ИПС "Әділет"

     Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Кима Ю.А., членов Совета Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Омарханова К.А. и Шопина В.Д. с участием:
     субъекта обращения - председателя Сарыаркинского районного суда города Астаны Курмановой Д.К.;
     представителей Верховного Суда и Генеральной прокуратуры Республики Тусупбекова Р.Т. и Еримбетова С.С.;
     в открытом заседании рассмотрел обращение председателя Сарыаркинского районного суда города Астаны о соответствии Конституции Республики Казахстан статьи 36 Закона Республики Казахстан "О нормативных правовых актах".
     Изучив имеющиеся материалы, заслушав сообщение докладчика Омарханова К.А., выступления субъекта обращения и приглашенных участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
     1. В Конституционный Совет Республики Казахстан 6 октября 1999 года поступило представление председателя Сарыаркинского районного суда города Астаны о признании неконституционной статьи 36 Закона Республики "О нормативных правовых актах".
     Поводом для обращения стало находящееся в производстве Сарыаркинского райсуда уголовное дело по обвинению Колмыкова В.П. в совершении преступления, предусмотренного частью первой статьи 259 Уголовного кодекса Республики Казахстан (незаконное приобретение и хранение наркотических средств в крупном размере).
     Сомнение у суда возникло в связи с применением к Колмыкову положений Закона Республики Казахстан "Об амнистии в связи с Годом единства и преемственности поколений", а также некоторых норм Конституции Республики и Закона "О нормативных правовых актах".
     В соответствии с пунктом 2 статьи 62 Конституции законы вступают в силу после их подписания Президентом Республики. Вместе с тем, в подпункте 1) пункта 1 статьи 36 Закона "О нормативных правовых актах" указано, что законы вводятся в действие по истечении десяти календарных дней после их первого официального опубликования.
     Соответствующее конституционное положение предусматривает легитимность Закона об амнистии с 13 июля 1999 года, тогда как подпункт 1) пункта 1 статьи 36 Закона "О нормативных правовых актах" - с 8 августа текущего года, поскольку акт амнистии впервые опубликован в газете "Егемен Казакстан" 28 июля 1999 года.
     Нормы Закона об амнистии действуют на уголовные дела о преступлениях, совершенных до вступления акта амнистии в силу и подпадающих под его юрисдикцию.
     В связи с изложенным уголовное преследование Колмыкова в первом случае не подлежит прекращению по акту амнистии, во втором - подлежит в установленном законодательством порядке, так как обвиняемый совершил преступление 2 августа 1999 года.
     Верховный Суд и Генеральная прокуратура Республики 1 сентября текущего года в своем письме дали разъяснение нижестоящим судам и прокурорам о том, что Закон "Об амнистии в связи с Годом единства и преемственности поколений" приобретает юридическую силу с 13 июля, а вводится в действие с 8 августа 1999 года.
     Сарыаркинский райсуд считает, что вышеупомянутая норма Закона "О нормативных правовых актах" и инструктивное письмо Верховного Суда и Генпрокуратуры противоречат требованиям статьи 62 Конституции и ущемляют права и свободы граждан, предусмотренные пунктом 1 статьи 14 и пунктом 1 статьи 39 Конституции Республики, в связи с чем в своем представлении ставит вопрос о признании их неконституционными.
     2. Рассмотрение представления и вынесение итогового решения по предмету обращения возможно лишь после истолкования некоторых норм Конституции Республики.
     В пунктах 2 и 8 статьи 62 Конституции Республики использованы термины "вступают в силу" и "введение в действие", которые несут различные смысловые нагрузки и обозначают неравнозначные понятия.
     Законопроект, рассмотренный и одобренный Мажилисом, а затем принятый Сенатом Парламента Республики в порядке, установленном пунктом 4 статьи 61 Конституции, становится законом. Однако это не означает, что ему придан полный статус закона, поскольку обретение им соответствующей юридической силы возможно лишь после подписания закона Главой государства, о чем говорится в пункте 2 статьи 62 Конституции.
     Подписание закона Президентом Республики свидетельствует о том, что он приобрел завершенную юридическую форму, занял свое место в иерархии нормативных правовых актов и влился в правовую систему государства. Сам факт обретения законом юридической силы еще не означает начало регулирования общественных отношений и поэтому не может повлечь ожидаемых правовых последствий, то есть это недействующий закон. На указанном этапе еще рано говорить об окончании законодательного процесса.
