества к правосудию и таким образом способствовать укреплению судебной власти.

2. Основной Закон не закрепляет порядка реализации конституционного права каждого на судебную защиту своих прав и свобод, отсылая регулирование этого вопроса на уровень закона.

Из содержания подпункта 6) пункта 3 статьи 61 и статьи 75 Конституции следует, что такие вопросы регулируются законами, устанавливающими организационно-правовое построение судебной системы и процедуры отправления правосудия.

Таким образом, правовой статус, гарантии независимости, правовые, экономические и организационные основы обеспечения деятельности присяжных заседателей, уголовно-процессуальная форма производства по делам с участием присяжных заседателей, условия, основания, последовательность их действий и решений, оформление итогов рассмотрения уголовного дела в таком суде регулируются Конституционным законом Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон), УПК (статьи 630-666) и Законом о присяжных заседателях.

Пункт 1 статьи 1 Конституционного закона гласит, что судебная власть в Республике Казахстан принадлежит только судам в лице постоянных судей, а также присяжных заседателей, привлекаемых к уголовному судопроизводству в случаях и порядке, предусмотренных законом.

В связи с этим статья 52 УПК устанавливает, что рассмотрение уголовных дел в судах первой инстанции осуществляется единолично судьей, а по указанным в данной статье категориям преступлений по ходатайству обвиняемого – судом с участием присяжных заседателей в составе одного судьи и десяти присяжных заседателей.

УПК также наделяет присяжных заседателей исключительным полномочием устанавливать наличие преступного деяния, доказанность или недоказанность совершения его подсудимым и его виновность в совершении вмененного деяния.

3. Одним из основополагающих начал деятельности органов судебной власти является независимость и беспристрастность суда. Конституция уделяет этому особое внимание, провозглашая в пунктах 1 и 2 статьи 77, что судья при отправлении правосудия независим и подчиняется только Конституции и закону, какое-либо вмешательство в деятельность суда по отправлению правосудия недопустимо и влечет ответственность по закону.

В одном из своих нормативных постановлений Конституционный Суд отмечал, что "государство обязано обеспечить такие условия отправления правосудия и организации судебной власти, при которых исключались бы любые возможности неправомерного воздействия на судью, препятствующие свободному принятию им решений, основанных на Конституции, законах и его внутреннем убеждении" (нормативное постановление от 6 декабря 2023 года № 36-НП).

Эффективному выполнению возложенной на присяжных заседателей задачи способствует закрепление в УПК их прав, гарантий реализации этих прав, обязанностей и ответственности, то есть определение процессуального статуса присяжного заседателя.

На присяжного заседателя в период осуществления им обязанностей в суде распространяются гарантии независимости судей, установленные пунктами 1 и 2 статьи 77 Конституции, статьями 1, 4, 25, 26 и 28 Конституционного закона, соответствующими нормами УПК, а также статьей 17 Закона о присяжных заседателях.

В частности, независимость присяжного заседателя при исполнении им обязанностей в суде обеспечивается: 1) предусмотренной законом процедурой осуществления правосудия (статьями 630-666 УПК); 2) запретом под угрозой ответственности какого бы то ни было вмешательства в деятельность присяжного заседателя по участию в осуществлении правосудия (статьи 407-411 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года). Кроме того, присяжный заседатель, члены его семьи и их имущество находятся под защитой государства. Орган, ведущий уголовный процесс, обязан принять необходимые меры по обеспечению безопасности присяжного заседателя, членов его семьи, сохранности принадлежащего им имущества, если от присяжного заседателя поступит соответствующее заявление, а также в случаях, когда будут обнаружены другие свидетельства угрозы безопасности указанных лиц или сохранности их имущества (статьи 95-98 УПК, Закон Республики Казахстан от 5 июля 2000 года "О государственной защите лиц, участвующих в уголовном процессе").

4. Беспристрастность суда присяжных обеспечивается особой процедурой их отбора и формирования коллегии присяжных путем случайной выборки кандидатов в присяжные заседатели из находящегося в суде единого списка кандидатов в присяжные заседатели. В ходе этой процедуры осуществляется: освобождение председательствующим кандидатов в присяжные заседатели от участия в рассмотрении дела; разрешение вопросов о самоотводе и об отводе кандидатов в присяжные прокурором, потерпевшим, гражданским истцом, гражданским ответчиком и их представителями, подсудимым и его защитником; немотивированный отвод кандидатов в присяжные заседатели государственным обвинителем, а также подсудимым и (или) его защитником (статьи 639-644 УПК).

Конституционный Суд отмечает, что на данном этапе судебного разбирательства имеется множество факторов, которые суду стоит принимать во внимание, чтобы избрать такой состав присяжных заседателей, который сможет объективно и беспристрастно оценивать обстоятельства рассматриваемого конкретного уголовного дела и не поставит под сомнение итоговый вердикт. В целях объективного решения вопроса об освобождении кандидата в присяжные заседатели от участия в рассмотрении дела председательствующий и стороны при отборе присяжных заседателей могут задавать кандидатам вопросы, имеющие значение для формирования коллегии присяжных. Кандидат в присяжные заседатели должен правдиво отвечать на вопросы председательствующего и сторон, задаваемые при отборе для участия в рассмотрении дела, а также представлять по их требованию иную необходимую информацию о себе и отношениях с другими лицами, участвующими в деле (части четвертая и пятая статьи 639 УПК).

В целях обеспечения беспристрастности суда законами (статья 647 УПК, статья 13 Закона о присяжных заседателях) на присяжных заседателей налагаются особые ограничения. Им запрещается: 1) отлучаться из зала судебного заседания во время слушания дела; 2) вступать в контакт во время слушания дела с лицами, не входящими в состав суда, без разрешения председательствующего; 3) собирать сведения в ходе разбирательства дела вне судебного заседания; 4) разглашать сведения об обстоятельствах, ставших им известными в связи с их участием в закрытом судебном заседании, а также нарушать тайну совещательной комнаты.

Невыполнение присяжным заседателем обязанностей, а также несоблюдение указанных ограничений влекут ответственность, установленную законом.

Приступая к исполнению обязанностей, присяжные присягают исполнять свои обязанности честно и беспристрастно, принимать во внимание все рассмотренные в суде доказательства, доводы, обстоятельства дела, разрешать дело по своему внутреннему убеждению и совести, как подобает свободному гражданину и справедливому человеку (часть вторая статьи 646 УПК).

Присяжные, как указывалось выше, не вправе нарушать тайну совещания и голосования по поставленным перед ними вопросам (подпункт 4) части четвертой статьи 647 УПК), а их совещание, голосование и вынесение ими вердикта осуществляются в совещательной комнате, присутствие в которой иных лиц, за исключением судьи, не допускается (статья 655 УПК).

5. Суд присяжных представляет собой особый элемент судебной системы, который состоит из профессионального судьи и коллегии присяжных заседателей, принимающих решение по трем основным вопросам факта. Основная часть судебного процесса организуется профессиональным судьей, который обладает достаточными полномочиями для рассмотрения дел данной категории, чтобы надлежащим образом балансировать вероятную тенденциозность состава непрофессиональных судей и наличие ряда других обстоятельств, вызванных личностными, профессиональными качествами присяжных, их юридической некомпетентностью, общественным давлением и т.п., обеспечивая объективность и полноту судебного разбирательства.

Для этого в качестве дополнительных гарантий справедливости и беспристрастности суда законодателем в уголовном судопроизводстве предусмотрены институты освобождения либо отстранения присяжного заседателя от участия в деле и замены его запасным присяжным заседателем.

Согласно части третьей статьи 645 УПК, если в ходе судебного разбирательства, но до удаления присяжных заседателей и судьи в совещательную комнату для вынесения вердикта выяснится, что кто-либо из присяжных заседателей не может продолжать участвовать в судебном заседании или отстраняется председательствующим от участия в судебном заседании, то он заменяется запасным присяжным заседателем в том порядке, в каком билеты с указанием фамилий запасных присяжных заседателей были извлечены из урны. В случае, если возможности замены выбывших присяжных заседателей запасными исчерпаны, председательствующий объявляет состоявшееся судебное разбирательство недействительным и возвращает судебное разбирательство к этапу предварительной выборки кандидатов в присяжные заседатели в соответствии со статьей 638 УПК.

В соответствии с частью четвертой статьи 645 УПК, если невозможность участия в судебном заседании кого-либо из присяжных заседателей выявится после удаления в совещательную комнату, то судья и присяжные заседатели должны выйти в зал судебного заседания, произвести замену присяжного заседателя запасным и вновь удалиться в совещательную комнату. Если возможность замены выбывшего присяжного заседателя запасным исчерпана, председательствующий объявляет состоявшееся судебное разбирательство недействительным и возвращает судебное разбирательство к этапу предварительной выборки кандидатов в присяжные заседатели (далее – роспуск коллегии присяжных).

Обстоятельства, при наличии которых присяжный заседатель не может продолжать участвовать в судебном заседании, установлены частями второй, третьей и пятой статьи 640 и статьей 642 УПК, частями первой и третьей статьи 10 Закона о присяжных заседателях.

Такие обстоятельства могут стать известными суду не только на этапе предварительного отбора присяжных заседателей, но и позднее в ходе судебного разбирательства.

Полномочия председательствующего по отстранению присяжного, который не может участвовать в деле либо нарушил установленные законом ограничения, и замене его запасным присяжным заседателем являются необходимым и важным элементом процессуального механизма, обеспечивающего конституционное право подсудимого на судебную защиту своих прав и свобод и право на законный состав суда. Указанные положения закона, включая нормы части четвертой статьи 645 УПК, имеют своей целью формирование коллегии присяжных заседателей, отвечающей требованиям независимости и беспристрастности, и не только не нарушают прав участников уголовного судопроизводства, а, напротив, направлены на их обеспечение в соответствии с требованиями Конституции.

Вместе с тем действующий УПК не содержит норм о конкретном этапе судебного разбирательства, после наступления которого замена присяжных и роспуск коллегии присяжных исключены. Конституционный Суд воздерживается от оценки конституционности данного правового пробела, однако считает необходимым выразить свою позицию по этому важному вопросу процессуального права.

В соответствии со статьей 656 УПК деятельность судьи и присяжных заседателей в совещательной комнате состоит из двух последовательных этапов: голосования по основным и дополнительным вопросам вопросного листа и вынесения приговора. Голосование является важнейшим элементом судебного разбирательства, по результатам которого выносится обвинительный либо оправдательный вердикт, и, безусловно, играет определяющую роль для последующего этапа совещания судей. Голосование заканчивается подсчетом голосов, запечатыванием бюллетеней с ответами присяжных заседателей и судьи в конверт и подписанием судьей и присяжными заседателями вопросного листа, которые приобщаются к материалам уголовного дела. Только после выполнения указанных действий судья и присяжные заседатели вправе перейти к завершающему этапу судебного разбирательства – вынесению приговора.

Конституционный Суд полагает, что, если обстоятельства, при наличии которых присяжный заседатель не может продолжать участвовать в судебном заседании, не выявлены до того, как коллегия присяжных и судья в совещательной комнате приступили к голосованию по основным и дополнительным вопросам вопросного листа, и меры по его замене не приняты, отстранение присяжного заседателя после окончания голосования и вынесения вердикта от дальнейшего участия в деле и роспуск коллегии по причине отсутствия запасных присяжных заседателей теряют свой правовой смысл и защитную функцию.

Замена присяжного заседателя и связанный с этим роспуск коллегии присяжных после вынесения вердикта посягают на право подсудимого на справедливое судебное разбирательство. Это особенно важно, если вердикт оправдательный. Если коллегия присяжных вынесла вердикт, то любое вмешательство, включая замену присяжных заседателей и связанный с этим роспуск коллегии, нивелирует правовой смысл ключевых гарантий справедливого судебного разбирательства, принцип окончательности и правовой определенности решения и нарушает пункт 2 статьи 77 Конституции.

Другим существенным недостатком уголовно-процессуального закона является причина роспуска коллегии присяжных. Согласно части первой статьи 644 УПК коллегия присяжных заседателей, рассматривающая дело в суде, образуется путем жеребьевки в количестве десяти присяжных заседателей основного состава и двух запасных. В соответствии со статьей 645 УПК роспуск коллегии присяжных обязателен, если количество запасных присяжных заседателей оказывается недостаточным для формирования коллегии. В случае, если замена присяжных вызвана объективными, не связанными с их беспристрастностью и справедливостью обстоятельствами, выбытие более двух присяжных из состава коллегии влечет за собой ее автоматический роспуск со всеми вышеуказанными негативными последствиями.

Роспуск присяжных и формирование новой коллегии присяжных означают новое рассмотрение дела новым составом суда. Как и любое другое событие, судебное разбирательство невозможно воспроизвести вновь с абсолютной точностью. Различия в оценке доказательств новой коллегией присяжных с учетом особенностей их восприятия, жизненного опыта, ценностных установок неизбежны и это обстоятельство может повлиять на исход уголовного дела.

В связи с этим Конституционный Суд рекомендует учесть данные правовые позиции при дальнейшем совершенствовании уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан, а также предусмотреть в нем условия, при которых необходимость замены присяжных заседателей основного состава запасными не приводила бы к вынужденному роспуску коллегии присяжных либо существенно минимизировала бы наступление таких рисков (возможно, и путем увеличения количества запасных присяжных заседателей).

Нарушение присяжным заседателем установленных ограничений Конституционный Суд оценивает как нарушение принципов правосудия, установленных статьей 77 Конституции, непосредственно влияющее на гарантированное Конституцией и международными договорами право на судебную защиту законным, независимым, компетентным и беспристрастным составом суда. Учитывая конституционный приоритет человека, его жизни, прав и свобод, Конституционный Суд находит, что часть пятая статьи 645 УПК, устанавливающая, что любой присяжный заседатель может быть отстранен от дальнейшего участия в деле на любом этапе его рассмотрения в случае несоблюдения ограничений, установленных частью четвертой статьи 647 УПК, не входит в противоречие с Конституцией с учетом правовых позиций Конституционного Суда, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

6. В обращении затронут вопрос о форме решения председательствующего об отстранении присяжных заседателей (часть шестая статьи 645 УПК) и возможности автономного обжалования такого решения.

Согласно части первой статьи 344 УПК по всем вопросам, разрешаемым судом во время главного судебного разбирательства, суд выносит постановления, которые подлежат оглашению в судебном заседании. Постановления о прекращении дела, приостановлении производства по делу, избрании, изменении или отмене меры пресечения, отводах, назначении экспертизы и частные постановления в соответствии с частью второй указанной статьи выносятся в совещательной комнате и излагаются в виде отдельных документов. Иные постановления по усмотрению суда выносятся либо в указанном в части второй статьи 344 УПК порядке, либо на месте – в зале судебного заседания с занесением постановления в протокол судебного заседания (часть третья статьи 344 УПК).

Законодатель установил в статьях 415 и 484 УПК правило, согласно которому большинство решений, которые суд первой инстанции выносит в ходе судебного разбирательства, за исключением постановлений о мере пресечения, наложении денежного взыскания, не подлежат апелляционному и кассационному обжалованию и могут быть проверены вышестоящим судом лишь одновременно и в связи с приговором.

Обжалование каждого промежуточного решения нарушало бы целостность процесса и приводило к неоднократному пересмотру одних и тех же обстоятельств.

Нарушения, которые повлияли или могли повлиять на постановление правосудного приговора, допущенные при формировании коллегии присяжных заседателей или при замене присяжных, в соответствии со статьей 433, частью второй статьи 662 и статьей 665 УПК являются основанием для отмены или изменения приговора вышестоящей судебной инстанцией в рамках апелляционного или кассационного обжалования приговора.

Данное законоположение соответствует конституционному принципу независимости суда и установленным Основным Законом принципам правосудия.

Конституционный Суд полагает, что постановление судьи об освобождении присяжного заседателя от дальнейшего участия в деле либо об отстранении присяжного заседателя ввиду допущенных им нарушений имеет исключительное значение и не может рассматриваться как обычное промежуточное решение, не разрешающее дело по существу. Положения постановления не содержат итогового вывода по делу. Однако его последствия значительно шире, чем у большинства процессуальных решений, поскольку непосредственно влияют на гарантии справедливого суда, такие как независимость, беспристрастность и состязательность, затрагивают процессуальные права сторон, особенно подсудимого, так как могут привести к затягиванию судебного процесса.

По мнению Конституционного Суда, решение о замене присяжного заседателя должно быть пропорциональной мерой, оформлено в виде отдельного документа, мотивировано и обосновано с точки зрения обеспечения беспристрастности суда, равенства сторон и права на справедливое судебное разбирательство. Это особенно важно, если выбытие присяжного заседателя влечет за собой неизбежный роспуск всей коллегии присяжных.

Как указано выше, в соответствии со статьей 645 УПК роспуск коллегии присяжных обязателен, если возможность замены выбывшего присяжного заседателя запасным исчерпана. Других оснований для роспуска коллегии присяжных закон не предусматривает. Самостоятельное обжалование очевидного факта недостаточности запасных присяжных заседателей для замены выбывших присяжных, по мнению Конституционного Суда, не может служить инструментом гарантирования права каждого на судебную защиту, поскольку этот факт не может быть устранен вышестоящей судебной инстанцией.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующими Конституции Республики Казахстан части четвертую, пятую и шестую статьи 645 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о дальнейшем совершенствовании уголовно-процессуального законодательства в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Г.К. Арыстановтың өкілі – адвокат С.М. Сарсенбаевтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Л.К. Мерсалимованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Б.С. Исаметовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер, заң ғылымдарының докторы А.Н Ахпановтың,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор, заң ғылымдарының кандидаты А.К. Канатовтың,

сондай-ақ сарапшы – заң ғылымдарының докторы, профессор М.Ч. Когамовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Г.К. Арыстановтың 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 645-бабы төртінші, бесінші және алтыншы бөліктерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.С. Мусинді және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚПК-нің 645-бабы төртінші және алтыншы бөліктерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Конституциялық Сотқа жүгінуге, өтініш берушінің пікірінше, Қазақстан Республикасы қылмыстық-процестік заңнамасының жетілдірілмегені негіз болып табылады, соның салдарынан төрағалық етушінің алқабилердiң қайсыбiреуiнiң сот отырысына қатысу мүмкiндiгiнiң жоқтығы анықталған жағдайда, кеңесу бөлмесiне кеткеннен кейін және кесім бойынша дауыс берілгеннен кейін алқабилерді ауыстыруға құқығы болады. Егер шығып қалған алқабиді қосалқы алқабимен ауыстыру мүмкіндігі таусылған болса, өткен сот талқылауы жарамсыз деп танылып, істің алқабиге кандидаттарды алдын ала таңдау кезеңіне қайтарылуына әкеп соғады (ҚПК-нің 645-бабы).

Өтініш субъектісі қолданыстағы ҚПК-де кеңесу бөлмесінде алқабилерді ауыстыруға жол беретін түпкілікті кездің шегі нақты реттелмеген, бұл судьяға ауқымды дискрециялық өкілеттік береді және "Алқабилер туралы" 2006 жылғы 16 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі – Алқабилер туралы заң) және ҚПК-де кепілдік берілетін алқабилер мен судья арасындағы теңдіктің бұзылуына әкеп соғады деп мәлімдейді.

Сонымен қатар, ҚПК-де төрағалық етушінің сот қаулысында емес, сот отырысының хаттамасында ғана көрсетілетін осындай процестік шешіміне шағым жасау құқығының болмауы, өтініш субъектісінің пікірінше, өзінің сот арқылы қорғалу құқығын шектейді.

Конституциялық Сот отырысы барысында өтініш субъектісінің өкілі дау айтылып отырған нормалар қатарына төрағалық етушіге сот талқылауының кез келген кезеңінде, оның ішінде кесім шығарылғаннан кейін кеңесу бөлмесінде де алқабиді іске қатысудан шеттетуге мүмкіндік беретін ҚПК-нің 645-бабының бесінші бөлігін қосу туралы өтінішхатын білдіріп, өтініш көлемін ұлғайтты.

Дау айтылып отырған ҚПК нормаларының конституциялылығы мәселесін қарау кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын, сот арқылы қорғалуды қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғау құқығына конституциялық кепілдік және қандай да бір мән-жайларға қарамастан осы құқықты шектеуге тікелей тыйым салу (Конституцияның 13-бабының 1 және 2-тармақтары, 39-бабының 3-тармағы) құқықтық мемлекетте адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды құралдары болып табылады. Бұған дейін Конституциялық Сот Негізгі Заңның аталған нормаларының конституциялық-құқықтық мағынасын түсіндіре отырып, мемлекет сот арқылы қорғалу құқығын заңды, тәуелсіз, құзыретті және бейтарап сот құрамының жүзеге асыруын қамтамасыз етуге міндетті деп көрсетті (2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ нормативтік қаулы).

Сот арқылы қорғалу құқығын осылайша түсіну Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (XXI) резолюциясымен қабылданған, 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті де қамтылады.

Конституцияның 75-бабында сот төрелігін тек қана соттың сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асыруы туралы түбегейлі норма қамтылады. Аталған баптың 2-тармағында заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады деп белгіленген.

Бұған дейін конституциялық бақылау органы азаматтардың қылмыстық істер бойынша сот төрелігін іске асыруға алқабилер ретінде қатысуының ерекше конституциялық-құқықтық маңызы бар екенін атап өткен болатын. Қылмыстық істі соттың алқабилердің қатысуымен қарау мүмкіндігі айыпталушының құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына Конституцияда бекітілген процестік кепілдіктердің қатарына жатады (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2021 жылғы 24 қарашадағы № 2 нормативтік қаулысы).

Алқабилер қоғамның әртүрлі әлеуметтік, мәдени және кәсіби топтарын білдіреді. Олардың сот процесіне қатысуы қылмыстық істерді тергеп-тексеру сапасын арттыруға, сот процесінің тәуелсіздігін, объективтілігі мен жарыспалылығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ қоғамның сот төрелігіне деген сенімсіздігін еңсеруге және осылайша сот билігінің нығаюына ықпал етуге мүмкіндік береді.

2. Негізгі Заң әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу конституциялық құқығын іске асыру тәртібін бекітпейді, бұл мәселені реттеуді заң деңгейіне қалдырады.

Конституцияның 61-бабы 3-тармағы 6) тармақшасының және 75-бабының мазмұнынан мұндай мәселелер сот жүйесінің ұйымдық-құқықтық құрылысын және сот төрелігін іске асыру рәсімдерін белгілейтін заңдармен реттелетіні шығады.

Осылайша, алқабилердің құқықтық мәртебесi, тәуелсiздiгінің кепiлдiктерi, олардың қызметiн қамтамасыз етудiң құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық негiздерi, алқабилер қатысатын істер бойынша іс жүргізудің қылмыстық-процестік нысаны, олардың әрекеттері мен шешімдерінің шарттары, негіздері, реттілігі, осындай сотта қылмыстық істі қарау қорытындыларын ресімдеу "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен (бұдан әрі – Конституциялық заң), ҚПК-мен (630 – 666-баптар) және Алқабилер туралы заңмен реттеледі.

Конституциялық заңның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған алқабилер арқылы соттарға ғана тиесiлi деп айтылады.

Осыған байланысты ҚПК-нің 52-бабында бірінші сатыдағы соттарда қылмыстық істерді қарауды – судья жеке-дара, ал аталған бапта көрсетілген қылмыс санаттары бойынша айыпталушының өтінішхаты бойынша сот алқабилердің қатысуымен бір судья және он алқаби құрамында жүзеге асырады деп белгіленеді.

ҚПК-де де алқабилерге қылмыстық іс-әрекеттің болғандығын, оны сотталушының жасағандығының дәлелденгенін немесе дәлелденбегенін және оған тағылған іс-әрекетті жасауда кінәлілігін анықтауға айрықша өкілеттік беріледі.

3. Соттың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы сот билігі органдары қызметінің негізгі бастауларының бірі болып табылады. Конституция 77-бабының 1 және 2-тармақтарында судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады, сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеп соғады деп жария ете отырып, бұған ерекше назар аударады.

Конституциялық Сот өзінің нормативтік қаулыларының бірінде "мемлекет судьяға Конституцияға, заңдарға және өзінің ішкі нанымына негізделген шешімдерді еркін қабылдауына кедергі келтіретін кез келген құқыққа сыйымсыз ықпал ету мүмкіндіктеріне жол бермейтін сот төрелігін іске асыру және сот билігін ұйымдастыру жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті" деп атап өткен болатын (2023 жылғы 6 желтоқсандағы № 36-НҚ нормативтік қаулы).

Алқабилерге жүктелген міндеттің тиімді орындалуына ҚПК-де олардың құқықтарын, осы құқықтарды іске асыру кепілдіктерін, міндеттері мен жауапкершілігін бекіту, яғни алқабидің процестік мәртебесін айқындау ықпал етеді.

Алқаби сотта өз мiндеттерiн жүзеге асырған кезеңде оған судьялардың тәуелсiздiгiне Конституцияның 77-бабының 1 және 2-тармақтарында, Конституциялық заңның 1, 4, 25, 26 және 28-баптарында, ҚПК-нің тиісті нормаларында, сондай-ақ Алқабилер туралы заңның 17-бабында белгіленген кепiлдiктер қолданылады.

Атап айтқанда, сотта міндеттерін атқару кезінде алқабидің тәуелсіздігі: 1) сот төрелігін жүзеге асырудың заңда көзделген рәсімімен (ҚПК-нің 630 – 666-баптары); 2) сот төрелігін жүзеге асыруға қатысу бойынша алқабидің қызметіне кімнің болса да араласуына жауаптылық қаупі арқылы тыйым салумен (2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 407 – 411-баптары) қамтамасыз етіледі. Бұған қоса, алқаби, оның отбасы мүшелерi және олардың мүліктері мемлекеттiң қорғауында болады. Қылмыстық процестi жүргізетін орган, егер алқабиден тиісті өтініш келіп түссе, сондай-ақ аталған адамдардың қауіпсіздігіне немесе олардың мүліктерінің сақталуына қауіп төнудің басқа да айғақтары анықталған жағдайларда, алқабидің, оның отбасы мүшелерінің қауiпсiздiгiн, оларға тиесілі мүліктердің сақталуын қамтамасыз ету бойынша қажетті шараларды қолдануға мiндеттi (ҚПК-нің 95 – 98 баптары, "Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы" 2000 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы).

4. Алқабилер сотының бейтараптылығы алқабиге кандидаттарды іріктеудің және соттағы алқабиге кандидаттардың бірыңғай тізімінен оларды кездейсоқ таңдау арқылы алқабилер алқасын қалыптастырудың ерекше рәсімімен қамтамасыз етіледі. Осы рәсім барысында: төрағалық етушiнiң алқабиге кандидаттарды iстi қарауға қатысудан босатуы; алқабиге кандиттардың өздігінен бас тартуы және оларға прокурордың, жәбірленушінің, азаматтық талап қоюшының, азаматтық жауапкердің және олардың өкілдерінің, сотталушының және оның қорғаушысының қарсылық білдіруі туралы мәселелерді шешу; алқабиге кандидаттарға мемлекеттік айыптаушының, сондай-ақ сотталушының және (немесе) оның қорғаушысының уәжсіз қарсылық білдіруі жүзеге асырылады (ҚПК-нің 639 – 644-баптары).

Конституциялық Сот сот талқылауының осы кезеңінде соттың қаралатын нақты қылмыстық істің мән-жайларына объективті және бейтарап баға бере алатын және қорытынды кесімге күмәнді сейілтетін алқабилер құрамын таңдауда назарына алуға тиіс болатын көптеген факторлар бар екенін атап өтеді. Алқабиге кандидатты iстi қарауға қатысудан босату туралы мәселені объективтi түрде шешу мақсатында төрағалық етушi және тараптар алқабилердi iрiктеу кезiнде кандидаттарға алқабилер алқасын қалыптастыру үшін маңызы бар сұрақтар қоя алады. Алқабиге кандидат төрағалық етушiнің және тараптардың iстi қарауға қатысу үшiн iрiктеу кезiнде қойған сұрақтарына шынайы жауап беруге, сондай-ақ олардың талап етуі бойынша өзi туралы және iске қатысатын басқа адамдармен қарым-қатынастары туралы өзге де қажеттi ақпаратты ұсынуға тиiс (ҚПК 639-бабының төртінші және бесінші бөліктері).

Соттың бейтараптылығын қамтамасыз ету мақсатында заңдарда (ҚПК-нің 647-бабы, Алқабилер туралы заңның 13-бабы) алқабилерге ерекше шектеулер қойылады. Оларға: 1) істi тыңдау кезiнде сот отырысының залынан кетуге; 2) iстi тыңдау кезiнде сот құрамына кiрмейтiн адамдармен төрағалық етушiнің рұқсатынсыз сөйлесуге; 3) iстi талқылау барысында мәлiметтердi сот отырысынан тыс жинауға; 4) жабық сот отырысына қатысуына байланысты өздерiне белгiлi болған мән-жайлар туралы мәлiметтердi жария етуге, сондай-ақ кеңесу бөлмесiнiң құпиясын бұзуға тыйым салынады.

Алқабидiң өз міндеттерін орындамауы, сондай-ақ аталған шектеулердi сақтамауы заңда белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады.

Алқабилер міндеттерін атқаруға кірісе отырып, өз міндеттерін адал және бейтарап атқаруға, істің сотта қаралған барлық дәлелдемелерін, дәлелдерін, мән-жайларын назарға алуға, ерiктi азамат және әдiл адам ретiнде iстi өзiнiң iшкi нанымы мен ар-ожданы бойынша шешуге ант береді (ҚПК-нің 646-бабының екінші бөлігі).

Алқабилер, жоғарыда атап өтілгендей, кеңесу құпиясын және өздерінің алдына қойылған мәселелер бойынша дауыс беру құпиясын бұзуға құқылы емес (ҚПК-нің 647-бабы төртінші бөлігінің 4) тармағы), ал олардың кеңесуі, дауыс беруі және кесім шығаруы кеңесу бөлмесінде жүзеге асырылады, оған судьяны қоспағанда, өзге адамдардың қатысуына жол берілмейді (ҚПК-нің 655-бабы).

5. Алқабилер соты сот жүйесінің ерекше элементі болып табылады және фактінің негізгі үш мәселесі бойынша шешім қабылдайтын кәсіби судья мен алқабилер алқасынан тұрады. Сот процесінің негізгі бөлігін осы санаттағы істерді қарауға жеткілікті өкілеттігі бар кәсіби судья сот талқылауының объективтілігі мен толықтығын қамтамасыз ете отырып, кәсіби емес судьялар құрамының ықтимал біржақтылығын және алқабилердің жеке, кәсіби қасиеттерінен, олардың заңдық тұрғыда білікті еместігінен, қоғам қысымынан туындаған және сол сияқты бірқатар басқа да мән-жайлардың орын алуын тиісінше теңестіру үшін ұйымдастырады.

Осы үшін сот әділдігі мен бейтараптылығының қосымша кепілдіктері ретінде қылмыстық сот ісін жүргізуде заң шығарушы алқабиді іске қатысудан босату не шеттету және оны қосалқы алқабимен ауыстыру институттарын көздеген.

ҚПК-нің 645-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, егер сот талқылауы барысында, бiрақ алқабилер мен судья кесім шығару үшiн кеңесу бөлмесiне кеткенге дейiн алқабилердiң қайсыбiреуiнiң сот отырысына одан әрi қатыса алмайтыны немесе төрағалық етушiнің оны сот отырысына қатысудан шеттеткенi анықталса, онда ол қосалқы алқабилердiң тегi көрсетiлген билет жәшiктен қандай тәртiппен алынса, сол тәртiппен қосалқы алқабимен ауыстырылады. Шығып қалған алқабилердi қосалқы алқабилермен ауыстыру мүмкiндiгi таусылған жағдайда, төрағалық етушi өткен сот талқылауын жарамсыз деп жариялайды және сот талқылауын ҚПК-нің 638-бабына сәйкес алқабиге кандидаттарды алдын ала таңдау кезеңiне қайтарады.

ҚПК-нің 645-бабының төртінші бөлігіне сәйкес, егер алқабилердiң қайсыбiреуiнiң сот отырысына қатысу мүмкiндiгiнiң жоқтығы кеңесу бөлмесiне кеткеннен кейiн анықталса, онда судья мен алқабилер сот отырысы залына кiрiп, алқабидi қосалқы алқабимен ауыстыруға және қайтадан кеңесу бөлмесiне кетуге тиiс. Егер шығып қалған алқабиді қосалқы алқабимен ауыстыру мүмкіндігі таусылған болса, төрағалық етуші өткен сот талқылауын жарамсыз деп жариялайды және сот талқылауын алқабиге кандидаттарды алдын ала таңдау кезеңіне қайтарады (бұдан әрі – алқабилер алқасының таратылуы).

Алқаби сот отырысына одан әрi қатыса алмайтын мән-жайлар ҚПК-нің 640-бабының екінші, үшінші және бесінші бөліктерінде және 642-бабында, Алқабилер туралы заңның 10-бабының бірінші және үшінші бөліктерінде белгіленген.

Мұндай мән-жайлар сотқа алқабилерді алдын ала іріктеу кезеңінде ғана емес, кейіннен сот талқылауы барысында да белгілі болуы мүмкін.

Төрағалық етушінің іске қатыса алмайтын не заңда белгіленген шектеулерді бұзған алқабиді шеттету және оны қосалқы алқабимен ауыстыру өкілеттігі сотталушының құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу конституциялық құқығын және заңды сот құрамына құқығын қамтамасыз ететін процестік тетіктің қажетті әрі маңызды элементі болып табылады. ҚПК-нің 645-бабы төртінші бөлігінің нормаларын қоса алғанда, заңның аталған ережелері тәуелсіздік пен бейтараптылық талаптарына сай келетін алқабилер алқасын қалыптастыруды мақсат етіп қояды және қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың құқықтарын бұзбайды, керісінше, оларды Конституция талаптарына сәйкес қамтамасыз етуге бағытталған.

Сонымен бірге, қолданыстағы ҚПК-де сот талқылауы басталғаннан кейін алқабилерді ауыстыруға және алқабилер алқасының таратылуына жол бермейтін сот талқылауының нақты кезеңі туралы нормалар қамтылмайды. Конституциялық Сот бұл құқықтық олқылықтың конституциялылығына баға беруден қалыс қалады, алайда процестік құқықтың осы маңызды мәселесі бойынша өз ұстанымын білдіру қажет деп есептейді.

ҚПК-нің 656-бабына сәйкес судья мен алқабилердің кеңесу бөлмесіндегі қызметі рет-ретімен жүретін екі кезеңнен тұрады: сұрақ парағының негізгі және қосымша сұрақтары бойынша дауыс беру және үкім шығару. Дауыс беру сот талқылауының аса маңызды элементі болып табылады, оның нәтижелері бойынша айыптау не ақтау кесімі шығарылады және бұл, сөзсіз, судьялар кеңесуінің келесі кезеңі үшін айқындаушы рөл атқарады. Дауыс беру дауыстарды санаумен, қылмыстық іс материалдарына қоса тіркелетін, алқабилер мен судьяның жауаптары бар бюллетеньдерді конвертке салып желімдеумен және сұрақ парағына судья мен алқабилердің қол қоюымен аяқталады. Аталған әрекеттер орындалғаннан кейін ғана судья мен алқабилер сот талқылауының соңғы кезеңіне – үкім шығаруға өтуге құқылы.

Конституциялық Сот, егер алқаби сот отырысына одан әрі қатыса алмайтын мән-жайлар алқабилер алқасы мен судья кеңесу бөлмесінде сұрақ парағының негізгі және қосымша сұрақтары бойынша дауыс беруге кіріскенге дейін анықталмаса және оны ауыстыру жөнінде шаралар қабылданбаса, дауыс беру аяқталып, кесім шығарылғаннан кейін алқабиді іске қатысудан шеттету және қосалқы алқабилердің болмауы себебінен алқаның таратылуы өзінің құқықтық мәнін және қорғау функциясын жоғалтады деп пайымдайды.

Кесім шығарылғаннан кейін алқабиді ауыстыру және осыған байланысты алқабилер алқасының таратылуы сотталушының әділ сот талқылау құқығына нұқсан келтіреді. Бұл, егер кесім ақтау кесімі болса, ерекше маңызды. Егер алқабилер алқасы кесім шығарған болса, алқабилерді ауыстыруды және осыған байланысты алқаның таратылуын қоса алғанда, кез келген араласу әділ сот талқылауының негізгі кепілдіктерінің құқықтық мәнін, шешім түпкіліктілігі мен құқықтық айқындылығы қағидатын жоққа шығарады және Конституцияның 77-бабының 2-тармағын бұзады.

Қылмыстық-процестік заңның басқа да елеулі кемшілігі – алқабилер алқасының таратылу себебі. ҚПК-нің 644-бабының бірінші бөлігіне сәйкес сотта iстi қарайтын алқабилер алқасы негiзгi құрамдағы он және қосалқы екi алқаби санында жеребе тастау арқылы құрылады. ҚПК-нің 645-бабына сәйкес, егер қосалқы алқабилер саны алқаны қалыптастыру үшін жеткіліксіз болса, алқабилер алқасы міндетті түрде таратылады. Алқабилерді ауыстыру олардың бейтараптығы мен әділдігіне байланысты емес, объективті мән-жайлардан туындаған жағдайда алқа құрамынан екеуден көп алқабидің шығып қалуы жоғарыда аталған барлық келеңсіз салдармен оның автоматты түрде таратылуына әкеп соғады.

Алқабилердің таратылуы және жаңа алқабилер алқасының қалыптастырылуы істі жаңа сот құрамының жаңадан қарауын білдіреді. Кез келген басқа оқиға секілді сот талқылауын да абсолютті дәлдікпен қайта қалпына келтіру мүмкін емес. Жаңа алқабилер алқасының қабылдау ерекшеліктерін, өмірлік тәжірибесін, құндылық көзқарастарын ескере отырып, олардың дәлелдемелерге баға беруінде айырмашылықтар болатыны сөзсіз және бұл мән-жай қылмыстық істің нәтижесіне әсер етуі мүмкін.

Осыған байланысты Конституциялық Сот Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік заңнамасын одан әрі жетілдіру кезінде осы құқықтық ұстанымдарды ескеруді, сондай-ақ онда негізгі құрамдағы алқабилерді қосалқы алқабилермен ауыстыру қажеттігі алқабилер алқасының мәжбүрлі таратылуына алып келмейтін не мұндай тәуекелдердің орын алуын едәуір азайтатын (мүмкін қосалқы алқабилер санын ұлғайту арқылы) жағдайларды көздеуді ұсынады.

Конституциялық Сот алқабидің белгіленген шектеулерді бұзуын заңды, тәуелсіз, құзыретті және бейтарап сот құрамы жүзеге асыратын, Конституцияда және халықаралық шарттарда кепілдік берілген сот арқылы қорғалу құқығына тікелей әсер ететін, Конституцияның 77-бабында белгіленген сот төрелігі қағидаттарын бұзушылық деп баға береді. Адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары конституциялық басымдыққа ие екенін ескере отырып, Конституциялық Сот кез келген алқаби ҚПК-нің 647-бабының төртiншi бөлiгiнде белгiленген шектеулердi сақтамаған жағдайда, iстi қараудың кез келген кезеңiнде іске одан әрi қатысудан шеттетілуі мүмкiн дегенді белгілейтін ҚПК-нің 645-бабының бесінші бөлігі Конституциялық Соттың осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдары ескеріле отырып, Конституцияға қайшы келмейді деп ойлайды.

6. Өтініште төрағалық етушінің алқабилерді шеттету туралы шешімінің нысаны (ҚПК-нің 645-бабының алтыншы бөлігі) және мұндай шешімге дербес шағым жасау мүмкіндігі туралы мәселе қозғалады.

ҚПК-нің 344-бабының бірінші бөлігіне сәйкес басты сот талқылауы кезiнде сот шешетiн барлық мәселелер бойынша сот қаулылар шығарады, олар сот отырысында жария етілуге жатады. Аталған баптың екінші бөлігіне сәйкес істi тоқтату, iс бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұру, бұлтартпау шарасын таңдау, өзгерту немесе оның күшiн жою, қарсылық білдірулер, сараптама тағайындау туралы қаулылар және жекеше қаулылар кеңесу бөлмесiнде шығарылады және жеке құжат түрiнде жазылады. Өзге қаулылар соттың қалауы бойынша не ҚПК-нің 344-бабының екiншi бөлiгiнде көрсетiлген тәртiппен не сол орнында – сот отырысы залында қаулыны сот отырысының хаттамасына енгiзе отырып шығарылады (ҚПК-нің 344-бабының үшінші бөлігі).

Заң шығарушы ҚПК-нің 415 және 484-баптарында ереже белгілеген, оған сәйкес бұлтартпау шарасы, ақшалай өндіріп алуды қолдану туралы қаулыларды қоспағанда, сот талқылауы барысында бірінші сатыдағы сот шығарған басқа шешімдердің көпшілігі апелляциялық және кассациялық шағым жасауға жатпайды және оларды жоғары тұрған сот бір мезгілде және үкімге байланысты ғана тексеруі мүмкін.

Әрбір аралық шешімге шағым жасау процестің тұтастығын бұзып, сол бір мән-жайлардың бірнеше рет қайта қаралуына алып келер еді.

Алқабилер алқасын қалыптастыру немесе алқабилерді ауыстыру кезінде жол берілген, сот төрелігі үкімінің қаулысына ықпал еткен немесе ықпал етуі мүмкін бұзушылықтар ҚПК-нің 433-бабына, 662-бабының екінші бөлігіне және 665-бабына сәйкес үкімге апелляциялық немесе кассациялық шағым жасау шеңберінде жоғары тұрған сот сатысы үкімінің күшін жоюға немесе оны өзгертуге негіз болып табылады.

Аталған заң ережесі сот тәуелсіздігі конституциялық қағидатына және Негізгі Заңда белгіленген сот төрелігі қағидаттарына сәйкес келеді.

Конституциялық Сот судьяның алқабиді іске одан әрі қатысудан босату не алқабиді жіберген бұзушылықтарына байланысты шеттету туралы қаулысының айрықша маңызы бар және оған істі мәні бойынша шешпейтін, жәй аралық шешім ретінде қарауға болмайды деп пайымдайды. Қаулының ережесінде іс бойынша қорытынды тұжырым қамтылмайды. Алайда оның салдары көптеген процестік шешімдерге қарағанда едәуір ауқымды, өйткені әділ соттың тәуелсіздік, бейтараптылық және жарыспалылық секілді кепілдіктеріне тікелей әсер етеді, сот процесінің созылуына алып келуі мүмкін болғандықтан, тараптардың, әсіресе сотталушының процестік құқықтарын қозғайды.

Конституциялық Соттың пікірінше, алқабиді ауыстыру туралы шешім пропорционалды шара болуға, жеке құжат түрінде ресімделуге, сот бейтараптығын, тараптар теңдігін және әділ сот талқылауы құқығын қамтамасыз ету тұрғысынан уәжді және негізделген болуға тиіс. Бұл, егер алқабилердің шығып қалуы бүкіл алқабилер алқасының сөзсіз таратылуына әкеп соқса, ерекше маңызды.

Жоғарыда атап өтілгендей, ҚПК-нің 645-бабына сәйкес, егер шығып қалған алқабиді қосалқы алқабимен ауыстыру мүмкіндігі таусылған болса, алқабилер алқасы міндетті түрде таратылады. Алқабилер алқасының таратылуына заңда басқа негіздер көзделмейді. Шығып қалған алқабилерді ауыстыру үшін қосалқы алқабилердің жеткіліксіздігінің айқын фактісіне өз бетінше шағым жасау, Конституциялық Соттың пікірінше, әркімнің сот арқылы қорғалу құқығына кепілдік беру құралы бола алмайды, өйткені бұл фактіні жоғары тұрған сот сатысы жоя алмайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 645-бабының төртінші, бесінші және алтыншы бөліктері Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес қылмыстық-процестік заңнаманы одан әрі жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты