ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А. и Ударцева С.Ф. рассмотрел в открытом заседании ходатайство Министра юстиции Республики Казахстан об истолковании части второй пункта 2 постановляющей части нормативного постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 1 декабря 2003 года № 12 "Об официальном толковании статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан" (далее – нормативное постановление от 1 декабря 2003 года № 12).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Нурмуханова Б.М., изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан (далее –Конституционный Суд)

установил:

На основании подпункта 1) пункта 1 статьи 60 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" в Конституционный Суд поступило ходатайство Министра юстиции Республики Казахстан (далее – Министр юстиции) об истолковании части второй пункта 2 постановляющей части нормативного постановления от 1 декабря 2003 года № 12. Субъект обращения просит ответить на следующие вопросы:

"1. Означает ли это, что права иностранцев и лиц без гражданства по отношению к правам граждан Республики Казахстан могут быть лишь ограничены, но никак не могут быть больше по объему прав граждан Республики Казахстан?

2. Возможно ли в правовой взаимосвязи пункта 4 статьи 12 и статьи 39 Конституции введение на уровне закона запрета на допуск граждан Республики Казахстан к участию в азартных играх на определенной территории страны, когда такой запрет не предусматривается для иностранцев и лиц без гражданства?".

Из материалов конституционного производства следует, что поводом для обращения в Конституционный Суд послужила разработка проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан "Об игорном бизнесе", в котором предлагается установить запрет на допуск граждан Республики Казахстан к участию в азартных играх в казино и залах игровых автоматов, размещенных на отдельных территориях в стране.

При рассмотрении первого вопроса ходатайства Министра юстиции Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Нормативное постановление от 1 декабря 2003 года № 12 было принято по обращению группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон), в котором содержалась просьба предусмотреть ответ на вопрос: "Обладает ли гражданин Республики Казахстан, который одновременно является гражданином другого государства, конституционными правами и свободами гражданина Республики Казахстан (правом избирать, быть избранным)".

Подчеркивая неприемлемость в Казахстане множественного, в том числе двойного, гражданства, в нормативном постановлении от 1 декабря 2003 года № 12 было дано разъяснение о том, что Конституция дифференцирует правовой статус личности, употребляя термины "гражданин Республики Казахстан", "каждый", "все", "иностранцы" и "лица без гражданства", и, соответственно, "устанавливает для этих субъектов разный объем прав и свобод, которыми они могут пользоваться, и разный объем обязанностей, которые на них возлагаются". В постановляющей части итогового решения указано, что "конституционно-правовой статус гражданина Республики Казахстан предполагает обладание на основе равенства полным объемом прав, свобод и обязанностей, установленных для него Конституцией, законами и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан", а "для иностранцев и лиц без гражданства предусмотрен иной, ограниченный, конституционно-правовой статус".

Правовая позиция, касающаяся правового статуса иностранцев и лиц без гражданства в Республике Казахстан, основана на пункте 4 статьи 12 Конституции, согласно которому "иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами".

Конституционный Суд поясняет, что "иной, ограниченный, конституционно-правовой статус" означает, что иностранцы и лица без гражданства в период их пребывания на территории Республики Казахстан не могут пользоваться некоторыми правами и свободами ее граждан в силу требований Конституции, законов и международных договоров. Лица, имеющие гражданство Казахстана, по сравнению с иностранцами и лицами без гражданства обладают большим объемом конституционных прав и свобод, которые составляют ядро правового статуса личности и лежат в основе всех иных прав, закрепляемых другими отраслями действующего права (гражданского, трудового, уголовного, административного и других).

2. Заложенные в Конституции подходы к определению объема прав и свобод иностранцев и лиц без гражданства корреспондируются с положениями основополагающих международных актов. Международные договоры, ратифицированные Республикой, имеют приоритет перед ее законами. Порядок и условия действия на территории Республики Казахстан международных договоров, участником которых является Казахстан, определяются законодательством Республики (пункт 3 статьи 4 Конституции).

Согласно Всеобщей декларации прав человека, принятой резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций (далее – ООН) от 10 декабря 1948 года: "Каждый человек должен обладать всеми правами и всеми свободами, провозглашенными настоящей Декларацией, без какого бы то ни было различия, как-то в отношении расы, цвета кожи, пола, языка, религии, политических или иных убеждений, национального или социального происхождения, имущественного, сословного или иного положения.