     Конституционная процедура предусматривает обязательное обнародование законов. Это следует из подпункта 2) статьи 44 Конституции, устанавливающего конституционную обязанность Главы государства обнародовать подписанный им закон. Указанная стадия является завершающей в законотворческом процессе, после чего можно говорить о возможности реализации закона, то есть о фактическом введении в действие юридической силы закона.
     Об этом прямо говорится и в пункте 4 статьи 4 Конституции: "Все законы ... публикуются. Официальное опубликование нормативных правовых актов, касающихся прав, свобод и обязанностей граждан, является обязательным условием их применения".
     Соотношение и взаимосвязь различных конституционных норм зависит от структуры Конституции Республики.
     Конституция изложена таким образом, что в разделе 1 "Общие положения" закреплены основы конституционного строя, основные конституционные принципы организации деятельности Республики и другие основополагающие установления (к этому разделу относится статья 4). Нормы данного раздела обладают приоритетом по отношению к другим конституционным нормам (в частности, по отношению к статье 62, содержащейся в разделе IV). Это основополагающий принцип не только для конституционных норм, но и для всей системы действующего права Республики.
     Из вышеизложенного следует, что закон может быть применен (введен в действие) только лишь после обнародования в виде опубликования. Это означает, что закон начинает регулировать правовые отношения и порождать определенные юридические последствия только после его введения в действие. А порядок введения в действие законодательных актов регламентируется специальным законом (пункт 8 статьи 62 Конституции).
     3. Специальным актом регулирующим вопросы порядка разработки, представления, обсуждения, введения в действие и опубликования законодательных и иных нормативных актов Республики является Закон "О нормативных правовых актах". Согласно подпункту 1) пункта 1 статьи 36 вышеупомянутого законодательного акта законы вводятся в действие по истечении десяти календарных дней после их первого официального опубликования, если в самих актах или актах о введении их в действие не указаны иные сроки.
     Данная норма не противоречит требованиям Конституции Республики.
     4. Закон Республики Казахстан "Об амнистии в связи с Годом единства и преемственности поколений" вступил в силу согласно пункта 2 статьи 62 Конституции Республики Казахстан после его подписания Президентом Республики 13 июля 1999 года. Это означает, что настоящий закон прошел все законодательные процедуры и обрел юридическую силу. Тем самым он определил временные границы учета совершенных физическими лицами преступлений, подпадающих под акт амнистии, т.е. до 13 июля 1999 года включительно.
     Введение в действие Закона Республики Казахстан "Об амнистии в связи с Годом единства и преемственности поколений" начинается с момента истечения десяти календарных дней после его первого официального опубликования (8 августа 1999 года), так как в нем иные сроки не указаны. Данные временные параметры введения в действие уже приобретшего юридическую силу закона необходимы для принятия и осуществления соответствующих мер организационного и правового характера всеми ведомствами и органами государства, осуществляющими правоприменение этого закона.
     5. Письмо Председателя Верховного Суда и исполняющего обязанности Генерального Прокурора от 1 сентября 1999 года, названное в представлении председателя Сарыаркинского райсуда инструкцией, не отвечает требованиям, предъявляемым Законом "О нормативных правовых актах" к такому виду производных актов, и поэтому не может относиться к нормативным правовым актам.
     В соответствии с пунктом 2 статьи 72 и статьей 78 Конституции Республики Конституционный Совет считает, что в его компетенцию не входит рассмотрение указанного документа межведомственного характера.
     6. В ходе подготовки и изучения материалов конституционного производства возникло сомнение в части соответствия казахского текста пунктов 2 и 8 статьи 62 и пункта 4 статьи 4 Конституции Республики вариантам на русском языке, в связи с чем была назначена научно- лингвистическая экспертиза, производство которой было поручено ученым, специализирующимся в области казахского языка.
     В своем экспертном заключении ученые-языковеды отметили, что согласно положениям нормативной грамматики, а также с учетом специфики и закономерностей грамматических и лексических средств казахского языка, казахский вариант подвергнутых анализу норм Конституции полностью передает точность и логику, тонкости и полноту юридического понимания категорий "вступает в силу" и "вводятся в действие", учитывает нетождественность этих понятий. Не усмотрели они противоречий также и в казахском и русском текстах соответствующих норм Закона "О нормативных правовых актах".
     На основании изложенного и руководствуясь пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1) пункта 4 статьи 17, статьями 32, 33 и 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
     1. Признать статью 36 Закона Республики Казахстан "О нормативных правовых актах" в части введения в действие законов, указов Президента и постановлений Правительства Республики Казахстан соответствующей нормам Конституции Республики Казахстан.
     2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия и не подлежит обжалованию, является общеобязательным и окончательным на всей территории Республики с учетом случаев, предусмотренных пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

    Председатель
    Конституционного Совета
    Республики Казахстан

      Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Төраға Ю.А. Ким, Кеңес мүшелері Ж.Д. Бұсырманов, А.Есенжанов, Қ.Ә. Омарханов және В.Д. Шопин қатысқан құрамда мына өкілдердің:
      өтініш субъектісінен - Астана қаласы Сарыарқа аудандық сотының төрайымы Д.К. Құрманованың;
      Республика Жоғарғы Соты мен Бас прокуратурасынан - Р.Т. Түсіпбеков және С.С. Ерімбетовтің қатысуымен,
      өзінің ашық отырысында Астана қаласы Сарыарқа аудандық соты төрайымының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Қазақстан Республикасы Заңының 36-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі туралы өтінішін қарады.
      Қолда бар материалдарды зерделеп, баяндамашы Қ.Ә. Омархановтың хабарын, өтініш субъектісі өкілінің және отырысқа қатысуға шақырылғандардың сөздерін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:
      1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне 1999 жылғы 6 қазанда Астана қаласы Сарыарқа аудандық соты төрайымының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Қазақстан Республикасы Заңының 36-бабын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысы келіп түсті.
      Өтініш беруге Сарыарқа аудандық сотының іс жүргізуінде жатқан Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 259-бабының бірінші тармағында көзделген қылмысты жасағаны үшін (есірткі заттарды көп мөлшерде заңсыз сатып алу және сақтау) В.П. Колмыковқа айып тағу жөніндегі қылмыстық іс себеп болды.
      Сотта "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына байланысты рақымшылық жасау туралы" Z990415_ Республика Заңының ережелерін, сондай-ақ Республика Конституциясы мен "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Заңының кейбір нормаларын Колмыковқа қатысты қолдануға байланысты күмәндану пайда болды.
      Конституцияның 62-бабының 2-тармағына сәйкес заңдар Республика Президенті қол қойғаннан кейін күшіне енеді. Сонымен бірге, "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Заңның 36-бабы 1-тармағының 1) тармақшасында заңдар егер актілердің өзінде немесе оларды күшіне енгізу туралы актілерде өзге мерзімдер көрсетілмесе, олар алғаш рет ресми жарияланғаннан кейін он күнтізбелік күн өткен соң күшіне енеді деп көрсетілген.
      Бұл конституциялық ереже Рақымшылық жасау туралы Заңның 1999 жылғы 13 шілдеден бастап, ал "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Заңның 36-бабы 1-тармағының 1) тармақшасы болса - үстіміздегі жылдың 8 тамызынан бастап заңды екендігін көзде тұтады, себебі рақымшылық жасау актісі алғаш рет "Егемен Қазақстан" газетінде 1999 жылғы 28 шілдеде жарияланған.
      Рақымшылық жасау туралы Заңның нормалары рақымшылық жасау актісі күшіне енгенге дейін жасалған және оның юрисдикциясына жататын қылмыстар туралы қылмыстық істерге қатысты қолданылады.
      Баяндалғанға байланысты, бірінші жағдайда Колмыковты қылмыстық қудалау рақымшылық жасау актісі бойынша қысқартуға жатпайды, ал екіншіде - заңмен белгіленген тәртіппен жатады, себебі айыпталушы 1999 жылғы 2 тамызда қылмыс жасаған.
      Республиканың Жоғарғы Соты мен Бас прокуратурасы үстіміздегі жылдың 1 қыркүйегінде төмендегі соттар мен прокурорларға "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына байланысты рақымшылық жасау туралы" Z990415_ Заңның 13 шілдеден заңды күшке ие болатыны, ал 1999 жылғы 8 тамыздан күшіне енгізілетіні туралы өзінің хатында түсіндіру берген.
      Астана қаласының Сарыарқа аудандық соты "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Заңның жоғарыда аталған нормасы және Жоғарғы Сот пен Бас прокуратураның нұсқаулығы Конституцияның 62-бабының талаптарына қайшы келеді және Республика Конституциясының 14-бабының 1-тармағы мен 39-бабының 1-тармағында көзделген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп есептейді де, соған байланысты өзінің ұсынысында оларды конституциялық емес деп тану туралы мәселе қояды.
      2. Ұсынысты қарауға және өтініштің мәні бойынша қорытынды шешім шығаруға Республика Конституциясының кейбір нормаларын түсіндіргеннен кейін ғана мүмкіндік туылады.
      Республика Конституциясының 62-бабының 2 және 8-тармақтарында әртүрлі мағыналық салмақ арқалайтын және бірдей емес ұғымдарды білдіретін "күшіне енеді" және "күшіне енгізу" терминдері пайдаланылған.
      Мәжілісте қаралған және мақұлданған, сонан соң Республика Парламенті Сенаты қабылдаған заң жобасы Конституцияның 61-бабының 4-тармағында бекітілген тәртіппен заңға айналады. Дегенмен, бұл оған заңның толық мәртебесі берілді дегенді білдірмейді, себебі, заңға Мемлекет басшысы қол қойғаннан кейін ғана ол тиісті заңдық күшке ие болуы мүмкін, ол туралы Конституцияның 62-бабының 2-тармағында айтылады.
      Республика Президентінің заңға қол қоюы оның соңына дейін жеткізілген құқықтық нысанға ие болғанын, нормативтік құқықтық актілердің сатысында өз орнын алғанын және мемлекеттің құқықтық жүйесіне қосылғанын білдіреді. Заңның заңдық күшке ие болу фактісі әлі қоғамдық қатынастардың реттелуінің басталғанын білдірмейді және сондықтан күтіліп отырған құқықтық салдарды болдыра алмайды, яғни бұл әрекет етпейтін заң. Аталған кезеңде заң шығару процесінің аяқталуы туралы айтуға әлі ерте.
      Конституциялық рәсім заңдарды міндетті түрде халыққа жария етуді көзде тұтады. Бұл Мемлекет басшысының өзі қол қойған заңды халыққа жария етуге конституциялық міндетін белгілейтін Конституцияның 44-бабының 2) тармақшасынан келіп шығады. Көрсетілген кезең заң шығару процесінде аяқтаушы болып табылады, одан кейін заңды іске асырудың мүмкіндіктері туралы, яғни заңның құқықтық күшін күшіне енгізу туралы айтуға болады.
      Бұл туралы Конституцияның 4-бабының 4-тармағында да тікелей айтылған: "Барлық заңдар ... жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады".
      Әртүрлі конституциялық нормалардың ара-қатынасы мен өзара байланысы Республика Конституциясының құрылымына байланысты.
      Конституция "Жалпы ережелер" деп аталатын 1-бөлімде конституциялық құрылымның негіздері, Республика қызметін ұйымдастырудың негізгі конституциялық принциптері және өзге де түбегейлі ережелер бекітілетіндей етіп баяндалған (4-бап осы бөлімге жатады). Бұл бөлімнің нормалары басқа конституциялық нормаларға қарағанда (атап айтқанда, IV-бөлімнің ішіндегі 62-бапқа қатысты) басымдыққа ие. Бұл тек конституциялық нормалар үшін ғана емес, Республикада қолданылып жүрген бүкіл заңдар жүйесі үшін де түбегейлі принцип болып табылады.
      Жоғарыда баяндалғаннан, заңды баспасөз құралдарында жариялау арқылы халыққа жария етуден соң ғана оны қолданудың (күшіне енгізудің) мүмкіндігі келіп шығады. Бұл заңның құқықтық қатынастарды реттей бастағанын және оны күшіне енгізгеннен кейін ғана белгілі бір құқықтық салдарды туындатып отырғанын білдіреді. Ал заң актілерін күшіне енгізу тәртібі арнаулы заңмен реттеледі (Конституцияның 62-бабының 8-тармағы).
      3. "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Қазақстан Республикасының Заңы Республиканың заң және өзге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу, ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібін реттейтін арнаулы акті болып табылады. Жоғарыда аталған заң актісінің 36-бабы 1-тармағының 1-тармақшасына сәйкес, заңдар егер актілердің өзінде немесе оларды күшіне енгізу туралы актілерде өзге мерзімдер көрсетілмесе, олар алғаш рет ресми жарияланғаннан кейін он күнтізбелік күн өткен соң күшіне енгізіледі.
      Бұл норма Республика Конституциясының талаптарына қайшы келмейді.
      4. "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына байланысты рақымшылық жасау туралы" Z990415_ Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 62-бабының 2-тармағына сай, оған Республика Президенті қол қойғаннан кейін 1999 жылғы 13 шілдеден күшіне енді. Бұл осы заңның барлық заң шығару рәсімдерінен өткенін және заңдық күшке ие болғанын білдіреді. Сол арқылы ол жеке тұлғалар жасаған рақымшылық жасау актісінің аясына жататын, яғни 1999 жылғы 13 шілдеге дейін жасалғандарды қоса, қылмыстарды есептеудің уақыт бойынша шекарасын анықтады.
      "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылына байланысты рақымшылық жасау туралы" Z990415_ Қазақстан Республикасының Заңын күшіне енгізу оны алғаш рет ресми жариялағаннан (1999 жылғы 8 тамыз) кейін он күнтізбелік күн өткен сәттен басталады, себебі онда басқа мерзімдер көрсетілмеген. Заңдық күшке ие болған заңды күшіне енгізудің бұл уақыттық өлшемдері осы заңды қолдануды жүзеге асырушы барлық мемлекеттік ведомстволар мен органдардың ұйымдық және құқықтық сипаттағы тиісті шараларды алуы және іске асыруы үшін қажет.
      5. Сарыарқа аудандық соты төрайымының ұсынысында нұсқаулық деп аталған Жоғарғы Сот Төрағасы және Бас прокурордың міндеттерін атқарушының 1999 жылғы 1-қыркүйектегі хаты туынды актілердің мұндай түрлеріне "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Заңда қойылатын талаптарға жауап бермейді, және сондықтан нормативтік құқықтық актілерге жатқызыла алмайды.
      Республика Конституциясының 72-бабының 2-тармағына және 78-бабына сәйкес, Конституциялық Кеңес аталған ведомствоаралық сипаттағы құжатты қарау оның құзыретіне кірмейді деп есептейді.
      6. Конституциялық іс жүргізу материалдарын дайындау және зерделеу барысында Республика Конституциясының қазақша мәтініндегі 62-бабының 2 және 8-тармақтарының және 4-бабының 4-тармағының орыс тіліндегі нұсқасына сәйкестігі жөнінде күмәндану пайда болды, соған байланысты ғылыми-лингвистикалық сараптама белгіленіп, оны жүргізу қазақ тілі саласында маманданып жүрген ғалымдарға жүктелді.
      Өздерінің сараптау қорытындысында тіл білімінің ғалымдары нормативтік грамматиканың ережелеріне сәйкес, сондай-ақ қазақ тілінің грамматикалық және лексикалық құралдарының заңдылықтарын ескере отырып, Конституцияның талдауға салынған нормаларының қазақ тіліндегі нұсқасы "күшіне енеді" және "күшіне енгізіледі" категорияларын заң тұрғысынан түсінудің дәлдігі мен логикасын, бүге-шігесі мен ауқымдылығын толық жеткізетінін, бұл ұғымдардың пара-пар еместігін ескеретінін атап өткен. "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Заңның сәйкес нормаларының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінде де олар қайшылықтарды байқамаған.
      Баяндалғанның негізінде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 2-тармағын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33 және 37-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі
                               қаулы етеді:

      1. Қазақстан Республикасының Заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын күшіне енгізу бөлігіндегі "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Z980213_ Қазақстан Республикасы Заңының 36-бабы Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына сәйкес деп танылсын.
      2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына


сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді және шағымдануға 
жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті және 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген 
жағдайларды ескеріп, түпкілікті болып табылады.
     
     Қазақстан Республикасы 
     Конституциялық Кеңесінің 
     Төрағасы 
     
     Оқығандар:
          Қасымбеков Б.А. 
          Икебаева Ә.Ж.