Кроме того, не должно проводиться никакого различия на основе политического, правового или международного статуса страны или территории, к которой человек принадлежит, независимо от того, является ли эта территория независимой, подопечной, несамоуправляющейся или как-либо иначе ограниченной в своем суверенитете" (статья 2).

Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 года), ратифицированный Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, устанавливает: "1. Каждое участвующее в настоящем Пакте Государство обязуется уважать и обеспечивать всем находящимся в пределах его территории и под его юрисдикцией лицам права, признаваемые в настоящем Пакте, без какого бы то ни было различия, как-то в отношении расы, цвета кожи, пола, языка, религии, политических и иных убеждений, национального или социального происхождения, имущественного положения, рождения или иного обстоятельства.

3. Если это уже не предусмотрено существующими законодательными или другими мерами, каждое участвующее в настоящем Пакте Государство обязуется принять необходимые меры в соответствии со своими конституционными процедурами и положениями настоящего Пакта для принятия таких законодательных или других мер, которые могут оказаться необходимыми для осуществления прав, признаваемых в настоящем Пакте" (статья 2).

В Декларации о правах человека в отношении лиц, не являющихся гражданами страны, в которой они проживают, принятой резолюцией 40/144 Генеральной Ассамблеи ООН от 13 декабря 1985 года, установлено, что "ни одно положение не должно также толковаться, как ограничивающее право любого государства принимать законы и правила, касающиеся въезда иностранцев и условий их пребывания, или устанавливать различия между его гражданами и иностранцами. Однако такие законы и правила должны быть совместимы с международно-правовыми обязательствами, принятыми на себя этим государством, включая обязательства в области прав человека" (пункт 1 статьи 2).

4. Рассматриваемые подходы нашли отражение в действующих законах Казахстана.

Так, в Законе Республики Казахстан от 20 декабря 1991 года "О гражданстве Республики Казахстан" закреплено: "Граждане Республики Казахстан обладают всей полнотой гражданских, политических, экономических и социальных прав и свобод, провозглашенных и гарантируемых Конституцией и законами Республики Казахстан.

Иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике Казахстан правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами" (статьи 5 и 6).

Аналогичное положение содержится в Законе Республики Казахстан от 19 июня 1995 года "О правовом положении иностранцев": "Иностранцы в Республике Казахстан пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан Республики Казахстан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами Республики Казахстан и международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан" (статья 3). Положения раздела II данного Закона, посвященного основным правам, свободам и обязанностям иностранцев в Казахстане, в вопросах реализации отдельных прав приравнивают их к гражданам Республики Казахстан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами Республики Казахстан, и содержат возможность установления тех или иных ограничений (статьи 6-20).

Иммигранты в Республике Казахстан имеют права и свободы, несут обязанности, установленные для граждан Республики Казахстан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами (подпункт 1) пункта 1 и подпункт 1) пункта 2 статьи 5 Закона Республики Казахстан от 22 июля 2011 года "О миграции населения").

Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года устанавливает: "Иностранные физические и юридические лица, а также лица без гражданства вправе приобретать такие же права и обязаны выполнять такие же обязанности, какие предусмотрены гражданским законодательством для граждан и юридических лиц Республики Казахстан, если законодательными актами не предусмотрено иное" (пункт 7 статьи 3).

5. Согласно статье 39 Конституции права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

Законодатель, принимая такие законы, обязан исходить из конституционных пределов допустимого ограничения прав и свобод человека и гражданина, не искажая существа конституционных прав и свобод и не вводя таких ограничений, которые не согласуются с конституционно определенными целями. Любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности (статья 39 Основного Закона). Содержание данных конституционных положений раскрыто в ряде итоговых решений органа конституционного контроля.

При законодательном регулировании правоотношений, связанных с определенными видами деятельности, те или иные ограничения, признанные необходимыми для защиты прав и свобод граждан и их семей, иных конституционных ценностей, в том числе касающиеся субъектного состава этих отношений, должны устанавливаться в соответствии с целями и требованиями статьи 39 Основного Закона. Любая дифференциация правового регулирования, приводящая к различиям в правах и обязанностях субъектов права, должна осуществляться законодателем с соблюдением требований Конституции, в том числе соответствующих принципу равенства всех перед законом и судом (статья 14), который означает, что принимаемыми законами в правах лиц не могут устанавливаться различия, которые не имеют объективного и разумного обоснования. При равных условиях субъекты права должны находиться в равном правовом положении (нормативные постановления Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 21-НП и от 24 декабря 2024 года № 56-НП). Кроме того, осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать прав и свобод других лиц, посягать на конституционный строй и общественную нравственность (пункт 5 статьи 12 Конституции).

Конституционный Суд отмечает, что рассмотрение вопроса, указанного вторым в ходатайстве Министра юстиции, о соответствии Конституции возможного введения на уровне закона запрета на допуск граждан Республики Казахстан к участию в азартных играх на определенной территории страны, когда такой запрет не предусматривается для иностранцев и лиц без гражданства, в компетенцию Конституционного Суда не входит.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 2 статьи 99 Конституции Республики Казахстан, статьями 55 – 58, подпунктом 1) пункта 1, пунктами 2 и 3 статьи 60, статьей 62, подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 и пунктом 1 статьи 66 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", применительно к первому вопросу ходатайства Министра юстиции Республики Казахстан Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Положение части второй пункта 2 постановляющей части нормативного постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 1 декабря 2003 года № 12 "Об официальном толковании статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан" следует понимать в следующем истолковании:

иной, ограниченный, конституционно-правовой статус иностранцев и лиц без гражданства предполагает нераспространение на них некоторых прав и свобод, прямо установленных Конституцией Республики Казахстан для граждан Казахстана. Такие ограничения могут устанавливаться законами с соблюдением положений статьи 39 Конституции Республики Казахстан.

2. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

3. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің "Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 және 12-баптарын ресми түсіндіру туралы" 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулы) қарар бөлігіндегі 2-тармағының екінші бөлігіне түсіндірме беру туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің өтінішхатын қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Б.М. Нұрмұхановты тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты (бұдан әрі – Конституциялық Сот)

анықтады:

"Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 60-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының негізінде Конституциялық Сотқа Қазақстан Республикасы Әділет министрінің (бұдан әрі – Әділет министрі) 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулының қарар бөлігіндегі 2-тармағының екінші бөлігіне түсіндірме беру туралы өтінішхаты келіп түсті. Өтініш субъектісі мынадай сұрақтарға жауап беруді сұрайды:

"1. Бұл шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарына қатысты құқықтары тек шектелуі мүмкін, бірақ Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарының көлемі бойынша одан артық болуы мүмкін емес дегенді білдіре ме?

2. Конституцияның 12-бабы 4-тармағының және 39-бабының құқықтық өзара байланысында мұндай тыйым шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшін көзделмеген кезде Қазақстан Республикасының азаматтарына елдің белгілі бір аумағында құмар ойындарға қатысуға жіберуге тыйым салуды заң деңгейінде енгізу мүмкін бе?".

Конституциялық іс жүргізу материалдарынан Конституциялық Сотқа жүгінуге "Ойын бизнесі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңы жобасының әзірленуі себеп болғанын түсінуге болады, онда Қазақстан Республикасы азаматтарының еліміздің жекелеген аумақтарында орналасқан казинода және ойын автоматтары залдарында құмар ойындарға қатысуына рұқсат етуге тыйым салуды белгілеу ұсынылады.

Әділет министрінің өтінішхатындағы бірінші сұрақты қараған кезде Конституциялық Сот мыналарды негізге алды.

1. 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулы Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 10 және 12-баптарын ресми түсіндіру туралы өтініші бойынша қабылданып, өтініште: "Бір мезгілде басқа мемлекеттің азаматы болып табылатын Қазақстан Республикасының азаматы Қазақстан Республикасы азаматының конституциялық құқықтары мен бостандықтарын (сайлауға, сайлануға құқығы) иелене ала ма" деген сұрақтың жауабы көзделінуі сұралған болатын.

2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулыда Қазақстанда көпазаматтылықтың, оның ішінде қосазаматтылықтың қабылданбайтыны баса атап өтіліп, Конституция "Қазақстан Республикасының азаматы", "әрбір", "бәрі", "шетелдіктер" және "азаматтығы жоқ адамдар" деген терминдерді пайдалана отырып, адамның құқықтық мәртебесін саралайды, тиісінше, "бұл субъектілер үшін олар пайдалана алатын құқықтар мен бостандықтардың әр түрлі көлемін, және оларға жүктелетін міндеттердің әр түрлі көлемін белгілейді" деп түсіндіру берілді. Қорытынды шешімнің қарар бөлігінде "Қазақстан Республикасы азаматының конституциялық-құқықтық мәртебесі бұл азамат үшін Қазақстан Республикасы Конституциясымен, заңдарымен және өзге де нормативтік құқықтық актілерімен белгіленген құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің толық көлеміне теңдік негізінде ие болуды назарда ұстайды", ал "шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшін өзге, шектеулі конституциялық-құқықтық мәртебе көзделген" деп көрсетілді.

Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесіне қатысты құқықтық ұстаным Конституцияның 12-бабының 4-тармағына негізделген, оған сәйкес "Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады".

Конституциялық Сот "өзге, шектеулі конституциялық-құқықтық мәртебені" шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының аумағында болу кезеңінде Конституцияның, заңдардың және халықаралық шарттардың талаптарына сәйкес оның азаматтарының кейбір құқықтары мен бостандықтарын пайдалана алмайды дегенді білдіреді деп түсіндіреді. Қазақстанның азаматтығы бар адамдар шетелдіктермен және азаматтығы жоқ адамдармен салыстырғанда адамның құқықтық мәртебесінің өзегін құрайтын және қолданыстағы басқа құқық салаларында (азаматтық, еңбек, қылмыстық, әкімшілік және басқалар) бекітілетін барлық өзге де құқықтардың негізі болып табылатын конституциялық құқықтар мен бостандықтардың ауқымды көлеміне ие.

2. Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен бостандықтарының көлемін айқындауға Конституцияда бекітілген тәсілдер негізгі халықаралық актілердің ережелерімен үйлеседі. Республика ратификациялаған халықаралық шарттардың оның заңдарынан басымдығы болады. Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылу тәртібі мен шарттары Республиканың заңнамасында айқындалады (Конституцияның 4-бабының 3-тармағы).

Біріккен Ұлттар Ұйымы (бұдан әрі – БҰҰ) Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10 желтоқсандағы 217 А (III) резолюциясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына сәйкес: "Әр адам, нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық, немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық, немесе басқа да жағдаяттарға қарамастан осы Декларацияда жарияланған барлық құқықтар мен бостандықтарға алаланбай, бірдей тең ие болуы тиіс.

Сонымен қатар, ешкім де өзі тұратын елінің, не болмаса территорияның саяси, құқықтық, немесе халықаралық мәртебесінің негізі бойынша, және де ол территория тәуелсіз, әлде біреудің қарамағында, әлде өзін-өзі басқарушы емес, немесе оның егемендігі әртүрлі нысанда шектеулі болған күннің өзінде де, алаланбауы тиіс" (2-бап).

2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (Нью-Йорк, 1966 жылғы 16 желтоқсан) бұлайша белгіленеді: "1. Осы Пактіге қатысушы әрбір мемлекет, осы Пактіде танылған құқықтарды өзінің аумағының шегінде және юрисдикциясына қарасты аумақта тұратын барлық жұртты нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сеніміне, ұлттық немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік жай-күйіне, туу немесе өзге де жағдаяттарына қарамастан, еш алаламай аталған құқықтарды құрметтеуге және қамтамасыз етуге міндеттенеді.

3. Мұндай міндеттер қолданыстағы заң жүзінде, немесе басқа шаралар түрінде ескерілмеген жағдайда, осы Пактіге қатысушы әрбір мемлекет, өзінің конституциялық процедуралары мен осы Пактінің ережелеріне сәйкес, осы Пактіде танылған құқықтарды жүзеге асыру үшін қажет болатын заң шығару немесе басқа да шараларды қабылдау үшін қажетті шаралар қабылдауға міндеттенеді" (2-бап).

БҰҰ Бас Ассамблеясының 1985 жылғы 13 желтоқсандағы 40/144 резолюциясымен қабылданған Тұратын мемлекеттің азаматы емес басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұратын азаматтардың құқықтары туралы декларацияда "кез келген мемлекет шетелдіктер мен оның азаматтары арасындағы жағдайлар, олардың келуі мен шетелдік азаматтардың кетуі шарттарына қатысты ережелер мен заңдарды қолдану құқықтарын шектеу ережелерімен байланыста болмауы керек. Алайда, мұндай заңдар мен ережелер адамның құқықтық саласындағы міндеттерін қосқандағы осы мемлекеттерде қабылданған халықаралық-құқықтар міндеттерімен бірге болуы шарт" деп белгіленген (2-баптың 1-тармағы).

4. Қаралып отырған тәсілдер Қазақстанның қолданыстағы заңдарында көрініс тапқан.

Мәселен, "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы" 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңында бұлайша бекітілген: "Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында жарияланған, кепiлдiк берiлетiн азаматтық, саяси, экономикалық және әлеуметтiк құқықтар мен бостандықтарды барынша толық иеленедi.

Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді мойнына алады" (5 және 6-баптар).

Осыған ұқсас ереже "Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы" 1995 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңында қамтылады: "Егер Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады" (3-бап). Аталған Заңның Қазақстандағы шетелдіктердің негізгі құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне арналған II бөлімінің ережелері жекелеген құқықтарды іске асыру мәселелерінде оларды, егер Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және халықаралық шарттарында өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтарына теңестіреді және қандай да бір шектеулер белгілеу мүмкіндігін қамтиды (6 – 20-баптар).

Көшіп келушілер Қазақстан Республикасында, егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарға ие болады, міндеттерді атқарады ("Халықтың көші-қоны туралы" 2011 жылғы 22 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабы 1-тармағының 1) тармақшасы және 2-тармағының 1) тармақшасы).

1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (Жалпы бөлім) "Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдiк жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары үшiн қандай құқықтар мен мiндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай мiндеттердi орындауға мiндеттi" деп белгіленеді (3-баптың 7-тармағы).

5. Конституцияның 39-бабына сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.

Заң шығарушы мұндай заңдарды қабылдай отырып, конституциялық құқықтар мен бостандықтардың мәнін бұрмаламай және Конституцияда айқындалған мақсаттарға сәйкес келмейтін шектеулерді енгізбей, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шектерін негізге алуға міндетті. Адам құқықтары мен бостандықтарына кез келген заңнамалық шектеулер заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, пропорционалдық және мөлшерлестік талаптарына сай келуге тиіс (Негізгі Заңның 39-бабы). Осы конституциялық ережелердің мазмұны конституциялық бақылау органының бірқатар қорытынды шешімінде ашып көрсетілген.

Белгілі бір қызмет түрлеріне байланысты құқықтық қатынастарды заңнамалық реттеу кезінде азаматтардың, олардың отбасыларының құқықтары мен бостандықтарын және өзге де конституциялық құндылықтарды қорғау үшін қажетті деп танылған, оның ішінде осы қатынастардың субъект құрамына қатысты қандай да бір шектеулер Негізгі Заңның 39-бабының мақсаттары мен талаптарына сәйкес белгіленуге тиіс. Құқықтық реттеудің құқық субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінде айырмашылықтарға алып келетін кез келген саралануын заң шығарушы Конституция талаптарын, оның ішінде заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең (14-бап) қағидатына сәйкес келетін талаптарды сақтай отырып жүзеге асыруға тиіс, бұл қабылданатын заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейді дегенді білдіреді. Тең жағдайлар кезінде құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ және 2024 жылғы 24 желтоқсандағы № 56-НҚ нормативтік қаулылары). Бұдан басқа, адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (Конституцияның 12-бабының 5-тармағы).

Конституциялық Сот Әділет министрінің өтінішхатында көрсетілген екінші сұрақты – Қазақстан Республикасы азаматтарының еліміздің белгілі бір аумағында құмар ойындарға қатысуына рұқсат етуге заң деңгейінде тыйым салуды, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшін мұндай тыйым салу көзделмеген кезде, енгізу мүмкіндігінің Конституцияға сәйкестігін қарау Конституциялық Соттың құзыретіне кірмейді деп атап өтеді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 99-бабының 2-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 55 – 58-баптарын, 60-бабы 1-тармағының 1) тармақшасын, 2 және 3-тармақтарын, 62-бабын, 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын және 66-бабының 1-тармағын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасы Әділет министрінің өтінішхатындағы бірінші сұраққа қатысты Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің "Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 және 12-баптарын ресми түсіндіру туралы" 2003 жылғы 1 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысының қарар бөлігіндегі 2-тармағы екінші бөлігінің ережесін мынадай түсіндірмеде түсіну керек:

шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың өзге, шектеулі конституциялық-құқықтық мәртебесі оларға Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстанның азаматтары үшін тікелей белгіленген кейбір құқықтар мен бостандықтардың қолданылмауын көздейді. Мұндай шектеулер Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-бабының ережелері сақтала отырып, заңдармен белгіленуі мүмкін.

2. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

3. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты