О дальнейших мерах по реализации Стратегии развития Казахстана до 2030 года

Указ Президента Республики Казахстан от 4 декабря 2001 года N 735. Утратил силу Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года N 922

Сноска. Утратил силу Указом Президента РК от 01.02.2010 N 922.

В целях реализации K972030_ Стратегии развития Казахстана до 2030 года и в соответствии со статьей 19 Конституционного закона Республики Казахстан от 26 декабря 1995 года Z952733_ "О Президенте Республики Казахстан" постановляю:
1. Утвердить прилагаемый Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года (далее - Стратегический план).
2. Правительству Республики Казахстан, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, акимам областей, городов Астана и Алматы:
1) руководствоваться в своей деятельности Стратегическим планом и принять необходимые меры по его реализации;
2) обеспечить согласованность принимаемых государственных, отраслевых и региональных программ (планов) со Стратегическим планом.
3. Акимам областей, городов Астана и Алматы до 1 февраля 2002 года по согласованию с Агентством по стратегическому планированию Республики Казахстан разработать и внести на утверждение в соответствующие местные представительные органы стратегические планы развития регионов до 2010 года.
4. Государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, центральным и местным исполнительным органам ежегодно к 20 января представлять Министерству экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан информацию о ходе выполнения Стратегического плана.
Сноска. Пункт 4 в редакции Указа Президента РК от 18.12.2003 N 1252 .
5. Министерству экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан ежегодно к 5 февраля информировать Правительство Республики Казахстан о ходе реализации Стратегического плана.
Сноска. Пункт 5 в редакции Указа Президента РК от 18.12.2003 N 1252 .
6. Правительству Республики Казахстан:
1) ежегодно к 20 февраля информировать Главу государства о ходе реализации Стратегического плана, а также по мере необходимости вносить Главе государства предложения об изменениях и дополнениях в Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года;
2) принять иные меры, вытекающие из настоящего Указа.
Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными Указом Президента РК от 18.12.2003 N 1252 .
7. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.
8. Настоящий Указ вступает в силу со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан

Утвержден
Указом Президента
Республики Казахстан
от 4 декабря 2001 года N 735

Стратегический план развития Республики Казахстан
до 2010 года

Введение

10 октября 1997 года было опубликовано Послание Президента Республики Казахстан K972030_ "Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев", которое определило долгосрочную Стратегию развития Казахстана до 2030 года. В целях реализации предварительного этапа долгосрочной Стратегии Указом Президента от 28 января 1998 года N 3834 U983834_ был утвержден Стратегический план развития Республики Казахстан на 1998-2000 годы. Сейчас можно сказать, что в целом трехлетний Стратегический план успешно реализован.
Казахстан вышел на новую ступень развития и осознания своего места и роли в современном мире. Основные меры по переводу страны на новые рыночные рельсы осуществлены. Можно сказать, что нынешний Казахстан более конкурентоспособен и перспективен как независимая экономическая держава, чем девять лет назад в момент приобретения независимости.
Однако поиск собственной модели развития Казахстана продолжается и должен быть продолжен, так как мир стремительно меняется и усложняется. Важнейшим инструментом подобного поиска является стратегическое планирование развития страны, которое Казахстан впервые использовал в 1997 году.
Стратегическое планирование для повышения своей конкурентоспособности используют передовые страны и крупнейшие транснациональные компании. Используя их опыт выживания в современном мире, Казахстан должен усилить роль государства и стратегического планирования своего развития. Без четкого стратегического плана государство утрачивает способность реализовывать свое предназначение. Вместо того, чтобы управлять ходом событий, оно становится зависимым от них.
Вместе с тем стратегические планы не должны превращаться в застывшие догмы, а быть гибким инструментом государственного регулирования социально-экономического развития страны. Это означает, что 10-летние стратегические планы должны ежегодно анализироваться в части реализации и корректироваться с учетом складывающейся внутренней и внешней обстановки.
Данный документ представляет собой Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года и является базой для разработки стратегических планов министерств и ведомств, национальных компаний, областей, городов Астана и Алматы.

Раздел I. Модель развития Казахстана до 2010 года

1. Исходные условия

Для выработки адекватной современности стратегии развития Казахстана необходимо понимание текущих геополитических и геоэкономических процессов, возможностей и угроз, которые несет наступивший двадцать первый век. После крушения социалистической системы мир вступил в эру строительства нового миропорядка. Биполярный в своей основе миропорядок сменился однополярным. Однако мировое сообщество продолжает динамично развиваться. Важнейшим фактором развития является глобализация мировой экономики.
Бурное развитие восточно-азиатского региона за последние 30 лет привело к новой расстановке сил. В настоящее время в мире имеется три развитых экономических центра: США, Европейский Союз и Япония. Имеет реальную перспективу превратиться в экономического гиганта и соседний с нами Китай.
Несмотря на прогнозы о снижающейся роли государства, очевидно, что в двадцать первом веке главными действующими лицами в мировом процессе остаются суверенные государства. Другими словами, главным двигателем истории остается конкуренция между государствами.
В целом в настоящее время мировая политика определяется интересами ограниченного круга развитых государств. В условиях истощения природных ресурсов крупные страны стараются овладеть контролем над стратегически важным сырьем. Казахстан, обладающий значительными энергетическими ресурсами, подвержен соответствующим угрозам.
В мировой экономике господствуют интересы транснациональных корпораций (ТНК), в сущности являющихся национальными компаниями развитых стран. К настоящему времени ТНК контролируют до половины мирового промышленного производства. Отличительными чертами ТНК являются: планетарное видение рынков и осуществление конкуренции в мировом масштабе; раздел мировых рынков; использование государственного аппарата своих стран для продвижения интересов компаний; осуществление экономического и политического влияния на государства, в которых действуют ТНК.
Крупные государства активно поддерживают собственные ТНК, которые в свою очередь обеспечивают им поступление налоговых средств от международной деятельности, распространение их экономического и политического влияния.
В настоящее время ТНК образуют основу мировой экономики.
Можно выделить следующие основные моменты негативного влияния ТНК на развивающиеся государства:
- ТНК создают мощную конкуренцию местным компаниям и теснят их на внутреннем рынке, не давая развиться;
- Резкие перемещения транснационального капитала могут подорвать стабильность национальных валют и создать угрозу для национальной безопасности развивающихся стран.

2. Цели

Построить основы конкурентоспособной в долгосрочном плане экономики.
К 2010 году увеличить вдвое объем валового внутреннего продукта (ВВП).

3. Модель развития

В сфере экономики:
- превращение государства в "локомотив" экономического роста;
- создание и выведение крупных системообразующих компаний с участием государства на региональный и, по возможности, мировой уровень;
- экономическая экспансия в регионе СНГ.
В сфере государственного управления:
- создание эффективного, способного управлять государственным предпринимательством Правительства;
- четкое разделение функций центральных и местных органов власти;
- предоставление самостоятельности местным органам государственного управления в пределах компетенций, установленных законодательством;
- контроль государства за основными социальными сферами через совершенствование бюджетной системы.

4. Роль государства в экономике

Чтобы противостоять ТНК, отечественные компании в таких небольших по численности населения странах, как Казахстан, должны иметь масштаб, соизмеримый с масштабом национальной экономики. Это означает, что государство не может устраниться от управления ими и регулирования их деятельности.
По каждой финансово-промышленной группе (ФПГ) или крупной корпорации государству нужно решить, каковы его интересы в данном бизнесе, как используется его доля собственности и направляемые средства. ФПГ, участвующие в осуществлении национальных целей, должны находиться под государственным патронажем и контролем на основе имеющейся в этих группах доли государственной собственности.
В перспективе государство должно способствовать развитию ФПГ в сфере высоких технологий. Нужно создать из отечественных ФПГ настоящие транснациональные корпорации с передовыми технологиями и современным менеджментом. Всемерно продвигая свои ФПГ на рынки других стран, постоянно ориентируя на это свою внешнеэкономическую политику, государство сможет расширить сферу влияния и повысить свое значение в мировой экономике.
Таким образом, на новом витке истории необходимо возвращение государства в ключевые отрасли экономики. Однако это должно быть возвращением не социалистического (советского образца) государства, а государства, способного конкурировать в условиях рынка как внутри страны, так и за рубежом.
В условиях глобализации невозможно и не нужно установление барьеров, создание замкнутой экономики. Это означает, что отечественные предприятия должны конкурировать с иностранными компаниями как внутри страны, так и за рубежом. Вместе с тем глобализация и развитие информационных технологий дают нам возможность работать на всемирном рынке.
Казахстанская экономика является небольшой по емкости. Это означает, что для достижения долговременного экономического роста наша экономика должна быть экспортоориентированной. Стратегия, направленная только на импортозамещение, была бы ошибочной.
Предстоящий рост производства в нефтяном секторе несет нам как угрозы, так и новые возможности.
Угрозы связаны с падением конкурентоспособности продукции наших предприятий в сравнении с аналогичной продукцией предприятий соседних стран. Более высокий уровень оплаты труда в Казахстане заставляет нас ориентироваться на развитие тех отраслей промышленности, которые отсутствуют либо слабо развиты у наших соседей. Это означает, что нужна разработка промышленной стратегии с упором на высокотехнологичное производство с высокой добавленной стоимостью, внедрение информационных технологий.
У Казахстана есть возможности для реализации подобной стратегии. Они связаны, прежде всего, с получением дополнительных доходов государством от нефтяного сектора. С другой стороны, начало пенсионной реформы позволило увеличить внутренние сбережения и создать крупных инвесторов в виде накопительных пенсионных фондов. Государство должно аккумулировать ресурсы от этих двух секторов и направить на модернизацию экономики: реконструкцию действующих предприятий, создание новых стратегических отраслей экономики.
Для модернизации экономики потребуются крупномасштабные долгосрочные инвестиции. На нынешнем этапе только государство может явиться "локомотивом" для подобной модернизации, так как частный сектор еще долго не будет способен осуществлять крупные долгосрочные инвестиции в новые технологически сложные отрасли промышленности. Только государство может аккумулировать человеческие и финансовые ресурсы для реализации необходимой стратегии промышленного развития.
Таким образом, наша стратегия заключается в создании системообразующих компаний с участием государства во всех ключевых секторах экономики.
Системообразующие компании должны составить базу казахстанской экономики. Вокруг этих компаний должны образовываться и по их заказам работать мелкие и средние предприятия. Форма участия государства в системообразующих компаниях может варьировать от владения "золотой акцией" до стопроцентного владения акциями в зависимости от отрасли экономики и общей экономической обстановки (так как системообразующие компании будут управлять крупными предприятиями, влияющими на национальную экономику, в дальнейшем будем называть их национальными компаниями).
Для реализации стратегии модернизации экономики необходимо построение соответствующей финансовой системы. Необходимо создание государственных финансовых институтов, призванных обеспечить инвестиции в новые отрасли промышленности в соответствии с государственной инвестиционной программой. Такими институтами, наряду с функционирующим Национальным фондом, могут стать Бюджет развития, государственные кредитные организации развития.
В дальнейшем необходима экономическая экспансия национальных компаний вне Казахстана, приобретение ими необходимых Казахстану промышленных объектов и инфраструктуры в ближнем зарубежье, прежде всего в сфере энергетики и трубопроводного транспорта.
В первую очередь необходимо инвестировать средства в порты и терминалы, необходимые для казахстанских грузов, трубопроводы, нефтеперерабатывающие заводы, гидроэлектростанции в Центральной Азии.
По мере развития казахстанской экономики национальные компании будут вступать в альянсы с ТНК с целью расширения сферы своей деятельности.

Раздел II. Социальная политика

В соответствии с K951000_ Конституцией Республики Казахстан построение социального государства является одной из основных целей общественного развития. Социальное развитие страны всецело зависит от качества реализации социальных функций государства, определенных законами.
В настоящее время мы имеем дело с недостаточным финансированием ряда важных социальных программ.
Несовершенство подходов при оказании государственной поддержки малообеспеченным гражданам - безработным, многодетным семьям и одиноким матерям с детьми, пенсионерам, инвалидам - снижает эффективность социальной политики. Существенно возрос уровень фактической платности услуг здравоохранения и образования, что ограничило их реальную доступность для населения.
Снижение фактического уровня жизни населения представляет реальную угрозу социально-демографическому развитию и, как следствие, национальной безопасности Казахстана и наносит прямой экономический ущерб. В связи с этим проведение реформ в социальной сфере стало задачей, решение которой нельзя откладывать.
Основными целями реформ в социальной сфере являются:
- улучшение демографической ситуации путем стимулирования рождаемости и обеспечения мер по снижению уровня смертности и увеличению ожидаемой продолжительности жизни за счет пропаганды здорового образа жизни, улучшения медицинского обеспечения и уменьшения травматизма в быту и на производстве, а также достижения регулируемости миграционных процессов;
- улучшение положения женщин в обществе и достижение фактического гендерного равенства;
- расширение экономических возможностей для малообеспеченных слоев населения путем стимулирования экономического роста - создание для трудоспособного населения экономических условий, позволяющих иметь доходы, обеспечивающие более высокий уровень социального потребления;
- стимулирование занятости в реальном секторе экономики;
- обеспечение эффективной государственной социальной поддержки экономически и социально уязвимых слоев населения;
- создание наиболее эффективной системы распределения средств, направляемых на социальное обеспечение;
- повышение уровня жизни населения, занятости и снижение уровня бедности;
- обеспечение всеобщей доступности медицинского обслуживания, общего и профессионального образования;
- обеспечение высокого качества и возможностей широкого выбора населением предоставляемых социальных благ и услуг;
- определение новых и более эффективное использование существующих источников финансирования системы социального обеспечения граждан Республики Казахстан.
Реформы в социальной сфере призваны способствовать развитию направлений социальной политики, исходя из реально имеющихся у государства ресурсов и возможностей. При этом активная социальная политика способна выступить не ограничителем, а катализатором экономического роста.
Особое место в системе социального обеспечения займет социальное страхование: медицинское, пенсионное, занятости (от безработицы), инвалидности, по потере кормильца. При этом в формировании страховых средств будут участвовать государство, работодатель и само население. Данный подход призван укрепить инвестиционные возможности в целях обеспечения поступательного развития "человеческого фактора" как приоритетного компонента (составляющей) социальной политики.

1. Стратегия народонаселения (демографическое развитие)

1.1. Цель

Увеличение численности населения в соответствии с уровнем социального развития страны.

1.2. Анализ ситуации

По результатам переписи населения 1999 года, общая численность населения Казахстана составила 14,95 млн. человек. Таким образом, за последние 10 лет она сократилась более чем на 1,2 млн. человек (см. приложение 1).
В целом для республики характерны снижающиеся темпы естественного прироста, в основном за счет снижения рождаемости, отрицательное сальдо миграции (за 1991-2000 годы из Казахстана эмигрировало около 2,5 млн. человек, в то время как суммарная численность иммигрантов составила всего лишь 0,87 млн. человек), постепенное снижение доли сельского населения, неравномерность размещения по территории, низкий показатель плотности населения.
Наметилась тенденция старения населения: лица в возрастной группе от 65 лет и старше, по данным переписи населения 1999 года составили 6,7% от общей численности населения (см. приложение 2). Одной из причин относительно быстрого старения населения явилось то, что эмигрируют в основном, люди трудоспособного возраста, а остаются в республике люди пожилого, пенсионного возраста.
По шкале старения ООН, если доля лиц в возрасте 65 лет и старше:
- ниже 4% - молодое население;
- 4-7% - население на пороге старения;
- 7% и выше - старое население.
Также следует отметить усиление факторов, ухудшающих статус репродуктивного здоровья. Более 60% женщин страдает анемией, заболеваемость которой у беременных женщин за последние десять лет возросла в десять раз. Особую тревогу вызывает рост заболеваемости раком молочной железы.
За годы независимости в стране достигнут определенный прогресс в сфере защиты прав и законных интересов женщин в обществе. Со стороны государства предприняты положительные шаги в политической и экономической сферах деятельности, способствующие устранению препятствий на пути достижения реального равенства.

1.2.1. Сильные стороны

Половозрастная структура населения и медианный возраст (возраст, который делит население на две численно равные части) указывают на его относительную молодость.
Наличие у значительной части населения желания жить в средне- или многодетной семье.

Результаты медико-демографических исследований, проведенных в 1999
году Академией профилактической медицины совместно с американской
компанией Макро Интернешнл, показали, что среднее желаемое
количество детей в нашей стране на момент проведения исследования
составляла 2,8 (у казашек - 3,1; у русских - 2,3; у представительниц
других национальностей - 2,7).

Доминирование среди молодежи стереотипа семейно-брачных отношений, благоприятствующего увеличению рождаемости.

Безусловным лидером репродуктивности в Казахстане является средняя
возрастная группа (20-25 лет) молодежи (для сравнения: в США наиболее
репродуктивным считается возраст 30-35 лет).

Политика содействия репатриации этнических казахов на свою историческую родину.
Внедрение института планирования семьи для сохранения и улучшения репродуктивного здоровья.
Казахстан присоединился к ряду международных договоров по правам человека. Среди них Конвенция о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин.
Функционирование Национальной комиссии по делам женщин и семейно-демографической политике при Президенте Республики Казахстан и специальных подразделений МВД по борьбе с насилием в отношении женщин.
Сноска. Подраздел 1.2.1. с изменениями, внесенными Указами Президента РК от 01.02.2006 N 56 ; от 15.05.2008 N 593 (порядок введения в действие см. п. 4 ).

1.2.2. Слабые стороны

Усиление факторов влияния на рост смертности населения: травматизм, алкоголизм, табакокурение, наркозависимость, различные инфекции, экологическое загрязнение окружающей среды, недостаток питьевой воды в отдельных районах.
Рост уровня и глубины бедности, низкая платежеспособность населения.
Неадекватность медицинских мер по снижению уровней заболеваемости и смертности. Отсутствие широкого доступа к первичной медико-санитарной помощи, особенно в сельской местности.
Аборты по-прежнему остаются основным средством в регулировании рождаемости и прерывания нежелательной беременности. Среди подростков уровень абортов в десятки раз выше, чем в развитых странах (Англия, Германия, США).
Низкий уровень (статус, показатель, коэффициент) репродуктивного здоровья населения. Индекс здоровья женщин составляет 20%-30%, в отдельных регионах - 10%.
Отсутствие эффективной политики по охране репродуктивного здоровья населения.
Слабое нравственно-половое воспитание, отсутствие демографического и гендерного образования.
Неэффективность мер по сдерживанию эмиграции и активизации иммиграции.
Отсутствие эффективной системы мер жилищного обеспечения (молодых) семей.
Ослабление института семьи как основной ячейки общества и, как следствие, увеличение разводов.

1.2.3. Возможности

Активная иммиграционная политика, наличие желания у представителей казахских диаспор за рубежом переехать на свою историческую родину. Имеющаяся тенденция увеличения реэмиграции бывших граждан Казахстана.
Поддержка ООН и другими международными организациями инициатив Казахстана в отношении активной демографической политики и достижения гендерного равенства.
Создание сети научно-исследовательских центров по изучению проблем гендерного равенства.
Подготовка специалистов по гендерному образованию за рубежом и в странах СНГ в рамках различных соглашений.

1.2.4. Угрозы

Активизация нелегальной иммиграции.
Дальнейшее ухудшение состояния окружающей среды.
Износ водопроводов и отсутствие в ряде населенных пунктов источников чистой воды.
Отсутствие образовательных программ и информации по проблемам народонаселения.
Отсутствие молодежной политики, реально способствующей обеспечению занятости, созданию условий для самореализации и использованию репродуктивного потенциала молодежи.
Сохранение стереотипных взглядов на роль женщин в обществе и правовой нигилизм части населения.

1.3. Стратегические задачи

Демографическим интересам страны в целях устойчивого развития соответствует формирование типа воспроизводства населения, характеризующегося прогрессивной половозрастной структурой. В увеличении численности населения главенствующая роль будет отводиться естественному приросту населения при одновременном стремлении к снижению отрицательного миграционного сальдо.
В соответствии с целью стратегии на следующее десятилетие основными задачами в области народонаселения станут:
- восстановление и сохранение стереотипа репродуктивного поведения населения начала 90-х годов в целях увеличения рождаемости (стимулирование рождаемости);
- улучшение и охрана репродуктивного здоровья населения;
- снижение уровня смертности;
- сдерживание эмиграционных процессов и активизация иммиграции;
- формирование в общественном сознании цивилизованного образа современной женщины как полноправного и активного участника всех политических и социально-экономических процессов в стране.

1.4. Стратегия действий

Пока развивающиеся страны ищут пути снижения роста населения, страны с рождаемостью около или ниже уровня замещения пытаются найти способ остановить резкое снижение численности населения. За всю историю существования человечества рост населения считался показателем здоровья и благополучия страны, а не признаком стагнации и ухудшения. Тем не менее, стабилизация роста населения в соответствии с уровнем социально-экономического развития считается основной целью многих демографических стратегий.

Причины, по которым разные страны принимались разрабатывать
демографическую политику, можно сгруппировать следующим образом:
стабилизация роста населения по экологическим причинам и причинам,
связанным с "качеством жизни";
стимулирование рождаемости по политическим, экономическим и
идеологически-психологическим причинам;
регуляция иммиграционных процессов и социального неравенства
различных групп населения, как правило, этнических;
воздействие на перераспределение населения внутри страны.

1.4.1. Восстановление и сохранение стереотипа репродуктивного
поведения населения начала 90-х годов в целях увеличения
рождаемости (стимулирование рождаемости)

Подавляющее большинство развитых стран выступало за увеличение
численности населения путем стимулирования рождаемости. Но в
разных странах были свои причины для этого. Например, в Японии,
несмотря на высокую плотность населения, правительство было
обеспокоено резким снижением уровня рождаемости, произошедшим
в 70-х годах. Сегодня общий показатель фертильности (суммарный
коэффициент рождаемости) в Японии равен 1.4. Косвенные последствия
этого снижения: а) уменьшение численности и старение трудоспособного
населения; б) сокращение емкости рынка; в) увеличение расходов на
социальную защиту; г) сокращение сбережений и инвестиций. Т.е.
основные причины беспокойства японского правительства
социально-экономические. В Израиле эти причины носят религиозный,
этнический и, можно сказать, политический характер. В бывшем
Советском Союзе причины были в основном идеологические.

В числе ключевых мероприятий по стимулированию рождаемости находятся разработка и применение финансово-экономических механизмов, предусматривающих систему выплат материальной помощи семьям с детьми. Стимулирование рождаемости будет происходить через назначение единовременных и ежемесячных выплат (например, государственные пособия по беременности, родам и уходу за ребенком) по случаю рождения ребенка по прогрессивно возрастающей системе, до четырех детей включительно. Малолетние дети из малообеспеченных семей должны обеспечиваться качественным бесплатным питанием. Необходимо внедрять программы поддержки многодетных семей и одиноких родителей.

Программы по поддержке семей обычно осуществляются с целью улучшения
социального благополучия, но, тем не менее, имеют скрытую
демографическую направленность. Система поддержки семей имеет
различные формы и размеры пособий, которые могут варьироваться от
довольно скромных (Аргентина, Бельгия, Франция, Греция, Италия,
Нидерланды, Швеция) до достаточно ощутимых (бывшая Чехословакия,
Великобритания, и только для бедных в Японии). Назначение различных
пособий или ослабление налогового бремени для семей так или иначе
осуществляется в большинстве развитых стран, но оценить прямое
влияние таких программ на изменение фертильного поведения
очень трудно.

В следующей группе мер по стимулированию рождаемости - сдерживание растущей тенденции увеличения возраста вступления в семейно-брачные отношения (старение молодоженов). С одной стороны, надо приветствовать взвешенные решения молодых людей, которые желали бы до создания семьи обеспечить материальную независимость от родственников, в частности, решить жилищные проблемы. Однако это сдерживает репродуктивное поведение молодежи. Поэтому необходимо уделять особое внимание созданию благоприятных условий для заключения брака.
В этих целях одним из ключевых мероприятий стратегии по увеличению рождаемости должно стать оказание содействия молодежи в решении жилищных проблем. Этому должны способствовать обеспечение доступности жилищных кредитов для молодоженов, молодых семей без жилья по случаю рождения ребенка (детей).

В некоторых странах важной определяющей роста и распределения
населения является жилищная политика: маленькие квартиры сдерживают
желание людей обосновываться в городах, и в то же время это ведет к
вступлению в брак в более позднем возрасте и, как следствие, меньшим
размерам семьи. Наглядно это можно продемонстрировать на примере
Японии и большинства стран Восточной Европы, где рождаемость резко
упала в послевоенный период. Предоставление общественного жилищного
фонда в Ирландии молодым семьям стимулировало быстрое увеличение
семьи. Жилищные займы в зависимости от увеличения семьи повлияли на
прирост населения в бывшей Чехословакии в 70-80-х годах прошлого
столетия.

В период 2001-2010 годов должны быть предприняты меры по проведению активной политики занятости молодежи через разработку и реализацию государственных программ кредитования молодых людей и выделения грантов на получение ими профессионального образования, создание собственного дела, привлечение молодежи в сферу малого и среднего бизнеса.
Немаловажное значение имеет отношение к женщине как к матери и работнице. Медицинское обслуживание беременных и родовспоможение должны стать реально бесплатными. Необходимо принять меры по устранению случаев взимания платы по оказанию медицинской помощи беременным и при родах. Следует разработать и внедрить государственные программы по поддержке работающих женщин, особенно беременных, и женщин, воспитывающих маленьких детей, как это делается в большинстве стран Европы.
Немаловажную роль играют моральные стимулы. Необходимо принять меры по повышению статуса многодетной семьи и наряду с материальным стимулированием организовывать и моральное стимулирование.
Стимулирование рождаемости возможно и реально также через пропаганду преимуществ многодетной семьи (опора друг для друга, деление забот о пожилых родителях и т.д.), укрепления семейно-брачных отношений, а также посредством внедрения демографического образования в организациях образования для того, чтобы обратить внимание подростков и молодежи на негативное влияние низкой рождаемости на последующие поколения.

1.4.2. Улучшение и охрана репродуктивного здоровья населения

Профилактика и лечение анемии у женщин и детей, рака молочной железы у женщин должны стать одним из основных направлений в области охраны материнства и детства.
Большое количество абортов (более 170 тысяч ежегодно) свидетельствует об отсутствии эффективной политики государства в сфере охраны репродуктивного здоровья. Усилия государства должны быть направлены не столько на ограничение доступа женщин к бесплатным абортам, сколько на развитие таких медико-социальных служб, деятельность которых позволит одним предотвратить нежелательную беременность, другим - дождаться рождения желанных детей.
Ключевые мероприятия по реализации этой задачи будут направлены в первую очередь на сохранение и укрепление здоровья в общем и репродуктивного здоровья, в частности. Необходимо обеспечить доступность услуг по консультированию, просвещению и планированию семьи в этих целях. Кроме того, должна быть развита и внедрена активная политика по снижению уровня абортов, применяемых многими женщинами из-за их большей доступности в качестве основного метода планирования семьи. Женщинам необходимо предоставить средства для регулирования фертильности через:
- законодательное и нормативное обеспечение доступа всех женщин и девочек к высококачественному санитарному просвещению по вопросам половой жизни и деторождения, безопасного материнства и кормления грудью, питания, злоупотребления психоактивными веществами, неблагоприятных экологических факторов, которые могут влиять на состояние их здоровья и благополучие на протяжении всей жизни. Предоставление такого просвещения не должно определяться коммерческими интересами;
- государственную поддержку таких мер, как: а) разработка, внедрение методов восстановления репродуктивных функций и проведение исследований в этой области; б) изучение биомедицинских, эпидемиологических и санитарно-гигиенических аспектов заболеваний, которые оказывают особенно серьезное или специфическое влияние на здоровье женщин, таких, как рак груди, инфекция половых путей, венерические болезни и ВИЧ/СПИД.
Профилактика бесплодия у мужчин и женщин должна начаться с раннего детского возраста и предполагать меры по устранению причин бесплодия. Нравственно-половое воспитание подростков и молодежи, формирование у них здоровых амбиций по поводу репродуктивного здоровья также относятся к мерам профилактического характера. Наряду с этим, должны быть приняты меры по лечению бесплодия у мужчин и женщин, увеличению доступа к медицинским услугам по искусственному оплодотворению и иным возможностям родить ребенка. Должны быть разработаны меры по решению экологических проблем, вызывающих бесплодие.

1.4.3. Снижение уровня смертности

Необходимо повысить результативность программ снижения смертности и заболеваемости населения. Улучшение качества доступной медицинской помощи населению - единственное требование, предъявляемое к здравоохранению данной стратегией. Основные направления развития здравоохранения более подробно описаны в подразделе "Стратегия реформы здравоохранения".
Остальные мероприятия выходят за рамки медицинского характера, они являются больше общественными.
Внедрение образовательных программ по формированию здорового образа жизни, реализация мер по предотвращению эпидемий ВИЧ/СПИДа должны играть главенствующую роль в профилактике заболеваний. Необходимо развивать программы общественного здравоохранения по снижению смертности и заболеваемости населения от несчастных случаев, травматизма.
Ключевыми должны стать мероприятия по повышению ответственности населения за собственное здоровье и здоровье будущего поколения.
Состояние здоровья новорожденного зависит от состояния здоровья матери. Чтобы не терять новую жизнь, мы должны обеспечить все меры по охране здоровья матери. И в этой связи постоянное медицинское наблюдение беременных у врача-гинеколога считается обязательным. Однако не все беременные женщины оказываются дисциплинированными в этом отношении, и поэтому необходимо стимулировать раннее обращение беременных к специалистам.

1.4.4. Сдерживание эмиграционных процессов и активизация иммиграции

Нам необходимо добиться регулируемости миграционных процессов.

Проблему роста населения многие страны решали путем регулирования
миграционных потоков. Например, такие страны, как Австралия, Канада,
Израиль и США, поощряли иммиграцию с целью общего развития страны, в
то время, как Бельгия, Франция и Нидерланды приветствовали
селективную иммиграцию трудоспособного населения. На сегодняшний день
только в нескольких странах иммиграция остается основным источником
пополнения населения: в Австралии, Бельгии, Канаде, Израиле, Германии
и США. Везде иммиграция имеет этнический оттенок. На территории
объединенной Европы также наблюдаются миграционные потоки с юга на
север, в более развитые индустриальные страны.

В качестве ключевых в деле сдерживания эмиграционных процессов можно считать меры по обеспечению таких экономических условий, которые позволили бы трудоспособному населению иметь адекватные доходы. Должны быть расширены и эффективно реализованы специальные программы по поддержке предпринимательства, развитию системы кредитования различных форм, включая микрокредитование.
В иммиграционной политике необходимо принять меры по оказанию иммигрантам реальной поддержки в решении социальных и жилищно-бытовых проблем, по созданию условий для быстрейшей интеграции иммигрантов в социальную и экономическую систему Казахстана. Необходимо активизировать политику стимулирования и поддержки реэмиграции.
Нужно проводить государственную политику регулирования внутренней миграции населения, целью которой должно стать повышение миграционной мобильности населения, направленной на быстрое реагирование трудоспособной части населения на изменения ситуаций на региональных рынках труда. Схема размещения производительных сил в Казахстане должна иметь компонент трудовой миграции населения.

1.4.5. Формирование в общественном сознании цивилизованного образа
современной женщины как полноправного и активного участника
всех политических и социально-экономических процессов в стране

В целях обеспечения гармонизации и унификации действующего национального законодательства и разрабатываемых проектов нормативных правовых актов в соответствии с международными документами следует осуществлять их гендерную экспертизу с учетом заключительных комментариев ООН по Казахстану о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин.
Следует обеспечить повышение роли Национальной комиссии по делам женщин и семейно-демографической политике, ее региональных подразделений в активизации участия женщин, общественных объединений (неправительственных организаций), работающих в области защиты прав и интересов семьи, женщин и детей, в общественно-политической жизни страны.
Необходимо создать эффективно действующую систему гендерного образования для всех слоев населения, обеспечить интеграцию гендерных знаний в систему воспитания.
Безотлагательного решения требуют задачи достижения реального снижения преступности в отношении женщин, в том числе путем расширения сети кризисных центров с телефонами доверия и приютами для женщин во всех областях и районах страны.
Сноска. Подраздел 1.4.5. с изменениями, внесенными Указами Президента РК от 01.02.2006 N 56 ; от 15.05.2008 N 593 (порядок введения в действие см. п. 4 ).

2. Стратегия реформы образования

2.1. Цель

Создание эффективно действующей системы образования, обеспечивающей широкие слои населения качественными (на мировом уровне) образовательными программами.

2.2. Анализ ситуации

Стратегией развития Казахстана до 2030 года перед системой образования поставлена цель - обеспечить создание национальной модели образования и ее интеграцию в международное образовательное пространство.
Достижение этой цели обеспечивается через реализацию ряда программ, утвержденных Главой государства и Правительством Республики Казахстан: информатизация системы среднего образования, разработка и внедрение учебников нового поколения и др.
Принята Государственная программа "Образование" с периодом реализации в 2000-2005 годы, целью которой определено создание условий для эффективного развития национальной модели системы образования, обеспечивающей широкий доступ к качественному образованию. Качество образования при этом должно быть сравнимо с образованием в развитых странах мира.

2.2.1. Сильные стороны

Внедрена предшкольная подготовка детей.
Разработаны и внедрены стандарты среднего общего образования, на стадии разработки и внедрения стандарты начального, среднего и высшего профессионального образования.
В основном завершена компьютеризация системы общего среднего образования.
Ведется учет не посещающих школу детей. При общеобразовательных школах действует фонд всеобуча, разработан и внедрен механизм формирования средств фонда.
Формирование части студенческого контингента высших учебных заведений осуществляется в соответствии с государственным образовательным заказом путем централизованного тестирования абитуриентов и размещения на конкурсной основе образовательных грантов и кредитов из средств государственного бюджета.
Родители активно участвуют в поддержании надлежащего состояния школ.
Бюджетное финансирование образования составляет не менее 4,0% от ВВП, при этом упор делается на обеспечение конституционных гарантий в сфере образования (см. приложение 3).
В вузах наблюдается рост числа студентов, обучающихся на платной основе.
В государственном и негосударственном секторах образования внедрены ускоренные образовательно-профессиональные программы, а также кратко- и среднесрочные образовательные программы по переподготовке специалистов по востребованным в экономике специальностям.

2.2.2. Слабые стороны

Имеющиеся коррекционные и специализированные школы не обеспечивают полностью потребности в обучении детей с ограниченными возможностями в развитии. Недостаточно количество организаций, обеспечивающих потребности в обучении и оздоровлении детей, страдающих серьезными заболеваниями.
Имеет место разрыв преемственности средней и высшей школы.
Не обеспечен принцип преемственности в обучении государственному языку в организациях образования всех уровней.
Слабо развито партнерство системы образования и сектора предприятий в решении проблем профессионального образования.
Слабо развит неформальный сектор образования, сокращается сеть внешкольных организаций образования.
Недостатки механизма лицензирования организаций образования дают возможность для открытия частных университетов и колледжей, своей деятельностью не обеспечивающих приобретение студентами и учащимися необходимых знаний, умений и навыков.
Существующее явление протекционизма в высших учебных заведениях страны негативно отражается на качестве подготовки специалистов с высшим профессиональным образованием.
Учебные программы системы переподготовки и повышения квалификации работников образования не отвечают требованиям времени, не учитывают потребности общества.
Имеет место неадекватная будущим потребностям страны подготовка специалистов. Абитуриенты отдают предпочтение экономическим и юридическим специальностям. Отсутствие спроса или малый спрос на инженерно-технические специальности создает угрозу будущего недостатка специалистов и приводит к необходимости ввоза их из-за границы.
Содержание образования на всех его уровнях не в полной мере отвечает запросам общества и экономики страны.
Все уровни образования характеризуются слабым материально-техническим и учебно-методическим обеспечением.
Не налажен механизм массового приобретения необходимых учебников для высших учебных заведений и монографий ученых из-за рубежа. Малорезультативен механизм внедрения в учебный процесс разновариантных учебников.
Нет возможности организовывать для значительной части обучающейся молодежи производственную практику и лабораторные занятия на качественном уровне.
В системе среднего общего образования произошла в основном только компьютеризация, а не информатизация.
Нет реального механизма размещения государственного заказа на проведение научных и инженерных исследований в ведущих университетах страны, тем самым не созданы условия для развития здоровой конкуренции университетов и научно-исследовательских институтов в получении исследовательских грантов и кредитов, выделяемых из средств госбюджета.
Отсутствует система материального стимулирования работников и организаций образования за обеспечение качества обучения.
В сфере образования практически отсутствует конкурентный рынок, что существенно снижает эффективность затрат.
Произошедший разрыв единства воспитания и обучения приводит к росту употребления наркотиков, алкоголя и табачных изделий среди молодежи и подростков. Ослаблена роль трудового воспитания и обучения в профессиональной ориентации учащихся школ.
Отсутствует индустрия образования.
Слабо используются передовые технологии обучения.

2.2.3. Возможности

Понимание обществом важности инвестирования в образование.
Принятие Концепции непрерывного экологического образования и воспитания.
Поддержка международными организациями процесса реформирования системы образования.
Взаимодействие ряда организаций образования с учебными заведениями развитых стран.
Обмен студентами, учащимися в рамках государственной политики сотрудничества с ведущими учебными заведениями других стран.
Наличие возможности осуществлять подготовку специалистов в странах СНГ в рамках различных соглашений.
Развитие информационных систем, возможности использования Интернета в системе образования.
Индустриальная направленность развития страны.

2.2.4. Угрозы

Снижение общего уровня жизни населения делает все более уязвимыми обучающихся из малообеспеченных семей, вследствие чего имеет место неполный охват детей школьного возраста обучением в общеобразовательных школах.
Отсутствие эффективной системы планирования подготовки специалистов в соответствии с потребностями экономики, социальной сферы и общественной жизни страны.
Отсутствие интереса к системе профессионального образования со стороны сектора предприятий из-за наличия высокого уровня безработицы в стране: пока рынок труда обеспечивает их необходимой рабочей силой. Это приводит к тому, что система начального и среднего профессионального образования на грани исчезновения, так как бюджетные средства в основном поглощают системы среднего общего и высшего профессионального образования.
Отсутствие в основном реального механизма подушевого финансирования.
Инертность системы управления, отсутствие стратегического планирования в отрасли и системы измерителей результатов.
Слабое использование возможностей международного сотрудничества по вопросам управления и финансирования в сфере образования.

2.3. Стратегические задачи

В системе образования главной стратегической задачей определяется расширение доступа населения к качественному образованию всех уровней и ступеней. В связи с этим усилия в сфере образования должны быть направлены на создание системы обеспечения его качества. Сопутствующей главной задачей системы образования является цель - внедрение принципа непрерывного образования.
Качество рассматривается в следующем аспекте: в настоящее время уровни образования как бы существуют каждый для себя. Целью следующего десятилетия является создание единой национальной системы образования, обеспечивающей поступательное человеческое развитие, с одной стороны, и интеграцию национальной системы образования в общемировую, с другой.
Системе образования в течение предстоящих 10 лет предстоит преобразоваться в систему, обеспечивающую человека не только знаниями, но и умением, навыками использовать эти знания и непрерывно обучаться.
Система образования должна перестать существовать автономно от экономических и социальных сфер. Ей предстоит стать частью большой социально-экономической системы и решать задачи обеспечения экономики страны человеческими ресурсами.
Стратегия реформы образования предполагает решение следующих задач:
- повысить качество результатов образования;
- внедрить меры, обеспечивающие равенство доступа к образованию;
- создать условия для развития партнерства в системе образования;
- обеспечить единство систем обучения и воспитания;
- обеспечить реальную интеграцию образования и науки;
- обеспечить мобилизацию ресурсов и повышение эффективности системы образования;
- совершенствовать систему управления образованием;
- повысить эффективность системы финансирования.

2.4. Стратегия действий

В дальнейшем усиленное развитие должно получить обучение на государственном языке. При этом неформальное изучение русского языка и одного из мировых языков должно быть обязательным.
Главным приоритетом объявляется профессиональное образование на всех его уровнях: начальном, среднем, высшем, послевузовском. Это никоим образом не умаляет значения среднего общего образования, напротив, повышается важность этого уровня образования для обеспечения главного приоритета в образовании.

2.4.1. Повышение качества результатов образования

Существенным является обновление содержания образования через обеспечение гармонизации программ для различных уровней образования (каждая предыдущая ступень полностью отвечает требованиям последующей по сумме знаний). Причем в организации учебного процесса предстоит в течение десятилетия осуществить переход от жесткой стандартизации к регулируемой в разумных пределах форме, ориентированной на постоянное совершенствование. Каждый этап обновления должен поддерживаться достаточным ресурсным обеспечением.
Обновление содержания среднего общего образования должно обеспечивать постоянное накопление учащимися необходимых знаний, навыков и умений и не нагружать их ненужными сведениями. В связи с этим есть необходимость изменить содержание стандартов, то есть перейти от жестких образовательных стандартов к гибким, ориентированным на конечные результаты образовательного процесса. Одновременно они должны учитывать состояние социокультурной среды, потребности и возможности заинтересованных сторон.
Необходимо установить четкие нормативы стандартов успеваемости, разработать и внедрить в масштабах страны систему тестов, с помощью которых можно количественно оценить степень соответствия подготовки учащихся контрольным показателям. При разработке стандартов успеваемости главный упор должен быть сделан на то, что должен знать и уметь учащийся - выпускник начальной, основной средней и полной средней школы, то есть требуется реформа государственного образовательного стандарта, который отражал бы наряду с количественным и качественный аспект образования.

Упор в учебных заведениях до сих пор делается на то, что
представлялось наиболее важным в условиях плановой экономики, то есть
на овладение фактическим материалом. В Израиле, Франции, Канаде и
Великобритании и ряде других стран Организации экономического
сотрудничества и развития (ОЭСР) учебные заведения делают упор на
иное: они не требуют от учащихся машинального заучивания формул и
терминов, а развивают способность творчески применять полученную
информацию. Плоды такого подхода можно видеть в том, что студенты в
этих странах ОЭСР лучше справляются с задачами, требующими применения
информации, а не с вопросами на знание фактической информации. Если
системы образования в странах ОЭСР действительно дают студентам более
основательную подготовку к условиям рыночной экономики, то в нашей
системе образования только предстоит радикально изменить ориентацию
обучения.

Системой среднего общего образования обеспечивается и трудовая подготовка школьников. Требуется наладить профессиональную ориентацию учащихся школ на научной основе, совершенствовать трудовое обучение и участие детей в общественно полезных делах.
Необходимо, чтобы в обновленном виде трудовая подготовка учащихся старших классов обеспечивала развивающий характер обучения, направленного на профессиональное становление.
Система начального и среднего профессионального образования через государственные общеобязательные стандарты, поэтапное внедрение которых еще предстоит, наряду с освоением государственных общеобязательных стандартов среднего общего образования, должна обеспечивать специализированные программы. В основные учебные планы должно быть включено формирование навыков, связанных с новыми технологиями и потребностями рынка.

Опыт стран ОЭСР показывает, что в системе начального
профессионального образования следует обучать навыкам общего
назначения, а не техническим дисциплинам. Приобретение специальных
профессиональных навыков должно обеспечиваться в учебных заведениях
последующей ступени или на предприятиях в форме обучения без отрыва
от производства.

Качество начального и среднего профессионального образования должно обеспечиваться путем организации учебного процесса и производственной практики с использованием современного оборудования.
Система высшего образования должна уйти от подготовки по узким специальностям. Выпускник вуза должен обладать более широкой профессиональной подготовкой. В этой системе необходимо сфокусировать усилия прежде всего на поддержке ведущих вузов и научно-педагогических школ при изменении структуры подготовки в пользу специальностей, определяющих научно-технический прогресс.
По специальностям, по которым у нас пока нет качественной подготовки из-за неадекватного ресурсного, в первую очередь, кадрового обеспечения (это относится ко многим техническим специальностям, подготовка по которым осуществлялась только в ведущих вузах России), необходимо подготовку осуществлять там, где действительно обеспечивается полное качественное образование, например, в России. Одновременно там же осуществлять обучение и повышение квалификации преподавателей вузов для дальнейшей организации подготовки специалистов внутри страны.
В стране возникает потребность всячески стимулировать развитие тысяч мелких фирм. Для развития малого бизнеса необходимо воспитывать в людях дух независимости и предприимчивости.
Самые плодотворные перспективы развития малого бизнеса, индивидуального предпринимательства могут открыться в системе профессионального образования всех его уровней. Многие профессии, приобретаемые в системе начального и среднего профессионального образования, могут быть напрямую использованы для успешного создания собственного дела. В высшей и средней профессиональной школе следует ввести учебные программы по организации и развитию малого бизнеса, экономике и управлению, мировому опыту развития предпринимательства для студентов, обучающихся по техническим специальностям.
В системе среднего образования необходимо внедрить национальную систему оценки знаний учащихся. Прозрачные процедуры управления тестированием при правильном сочетании практических, устных и письменных компонентов должны обеспечить беспристрастность и равный доступ к образованию.
Казахстан стремится стать членом мирового сообщества в сфере образования. В этих целях Казахстан присоединится к программам, в рамках которых проводится регулярное сравнение систем образования и показателей успеваемости в разных странах.
Необходимо предусмотреть механизм, обеспечивающий детям-сиротам и детям, оставшимся без попечения родителей, расширение доступа профессионального образования на основе государственного заказа.
В долгосрочной перспективе следует внедрить механизм зачисления в высшие учебные заведения на основе результатов выпускных экзаменов средних школ, то есть объединить выпускные экзамены и тестирование в целях поступления в вуз, когда речь идет о выпускнике средней школы текущего учебного года. Остальным претендентам следует предоставить возможность прохождения тестов. Орган, осуществляющий прием экзаменов и тестирование, должен быть единым и независимым.
Для выпускников колледжей следует внедрить механизм их приема в высшие учебные заведения по родственным специальностям по сокращенным, ускоренным программам.
Необходимо стимулировать учебные заведения к созданию и внедрению собственных систем оценки качества обучения.
Постоянно будут совершенствоваться методика и механизмы процессов лицензирования, аттестации и аккредитации учебных заведений как основных форм контроля за качеством образования. Будет установлен единый правовой режим создания и функционирования государственных и негосударственных учебных заведений.

2.4.2. Внедрение мер, обеспечивающих равенство доступа к образованию

Поскольку именно в раннем детском возрасте закладывается основа всего багажа знаний и навыков, которыми человек будет владеть в будущем, необходимо обеспечить доступную для всех систему дошкольного образования.
Необходимо решить проблему доступности конституционно гарантированного среднего образования для детей с дефектами в развитии. Наряду с развитием специальных организаций образования для таких детей, следует шире применять практику обучения их в обыкновенных школах, обеспечив все необходимые условия для их адаптации в среде учащихся, а также внедрять дистанционное обучение детей, не имеющих возможности обучаться в обычной или специализированной школе.
Вопрос овладения учащимися знаниями тесно связан с общим состоянием их здоровья, особенно в детском возрасте. Неполноценное питание, слабое состояние физического и психического здоровья сильно влияет на результаты качества образования. В связи с этим необходимо внедрять программы обеспечения учащихся полноценным питанием и их оздоровления.

2.4.3. Создание условий для развития партнерства в системе образования

Система образования, выполняя функции обеспечения экономики страны высококвалифицированными специалистами в соответствии с кратко- и среднесрочными потребностями, должна также иметь обязательства опережающего характера. Немаловажную роль здесь будут играть программы экономического роста, содержащие требования к качеству кадрового сопровождения этого роста, и профессиональное социальное партнерство в сфере образования.
Подготовка квалифицированных рабочих кадров и специалистов среднего звена важна для коренного улучшения положения на рынке труда и роста производства. Обеспечив высокое качество подготовки в профессиональных школах и колледжах, можно создать наиболее адекватный современным условиям канал социальной мобильности, доступный для семей, принадлежащих к самым разнообразным группам.
Для развития системы профессионального образования необходимо обеспечить соответствующую институциональную поддержку в целях эффективного использования бюджетных средств и максимальной мобилизации средств населения и хозяйствующих субъектов.
Система профессионально-технического образования представляет собой крайне важный элемент системы образования в целом и прививает трудовые навыки тем учащимся, которые не идут учиться в вузы. Учреждениям этой системы необходимо предоставить свободу в решении вопросов выбора профессионального профиля своих учебных планов. Следует ввести меры материального стимулирования предприятий, предоставляющих техническую базу для местных профтехшкол и лицеев и обеспечивающих прохождение учащимися производственной практики в качестве учеников непосредственно на рабочих местах, без отрыва от обучения общеобразовательным дисциплинам.
Необходимо налаживать связи между субъектами малого предпринимательства и системой высшего образования по внедрению программ оказания вузами технической помощи мелким фирмам. Нужно разнообразить формы организации учебного процесса в рамках такой помощи путем проведения краткосрочных курсов, семинарских занятий.
В рамках социального партнерства следует развивать службы трудоустройства выпускников учебных заведений, дающих начальное, среднее и высшее профессиональное образование. Преимуществом этого может стать то, что службы трудоустройства станут важным фактором в деле разработки и совершенствования учебных программ в соответствии с нуждами современного бизнеса.

2.4.4. Обеспечение единства систем обучения и воспитания

Система образования призвана обеспечить формирование гражданского самосознания. По мере дальнейшего развития в Казахстане демократических институтов учебные заведения будут играть в обществе все возрастающую роль.
Необходимо поддерживать идею создания студенческих советов.
Появление пандемии ВИЧ/СПИДа в мире, рост в нашей стране и соседних государствах числа заболеваний инфекциями, передаваемыми половым путем (ИППП), увеличение числа наркоманов, лиц, ведущих беспорядочную половую жизнь, среди подростков и молодежи, что способствует распространению ВИЧ/СПИДа, ставит перед системой образования задачи нравственно-полового воспитания обучающихся в учебных заведениях.
Воспитательный процесс должен начаться в средней школе, поскольку именно в подростковом и предподростковом возрасте появляются причины формирования у детей опасного сексуального поведения. Образование по вопросам профилактики ВИЧ, ИППП, сексуального здоровья способно изменить поведение и оказывается более эффективным, если проводится в этом возрасте.
В связи с этим следует активизировать внедрение эффективных образовательных программ по вопросам ВИЧ, ИППП и репродуктивного здоровья в школах, учебных заведениях, дающих профессиональное образование. Программы должны быть хорошего качества, и при этом обязательно их целенаправленное предоставление, имеющее прямое воздействие на обучающихся. Вопрос не в том, будут ли дети получать образование в названных областях, а в том, как и какое образование они получат.
Вышеназванные пути нравственно-полового воспитания подростков и молодежи должны быть включены в общую программу по формированию здорового образа жизни, предполагающего сохранение хорошего состояния здоровья подрастающего поколения.
Школе отводится важнейшая роль и в социальном воспитании детей и подростков. В связи с этим введение единой формы школьников должно внести свой вклад в обеспечение социального равенства учащихся. Неравные возможности родителей в обеспечении своих детей одеждой в настоящее время создает незримые границы между школьниками.
Учитывая, что в средней школе усиливается воспитательная работа через внедрение в учебно-воспитательные программы предметов по нравственно-половому воспитанию учащихся, формированию гражданственности, здорового образа жизни, предстоит проработать вопрос о переходе к 12-летнему обучению в средней школе, которая в последние три года обеспечит в полном объеме профессиональную ориентацию учащихся. Данный шаг должен быть тщательно изучен и подготовлен. Необходимо создать соответствующую учебно-материальную базу для перехода на 12-летнее обучение и обеспечить его организационно-правовую основу.

2.4.5. Обеспечение реальной интеграции образования и науки

Ключевым фактором создания и развития современной конкурентоспособной экономики является налаживание тесных связей между учебным и научно-исследовательскими направлениями в деятельности вузов. В связи с этим необходимо разработать механизм размещения госзаказа на проведение исследований в ведущих вузах страны, что на деле осуществит интеграцию науки и образования. Дальнейшим шагом к интеграции науки и образования должно стать реальное, а не формальное слияние крупных вузов и научно-исследовательских институтов.

Большой процент экономического роста в наиболее технологически
развитых районах США происходит благодаря университетским
исследованиям и продвижениям этих исследований из лабораторий на
заводы и в компании по производству компьютерных программ. В США и
Великобритании основные центры роста занятости в науке сосредоточены
вокруг ведущих университетов.

Также следует активнее привлекать студентов старших курсов к научно-исследовательской работе.

2.4.6. Обеспечение мобилизации ресурсов и повышения эффективности
системы образования

Обновление содержания образования предполагает не только новые стандарты и учебные планы, учебники и учебные материалы с новым содержанием, но и внедрение инновационных технологий обучения, новых форм организации учебного процесса. Обновление содержания должно происходить при качественном кадровом сопровождении, и это значит, что должна быть пересмотрена система подготовки, переподготовки и повышения квалификации учителей и преподавателей вузов. Курсы переподготовки учителей и преподавателей должны давать своим слушателям ориентацию на педагогические методы, поощряющие решение проблем, независимое обучение, а также предприимчивость студентов.
Задачи мультипликации прогрессивных идей и разработок в сфере образования, пока что не стали основными задачами имеющихся курсов переподготовки и повышения квалификации работников системы образования. Приоритетным направлением деятельности системы подготовки и переподготовки специалистов для сферы образования должен стать переход к новым учебным программам, обеспечивающим потребителей новыми методиками передачи знаний учащимся, студентам, слушателям курсов и т.д.
Необходимо вести систематическую исследовательскую работу в области образования, в рамках которой должны изучаться различные методики преподавания и эффективность альтернативных подходов к обучению. В качестве элемента такой исследовательской работы необходимо создавать новаторские экспериментальные школы, в которых проходило бы апробирование новых методов обучения, разработанных в самых разных странах, и давалась бы оценка их эффективности.
Организация переподготовки и повышения квалификации педагогов должна осуществляться во взаимосвязи с педагогическими научно-исследовательскими центрами и педагогическими вузами.
Понимая, что от качества кадрового обеспечения системы образования зависят результаты педагогической работы, следует через изменение подходов к оплате труда работников образования усилить мотивацию к постоянному повышению носителями знаний качественного уровня обучения. Оплата труда учителей и преподавателей организаций образования должна быть адекватна результатам их труда.
Без хорошо подготовленных специалистов в области образования качество системы будет и далее снижаться, и новые выпускники не смогут удовлетворить потребности меняющегося рынка труда. Вузы и колледжи, осуществляющие подготовку учителей, должны переориентировать свои программы в целях обеспечения гибких рыночных программ подготовки и переподготовки кадров.
Качество кадрового обеспечения сельской школы найдет свое решение через организацию подготовки и переподготовки учителей по специально разработанным региональным программам. При этом будут разработаны на центральном уровне системы оценки качества результатов этих программ.
Немаловажное значение для обеспечения качества образования имеет уровень учебно-методического и материально-технического обеспечения в сфере образования. Необходимо изменить подходы к распределению ресурсов, выделяемых на эти цели. Сосредоточение средств на разработку и издание учебников и обеспечение учебных заведений материальными и техническими средствами в одних руках снижает эффективность и действенность использования этих средств. Следует обеспечить реальную децентрализацию в ресурсном обеспечении организации учебного процесса.
Для улучшения качества учебников и печатных материалов, расширения их ассортимента и снижения стоимости необходимо обеспечить механизм их производства и распределения.

В странах ОЭСР существуют государственные стандарты учебных планов,
однако государство не занимается составлением и производством
учебников для высшей школы или системы обязательного образования.
Вместо монопольных государственных издательств выпуском учебников
занимаются частные компании, на равных предлагающие свою продукцию
учебным заведениям и учащимся.

Учебники и учебные материалы могут поступать в открытую продажу, а местные издатели получат возможность экспортировать свою продукцию в другие страны, например, в страны, где имеются большие казахские диаспоры. В результате возникновения разнообразных программ и роста требований студентов увеличится число специализированных изданий и новых наименований учебно-вспомогательной литературы.
Для отдельных групп населения, которые не в состоянии покупать учебники, должны быть разработаны программы содействия приобретению ими необходимого учебного материала, например, программы предоставления грантов.
Необходимо создать в ближайшее время и развивать индустрию образования. Это будет способствовать развитию видов производств, продукция которых используется системой образования. Следует наладить производство отечественными предприятиями мебели, учебного оборудования, наглядных пособий для организаций образования.
Реально действенную поддержку должны получить программы в сфере начального и среднего профессионального образования: информатизация учебных заведений; подготовка и издание учебников, учебно-методических комплексов для начального и среднего профессионального образования.

2.4.7. Совершенствование системы управления образованием

Должен быть внедрен принцип самоуправления в организациях образования всех уровней (начальная и средняя школа, профессиональная школа, лицей, колледж, университет и т.д.). Одновременно следует повысить уровень их финансовой подотчетности и по возможности стимулировать возмещение издержек и экономию средств.
Руководство школы само решает вопросы по поводу используемых учебников из числа разрешенных Министерством образования и науки Республики Казахстан и применяемых методик обучения для достижения поставленных в стране целей в сфере образования. Например, директору, который нашел более экономный способ отапливать школу, должно быть предоставлено право использовать сэкономленные средства на закупку учебников или замену старых оконных рам. Директор должен самостоятельно решать вопросы кадрового обеспечения, повышения квалификации учителей и т.д.
В системе высшего образования будет реально внедрена автономия вузов. Цели обеспечения высокого общего уровня обучения в вузах следует достигать путем процедуры аттестации и аккредитации вузов и развития конкуренции между вузами. В таком случае сами студенты и компании, куда они приходят работать, будут ценить качество подготовки в этой системе, и дипломы второразрядных вузов закономерно перестанут пользоваться спросом.
Автономия вузов означает, что им будет предоставлено право самостоятельно разрабатывать свои учебные планы, вводить собственные критерии оценки знаний и решать вопросы кадров и организацию учебного процесса. Государственные образовательные стандарты высшего образования имеют более рекомендательный характер и служат основой для обеспечения минимальных объемов знаний. Именно вузы будут устанавливать размеры зарплаты и условия трудовых соглашений с преподавателями, причем для преподавателей и сотрудников разных специальностей эти условия могут быть разными.
Необходимо определиться с моделью управления вузами через совет директоров.
Чтобы предоставление автономии учебным заведениям сработало именно в пользу эффективного развития системы образования, необходимо укреплять и внедрять прозрачные процедуры регистрации, лицензирования, аттестации и аккредитации учебных заведений. Государство будет использовать лицензионно-надзорные механизмы и систему государственного заказа в целях регулирования деятельности организаций образования, дающих профессиональное образование.
Подходы к автономизации организаций образования в системе начального и среднего профессионального образования аналогичны подходам в системе высшего образования.

2.4.8. Повышение эффективности системы финансирования

Необходимо осуществить реальный переход к финансированию образования по принципу подушевого финансирования, как это уже имеет место в высшем образовании через систему образовательных грантов и кредитов.
В бюджете образования должны обязательно предусматриваться средства на внедрение новых технологий обучения, позволяющих эффективно обеспечить передачу знаний.
В системе образовательных грантов и кредитов следует разнообразить условия их предоставления, и не только на получение профессионального образования в отечественных вузах, но и на обучение и повышение квалификации в зарубежных странах. Кроме того, должны быть поощрительные гранты на модернизацию учебного процесса, то есть не только для объектов образования, но и для субъектов образования.
Образование - это сфера инвестиционная. В связи с этим следует усилить внимание субъектов реального сектора экономики и финансового сектора к этой сфере, что потребует выработки стимулирующих мер, направленных на привлечение внебюджетных средств к решению задач образования.
Необходимо придать системе финансирования образования прозрачность. Вся информация о расходах на образование и их направлениях, а также о количестве обучающихся и качестве обучения по каждому уровню образования должна быть доступна.

3. Стратегия реформы здравоохранения

3.1. Цель

Создание эффективно действующей системы здравоохранения, обеспечивающей улучшение состояния здоровья населения путем повышения уровня реальной доступности качественной медицинской помощи для широких слоев населения, усиления профилактической направленности мер по поощрению и защите здоровья.

3.2. Анализ ситуации

Существующее положение в здравоохранении характеризуется тем, что в стране имеют место:
- высокий уровень смертности (общей, детской, материнской) и низкая ожидаемая продолжительность жизни от рождения, особенно мужчин;
- увеличение заболеваемости туберкулезом, принимающей характер эпидемии, рост сердечно-сосудистых, онкологических, инфекционных, паразитарных заболеваний;
- увеличение числа инвалидов в результате производственных и бытовых травм и отравлений;
- рост инфекционных заболеваний, передаваемых половым путем, и случаев ВИЧ-инфицирования;
- низкие показатели репродуктивного здоровья.
Казахстанская система здравоохранения характеризуется экстенсивным развитием, основанным на господстве административных методов управления в сочетании с финансированием на основе ресурсных показателей. Роль экономических регуляторов практически игнорировалась.
Только в последние 1-2 года стали внедряться успешно применяемые и менее затратные методы лечения отдельных заболеваний, программный принцип бюджетного финансирования отрасли.
Наиболее позитивные изменения в системе здравоохранения начались после принятия Указов Президента Республики Казахстан от 18 мая 1998 г. N 3956 U983956_ "О первоочередных мерах по улучшению состояния здоровья граждан Республики Казахстан", от 16 ноября 1998 года N 4153 U984153_ "О государственной программе "Здоровье народа".

3.2.1. Сильные стороны

Наличие принятых в течение последних 2-3 лет программ по различным аспектам здравоохранения.
Функционирование первичной медико-санитарной помощи.
Внедрение практики врачей семейной медицины.
Практика внедрения стратегии DOTS при лечении и диагностике туберкулеза.
Сплошная вакцинация детей до 5 лет.
Активизация работы по формированию здорового образа жизни (ЗОЖ), наличие соответствующей институциональной поддержки кампании по пропаганде ЗОЖ.
Законодательное закрепление новых принципов оплаты медицинской помощи, основанных на частичном фондодержании врачей семейной медицины, стимулирующих переход на менее затратную амбулаторную помощь, по подушевому нормативу, амбулаторно-поликлиническому тарификатору и клинико-затратным группам.
Многоканальность форм финансирования медицинских услуг.
Наличие негосударственного сектора медицинского обслуживания населения.
Функционирование в медицинских вузах интернатуры, учебных модельных семейных врачебных амбулаторий для подготовки врачей общей практики.

3.2.2. Слабые стороны

Государственное финансирование охраны здоровья граждан в последние годы составляло 1,8-2,2% ВВП.
Слабое нормативно-правовое регулирование деятельности системы охраны здоровья граждан.
Отсутствие медицинского обслуживания в ряде населенных пунктов.
Изношенность диагностического и лечебного оборудования в лечебно-профилактических учреждениях на 80-90%.
Отсутствие концептуальной основы для оптимального сочетания плановых и рыночных механизмов управления и финансирования.
Система медицинского образования, допускающая слабую подготовку кадров.
Отсутствие эффективной системы обеспечения персональной ответственности медицинских работников за причинение вреда здоровью пациентов.
Отсутствие внутреннего рынка медицинских услуг, обеспечивающего пациентам возможность выбора.
Наличие теневого рынка медицинских услуг из-за неурегулированности вопроса их оплаты.

По оценке специалистов Алматинского горздрава, до 50% средств
находится в теневой экономике отрасли.

Ориентация здравоохранения больше на меры лечебного характера, чем на профилактику заболеваний.
Отсутствие эффективной системы финансирования отрасли.
Низкая эффективность работы медицинских организаций, отсутствие конкуренции и соответствующих материальных стимулов.
Нарастание проблемы управления и единой политики охраны здоровья. Недостаточная достоверность учета и отчетности статистической информации, слабая взаимосвязанность медицинской и финансовой статистики отрасли, что не позволяет реально оценить происходящие многофакторные процессы в системе здравоохранения. Снижение уровня достоверности медицинской статистики.
Недостаточность мер по широкому применению современных и эффективных технологий в области профилактики, диагностики и лечения больных.
Слабое развитие фармацевтической и медицинской промышленности в республике.
Практическое отсутствие государственного контроля за качеством и стоимостью лекарственных средств и медицинских препаратов.

3.2.3. Возможности

Активное международное сотрудничество крупных медицинских центров. Совместные социологические исследования по проблемам здравоохранения.
Включение других отраслей социальной сферы в организацию здравоохранительных мер.
Подключение внебюджетных средств к финансированию отрасли, расширение источников финансирования.
Активизация деятельности неправительственных организаций по вопросам проблем населения, в том числе здоровья.
Поддержка международными организациями процессов реформирования здравоохранения. Медицинская гуманитарная помощь.
Наличие международных программных документов в области здоровья населения, в частности "Здоровье для всех в XXI веке".

3.2.4. Угрозы

Наличие на фармацевтическом рынке лекарственных средств, не отвечающих требованиям стандартов. Сговор участников фармацевтического рынка и превышение цен (в несколько раз от мировой средней медианной стоимости) на лекарственные средства и медицинские препараты.
Снижение доступности для населения качественной питьевой воды.
Низкая платежеспособность значительной части населения (вопросы по самообеспечению полноценным питанием).
Наличие на рынке продовольственных товаров некачественных продуктов питания, содержащих в себе угрозу здоровью и жизни человека.
Усиление экологических факторов влияния на здоровье.
Недостаточность государственных инвестиций в отрасль.
Неразвитость страхового рынка по социальным вопросам.
Рост потенциала наркобизнеса в стране, что ведет к повышению доступности наркотиков.
Активные миграционные обмены с ближним и дальним зарубежьем представляют угрозу распространения ВИЧ/СПИДа, карантинных инфекций. Нелегальная иммиграция создает условия для ухудшения эпидемиологической ситуации в стране.

3.3. Стратегические задачи

Преобразования в области здравоохранения должны стать неотъемлемой частью общей стратегии социального развития путем совершенствования организации и финансирования медицинского обслуживания населения.
Реформирование здравоохранения диктует необходимость определения оптимального сочетания роли планового начала и рыночных регуляторов.
Основными результатами решения этой задачи должны стать повышение результативности и эффективности здравоохранительных мер и обеспечение гарантий равенства в доступности качественной медицинской помощи.
Внимание здравоохранения должно быть направлено на устранение причин возникновения болезней, а не только на борьбу с их последствиями.
Кроме того, надо приходить к реальным результатам в решении проблем здоровья населения, связанных с состоянием окружающей среды и водоснабжения.
Стратегия реформы здравоохранения предполагает решение следующих задач:
- усилить профилактические меры, предупреждающие возникновение и развитие социально значимых заболеваний и заболеваний, опасных для окружающих;
- укрепить службу формирования здорового образа жизни;
- совершенствовать организацию оказания медицинской помощи населению. Укрепить первичную медико-санитарную помощь, развивать практику врача семейной медицины;
- совершенствовать лекарственное обеспечение. Обеспечить условия для развития фармацевтической и медицинской промышленности Республики Казахстан;
- совершенствовать мониторинг окружающей среды и состояния водообеспечения населения;
- создать условия для обеспечения доступности населению качественных продуктов питания;
- улучшить организацию лечебного процесса путем внедрения новых, зарекомендовавших себя в мире положительно и рекомендуемых ВОЗ методов лечения;
- создать систему финансирования, обеспечивающую оказание качественной медицинской помощи населению;
- совершенствовать управление системой здравоохранения;
- совершенствовать систему медицинского образования, обеспечивать поддержку отечественной медицинской науке.

3.4. Стратегия действий

3.4.1. Усиление профилактических мер, предупреждающих возникновение и
развитие социально значимых заболеваний и заболеваний, опасных
для окружающих

В рамках медицинского обеспечения должно уделяться особое внимание предотвращению заболеваний.

Опыт показывает, что вложенные в профилактику средства обеспечивают трехкратный эффект.
Для предупреждения некоторых заболеваний существуют относительно простые и недорогие методы (иммунизация населения), в отношении других заболеваний положение может исправить просветительская работа. Если в отношении первой группы мер достаточно полномочий центральных и местных органов здравоохранения, то вторая группа мер предполагает взаимодействие систем здравоохранения, образования и информации.
Ко второй группе мер относятся, например, отдельные аспекты репродуктивного здоровья населения, связанные с инфекциями, передаваемыми половым путем (ИППП), и ВИЧ-инфекциями. Просветительская и иная профилактическая работа должна стать неотъемлемой частью политики оздоровления населения.
Необходимо усилить роль санитарно-эпидемиологической службы.

3.4.2. Укрепление службы формирования здорового образа жизни

Наблюдаемая в Казахстане статистическая картина смертности и
заболеваемости в значительной степени определяется злоупотреблением
курением и алкоголем. Образ жизни людей может способствовать развитию
болезней сердца и дыхательных путей, приводить к росту детской
смертности и заболеваемости раком, прямо или косвенно способствовать
несчастным случаям и травматизму на производстве и в быту, а также
авариям на дорогах.
Ориентировочные расчеты показывают, что население употребляет
алкоголь и курение на сумму, превышающую расходы государства на
систему здравоохранения.

Здоровый образ жизни (ЗОЖ) и укрепление здоровья должны быть неотъемлемой частью общей политики охраны здоровья. Формирование ЗОЖ должно стать уделом не только здравоохранения и образования, системная работа в этом направлении должна вестись в сферах спорта, культуры, информации. Необходимо расширить функции и полномочия органа, координирующего вопросы формирования ЗОЖ: он должен функционировать не только в рамках системы здравоохранения.
Образовательные программы и информация в целях формирования здорового образа жизни должны быть доставлены каждому гражданину страны: в школах, вузах, рабочих коллективах, через учреждения первичной медико-санитарной помощи и т.д.
Необходимо ввести прямые, экономические меры по противодействию нездоровому образу жизни.

Опыт Австралии: создан фонд, средства которого формируются из
отчислений табачных и алкогольных фирм. Эти средства Правительство
расходует на образовательные и другие программы в рамках антитабачной
и антиалкогольной кампаний.

3.4.3. Совершенствование организации оказания медицинской помощи
населению. Укрепление первичной медико-санитарной помощи,
развитие практики врача семейной медицины

Первичная медико-санитарная помощь (ПМСП) - это первооснова всей системы здравоохранения. Она подразумевает удовлетворение основных медицинских потребностей каждого гражданина, коллектива, сообщества путем организации соответствующих служб как можно ближе к местам работы и проживания, обеспечения их доступности.

Низкая плотность населения, дальние расстояния от мелких населенных
пунктов до областных центров, где обычно сосредоточены лечебно-
профилактические учреждения, в которых в основном осуществляется
приемлемое медицинское обслуживание, дает основания определить
ускоренное развитие первичного звена медицинского обслуживания
приоритетным направлением в этой области. Несмотря на то, что
первичная медико-санитарная помощь не предполагает сложного
медицинского вмешательства, от нее, тем не менее, следует ожидать
быстрых результатов по общему улучшению состояния здоровья населения,
прежде всего в оздоровлении таких групп, как женщины и дети.

Проведение значительной части профилактической работы в рамках решения задач, стоящих перед сферой здравоохранения, ложится на учреждения ПМСП. В этой связи укрепление первичного звена медицинского обслуживания населения с дальнейшим развитием института семейной медицины представляется наиболее важным. Ресурсное обеспечение ПМСП должно быть адекватным выполнению задач проведения базовых профилактических мероприятий, в том числе иммунизации. Необходимо довести уровень укомплектования медицинским оборудованием и кадрового обеспечения фельдшерско-акушерских пунктов, сельских участковых больниц, семейных врачебных амбулаторий, консультативно-диагностических центров и поликлиник до требуемого, поскольку именно учреждения ПМСП обеспечивают основной диалог с населением. Необходимо предусмотреть расширение оказываемых ими услуг.
Учитывая предполагаемое расширение круга обязанностей медицинских работников, оказывающих ПМСП, необходимо обеспечить их переподготовку и повышение квалификации.
Функции учреждений следующих уровней медицинской помощи должны быть расширены с таким расчетом, чтобы они оказывали поддержку работе учреждений низших уровней. Начиная с этих уровней, могут быть организованы в различных формах соответствующие курсы переподготовки медработников.

В Казахстане из-за различных факторов влияния транзитной экономики
резко снизился уровень переподготовки медицинских кадров.
Семи-десятидневные выездные и иные циклы дают в основном не знания, а
сертификаты прохождения специализации. Кроме того, в Казахстане
практически отсутствует учебная база по многим специальностям:
нейрохирургии, сердечно-сосудистой, торакальной хирургии и ряду
других.

Следует обновить диагностическое и лечебное оборудование в государственных лечебно-профилактических учреждениях, причем в течение ближайших пяти лет - не менее 40%. Это позволит не только сократить сроки пребывания больных в стационаре и на амбулаторном лечении за счет своевременной диагностики заболеваний, уменьшить расходы государства и населения на медикаменты, но и повысить результативность программ переподготовки и повышения квалификации медицинских кадров.

3.4.4. Совершенствование лекарственного обеспечения. Развитие
фармацевтической и медицинской промышленности Республики
Казахстан

Необходимость улучшения фармацевтической ситуации в стране выдвигает требование формулировки национальной политики общедоступности лекарств (НПОЛ), которая создаст предпосылки для дальнейших действий. Должна быть разработана и внедрена государственная лекарственная политика, обеспечивающая защиту населения от некачественных лекарственных средств, от необоснованно завышенных цен на основные лекарства, то есть речь идет о политике обеспечения доступности дешевых, безопасных и эффективных лекарств и их рационального употребления. Разработка НПОЛ может дать толчок быстрому развитию отечественной фармацевтической индустрии.

Вопрос организации медицинского обслуживания тесно связан с вопросами
лекарственного обеспечения процесса лечения больных. Качество и
доступность лекарственных средств - основные требования к
фармацевтическому сектору, однако по этим параметрам пока что
население остается уязвимым.

98% аптечной сети находится в частном секторе. Регулирование цен на медикаменты, а следовательно, и решение проблемы их доступности для бедных слоев населения возможно через восстановление государственных аптек (15-20% фармацевтического рынка). Это позволит обеспечивать население жизненно важными препаратами по приемлемым ценам и создать конкуренцию частному сектору.

3.4.5. Совершенствование мониторинга окружающей среды и состояния
водообеспечения населения

Деятельность по оздоровлению окружающей среды - если учесть, какое глубокое влияние оказывают на здоровье экологические факторы, - должна быть выдвинута в качестве первоочередной задачи.

Проблемы загрязнения атмосферы, чистой воды, радиационного заражения и
обработки сточных вод, неполноценное питание существенно влияют на
общий уровень здоровья населения.

С целью предельного ограничения ожидаемого роста загрязнения атмосферы и вод в Казахстане должны быть реально введены в действие предельно допустимые нормы загрязнения, законодательно закрепленные для всех отраслей промышленности. Необходимо ужесточить контроль за соблюдением норм предельно допустимых концентраций для предприятий всех отраслей промышленности. Необходимо ввести в действие специальный механизм мониторинга и отчетности, который предусматривал бы строгую систему мер взысканий за несоблюдение этих норм. Часть средств из этих взысканий следует направлять на улучшение медицинского обслуживания. Все расходы по введению системы экологических норм и надзору за их соблюдением должны быть возложены на промышленные предприятия.
Улучшение качества питьевой воды для всего населения Казахстана - основная задача органов, занимающихся водными ресурсами.
Необходимо обеспечить населению доступность чистой питьевой воды. Одним из направлений в этих целях должно стать приведение в соответствие с санитарными и гигиеническими нормами существующей системы водоснабжения. При необходимости должны быть спроектированы новые сооружения. До тех пор, пока система водоснабжения не будет приведена в соответствие с международными стандартами, существующая система будет продолжать способствовать распространению заболеваний.
Должна быть внедрена система мониторинга водных ресурсов страны.

Если в какой-то стране наличие запасов воды не достигает 1000 куб.м.
на душу населения в год, то это означает ее нехватку, что наносит
ущерб экономическому развитию страны и здоровью людей. В 1990 году в
мире от нехватки воды страдали 20 стран или 132 млн. человек. Если к
2025 году численность мирового народонаселения возрастет до 8 млрд.
человек, то число стран с проблемами нехватки воды превысит 30 и в
зависимости от темпов прироста населения число страдающих от этого
достигнет от 600 до 900 млн. человек. Необходимо предотвратить
ситуацию, вследствие которой Казахстан может оказаться в числе этих
стран.

3.4.6. Создание условий для обеспечения доступности населению
качественных продуктов питания

В целях повышения качества жизни населения все актуальнее становится вопрос разработки и внедрения национальной политики в области здорового питания.
Необходимо устранить причины отсутствия ряда важнейших питательных веществ в рационе матери и ребенка, так как это напрямую влияет на здоровье населения. Должны быть созданы программы обеспечения полноценным питанием детей до 5 лет, беременных женщин и кормящих матерей.
Пищевая промышленность страны в тесном сотрудничестве с медицинской наукой должна создавать и развивать производство по выпуску продуктов с достаточным содержанием питательных веществ.
Принимая во внимание, что материнское молоко содержит сбалансированный состав питательных веществ, факторы естественной иммунизации против инфекционных заболеваний и снижает вероятность воздействия на ребенка экологически вредных веществ, необходимо поощрять грудное вскармливание новорожденных путем введения мер материального стимулирования. Этот стимул даст в отдельных случаях возможность матерям поддерживать состояние своего здоровья и сохранить способность кормить ребенка грудью.
С целью укрепления здоровья подрастающего поколения необходимо разработать программу питания школьников, особенно из семей с низким уровнем доходов, включая выдачу витаминов детям школьного возраста, особенно в зимний и весенний периоды.
Необходимо внедрить систему контроля качества продовольственной продукции, имеющейся на отечественном рынке продуктов питания.

3.4.7. Улучшение организации лечебного процесса путем внедрения
новых, зарекомендовавших себя в мире положительно и
рекомендуемых ВОЗ методов лечения

Обеспечение качества медицинской помощи подразумевает наряду с другими и меры по внедрению в медицинскую практику международных протоколов лечения и диагностики. Вопросы внедрения международных протоколов лечения должны стать неотъемлемой частью учебных программ вузов и курсов переподготовки и повышения квалификации медицинских работников.
Необходимо продолжить внедрение стратегии лечения туберкулеза, рекомендованной Всемирной организацией здравоохранения. При этом следует обеспечивать все необходимые условия для успеха в лечении туберкулеза - от организации питания больных до обязательного наблюдения прошедших интенсивную химиотерапию больных в условиях стационара после их выписки, поскольку и этот период является не менее важным.

3.4.8. Создание системы финансирования, обеспечивающей
оказание качественной медицинской помощи населению

Обращаясь к медикам, население получает медицинскую помощь на платной
основе либо бесплатно. Естественно, в последнем случае кто-то платит,
но в момент оказания медицинской помощи она бесплатна. Речь идет о
системе экономических отношений, обеспечивающих оплату медицинской
помощи, - возмещение медикам затрат по оказанию медицинской помощи
определенного объема и качества. Через систему финансирования
регулируется рынок медицинских услуг населению. Необходимо добиться
эффективности управления и финансирования с точки зрения как самой
системы здравоохранения, так и получателя медицинской помощи.

Централизованная государственная система финансирования является наиболее приемлемым способом оплаты основного пакета медицинских услуг и обеспечивает наибольшую эффективность и максимальный охват населения. При этом в отрасли необходимо усилить принцип подушевого финансирования, и это должно сопровождаться прозрачностью финансовых потоков.
Необходимо выполнить конституционную норму о бесплатном гарантированном объеме медицинской помощи. Для этого следует принять ряд законов в целях реализации статьи 29 K951000_ Конституции Республики Казахстан: о первичной медико-санитарной помощи, о гарантированном объеме медицинской помощи, - где законодательно должны быть определены эти гарантии государства, работодателей, самих граждан в области охраны здоровья.
Легализации доходов медицинских организаций, получаемых от взимания платы за медицинское обслуживание, должно способствовать введение для трудоспособной части населения обязательной сооплаты оказанной медицинской помощи.
Одновременно с этим следует развивать и стимулировать добровольное медицинское страхование.
Медицинское обеспечение пенсионеров, инвалидов, безработных, охрана материнства и детства должны реально осуществляться за счет средств государственного бюджета в рамках гарантированного объема бесплатной медицинской помощи.
Должны стать обязательными бесплатные медицинские осмотры женщин и детей, предоставление этим категориям лиц профилактических медикаментов, включая витамины.
В течение 2001-2002 годов следует подготовить внедрение обязательного медицинского страхования (ОМС). Желательно, чтобы был предусмотрен семейный принцип страхования, свойственный классической модели обязательного медицинского страхования. Внедрению ОМС должно предшествовать создание полной нормативной правовой базы функционирования системы, обеспечивающей ее цельность, снижение зависимости здравоохранения от бюджетного источника финансирования, ответственность страховых посредников за эффективность использования ресурсов в системе здравоохранения. Необходимо всесторонне изучить собственный и мировой опыт в развитии системы ОМС.
Правительство должно обеспечить создание механизмов и законодательной базы, стимулирующих развитие частных систем страхования и платных лечебных учреждений.
Следует ввести для врачей, оказывающих первичную медицинскую помощь, денежное поощрение, если наблюдаемый ими контингент оставался в течение определенного времени здоров и отдельные проблемы здоровья разрешились на первичном уровне. Должен быть введен механизм финансового стимулирования различных структур медицинского обслуживания.
Необходимо внедрить мониторинг лечения и систему оценки врачебной ошибки.

3.4.9. Совершенствование управления системой здравоохранения

Необходимо законодательно обеспечить реформы и отношения в сфере здравоохранения на основе международного опыта и добиться повышения управляемости отраслью, включающей в себя задачи обеспечения сочетания стратегического и текущего планирования, создания многоуровневой системы планирования и нормирования, единства систем планирования и финансирования здравоохранения.
В первую очередь, необходимо создать нормативную базу по регулированию деятельности лечебно-профилактических учреждений всех уровней, определиться с функциями каждого из них.
Отдельные функции управления необходимо передать учреждениям через автономизацию, приватизацию. При этом государственное управление должно сосредоточить внимание на обеспечении контроля качества медицинского обслуживания.
Необходимо совершенствовать процедуру лицензирования, аттестации в здравоохранении. Для оформления разрешений на ведение врачебной практики должны быть установлены общенациональные критерии для всех практикующих медработников в зависимости от специальности, увязанные с соответствующими изменениями в программах учебных заведений.
Необходимо выработать правила работы для всех структур системы медицинского обслуживания как клинических, так и административных.
На республиканском уровне должен быть разработан единый порядок работы в области охраны здоровья с целью активного искоренения заболеваний, которые могут быть побеждены предупредительными мерами, в частности, методами иммунизации и лечения средствами первичной медико-санитарной помощи.
По всем аспектам организации медицинской помощи населению и управления отраслью должны быть созданы системы мониторинга. Необходимо совершенствование информатизации системы здравоохранения, создание службы, обеспечивающей органы управления здравоохранением достоверной и емкой, взаимоувязанной медицинской и финансовой статистической информацией.

3.4.10. Совершенствование системы медицинского образования,
обеспечение поддержки развитию отечественной медицинской
науки

Сфера образования и научных исследований является одним из ключевых участков работы по реформированию системы медицинского обслуживания. Нужно построить эффективную систему подготовки медицинских работников широкого круга специальностей. Кроме этого, надо обеспечить бесперебойное функционирование структур, занимающихся проведением клинических исследований и вопросами медицинского обслуживания.
Необходимо повысить уровень подготовки в медицинских высших учебных заведениях и совершенствовать программы переподготовки и повышения квалификации врачей.

По оценке международных экспертов, проводивших в начале 1998 года по
заданию Главы государства обследование системы здравоохранения
Казахстана, всего лишь 37% врачей имели высшую квалификацию. Если в
целом число врачей в расчете на 100 тыс. населения составляло 392,8
специалиста, то число высококвалифицированных врачей на те же 100 тыс.
жителей уже составляло 131. Этот показатель намного ниже, чем в США,
где он равен 211 на 100 тыс. жителей. Таким образом, многие врачи в
Казахстане не достигают высшего уровня квалификации.

Предлагается реструктуризация медицинского образования: ввести в медицинских вузах механизм промежуточной аттестации студентов до окончания шестилетнего периода обучения (например, после 4 курса) с целью выявления их годности к работе врача. Для студентов, не прошедших аттестацию, необходимо разработать и внедрить механизм их перевода на специальности вспомогательного медперсонала или административную работу. Для оставшихся студентов сделать программу подготовки врачей более интенсивной.
В учебные программы медицинских вузов необходимо включить подготовку по новым специальностям: "врач общей практики", "менеджер" и др.
Следует внедрить механизм выделения средств на дальнейшую подготовку дипломированных врачей для достижения ими высшей квалификации, разработать и реализовать целевые программы подготовки вспомогательного медицинского персонала, административных кадров для системы здравоохранения.
В целях поддержки отечественной медицинской науки необходимо увеличить объем финансирования научных исследований в здравоохранении. Причем к исследованиям необходимо привлекать и студентов старших курсов медицинских вузов. Особо следует обращать внимание на мониторинг процессов, научное сопровождение, изучение 10-летнего опыта развития отечественного здравоохранения.
Необходимо устранить причины оторванности научных центров и научно-исследовательских институтов от практики. До конкретного врача должны доходить результаты научных разработок.
В республиканские планы должна быть включена задача создания шести учебно-клинических центров на базе существующих медицинских вузов. Они должны использоваться для первичного внедрения новой техники и методов лечения, а также для организации обучения и дальнейшей подготовки медицинских работников. Со временем на базе этих учреждений может осуществляться также оформление лицензий на ведение врачебной практики.

4. Стратегия обеспечения занятости и социальной защиты населения

4.1. Цель

Главная цель: создание условий для достойной жизни человека, при которой он имеет права и возможности для реализации и развития своих способностей.
В сфере занятости основной целью является обеспечение наиболее полной продуктивной занятости населения. Эта. цель предполагает достижение двух подцелей: уменьшение уровня увольнений; увеличение уровня трудоустройства безработного населения.
В области социальной защиты населения основной целью является создание эффективно действующей системы социального обеспечения населения, ориентированной на снижение уровня бедности, искоренение нищеты. Подцелями определены:
- повышение уровня оплаты труда работников по найму по всем видам экономической деятельности;
- создание доступного механизма самообеспечения возможных рисков путем внедрения различных видов социального страхования;
- переход от системы социального обеспечения, осуществлявшегося в большей степени за счет государства, к системе социального страхования, которая предполагает участие не только государства или работодателя, но и каждого отдельного человека.

4.2. Анализ ситуации

Экономические преобразования в стране, с одной стороны, углубили проблемы таких социальных явлений, как инвалидность, алкоголизм, наркомания, травматизм, и, с другой стороны, породили бедность, безработицу, детскую беспризорность, которые ведут к устойчивому росту численности населения, нуждающегося в социальном обеспечении.
Рост бедности в республике связан со значительным ростом безработицы в связи со спадом производства в реальном секторе экономики, низким уровнем оплаты труда в отдельных видах экономической деятельности, в частности, в здравоохранении, образовании и сельском хозяйстве, длительными задержками оплаты труда работникам, снижением реальных доходов населения.
Из более чем 7 млн. экономически активного населения 13,5% являются безработными. Однако занятость 6,1 млн. человек не всегда означает достаточный уровень доходов. Значительную часть занятого населения, особенно в бюджетной сфере, можно смело относить к малообеспеченным. Размер оплаты труда работников в бюджетной сфере, как правило, не превышает 75% среднереспубликанского уровня оплаты труда занятого населения.
Среди безработных превалируют женщины, остро стоит проблема их трудоустройства. Из обратившихся в службы занятости безработных женщин работу получает лишь каждая шестая. Самые наименьшие перспективы устройства на работу у женщин, имеющих высшее и среднее специальное образование, в возрасте 45 лет и старше.
С 1 января 1998 года в республике введена новая пенсионная система, основанная на принципе персональных пенсионных накоплений, когда каждый работающий гражданин самостоятельно заботится о материальном обеспечении своей старости. Несмотря на значительные результаты, достигнутые в процессе проводимых реформ, одной из основных проблем, способной оказать значительное воздействие на всю систему социальной защиты в будущем, является неполный охват ею трудоспособного населения. Только 3,6 млн. человек из 7 млн. экономически активного населения отчисляют взносы в накопительные пенсионные фонды. В системе мало задействованы безработные, трудящиеся села и неформального сектора.
Данное обстоятельство дает основание предполагать о существовании скрытой (теневой) оплаты труда, не облагаемой налогами и не участвующей в формировании бюджетов всех уровней. В будущем эта часть ныне экономически активного населения, не вкладывающая реальных средств в материальное обеспечение своей старости, может войти в число бедных из-за невозможности получения адекватной компенсации за свой труд из накопительной системы.
Растет доля населения, имеющего доходы ниже прожиточного минимума, что подтверждается национальным отчетом о человеческом развитии: с 34,6% в 1996 году до 43,4% в 1998 году. Отношение средней заработной платы на одного жителя к величине прожиточного минимума в 1998 году составило 44,7%, причем лишь 4% всего населения республики имеют уровень зарплаты выше 75% стоимости проживания (прожиточного минимума). Имеют место значительные различия между областями в отношении адекватности уровня заработной платы к стоимости проживания.
Размер оказываемой помощи социально уязвимым слоям населения в большинстве своем не обеспечивает реального прожиточного минимума, и тогда снижается эффективность таких государственных затрат. К примеру, в отдельных областях республики размер детского пособия, выплачиваемого из средств местного бюджета, не превышает 1000 тенге.
В целом в доходах населения наметилась опасная тенденция увеличения доли пенсий и пособий. Это означает, что растет число иждивенцев в трудоспособном возрасте.
Таким образом, несмотря на относительно высокий уровень потенциала рынка труда, Казахстан имеет низкую эффективность рынка труда (см. приложение 4).
Безработица растет, вместе с ней укрепляет свои позиции бедность. И что особенно тревожит: среди безработных и бедных преобладают лица, уже утратившие полностью или частично квалификацию из-за затяжного характера нахождения без работы.
Общество отказывается использовать трудовой потенциал и квалификацию безработных. Неумолимо идет процесс профессиональной и трудовой деградации значительной части населения. Особую тревогу вызывает безработица среди молодежи.
В настоящее время мы имеем дело чаще с циклической и структурной безработицей, нежели с фрикционной.
Безработица - это вполне привычное явление в условиях функционирования рыночной экономики. Однако вопрос в том, какова длительность нахождения человека в статусе безработного. В цивилизованном мире длительность безработицы одного человека не превышает полгода. У нас является нормой нахождение в статусе безработного более одного года, при этом шансы на трудоустройство крайне низки. Если работа и предлагается, то чаще низкой квалификации, что не обеспечивает адекватного потребностям семьи уровня дохода.

4.2.1. Сильные стороны

Наличие законодательно закрепленных концептуальных подходов к вопросам занятости и труда.
Децентрализация проблем регулирования и обеспечения занятости населения.
Активизация политики занятости.
Опыт микрокредитования наименее обеспеченных слоев населения в отдельных областях республики.
Существование конституционных обязательств государства по предоставлению минимального объема помощи социально уязвимым слоям населения.
Определение специальных государственных пособий и иных социальных пособий (жилищных, детских).
Серьезная приверженность и понимание необходимости разрешения проблем бедности на всех уровнях исполнительной власти.
Плодотворное взаимодействие Правительства с международными финансовыми организациями, странами-донорами по вопросам усовершенствования системы социальной защиты, борьбы с бедностью.

4.2.2. Слабые стороны

Низкая эффективность и результативность (с точки зрения трудоустройства) государственной политики развития системы профессионального образования.
Отсутствие экономических стимулов для работодателей по сохранению старых и созданию новых рабочих мест.
Ограниченные возможности организации профессионального обучения безработных. Практически полное прекращение отраслевой и внутрифирменной подготовки и переподготовки рабочих и специалистов.
Низкий охват программами профобучения безработных.
Неразвитость социального партнерства по вопросам занятости.
Неориентированность мер по организации общественных работ на получение экономических результатов. Ограничение видов и источников финансирования общественных работ.
Недостаточность средств для повышения эффективности программ в области занятости населения.
Низкий уровень учета качества трудовых навыков при формировании программ профессиональной переподготовки безработных.
Несовершенство законодательства по вопросам труда и занятости - слабая защищенность трудящихся.
Недостаточная адресность, прозрачность и доступность государственной социальной помощи.
Неэффективные подходы к измерению уровня и глубины бедности.
Снижение расходов на социальную защиту безработных. Низкий уровень размера оказываемой материальной помощи. Ущемление прав на социальную защиту высвобождаемых работников.
Отсутствие политики формирования навыков у населения к самообеспечению при наступлении социальных рисков, связанных с потерей работы, трудоспособности и доходов.
Несовершенное пенсионное законодательство и отсутствие четкого механизма пенсионных выплат.
Ограниченность круга финансовых инструментов, в которые могут быть инвестированы средства вкладчиков пенсионных фондов.

4.2.3. Возможности

Предполагаемый экономический рост. Инвестиции в повышение профессионального уровня.
Развитие малого бизнеса и индивидуального предпринимательства. Открытие кредитной линии для развития предпринимательства среди женщин.
Введение института страхования от безработицы.
Высокий потенциал расширения видов и форм оплачиваемых общественных работ для безработных. Наличие секторов экономики, предполагающих активное использование рабочей силы в рамках мер по организации общественных работ.
Повышение трудовой мобильности населения.
Разработка и внедрение схемы размещения производительных сил.
Перераспределение государственных социальных расходов в пользу самых уязвимых групп населения.
Создание доступного механизма самообеспечения возможных рисков путем внедрения различных видов социального страхования.
Повышение роли социальных нормативов при реализации политики социального обеспечения.
Оптимизация параметров страховой и пенсионной систем.
Расширение круга финансовых инструментов для инвестирования пенсионных активов.
Упорядочение обязательств республиканского и местных бюджетов.
Поддержка международными организациями инициатив Правительства по искоренению бедности.
Наличие нормативной правовой базы квотирования рабочих мест на предприятиях для граждан, особо нуждающихся в социальной защите.

4.2.4. Угрозы

Низкий уровень оплаты труда в отдельных видах экономической деятельности.
Неуправляемый рост масштабов скрытой, нелегальной занятости.
Рост численности длительно (более года) неработающих граждан.
Неконтролируемая миграция сельского населения в города.
Отсутствие взаимосвязи между участием в системе социального обеспечения и получаемыми результатами (социальными выплатами).
Несовершенная политика в области пенсионной реформы.
Недостаточно полное участие населения в накопительной пенсионной системе.
Несовершенство систем учета и идентификации граждан.
Недостаточная адресность и доступность государственной социальной помощи, отсутствие обусловленности при ее оказании.
Недостаточная информированность нуждающихся в социальной помощи граждан о принимаемых со стороны Правительства Республики Казахстан мерах по улучшению социального климата в стране, приводящая их к дальнейшей маргинализации.

4.3. Стратегические задачи

В области обеспечения занятости определены следующие стратегические задачи:
- обеспечить эффективное развитие системы профессиональной подготовки;
- изыскать возможности организации переподготовки безработных;
- содействовать формированию национального менеджмента, предпринимательского класса;
- содействовать созданию различных отраслевых союзов и обеспечить надежный источник финансирования их деятельности;
- проработать вопросы стимулирования работодателей к сохранению старых и созданию новых рабочих мест, оказания содействия развитию малого бизнеса и индивидуального предпринимательства;
- содействовать занятости социально уязвимых слоев населения;
- придать организации общественных работ экономическую целесообразность;
- обеспечить меры по организации трудовой миграции.
В области социальной защиты населения определены следующие стратегические задачи:
- совершенствовать систему оплаты труда;
- обеспечивать увеличение реальных доходов населения;
- внедрить систему социального страхования;
- создать условия для развития партнерства государства и общественности в решении социальных проблем;
- повысить результативность программ реабилитации инвалидов, по вопросам профилактики случаев, приводящих к инвалидности.

4.4. Стратегия действий

Политика в области занятости может быть успешной только тогда, когда она будет опираться на цели обеспечения продуктивной занятости населения. Этого можно добиться только через обеспечение качества трудовых ресурсов. Необходимое для обеспечения экономического роста качество трудовых ресурсов возможно через стратегию развития человеческих ресурсов. Это, в свою очередь, позитивно скажется на эффективности системы социальной защиты населения.
В решении проблем бедности и безработицы необходимо провести четкое различие между краткосрочными и среднесрочными целями.
Краткосрочные цели (2001-2005 годы) - это предупреждение безработицы и содействие в трудоустройстве ищущим работу наряду с оказанием им временной материальной поддержки.
В среднесрочном плане (2005-2010 годы) главная цель - стимулирование спроса на рабочую силу путем структурных реформ в экономике: формирование благоприятной среды для предпринимательства; стимулирование инвестиционной деятельности и создания новых рабочих мест; улучшение качества человеческого капитала; гарантирование адекватной заработной платы и доходов; снижение бедности.

4.4.1. Обеспечение эффективного развития системы профессиональной
подготовки

Профессиональная подготовка должна быть главной заботой государства. Это вовсе не означает, что обязательно должно предусматриваться выделение больших сумм из средств государственного бюджета. Через программы развития людских ресурсов необходимо скорректировать государственную политику в сфере занятости с ориентацией на продуктивную занятость значительной части трудоспособного населения, обеспечивающую стабильные доходы населению и их увеличение.

Общественные затраты на безработицу часто измеряются в терминах объема
товаров и услуг, которые не производятся, когда некоторые не
работают. Но личные затраты на безработицу могут быть еще более
серьезными и разорительными для работников и их семей: потеря дохода
и сбережений почти неизбежна, а в некоторых случаях это еще потеря
имущества и жилья, что ведет к волнениям, психологическим депрессиям,
семейным конфликтам, а порой даже к преступлениям. По этим причинам
правительства стран с рыночной экономикой предоставляют пособия по
безработице на разные периоды времени, а также много различных
программ переподготовки.

Система профессионального образования всех уровней должна создавать службы трудоустройства выпускников профшкол, лицеев, колледжей и вузов. Более подробно данная стратегия описана в разделе "Стратегия реформы образования". Система образования должна создать механизм продвижения квалифицированного специалиста на рынок труда.

4.4.2. Изыскание возможностей организации переподготовки безработных

В организации переквалификации безработных следует преследовать конкретную цель: их обязательное трудоустройство. В связи с этим необходимо повысить эффективность программ переподготовки безработных, реализуемых службами трудоустройства.
Другим, возможно, более оптимальным путем повышения эффективности переподготовки безработных является взаимодействие с сектором предприятий по вопросам трудоустройства лиц из числа длительно безработных. В связи с этим необходимо изучить возможность внедрения механизма сооплаты со стороны государства переквалификации безработного на курсах переподготовки работников предприятия с условием дальнейшего его трудоустройства на данном предприятии.
Многим предприятиям стало не под силу обеспечивать профессиональную переквалификацию своих специалистов и рабочих, и они потеряли свой опыт в организации внутрифирменного профессионального обучения и переобучения. Хотя в недавнее советское время они имели соответствующую базу для этого и успешно справлялись с такой задачей. Необходимо, чтобы предприятия сумели создать или возродить такую практику. Это должно найти свое отражение в механизме стимулирования работодателей к организации профессиональной подготовки и переподготовки своих работников. Однако это имеет смысл, когда речь идет о крупных предприятиях. В отношении субъектов малого бизнеса нужен несколько иной подход. Например, через создание отраслевых курсов переподготовки работников.

4.4.3. Содействие формированию национального менеджмента,
предпринимательского класса

Преждевременно говорить о воспитании предпринимателей в нашей системе образования. Нами делается предположение, что достаточно обеспечить доступность кредитных ресурсов и предприниматель сам начнет показывать нужные результаты и обеспечит формирование предпринимательского класса. Однако в недавнем прошлом в нашей стране имелись специалисты, в большей степени готовые работать по найму, чем создавать свое дело и брать на работу наемных работников. И эта ситуация пока что не изменилась.
Все это выдвигает на первый план необходимость создания такой системы профессионального образования, которая, обеспечивая экономику страны качественными человеческими ресурсами, организовала бы одновременно и воспитание настоящих предпринимателей.

4.4.4. Содействие созданию различных отраслевых союзов и обеспечение
надежного источника финансирования их деятельности

Необходимо расширить практику организации различных отраслевых, специализированных ассоциаций, союзов. Именно они могли бы оказывать содействие в организации профподготовки и переподготовки работников, улучшении менеджмента внутри фирм своим членам - предприятиям, которые за это отчисляли бы средства на цели обеспечения деятельности союзов, ассоциаций.
Следует проработать вопрос учреждения организации, в компетенцию которой входили бы вопросы внедрения принципов современного менеджмента (корпоративного, проектами, человеческими ресурсами и т.д.) и повышения производительности (ассоциации по вопросам менеджмента).
Деятельность ассоциации в какой-то степени должна быть схожей с деятельностью национальных центров производительности, как, например, Азиатской организации производительности или Немецкого центра производительности.
Также назрела необходимость создания фонда профессионального обучения. В качестве одного из возможных источников финансирования рассматриваются средства недропользователей. В контрактах на недропользование на подготовку специалистов для нужд фирм предусмотрен 1% от общего объема финансирования работ. Поскольку не вся предусмотренная сумма может быть использована на указанные нужды предприятий, то оставшаяся часть может консолидироваться в предлагаемом фонде.
Кроме того, в качестве основного источника финансирования деятельности этих учреждений должны стать средства предприятий, которые в фонде и ассоциации будут видеть, в первую очередь, поддержку собственной деятельности. Успех фонда и ассоциации должен подразумевать успех самих фирм.

4.4.5. Проработка вопросов стимулирования работодателей к сохранению
старых и созданию новых рабочих мест, оказания содействия
развитию малого бизнеса и индивидуального предпринимательства

Расширение возможностей развития бизнеса - один из путей стимулирования работодателей к сохранению старых и созданию новых рабочих мест.

В Соединенных Штатах Америки около 70 процентов случаев сокращения
производства затрагивают работников, которые увольняются только на
время и возвращаются на работу к своим бывшим работодателям. И
примерно половина из этих безработных, не имеющих работы в данный
месяц, оказываются занятыми в следующий, то есть в большинстве
случаев люди не остаются безработными длительное время. На
конкурентных рынках рабочей силы уволенные в связи с сокращением
производства могут воспользоваться другими вакансиями или получить
дополнительную квалификацию.

Таким образом, необходимо развивать программы содействия расширению производства, развитию малого и среднего бизнеса, индивидуального предпринимательства. Для села наиболее важными будут программы по обеспечению занятости и увеличению доходов сельского населения со следующими взаимосвязанными компонентами: содействие обеспечению занятости и увеличению доходов в сельхозпредприятиях, развитию крестьянского (фермерского) хозяйства, личных подсобных хозяйств населения, несельскохозяйственного бизнеса на селе, социальной инфраструктуры села, расширению микрокредитования.
Необходимо продолжить совершенствование программ микрокредитования путем расширения категорий лиц для выдачи микрокредитов и целей микрозаимствования. Необходимо создать условия для развития кредитных союзов.
Должны быть разработаны программы кредитования молодежи на цели создания собственного дела, оказания грантовой или иной финансовой помощи на цели профессионального обучения.

4.4.6. Содействие занятости социально уязвимых слоев населения

Следующей группой программ должны стать программы содействия занятости социально слабозащищенных категорий населения: обеспечение занятости женщин, молодежи; оказание помощи подросткам, стоящим на учете в комиссии по делам несовершеннолетних, в выборе ими профессии и направлении их на профобучение; оказание профориентационного содействия детям-сиротам и детям, оставшимся без попечения родителей; содействие временному трудоустройству подростков на предприятиях и в организациях и т.д.

4.4.7. Придание организации общественных работ экономической
целесообразности

С ориентацией на обеспечение продуктивной занятости должна быть изменена философия общественных работ - они должны преследовать экономическую цель. В связи с этим необходимо разрабатывать и реализовывать программы общественных работ для развития общественной инфраструктуры.

Общественные работы, если не изменить их философию и не начать их
организацию на производственных объектах, в скором времени увеличат у
населения, особенно у молодежи, разочарование и циничное отношение к
жизни. Организация общественных работ на объектах строительства и иных
производственных объектах без государственного финансирования не
получит развития. Вместо того, чтобы безрезультативно привлекать
десятки тысяч людей на общественные работы, их труд можно было бы
использовать для развития современных видов транспорта,
совершенствования общественных услуг, например, путем увеличения
числа и времени работы внешкольных учреждений, библиотек, бассейнов и
других спортивных комплексов.

4.4.8. Обеспечение мер по организации трудовой миграции

Необходимо повышать миграционную мобильность населения с учетом открывающихся возможностей на региональных рынках труда в соответствии со схемами размещения производительных сил. При этом следует прорабатывать вопросы обеспечения трудовых мигрантов и их семей жильем и базовыми социальными услугами. В этих целях необходимо разработать мероприятия по рациональному размещению трудовых ресурсов, включая внутреннюю миграцию граждан. Вопросы трудовой миграции должны решаться на межрегиональном уровне.
Кроме того, следует совершенствовать механизм вывоза рабочей силы из Республики Казахстан за границу как временной меры по снижению напряженности на внутреннем рынке труда. Данный механизм должен предусматривать меры по защите прав трудящихся - мигрантов за рубежом.

4.4.9. Совершенствование системы оплаты труда

Любой труд требует своего вознаграждения, причем адекватного.
Положительная динамика оплаты труда фактически является основой для повышения качественного потенциала рабочей силы и решения проблемы социальной защиты почти для половины казахстанских семей, находящихся за чертой бедности по причине низкой заработной платы. Без роста оплаты труда нельзя не только трансформировать рынок рабочей силы, но, главное, - создать эффективно функционирующую в условиях рынка систему социального обеспечения.
Следует принять меры по уменьшению поляризации заработной платы и доходов.

4.4.10. Обеспечение увеличения реальных доходов населения

В государственной политике социального обеспечения необходимо применять прожиточный минимум, а не расчетный показатель. Причем адресная социальная помощь должна оказываться действительно нуждающимся. Стимулирование привлечения населения в ту или иную сферу деятельности при помощи системы социального обеспечения - опыт не очень удачный. Для таких целей должен быть один единственный стимул - оплата труда.

4.4.11. Внедрение системы социального страхования

Начало создания устойчивого и стабильного страхового рынка явится условием развития стройной системы социального страхования, которая повлечет повышение ответственности граждан в вопросах самообеспечения, самодостаточного и эффективного решения проблемы социального обеспечения на принципах справедливости и равномерности распределения.
Предполагается охватить социальным страхованием трудоспособное население на формальном рынке труда. Более того, участие в системе социального страхования будет стимулировать граждан легализовать свои трудовые отношения. Это обусловлено тем, что участники системы получат неоценимые преимущества по сравнению с гражданами, занятыми на неформальном рынке труда.
Социальное страхование включает в себя комплекс мероприятий, позволяющих работающему населению застраховаться от основных социальных рисков (смерть - утеря кормильца, инвалидность, старость, болезнь и безработица). Участие в системе социального страхования предполагает учет зависимости размера страховых выплат от срока и размера отчислений.
Реальное развитие получит обязательное страхование ответственности работодателя за причиненный ущерб жизни и здоровью работника.

4.4.12. Создание условий для развития партнерства государства и
общественности в решении социальных проблем

Многие вопросы социального обеспечения безработных должны стать основой для совершенствования социального партнерства в развитии государственной политики по вопросам занятости населения.
Необходимо разработать и внедрить механизм стимулирования развития социальных агентств по найму, негосударственных бирж труда.
Повышению эффективности социальной защиты населения должны способствовать такие меры, как совершенствование государственной политики по развитию партнерства государства и общественности в решении социальных проблем и достижении реальной адресности социальной помощи.

4.4.13. Повышение результативности программ реабилитации инвалидов,
по вопросам профилактики случаев, приводящих к инвалидности

Данное направление тесно связано со стратегией реформы здравоохранения, и основным требованием при этом является усиление профилактических мер и совершенствование организации оказания медицинской помощи населению.
Усилия следует направить на охрану здоровья матери и ребенка меры по обеспечению безопасного материнства и детства позволят снизить долю инвалидов с детства. Кроме того, следует разработать систему превентивных мер по предотвращению наступления инвалидности в быту и на производстве.
Для инвалидов необходимо создавать условия реабилитации.

Раздел III

Промышленно-технологическая политика

1. Цель

Формирование индустриального комплекса страны, конкурентоспособного на внутреннем и внешнем рынках в условиях глобализации мировой экономики, со стабильными и устоявшимися рынками сбыта, с определившейся и расширяющейся специализацией в международном разделении труда.
Реализация промышленно-технологической политики предполагает интегрированное развитие промышленного, аграрного и научно-технологического секторов экономики в тесном сочетании с гибким регулированием внешнеэкономической деятельности в этих сферах.

2. Анализ ситуации

Промышленный сектор производит более 30% ВВП страны, и опережающий рост промышленного производства в предстоящие годы станет определяющим фактором в положительной динамике ВВП и достижении целевых показателей (см. приложение 5).
Сектор является основным налогоплательщиком бюджета, реализует важные социальные функции, обеспечивая занятость около 25% трудоспособного населения.
Нефть и металлы - главные статьи экспорта страны и основной источник валютных поступлений - определяют специализацию Казахстана в мировом разделении труда.
Промышленность выступает в роли индустриального ядра, стимулирующего развитие сопряженных с ним секторов экономики, науки и инновационной сферы.

2.1. Мировые тенденции

Общемировая экономическая трансформация происходит на базе новейших технологий, концентрации производства и капитала, усиления глобальных и региональных интеграционных процессов.
Выдвижение высоких технологий на передний план в процессе экономического развития этих стран определило смену приоритетов в вопросах инвестирования и глобальной конкуренции.
В развитых странах затраты на научно-исследовательские и опытно- конструкторские работы составляют около 3% от ВВП.
Широкое использование информационных технологий и техники стало важнейшим фактором роста конкурентоспособности экономики различных стран. В сферу индустриализации и информатизации включаются не только промышленные отрасли, но также сельское хозяйство, сфера услуг.
Технологический прогресс изменил масштабы и структуру производства индустриально развитых стран.
Развитыми странами осуществляется переход от индустриальной стадии развития экономики к постиндустриальной, информационной стадии.
Эти процессы активно регулируются и стимулируются государствами. Их роль не ограничивается традиционными рамками поддержки фундаментальной науки и целевых исследований, но и включает меры по целенаправленному развитию приоритетных отраслей.
Инновационные процессы в экономике передовых индустриальных стран не совпадают с происходящими событиями в странах с развивающейся и переходной экономикой.
Не участвуя в создании нового поколения технологий и не успевая за их внедрением, последние все больше дистанцируются от авангарда экономического развития.
В результате сейчас в мире создается система, при которой передовые страны опережают остальные за счет бурного развития новейших технологий, а в отстающие страны перемещаются производства с низкой добавленной стоимостью и экологически неблагополучными характеристиками.
Эта тенденция применительна для Казахстана с его закрепляющейся сырьевой направленностью в мировом разделении труда.

Технико-экономическое развитие Казахстана в составе Союза определяло
насыщенность экономики страны производствами и технологиями третьего и
четвертого технологического уклада, при точечном внедрении технологий
пятого и шестого. Технологические сдвиги в экономике Казахстана в
1992-2000 годах приобрели явно регрессивный характер и за прошедшие
годы выразились в постепенной деградации ее технологической структуры.
Подобное отставание означает сохранение периферийного положения
Казахстана в современном мировом хозяйстве.

Вместе с тем имеющийся производственно-сырьевой потенциал, высокий научный и образовательный потенциал, достигнутый уровень реформирования и открытости экономики при направляющем воздействии со стороны государства оставляют шанс Казахстану выгодно интегрироваться в мировые хозяйственные, экономические и технологические процессы.

2.2. Состояние промышленного сектора

2.2.1. Сильные стороны

В секторе в предшествующие годы проведена либерализация хозяйственных отношений. Демонтированы организационные структуры и механизмы директивного планирования, централизованного распределения ресурсов.
Реформированы отношения собственности, сформировались самостоятельные субъекты рынка и создана его инфраструктура.
Либерализована внешнеэкономическая деятельность, и достигнута высокая степень открытости экономики.
В целом за эти годы завершено формирование рыночно-конкурентной среды. Структура производства адаптирована к мировым условиям хозяйствования и разделения труда. Преодолен спад и стабилизировано производство (см. приложения 6, 7).
Промышленный сектор обладает разнообразной и богатой минерально-сырьевой базой, позволяющей обеспечивать как внутренние потребности, так и растущие экспортные возможности.
В предыдущие годы сформирована многоотраслевая структура промышленности, высокий научно-технический потенциал. Функционируют развитые топливно-энергетический и металлургический комплексы. Имеются неиспользуемые резервы производственных мощностей в обрабатывающих отраслях.
В отдельных отраслях достигнута высокая степень концентрации производства и управления, что является будущей основой для образования национальных корпораций, конкурентоспособных в мировой экономике.
Квалифицированная и дешевая рабочая сила является важнейшим фактором роста конкурентоспособности промышленного сектора страны как на внутреннем, так и внешнем рынках.

2.2.2. Слабые стороны

Трансформация промышленного сектора в эти годы, однако, была сопряжена с обострением наиболее сложных и долговременных проблем, разрешение которых имеет стратегическое значение для дальнейшего индустриального развития страны, ее устойчивости к внешним воздействиям.
Нарастание структурных деформаций, доставшихся в наследство от советского периода и проявившихся особенно в период реформ:
- укрепление сырьевых отраслей при слабости перерабатывающих, доминирование в структуре промышленности топливно-энергетического и металлургического комплексов (см. приложения 8-11);
- неравномерность технико-технологического уровня отраслей.

Устаревание значительной части основных фондов, низкий уровень
инвестиций в обрабатывающую промышленность и, как следствие, низкие
потребительские качества продукции, высокие затраты на их производство
приводят к неконкурентоспособности отечественных производств. В
результате на предприятиях обрабатывающей промышленности
производственные мощности в 1999 году были загружены в среднем лишь
на 39%.

Усиление дезинтеграции народнохозяйственного комплекса с разрывом целостности воспроизводственного процесса:
- обособление экспортного сектора, развивающегося за счет валютной выручки и слабо связанного в воспроизводственном плане с другими звеньями реального сектора;
- распад технологических цепочек и сложившихся кооперированных связей и спонтанное разрушение производственных комплексов, существовавших высоких технологических укладов;
- отрыв промышленного сектора от научно-технологической сферы, снижение государственного финансирования науки: объем финансирования науки составил в 1999 году 0,09% от ВВП (см. приложение 12). Отставание последней от мировых тенденций научно-технического развития;
- сохранение отрыва реального сектора от сектора финансового, последний стал замкнутым, самодостаточным и работающим на самого себя.

На начало 1998 года в торговый сектор уходило 24,4% от общей суммы
кредитов в экономику, а в промышленность - 33,4%, по состоянию на
конец 2000 года, соответственно, 33,3% и 30,5%.

Факторами, ограничивающими развитие промышленного сектора, стали ограниченная емкость и рассредоточенность внутреннего рынка, неразвитость транспортной инфраструктуры и высокие транспортные издержки по доставке продукции на рынки сбыта, узкая номенклатура экспортной группы товаров. Сохраняется низкий уровень производственного менеджмента и маркетинга.

2.2.3. Возможности

Благоприятными факторами для развития промышленного сектора становятся:
- высокие темпы роста мировой экономики и, соответственно, расширение спроса на отечественные сырьевые ресурсы и продукты их первичной переработки;
- стабилизация и рост производства в странах - традиционных торговых партнерах (СНГ) с расширением возможностей экспорта, налаживания межгосударственной кооперации с последующим совместным выходом на рынки третьих стран;
- размещение в Казахстане части воспроизводственного процесса производства готовой продукции ведущих мировых производителей, ориентированных на потребительский рынок СНГ и Центральноазиатского региона, с постепенным расширением использования местного сырья и комплектующих и последующим экспортом в сопредельные страны (региональные филиалы);
- расширение емкости внутреннего потребительского рынка. Растущий рынок товаров и услуг нефтяных проектов. Стабилизация и потенциальный рост аграрного производства, стимулирующего развитие сопряженных отраслей промышленности (сельхозмашиностроение, химия, переработка сельхозсырья).

2.2.4. Угрозы

Факторами, препятствующими устойчивому развитию промышленного сектора, могут стать:
- закрепление сырьевой направленности промышленности и экономики, деградация обрабатывающих отраслей и возникновение угрозы деиндустриализации страны;
- уязвимость экспортоориентированных отраслей в связи с зависимостью от колебаний конъюнктуры мировых цен на узкую группу товаров, являющихся основными статьями экспорта страны. Растущая конкуренция со стороны производителей аналогичной продукции в сопредельных странах;
- усиление зависимости от внешних поставок при имеющихся и потенциально реализуемых возможностях собственных производств:
оборудования и комплектующих (технологическая зависимость);
энергоносителей (газа, электроэнергии, нефтепродуктов);
- вытеснение с внутреннего потребительского рынка товаров отечественного производства импортной продукцией;
- неурегулированность внешнеторговых отношений, несправедливая конкуренция и протекционизм .на мировом рынке, приводящие к экономической дискриминации отечественных товаропроизводителей.
Таким образом, императивом дальнейшего развития промышленного сектора становится не только стабилизация и рост производства, но и глубокая перестройка его структуры, восстановление единства воспроизводственного процесса всей экономики.
Неудачные попытки развернуть в предыдущие годы действенную структурную политику во многом обусловлены неадекватностью модели минимизации регулирующей роли государства в рыночной экономике казахстанским условиям.
Опыт прошлых лет, когда государство отошло от активной инвестиционной политики, показал, что частный сектор не смог обеспечить масштабных долгосрочных вложений в экономику, прежде всего в обрабатывающую промышленность.
Не оправдались надежды на активное привлечение иностранных инвестиций в модернизацию перерабатывающих отраслей.
Вышеназванные тенденции продолжают сохраняться. Практически на нынешнем этапе только государство может выступить инициатором структурных изменений в промышленном секторе.
В реформационной практике государства, однако, до сих пор отсутствует четкая и системная промышленная политика, хотя сменилось несколько концепций политики в промышленной сфере.
Основная их направленность - необходимость ускорения научно-технического прогресса, приоритетного внимания к формированию высокотехнологичных отраслей и видов производства, выхода обрабатывающих отраслей на мировой уровень конкурентоспособности и их превращения в главный источник наращивания экспортного потенциала.
Прогрессивная и стратегически безальтернативная линия оказалась нереализуемой в период кризиса и посткризисного восстановления, характеризующий состояние экономики страны в последние годы.
Основные причины:
- объективная противоречивость (несовместимость) мер промышленной политики и мер финансовой стабилизации, необходимых в качестве общей макроэкономической предпосылки стабилизации реального сектора;
- государственный бюджет перестал быть активным инструментом инвестиционной политики;
- комбинация инструментов промышленной политики не соответствовала конкретному этапу рыночной трансформации реального сектора, не была соотнесена с реальными возможностями;
- чрезмерность числа определенных государством "приоритетов" селективной поддержки, субъективизм в их определении;
- не налажено эффективное взаимодействие государственных органов с субъектами рынка в вопросах внешнеторговой и научно-технологической политики.
Для Казахстана 2000 год являлся годом начала стабилизации и формирования предпосылок для устойчивого экономического роста. Восстанавливается нормальный процесс расширенного общественного воспроизводства, и появляются первые возможности реального накопления инвестиционного капитала.
Это дает возможность формирования и развертывания активной промышленной политики, которая предполагает, прежде всего, усиление государственного регулирования с использованием не только рыночных методов, но и методов прямой государственной поддержки, перераспределения ресурсов и их концентрации на приоритетных направлениях развития промышленности и научно-технологической сферы.

3. Стратегические задачи

Осуществление промышленно-технологической политики предусматривает два следующих этапа с акцентированием в каждой из них основных задач:
- первый этап - посткризисно-стабилизационный - направлен на преодоление последствий кризисного спада и посткризисное восстановление (2001-2004 годы);
- второй этап - устойчивое развитие - нацелен на выход на режим устойчивого и эффективного роста и рациональное изменение структуры промышленного производства, реконструкцию его материально-технической базы и применяемых технологий, органичное и равноправное включение национальной экономики в мирохозяйственные отношения (2005-2010 годы).
В целом приоритетами реализации промышленно-технологической политики в предстоящие годы будут:
- технологическая перестройка промышленного сектора на основе передовых технологий, повышение качества и конкурентоспособности продукции;
- развитие внутри- и межотраслевых, межрегиональных, а также межгосударственных хозяйственных связей и кооперации. Формирование сквозных технологических циклов от добычи сырья до производства продукции высокой товарной готовности;
- формирование корпоративных структур, эффективных в плане развития производств, инноваций и менеджмента, экспансии на внутреннем и внешнем рынках;
- масштабное внедрение информационных техники и технологий, построение на этой основе взаимоувязанных рынков товаров и услуг;
- коммерциализация научно-технической сферы - поощрение разработки и коммерциализация новейших технологий.

4. Стратегия действий

Главными условиями действенности промышленно-технологической политики являются:
- обоснованное определение и реализация рациональных путей и мер государственного регулирования;
- оптимальное сочетание либеральных и государственно-регулятивных подходов к стимулированию индустриального развития.

Усиление государственного регулирования не должно вести к подавлению
либеральных начал в экономике, а должно содействовать развитию
предпринимательских начал и конкурентной среды.

4.1. Основные инструменты промышленно-технологической политики

Для достижения намеченных задач государство использует весь арсенал мер осуществления промышленной политики, оправдавшихся в мировой практике, с разделением их на общесистемные и селективные.
Комбинация инструментов промышленной политики должна соответствовать конкретному этапу трансформации и меняться по мере смены этапов посткризисного восстановления, стабилизации, экономического роста и активной структурной перестройки.

4.1.1. Общесистемные меры

Меры государственного воздействия на экономическую жизнь: налоговая, денежная, курсовая, ценовая и таможенная политика, технические и экономические стандарты.
Основные задачи - создание общих условий, благоприятствующих развитию индустрии; формирование экономической и институциональной, организационной и правовой среды активности всех субъектов рынка.
Государство создаст благоприятную макроэкономическую среду, стимулирующую производство посредством:
- регулирования обменного курса национальной валюты;
- регулирования уровня процентных ставок;
- тарифных и нетарифных методов регулирования внешнеэкономической деятельности;
- содействия в продвижении отечественных товаров на внешние рынки (содействия бизнесу в его внешнеэкономической деятельности);
- регулирования состава затрат субъектов естественных монополий и установления справедливых тарифов на их услуги;
- государственных инвестиций в транспортную инфраструктуру;
- развития сертификации производства и контроля качества;
- правовой и организационной поддержки становления инфраструктуры индустриальных рынков.
В ближайшее время необходимо реализовать следующие первоочередные меры в финансовой и инвестиционной сфере, в сфере естественных монополий и антимонопольного регулирования, в области стандартизации, во внешнеторговой, научно-технической и институциональной сферах.

В финансовой и инвестиционной сфере

Завершение процесса финансовой стабилизации как базовой предпосылки проведения активной структурной политики. Поэтапное смягчение денежно-кредитной политики, повышение уровня монетизации экономики. Оптимизация налоговой нагрузки на предприятия и снижение банковского процента. Проведение гибкой курсовой политики.
Расширение перечня инструментов и механизмов привлечения долгосрочных сбережений населения и предприятий в финансовый сектор для последующего их инвестирования в экономику.
Совершенствование правовых и хозяйственных условий по привлечению иностранных инвестиций.
Совершенствование казахстанских стандартов бухгалтерского учета в соответствии с международными с целью обеспечения прозрачности финансовой деятельности предприятий для потенциальных инвесторов.
Создание равных правовых и экономических условий для деятельности иностранных и отечественных инвесторов.

В сфере естественных монополий и антимонопольного регулирования

Оптимизация структуры затрат субъектов естественных монополий, реализация инвестиционных программ, направленных на внедрение ресурсо- и энергосберегающих технологий, повышение качества предоставляемых услуг.
Совершенствование правовой и нормативно-методологической базы для формирования тарифов (цен) на услуги, работы субъектов естественных монополий и хозяйствующих субъектов, доминирующих на товарных рынках, при соблюдении паритета экономических интересов производителей, потребителей и государства.
Согласование тарифов на услуги и товары субъектов естественных монополий в рамках СНГ и Таможенного союза с целью создания равного доступа на рынок и снижения издержек отечественных производителей.

В области стандартизации

Переход к международным стандартам управления качеством продукции.
Государственный надзор над соблюдением соответствия выпускаемой продукции установленным стандартам.

Во внешнеторговой сфере

Основными направлениями действий в целях укрепления позиций обрабатывающего сектора на внутреннем рынке станут:
- повышение эффективности тарифных и нетарифных методов регулирования внешнеэкономической деятельности, направленных на осуществление разумного протекционизма, в первую очередь, за счет:
расширения сфер применения антидемпинговых, специальных защитных и
компенсационных мер;
задействования четких и жестких требований по качеству поставляемых
товаров, их санитарному состоянию и экологической безопасности;

- развитие системы обратной связи с бизнесом для оперативного реагирования на недобросовестную торговую практику зарубежных партнеров;
- стимулирование ввоза высокоэффективных инвестиционных технологий и оборудования.
Основными направлениями действий в целях оказания содействия бизнесу во внешнеэкономической деятельности станут:
- формирование в системе государственных органов служб, ответственных за содействие развитию экспорта. Создание центра торговой информации для оказания информационно-консультационных услуг по вопросам экспорта, анализа зарубежных рынков;
- установление равных торговых режимов и сокращение технических барьеров в торговле с ведущими торговыми партнерами;
- создание торговых представительств Казахстана в странах, перспективных для развития экспорта;
- содействие предприятиям в заключении контрактов и обеспечении доступа на рынки государственных закупок зарубежных стран;
- проведение сертификации качества экспортной продукции по международным стандартам для эффективного продвижения ее на внешние рынки;
- содействие формированию ассоциаций экспортеров и организация эффективного взаимодействия с ними государственных органов;
- развитие финансовых институтов, обеспечивающих кредитование и страхование экспортных операций;
- подготовка к вступлению во Всемирную торговую организацию;
- эффективное взаимодействие в составе Энергетической Хартии для расширения присутствия Казахстана на мировом энергетическом рынке;
- гибкая политика в выборе стран - торговых партнеров: диверсификация рынков сбыта, расширение присутствия на ближних рынках Азии, минимизация транзита через третьи страны, усиление взаимодействия с региональными союзами.

В научно-технической сфере

Расширение государственного финансирования фундаментальных исследований.
Выбор приоритетных направлений целевого финансирования проектов, обладающих высоким потенциалом практического использования. Функцию утверждения приоритетных направлений научных исследований возложить на Высшую научно-техническую комиссию Республики Казахстан.
Стимулирование проведения промышленными предприятиями профильных научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ.
Переход к грантовой системе финансирования прикладных научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ.
Создание отечественного фонда научных разработок. Формирование банка данных инновационных технологий.
Дальнейшее совершенствование системы защиты интеллектуальной собственности и патентного права.

В институциональной сфере

Правовое и организационное содействие становлению и формированию корпоративных структур (холдингов, консорциумов, финансово-промышленных групп), эффективных в плане развития производств, инноваций и менеджмента, внутриотраслевой и межотраслевой кооперации, экспансии на внутреннем и внешнем рынках, а также других форм объединений производителей (отраслевых союзов, ассоциаций).

4.1.2. Селективные меры

Основные задачи - целенаправленное влияние на определенные группы субъектов рынка, имеющих стратегическое значение для развития государства, предоставление им воспроизводственных ресурсов для решения задач промышленного развития. Включают в себя субсидии и протекционистские меры:
- осуществление государственных закупок;
- государственные заказы научно-исследовательским учреждениям;
- субсидирование отдельных отраслей и науки;
- предоставление государственных гарантий по негосударственным займам;
- предоставление государственными кредитными организациями развития средне- и долгосрочных кредитов, гарантий по займам и кредитам, предоставляемым другими кредитными институтами, софинансирование и использование других инструментов разделения рисков;
- предоставление налоговых льгот и преференций;
- понижающие и повышающие коэффициенты по тарифам на услуги, работы (товары) субъектов естественных монополий.
Государственная поддержка промышленно-технологического сектора расширится по мере концентрации государственных инвестиционных ресурсов.
На первом этапе основной формой поддержки останется предоставление налоговых льгот и преференций приоритетным отраслям, средне- и долгосрочное кредитование отдельных инвестиционных проектов, понижающих коэффициентов по тарифам естественных монополий с постепенной их отменой по мере улучшения конъюнктуры рынков.
Под государственные гарантии будут преимущественно привлекаться иностранные займы для реализации первоочередных капиталоемких проектов.
Прямое государственное инвестирование сосредоточится на финансировании разработки наукоемких технологий и их внедрении.
На втором этапе с расширением возможностей бюджета развития страны начнется более масштабное применение всего арсенала селективных мер поддержки промышленного сектора.
Основными критериями выделения объектов для селективной государственной поддержки избранных блоков индустрии являются:
- наличие и надежные перспективы роста платежеспособного спроса (внутреннего и внешнего) на определенные виды продукции и услуг;
- наличие конкурентных преимуществ того или иного вида производства;
- рентабельность объектов государственной поддержки, которая обеспечивает самофинансирование их расширенного воспроизводства и улучшение качественных параметров производственной базы, применяемых технологий и самого конечного продукта;
- мультипликативное воздействие развития избираемого вида производства на сопряженные отрасли - поставщиков сырья, полуфабрикатов и комплектующих.
Первоочередные задачи:
- формирование бюджета развития страны на основе консолидации части внешних займов, доходов от приватизации, части налоговых поступлений, привлечения средств пенсионных фондов и других институциональных инвесторов;
- создание или активизация деятельности действующих государственных кредитных организаций развития, призванных обеспечить инвестиции в приоритетные отрасли промышленного сектора;
- инвентаризация имеющегося научно-технического задела;
- разработка технологических прогнозов, определяющих уровень научно-технологических разработок и возможность их коммерциализации;
- построение вариантных прогнозов развития промышленности, опирающихся как на прогнозы технологического развития, так и макроэкономические. Определение объектной направленности приоритетов развития и возможных точек экономического роста.

4.2. Отраслевые направления промышленно-технологической политики

В своей индустриальной политике государство исходит из наличия трех крупных комплексов отраслей, требующих различного подхода государственной поддержки их развития.

4.2.1. Отрасли экспортной ориентации

Главным образом отрасли сырьевой направленности, играющие ведущую роль в торговом балансе страны. Исходя из необходимого уровня государственной поддержки, разделены на 2 блока:
1) Развитый экспортный блок.
Нефтегазодобывающая, металлургическая, урановая и угольная промышленность.
В предстоящем десятилетии опережающий рост этих отраслей, прежде всего нефтедобывающей, станет определяющим для всей экономики, положительно скажется на состоянии бюджета, создавая предпосылки для формирования инвестиционных ресурсов государства, окажет значительный мультипликативный эффект и станет импульсом оживления машиностроительной и иных отраслей, обслуживающих потребности экспортных производств.
Первоочередные задачи:
- диверсификация направлений транспортировки и экспорта углеводородного сырья;
- ликвидация отставания сырьевой базы, повышение комплексности и глубины переработки природного сырья;
- развитие производств более глубоких переделов в металлургической промышленности;
- регистрация нефти и металлов на международных биржах;
- обеспечение самостоятельной позиции Казахстана на мировом урановом рынке. Создание совместных предприятий по добыче урана с крупными мировыми производителями;
- сохранение и расширение рынков сбыта энергетического угля.
Промышленно-технологическая политика сконцентрируется здесь в основном на общесистемных компонентах политики.
Отдельные формы селективной поддержки:
- для повышения конкурентоспособности на внешних рынках в случае значительного ухудшения конъюнктуры мировых рынков предоставление понижающих коэффициентов по тарифам на услуги, работы (товары) субъектов естественных монополий (уголь, руды, металлы);
- предоставление государственными кредитными организациями развития средне- и долгосрочных кредитов по отдельным высокотехнологичным проектам в металлургической промышленности и обработке металлов.
2) Формирующийся экспортный блок.
Нефтехимическая и химическая промышленность.
Наряду с нефтегазовым сектором и металлургией эти отрасли к концу десятилетия сформируют индустриальное ядро промышленности для перехода экономики в целом на новые технологические уклады.
Первоочередные задачи:
- восстановление и развитие существующих производств через привлечение эффективных инвестиций;
- возврат утраченных позиций и дальнейшая экспансия на рынках химической продукции;
- создание новых высокотехнологичных производств по глубокой переработке нефтегазового сырья на базе передовых разработок отечественной и мировой науки.
По мере становления государственных инвестиционных ресурсов в этих отраслях расширится применение селективных мер поддержки.
Основные формы селективной поддержки:
- привлечение международных займов под гарантии государства для реализации крупных проектов в нефтехимической отрасли;
- предоставление средне- и долгосрочных кредитов государственными кредитными организациями развития для создания малотоннажных производств в отрасли;
- субсидирование производства минеральных удобрений, средств защиты растений для аграрного сектора;
- предоставление налоговых льгот и преференций;
- предоставление понижающих коэффициентов по тарифам на услуги, работы (товары) субъектов естественных монополий.

4.2.2. Отрасли внутренней ориентации

Исходя из потенциальной способности составить конкуренцию импортным товарам, вытеснить их на внутреннем рынке и постепенно найти нишу на мировом, они подразделены на 3 блока.
1. Высококонкурентный блок:
а) пищевая промышленность.
Эффективное развитие отрасли - обязательное условие сбалансирования потребительского рынка, обеспечение продовольственной безопасности и предпосылка решения многих социальных проблем. Спрос на продукцию отрасли гарантирован и будет расти с повышением доходов населения. Короткие сроки оборачиваемости капитала, незначительные разовые капиталовложения делают отрасль привлекательной для частных инвестиций.
Первоочередные задачи:
- развитие импортозамещающих производств, экспорта в отдельных сегментах продовольственных рынков;
- осуществление разумного торгового протекционизма, защита внутреннего рынка от недобросовестной конкуренции, демпинга и субсидированного экспорта.
Общесистемные меры:
- повышение эффективности тарифных и нетарифных методов регулирования внешней торговли;
- формирование отраслевых союзов, ассоциаций на основе взаимодействия крупных, средних и мелких предприятий по производству и сбыту продукции с поэтапной их трансформацией в коммерческие организации для обеспечения продвижения продукции на экспорт;
- создание вертикально интегрированных с аграрным сектором формирований, со сквозным циклом производства.
Основные формы селективной поддержки:
- средне- и долгосрочное кредитование государственными кредитными организациями развития в рамках программ поддержки малого предпринимательства и импортозамещения;
б) нефтегазоперерабатывающая промышленность,
электроэнергетика.
Эти отрасли имеют устойчивый спрос на внутреннем рынке и в перспективе - экспортный потенциал.
Первоочередные задачи:
- обеспечение загрузки действующих энергопроизводящих и нефтеперегонных мощностей;
- обеспечение энергетической независимости страны (достижение самообеспеченности в электроэнергии, газе, нефтепродуктах). Строительство газотурбинных установок в Западном Казахстане и малых гидроэлектростанций на юго-востоке республики. Ввод в действие газоперерабатывающих мощностей и газопроводов для внутренних рынков сбыта;
- реконструкция действующих нефтеперерабатывающих заводов с целью повышения глубины переработки нефти.
Общесистемные меры:
- развитие открытого конкурентного рынка электроэнергии;
- проведение гибкой тарифной политики на услуги по передаче электроэнергии, развитие эффективных схем замещения для стимулирования поставок электроэнергии с северных в южные и западные регионы страны;
- оптимизация налоговой нагрузки между производителями нефтепродуктов и реализационной сетью.
Основные формы селективной поддержки:
- предоставление понижающих коэффициентов по тарифам на транспортировку нефти на нефтеперерабатывающие заводы республики;
- предоставление налоговых льгот и преференций по проектам сооружения новых генерирующих мощностей;
- средне- и долгосрочное кредитование государственными кредитными организациями развития отдельных проектов в газовой промышленности.
2. Среднеконкурентный блок:
а) машиностроение.
Действующие машиностроительные предприятия сформируют в основном вспомогательный и обслуживающий блоки экспортоориентированного промышленного комплекса, аграрного сектора и транспорта.
Первоочередные задачи:
- развитие на имеющейся производственной базе тракторного и сельскохозяйственного, транспортного машиностроения производства оборудования для нефтегазового сектора, горно-металлургического комплекса;
- обеспечение размещения заказов на оборудование и комплектующие для нефтегазового сектора и горно-металлургического комплекса на машиностроительных предприятиях республики;
- формирование заделов и освоение высокотехнологичных производств, в том числе на условиях франчайзинга, приобретения патентов и лицензий;
- создание совместных предприятий и филиалов ведущих производителей машин и оборудования, электронной и электротехнической продукции.
Общесистемные меры:
- расширение межгосударственной производственной кооперации с Россией и Беларусью в сфере машиностроения;
- защита внутреннего рынка от недобросовестной конкуренции, демпинга и субсидированных цен;
- включение условий по размещению заказов на изготовление отдельных видов оборудования, инструментов на внутреннем рынке при корректировке действующих и заключении новых контрактов на внешнее управление и недропользование;
- стимулирование развития сети машинно-технологических станций.
Основные формы селективной поддержки:
- приобретение сельскохозяйственной техники для лизингового фонда организаций с участием государства;
- средне- и долгосрочное кредитование государственными кредитными организациями развития приоритетных проектов;
- налоговые льготы и преференции;
- государственные закупки для оборонных и мобилизационных потребностей государства;
б) промышленность строительных материалов.
Развитие сектора будет напрямую связано с осуществлением крупных нефтяных проектов, сооружением новых мощностей в горно-металлургической промышленности, энергетике, а также расширением темпов жилищного строительства.
Первоочередные задачи:
- модернизация и техническое перевооружение производственной базы на основе новых технологий и техники;
- создание совместных предприятий или филиалов ведущих производителей строительных материалов.
Основные формы селективной поддержки:
- предоставление средне- и долгосрочных кредитов государственными кредитными организациями для развития импортозамещающих производств;
- привлечение иностранных займов в реконструкцию или создание новых мощностей цементной промышленности;
- поддержка отечественных производителей на внутреннем и внешнем рынках путем введения механизмов тарифного и нетарифного регулирования внешнеэкономической деятельности.
3. Низкоконкурентный блок.
Отрасли, слабоконкурентные на внутреннем рынке, - легкая (текстильно-швейная, кожевенно-обувная), деревообрабатывающая промышленность.
Государство примет меры по сохранению имеющегося потенциала производств, ориентированных прежде всего на переработку отечественного сельскохозяйственного сырья (текстильное и кожевенное производства).
Развитие швейного и обувного производств определится рыночной целесообразностью и частной инициативой предпринимателей.
Первоочередные задачи:
- перепрофилирование или сегментация малоэффективных производств, создание на их базе мелких и мобильных конкурентоспособных производств.
Основные формы селективной поддержки:
- государственные закупки готовой продукции легкой и мебельной промышленности для военных и приравненных к ним спецпотребителей, социальных учреждений на конкурсной основе;
- средне- и долгосрочное кредитование государственными кредитными организациями текстильного производства в рамках программы импортозамещения.

4.2.3. Группа отраслей и производств высоких технологий, способных к
относительно быстрой коммерциализации

Все направления:
- в сфере информационных технологий;
- в области космических технологий;
- на стыке биологии, химии, фармации и медицины (микробиология, биохимия, биотехнология, генная инженерия).
Созданные на их основе технологии, не требуя больших капиталовложений,
повысят продуктивность отраслей промышленности, сельского хозяйства
путем создания качественно новых продуктов.

Первоочередные задачи:
- создание новых и внедрение в производство уже разработанных отечественных оригинальных лекарственных средств, расширение производства жизненно важных лекарственных средств;
- производство особо чистых и наукоемких материалов для металлургии;
- разработка и внедрение на основе биотехнологических методов диагностических и лекарственных средств, ветеринарных препаратов нового поколения, новых сортов сельхозкультур, биотехнологической продукции для пищевой, легкой, фармацевтической, парфюмерно-косметической, металлургической промышленности, технологий очистки почвы и воды;
- внедрение разработок космических технологий в сельскохозяйственное, промышленное, медицинское, военное производство;
- разработка информационных технологий (прикладные компьютерные программы, производство компонентов для компьютеров и т.д.).
Основные формы селективной поддержки:
- средне- и долгосрочное кредитование государственными кредитными организациями развития;
- субсидирование в рамках программы инновационной деятельности.

Раздел IV
Агроиндустриальная политика

1. Цель

Государственная политика в области развития аграрной и смежных с ней отраслей преследует цели кратко-, средне- и долгосрочного характера и в совокупности будет направлена на улучшение благосостояния сельского населения на основе повышения производительности и доходности непосредственно аграрного производства, опережающего развития и поддержки всех форм занятости на селе, в том числе посредством индустриализации сельской местности.

Цели краткосрочного характера

Поддержание рентабельности аграрного сектора и доходов сельского населения путем эффективного государственного регулирования рынков, проведения протекционистской внешнеторговой политики, формирования инфраструктуры рынков и адекватной финансовой системы, осуществления программ микрокредитования, концентрации производства через развитие горизонтальной кооперации и вертикальной интеграции хозяйств.

Цели среднесрочного характера

Интенсификация аграрного производства и приближение к среднемировой производительности по основным видам сельхозпродукции, всемерное развитие перерабатывающих и сервисных производств на селе, обеспечение стандартов социального обслуживания сельского населения.

Цели долгосрочного характера

Устойчивое развитие и оптимизация аграрного производства. Индустриализация сельской местности, преодоление различий в уровнях жизни сельского и городского населения.

2. Анализ ситуации

Сельская местность является сферой деятельности и жизни свыше 40% жителей страны, и для большинства из них земля - основное средство производства.
Устойчивость аграрного производства - основа продовольственной безопасности страны.
Зерно и другая сельхозпродукция - одни из потенциальных продуктов экспортной экспансии на мировых рынках и источник валютных поступлений.
Подъем в аграрном секторе - механизм роста экономики в смежных отраслях.
В целом развитие аграрного сектора стратегически важно для государства в экономическом и, главное, в социальном аспекте.

2.1. Мировые тенденции

В современной рыночной экономике одним из наиболее регулируемых и поддерживаемых государством секторов является аграрный.

В середине 90-х годов ежегодно на поддержку аграрного сектора в мире
направлялось 350 млрд. долл. США.

Это определяется исторической и социальной значимостью этого сектора в развитии стран, прежде всего в поддержании доходов и занятости на селе, обеспечении продовольственной безопасности, развитием сельских территорий и стремлением сохранить традиционный сельский ландшафт и численность населения.
Классический пример государственного регулирования аграрного сектора и отдельных его сегментов - США, Канада, страны ЕС.
Производительность аграрного сектора, особенно в высокоразвитых странах, в связи с быстрым техническим прогрессом продолжает расти. Более резкий прорыв возможен с дальнейшим внедрением генной инженерии и развитием биотехнологий.
Избыточная производственная мощность и быстрый рост предложения аграрной продукции при умеренном росте спроса приводит к падению цен на внутренних рынках и снижению доходов аграрных секторов этих стран. Это обусловливает перемещение ресурсов в неаграрные секторы экономики.

Доля занятых в аграрном секторе, в общей численности занятых в США,
сократилась с 35% в 1910 г. до 3-4% в настоящее время.

Неизбежная тенденция сокращения занятости в аграрном секторе характерна для любой растущей, развивающейся экономики и становится крайне актуальной для Казахстана. Кроме экономических, экологических и социальных последствий, в силу обширности и малозаселенности территории деградация села становится фактором, влияющим на национальную безопасность страны.
Фактические темпы перемещения ресурсов в большинстве стран происходят относительно медленно, и поддержание доходов аграрных производителей становится главной задачей аграрных политик этих стран.
Для повышения доходов аграрного сектора практически везде, и особенно в развитых странах, реализуются специальные протекционистские программы:
- поддержания целевого уровня цен посредством государственных закупочных интервенций;
- прямых ценовых субсидий производителям (минимальные гарантированные цены);
- субсидирования экспорта;
- снижения издержек путем удешевления ресурсов (субсидии на материально-технические ресурсы, льготное кредитование).
Поддерживаемые цены вызывают экономические деформации, выходящие за рамки национальных границ.
Для защиты внутренних рынков США и другие страны с аналогичными аграрными программами устанавливают импортные барьеры в форме тарифов, квот.
Избыток запасов сельскохозяйственных продуктов выбрасывается на внешний рынок, что приводит к понижению мировых цен на эти продукты.
Менее развитым странам, большинство из которых зависит от конъюнктуры мировых рынков, наносится ущерб в виде ограничения внутреннего производства, снижения экспорта и роста импорта аналогичных товаров.
Ситуация усугубляется технологической отсталостью и неконкурентоспособностью их продукции на рынках.
Адаптация к существующим, искаженным аграрным протекционизмом условиям мировой торговли, учет основ аграрной политики, применяемой развитыми странами мира, - важнейшие задачи стран переходного типа.
Применение мер аграрного протекционизма до достижения аграрным сектором Казахстана среднемировой производительности труда в среднесрочном периоде благоприятно для страны.

2.2. Состояние аграрного сектора Казахстана

2.2.1. Сильные стороны

Казахстан обладает богатыми земельными ресурсами. Пригодные для земледелия без предварительной мелиорации площади составляют 39 млн. га. Еще более обширны площади естественных пастбищ, занимающих более 179 млн. га.
Зерновой пояс страны позволяет производить зерно твердых и сильных сортов пшеницы, пользующихся спросом на мировом рынке.
Сформированы многоотраслевая структура аграрного производства, высокий научно-исследовательский и опытно-экспериментальный потенциал. В отрасли имеются достаточные мощности по заготовке, переработке и хранению сельскохозяйственной продукции. Важнейшим конкурентным преимуществом является наличие квалифицированной и дешевой рабочей силы.
В предшествующие годы в аграрном секторе проведены либерализация цен и земельная реформа, приватизирована государственная и коллективная собственность, реорганизованы сельхозпредприятия.
В итоге созданы многоукладные формы хозяйствования на земле, и развились рыночные отношения на селе. Начала зарождаться и укрепляться новая рыночная инфраструктура производства. Все это создает условия для ведения эффективного аграрного производства.
Государственные органы перестали вмешиваться в рыночные процессы и управление хозяйственной деятельностью товаропроизводителей, начали переходить к косвенным методам воздействия на экономические субъекты.

2.2.2. Слабые стороны

Одними из основных проблем, ограничивающих развитие отрасли, стали низкие урожайность продукции растениеводства и продуктивность животноводства.
Причины: ухудшение плодородия почв, распространение вредителей, болезней и сорняков, ухудшение ветеринарного обслуживания и профилактики, качественное ухудшение стада, семенного фонда, состояния материально-технической базы отрасли, нарушение индустриальных технологий сельскохозяйственного производства.
Резко континентальный климат и крайняя засушливость, слабая водообеспеченность, особенно южных регионов, усиливают рискованность аграрного производства.
Реформирование аграрного сектора в предшествующие годы происходило в период углубляющегося системного кризиса.
В этих условиях концепция свободного рынка не решила ряд проблем в развитии аграрного сектора страны (см. приложения 13, 14).
Объективно не достигнута главная цель - повышение эффективности и, соответственно, доходности сельскохозяйственного производства, ради чего и проводились реформы.
В результате дробления хозяйств сложившиеся размеры земельных наделов и имущественных прав в большинстве случаев не позволяют вести высокотоварное производство, эффективно использовать технику.
Сложившийся диспаритет цен на сельскохозяйственную продукцию и материально-технические ресурсы (межотраслевой), закупочные и окончательные цены на продовольствие (внутриотраслевой) снизил рентабельность и привел к убыточности аграрного производства.
Отсутствие ликвидного капитала и неэффективность производства сделали недоступными банковские кредиты и еще более усугубили тяжелое финансовое положение сектора.
Все большее место в системе реализации и снабжения заняли посреднические структуры, локальные монополисты (перерабатывающие и оптово-торговые предприятия), забирающие львиную долю прибавочного продукта, созданного в аграрном секторе.
Существующая система государственной поддержки аграрного сектора, объективно ограниченная в эти годы, не сумела оказать стимулирующего влияния на производство - выделенные средства использовались неэффективно.
Разрыв хозяйственных связей, неразвитость рыночной инфраструктуры, транспортных коммуникаций ограничили возможность сбыта продукции, в том числе на экспорт (см. приложения 15, 16).
Отсутствие до последнего времени четкой системы защиты внутреннего рынка привело к вытеснению отечественной более дешевой импортной продукцией, что стало дополнительным фактором подавления производства (см. приложение 17).
Конкурентоспособность аграрного производства поддерживается лишь низким уровнем оплаты труда. В значительной степени это компенсирует разницу в трудоемкости и материалоемкости, которая существует между отечественной и аналогичной зарубежной продукцией.
В связи с сокращением спроса производственные мощности аграрного сектора стали избыточными.
Радикальное, а не эволюционное сокращение занятости в аграрном секторе привело к высокой безработице и оттоку населения из села.
В результате проблема экономического неблагополучия аграрного сектора становится перманентной.
Село стало очагом социальной напряженности в обществе.

2.2.3. Возможности

Рост населения земного шара и расширение емкости мировых продовольственных рынков.
Экономический рост в странах СНГ - традиционных рынках сбыта казахстанской аграрной продукции.

Увеличение потребности в продовольственных товарах в таких ближайших странах, как Иран, Турция, Китай, Пакистан и др.
Расширение спроса в мире на пшеницу, прежде всего сильных и твердых сортов, а также продуктов ее переработки.

Открытие новых транспортных путей, а также переориентация ведущих
мировых производителей зерна на быстрорастущие рынки Юго-Восточной
Азии и Латинской Америки позволяют расширить экспорт казахстанской
пшеницы в Ближневосточную Азию (Иран, Ирак, Турция и др.).

Диверсификация питания и рост спроса на потребительские товары из натурального сырья.
Развитие процессов импортозамещения в пищевой и легкой промышленности страны.

2.2.4. Угрозы

Высокая конкуренция и протекционизм на мировых продовольственных рынках, неурегулированность торговых отношений.
Недобросовестная конкуренция со стороны зарубежных импортеров (демпинг и субсидированный экспорт) и вытеснение отечественной продукции с внутреннего рынка.
Отсутствие эффективных транспортных путей на потенциальные (для Казахстана) мировые продовольственные рынки.
Зависимость южных регионов республики от водных ресурсов сопредельных государств.
Ограниченная емкость и рассредоточенность внутреннего рынка, низкая покупательская способность традиционных рынков сбыта стран СНГ.
Обобщая внутренние и внешние факторы развития аграрного сектора за предыдущие годы, можно сделать следующие выводы:
- одна из основных причин ухудшения ситуации в аграрном секторе - не до конца реализованная роль государства в управлении и регулировании аграрным сектором и сельской местностью в целом в новых рыночных условиях;
- объектом управления и регулирования стала непосредственно сельскохозяйственная деятельность, а не формирующиеся рынки продукции, включающие в себя технологически связанные цепочки - производство, заготовка, переработка и реализация;
- в условиях, когда мировые рынки продовольствия сильно искажены аграрным протекционизмом, сокращение мер государственной поддержки при либеральном внешнеторговом режиме и в целом снижение уровня государственного регулирования отрасли противоречат общемировой практике;
- возникла проблема формирования не только аграрной политики, но и более широкой сельской политики, включающей меры социальной политики;
- неизбежная тенденция сокращения аграрной занятости ставит задачу обеспечения занятости, что позволяет большему количеству сельских жителей продолжить вести свое хозяйство. Наиболее распространенной альтернативной формой занятости в сельской местности становится пищевая промышленность и другие индустриальные сферы деятельности.
В современных условиях аграрный и взаимосвязанные с ним сегменты пищевого сектора экономики, складывающиеся в этой цепи рыночные институты должны рассматриваться в совокупности как единый объект агроиндустриальной политики государства.

3. Стратегические задачи

В предстоящие годы усилия государства сконцентрируются на решении следующих задач:
- формирование конкурентных и интегрированных рынков агроиндустриальной продукции, создание правовой и институциональной инфраструктуры их функционирования, защита от недобросовестной конкуренции и неблагоприятной конъюнктуры мировых рынков;
- формирование рациональных форм хозяйствования на селе, позволяющих эффективно применять высокопроизводительную технику и современные технологии, успешно интегрироваться в рыночные системы, в частности, через развитие горизонтальной кооперации и вертикальной интеграции хозяйств (концентрация хозяйств);
- рационализация государственной помощи аграрному сектору и усиление его стимулирующей направленности. Развитие финансового сектора отрасли;
- поэтапная оптимизация размеров и глубокая реструктуризация аграрного производства на основе формирования рациональной специализации и концентрации производительных сил аграрного сектора в природных зонах наибольшего благоприятствования;
- развитие всех форм занятости сельского населения через опережающее развитие взаимосвязанных с аграрным сектором сегментов перерабатывающей промышленности и других видов альтернативной занятости;
- повышение технологического уровня аграрного производства и внедрение ресурсосберегающих и экологически чистых технологий, поддержка научных исследований и внедрение системы консультирования в сельском хозяйстве;
- развитие сельской производственной и социальной инфраструктуры.

4. Стратегия действий

Реализация намеченных задач будет обеспечиваться усилением организующей, регулирующей и стимулирующей роли государства в создании агроиндустриальных рынков, эффективного менеджмента и маркетинга в этих сферах, финансово-кредитной системы.
Государство выступит полноценным партнером для частного сектора в лице адекватных формирующимся агроиндустриальным рынкам институтов государственного управления, регулирования, регламентации, финансирования деятельности участников рынка, что потребует реформирования сложившейся вертикали управления.

4.1. Регулирование агроиндустриальных рынков

Основные задачи:
- недопущение существенного снижения доходов значительных групп населения и предпринимателей;
- развитие агробизнеса и снижение трансакционных издержек;
- обеспечение равных конкурентных условий для всех участников рынка, ограничение монополизации отдельных сегментов рынка.
Основными мерами государственного регулирования рынков станут:
- ценовое регулирование на рынках через внедрение механизмов поддержания целевого уровня цен на ту или иную продукцию для обеспечения необходимого для расширенного воспроизводства уровня рентабельности (закупочная интервенция), установление минимальных гарантированных закупочных цен, залоговых цен;
- регламентация рынков, направленная на формирование профессиональных операторов на рынке соответствующей продукции, определение общих правил функционирования рынков и в целом коммерциализация аграрного производства;
- проведение протекционистской внешнеторговой политики в области агроиндустриальных товаров;
- организационная и правовая поддержка становления субъектов агробизнеса, нацеленная на:

формирование самостоятельными сельхозпроизводителями локальных
сбытовых, перерабатывающих, снабженческих, сервисных и кредитных
кооперативов;
создание вертикально интегрированных формирований как наиболее
инвестиционно привлекательных субъектов отрасли (интеграторы -
перерабатывающие и торговые предприятия). В современных условиях
основным частным инвестором аграрного сектора должны стать
предприятия переработки, заинтересованные в развитии своих сырьевых
зон;

- создание региональных и республиканских отраслевых союзов и ассоциаций как основных партнеров государства в формировании и регулировании рынков;
- поэтапная трансформация отраслевых союзов и ассоциаций в коммерческие организации для концентрации усилий по продвижению агропродукции на экспорт.
Первоочередные меры:
- совершенствование системы и структуры государственного управления и регулирования аграрного сектора, ее интеграция в механизм рыночной регуляции;
- разработка основных направлений государственного регулирования в аграрном секторе;
- разработка национальных программ развития основных рынков агроиндустриальной продукции (зерна, молока и др.);
- разработка программ государственного регулирования и управления основными рынками агроиндустриальной продукции;
- внедрение лицензирования деятельности отдельных участников регулируемых агроиндустриальных рынков;
- внедрение системы регистрации сделок, начиная с определенных для каждого рынка объемов;
- создание системы гарантий выполнения контрактов на поставку продукции;
- создание на каждом рынке значимых продуктов при долевом участии государства и отраслевых союзов, компьютерных сетевых информационно-финансовых систем, объединяющих участников рынка и позволяющих в перспективе внедрить электронную торговлю в оперативном режиме (электронная товарная биржа);
- развитие оптовых рынков и сбытовой кооперации как оптимальных форм выхода мелких товаропроизводителей на рынки. Объединение крупных оптовых рынков в единую информационную сеть;
- внедрение аукционных продаж.

4.2. Проведение протекционистской внешнеторговой политики в области
агроиндустриальных товаров

Внешнеторговое регулирование будет соориентировано на активное противостояние демпингу и субсидированному экспорту на внутренний рынок.
В вопросах торговли агроиндустриальной продукцией Казахстан как страна, осуществляющая структурную трансформацию экономики, реализует положения, входящие в правовую структуру Всемирной Торговой Организации, в более длительные сроки.
Для повышения конкурентоспособности на внешних рынках и снижения трансакционных издержек функции по экспорту продукции сконцентрируются в крупных внешнеторговых фирмах, созданных как с участием государства, так и сформированных при отраслевых союзах, ассоциациях.
Первоочередные меры:
- организация мониторинга мирового рынка агроиндустриальной продукции и активное противостояние демпингу и субсидированному экспорту на внутренний рынок;
- пересмотр и эффективное использование нетарифных торговых ограничений (технические стандарты, ветеринарные и санитарные нормы) для защиты наиболее уязвимых сегментов рынков;
- ужесточение требований к экологической безопасности импортируемых продуктов;
- введение значительного тарифного разрыва (тарифной эскалации) между ввозимым сырьем и готовой продукцией;
- создание сети внешнеторговых фирм для продвижения товаров на мировые рынки как с участием государства, так и организованных при каждом отраслевом союзе;
- пропаганда отечественной продукции за рубежом.

4.3. Рационализация государственной помощи аграрному сектору и
усиление его стимулирующей направленности. Развитие финансового
сектора отрасли

Политика субсидирования

Государственное субсидирование, в первую очередь, необходимо направить на создание и стимулирование внедрения прогрессивных технологий для интенсификации производства (научные исследования, селекция, элитное семеноводство, племенное животноводство, биотехнологии и др.).
Другим направлением является реализация инвестиционных проектов по поддержанию и развитию крупных инженерных факторов производства (оросительные и мелиоративные системы и др.).
В депрессивных и неэффективных сельскохозяйственных регионах будет осуществляться микрокредитование сельского населения, в том числе направленное на развитие всех форм занятости (на конкретные проекты).

Сезонное кредитование

Государство и в дальнейшем не будет осуществлять льготное централизованное кредитование аграрного сектора.
Основной формой государственного субсидирования сезонных операций будут программы удешевления ресурсов, в частности, субсидирование банковского процента при прямом банковском кредитовании за счет собственных кредитных ресурсов.
Сезонное кредитование аграрного сектора будет увязано с принятием хозяйствами обязательств по внедрению научно обоснованных технологий, специально разработанных для условий данных регионов.
Другой формой обеспечения доступности сезонных кредитов для производителей станет обеспечение банковских ссуд гарантиями государственных кредитных организаций развития.
Основной упор в сезонном кредитовании будет сделан на мобилизацию внутренних ресурсов отрасли и агробизнеса:
- развитие биржевой торговли и расширение фьючерских операций;
- развитие производственной контрактации;
- кредитование в рамках вертикальной производственной интеграции в агроиндустриальной сфере;
- кредитование сельскими кредитными товариществами, а также через создание сельской кредитной кооперации (обществ взаимного кредитования и взаимного страхования);
- товарные кредиты фирм-поставщиков сезонных ресурсов;
- развитие операционного лизинга.

Инвестиционное кредитование

В современных условиях земля не является ликвидным ресурсом и не может играть роль полноценного залога, и, соответственно, нет достаточных предпосылок для широкого становления системы ипотечного кредитования.
Ипотечное кредитование получит развитие в отдельных регионах, где существует активный земельный оборот.
Преимущественное развитие получит финансовый лизинг.
Распределение средств лизингового фонда организаций с участием государства осуществится через конкурсные процедуры.
Закупки сельхозтехники в лизинговый фонд будут подкреплены мерами по контролю за отпускными ценами отечественных производителей сельхозтехники.
Государственное долгосрочное кредитование аграрного сектора и взаимосвязанных с ним сегментов пищевого сектора (малого бизнеса) сконцентрируется в специализированных финансовых институтах.
Программы поддержки перерабатывающей промышленности и малого бизнеса, ориентированных на сельскохозяйственное сырье, должны быть взаимоувязаны с развитием аграрного сектора.

Первоочередные меры:
- создание многоканальной системы финансовой поддержки агроиндустриального сектора:
систем кредитования с участием государства;
сети сельских кредитных товариществ;
формирование сельской кредитной кооперации (на начальном этапе - в
качестве касс взаимопомощи, взаимного кредитования);
- консолидация государственных ресурсов, направляемых на поддержку аграрного сектора (кредитных, лизинговых, гарантийных и др.) в одном полноценном отраслевом инвестиционном институте - небанковском финансовом учреждении - аграрной кредитно-гарантийной корпорации;
- формирование основ финансовой устойчивости и ужесточение финансовой дисциплины предприятий;
- формирование системы страхования рисков в аграрном производстве:
страхование сельхозпродукции в связи с природными рисками,
стихийными бедствиями;
страхование рисков колебания рыночных цен, срочных контрактов
(фьючерсов, опционов и др.).

4.4. Обеспечение продовольственной безопасности страны

Организация государственного мониторинга и контроля за состоянием продовольственной безопасности.
Поддержание страховых запасов базовых продовольственных продуктов.
Сохранение системы закупок зерна в государственные ресурсы: на формирование резерва продовольственного зерна, ресурсов семенного зерна, экспортных ресурсов.

4.5. Регулирование земельных отношений

Формирование системы регулирования земельного оборота.
Создание геоинформационных компьютерных баз данных по всем землям сельскохозяйственного назначения.
Ведение единого кадастра земельных ресурсов и региональных реестров собственников земельных участков.
Развитие рынка прав аренды и залога сельскохозяйственной земли.
Регулирование земельного оборота должно предусмотреть сохранение наиболее ценных сельхозугодий для аграрного производства, соблюдение экологических требований, недопущение излишней фрагментации земель.

4.6. Проведение единой технологической политики в отрасли, научное,
консультационное и кадровое обеспечение аграрного сектора

Поддержание селекционной работы, элитного семеноводства и племенного дела, ориентированных на внедрение высокопродуктивных сортов растений и пород животных, адаптированных к местным биоклиматическим условиям.
Совершенствование системы стандартов для агроиндустриальной продукции.
Формирование и финансирование программ фундаментальных исследований в аграрной науке, разработка технологий биотехнологического направления. Конкурсное распределение ресурсов для их осуществления.
Развитие научной и консультационной системы обслуживания технологических процессов в аграрном секторе. Создание специализированной службы по координации этих работ в структуре органов государственного управления.
Формирование научно-технологических и внедренческих центров при республиканских и региональных отраслевых союзах и ассоциациях с участием научно-исследовательских учреждений.
Формирование кадровой политики в агроиндустриальной сфере, подготовка и переподготовка кадров.
Стимулирование развития аграрного венчурного предпринимательства.

4.7. Осуществление общегосударственных контрольных функций

Укрепление ветеринарного, технического контроля, контроля в семеноводстве и племенном деле и др.
Создание системы контроля качества и сертификации агроиндустриальной продукции на всех этапах ее прохождения от поля до конечного потребителя. Ужесточение требований по обеспечению экологической чистоты продуктов. Создание специализированной службы безопасности пищевых продуктов.
Унификация национальных санитарных и фитосанитарных стандартов с международными.
Разработка системы контроля за технологиями в аграрном производстве для снижения антропогенной нагрузки на окружающую среду в сельской местности.

4.8. Структурная политика

Разработка государственных целевых программ, обеспечивающих развитие приоритетных подотраслей, определяющих технологический прогресс развития и обеспечение их реализации механизмами инвестиционной, внешнеторговой, технологической политики.
Создание юридических и экономических условий для концентрации мелких сельскохозяйственных предприятий в целях обеспечения высокотоварного производства.

4.9. Развитие сельской территории

Разработка и реализация стандартов социального обеспечения сельского населения.
Разработка и реализация региональных программ занятости в сельской местности.
Разработка программ переподготовки сельскохозяйственных работников.
Расширение программ микрокредитования на селе.
Увеличение объемов финансирования базовых отраслей сельской социальной инфраструктуры - образования и здравоохранения.
Обеспечение транспортной доступности села.
Недопущение снижения уровня занятости в бюджетных организациях сельской местности.
Поддержание образовательного уровня молодежи (системы профессионального среднего образования) для обеспечения большей мобильности в поиске работы.

4.10. Правовое обеспечение агроиндустриальной политики

Разработка серии законов и других нормативных правовых актов, регламентирующих:
- государственное управление и регулирование агроиндустриального сектора;
- взаимодействие государства и отраслевых союзов, ассоциаций;
- аграрное и продовольственное производство на основе экологических требований.
Дальнейшее совершенствование нормативных правовых актов, регламентирующих:
- регулирование рыночного оборота земли;
- развитие сельскохозяйственной кооперации.

Раздел V

Транспортная инфраструктура

1. Цель

Создание эффективного и технологически обновленного транспортного комплекса, способствующего ускоренному экономическому росту Казахстана и обеспечивающего потребности экономики и общества качественными услугами.

2. Анализ ситуации

Либерализация экономики и структурные преобразования в транспортном комплексе привели к формированию рынка транспортных услуг, меняются нормативно-правовая среда, система управления отраслью. В данных условиях традиционные подходы к развитию транспортных услуг, основанные только на прогнозе потребностей, требуют межотраслевой ориентации.
Вместе с тем необходимость соответствия мировым тенденциям, а также структура перевозок по видам транспорта обусловливают более четкое закрепление ответственности за развитие элементов транспортно-коммуникационного комплекса.
В результате значительного сокращения объемов перевозок (см. приложение 18) в транспортном комплексе образован избыток мощностей, неэффективное использование которых вызывает дополнительные издержки.
Низкими темпами проводятся ремонтно-восстановительные работы основных магистральных путей и средств перевозки. Присутствует устойчивая тенденция к ухудшению технического состояния сети, средств эксплуатации, что снижает транзитный потенциал отрасли (см. приложение 19).
Неизбежным следствием внетранспортного эффекта (эффект воздействия транспорта на другие сферы) является достаточно высокая себестоимость и снижение выпуска продукции в сопряженных отраслях, деградация системы сельских сообщений, снижение занятости.
В итоге не в полной мере выполнена главная задача отрасли: предоставление транспортных услуг в полном объеме с наименьшими издержками и высоким уровнем качества, а также получение дохода от транзита.
Тем не менее в последнее время наблюдается устойчивое возрастание роли транспортного комплекса в национальной экономике. Если в начале 90-х годов доля транспорта и связи во внутреннем валовом продукте Республики Казахстан оценивалась на уровне 8,9%, то к концу десятилетия она возросла до 13,3%.
Внутренняя (преимущественно в автомобильном и авиационном транспорте) и межотраслевая (преимущественно между автомобильным и железнодорожным, железнодорожным и водным видами транспорта) конкуренция, а также конкуренция с иностранными перевозчиками за освоение рынков транспортных услуг обеспечивают определенное самосохранение транспортных систем.
Высокая стоимость значительных транспортных проектов не позволяет сегодня стране выступать в роли стратегического инвестора. Поэтому основной задачей становится увеличение экономической отдачи от реализации транзитного потенциала, а также создание благоприятных экономических условий для реализации проектов, привлечение частных инвесторов и подрядчиков, снижение инвестиционных расходов на развитие инфраструктуры путем выделения и приватизации объектов, не имеющих стратегического значения.

2.1. Сильные стороны

Выгодное географическое расположение: значительная часть транзитных маршрутов проходит по территории страны. Более короткие (коридор TRACECA) и удобные (Центральный коридор) пути доставки грузов в трансконтинентальном евразийском сообщении.
Практически безальтернативное обслуживание экономических связей республик Средней Азии с Российской Федерацией.
Богатейшие энергетические ресурсы потенциально гарантируют бесперебойную работу отрасли в долгосрочном периоде.
Наличие необходимых интеллектуальных и трудовых ресурсов.
Сформированы и функционируют рыночные институты - национальные компании, регулирующие деятельность подотраслей транспортно-коммуникационной системы. Разработаны концептуальные проекты повышения эффективности деятельности транспортного комплекса.
Развитие средств связи и информатизации транспортного комплекса в целом соответствует мировым тенденциям и достаточно для внутренних потребностей.

2.2. Слабые стороны

Структурные изменения в подотраслях транспортно-коммуникационного комплекса не подкрепляются адекватным правовым обеспечением. Отсутствуют взаимосвязь и координация работы всех видов транспорта, единая схема управления действующей инфраструктурой государства.
Несоответствие перевозок, инфраструктуры дорожного сервиса, безопасности движения международным стандартам. Недостаточность международных договоров и соглашений, касающихся транспортно-коммуникационного комплекса.
Транспортные сети до сих пор ориентированы в первую очередь на вывоз сырья, а не на обеспечение внутренних сообщений. Многие областные центры не имеют прямого автомобильного и железнодорожного сообщения, не говоря о районных центрах.
Развитие транспортно-коммуникационных услуг рассматривалось без учета межотраслевых особенностей. Неизбежным следствием явился длительный период спада в развитии отрасли:
- устойчивая тенденция ухудшения технического состояния транспортных средств;
- низкий технический уровень автомобильных дорог, отсутствие стабильной и надежной финансовой системы эффективного функционирования автодорог;
- отсутствие оптимальной транспортной системы государства;
- устаревшие технологии перевозок и обработки информации;
- отсутствие сквозного судоходства на реке Иртыш;
- низкая пропускная способность отдельных участков транспортных магистралей.
Направление усилий в основном на выполнение текущих проблем, недостаточное внимание исполнительных органов системному планированию развития отрасли.
Активная практика реализации экономических задач в пользу других отраслей за счет транспортного комплекса, что оказывает сдерживающее влияние на его развитие.

2.3. Возможности

Транспортно-коммуникационное обслуживание нарастающего минерально-сырьевого экспорта.
Сохранение при определенных условиях стратегических преимуществ относительно транспортного потенциала центральноазиатских государств.
Экспорт услуг по всем видам транспорта, а также услуги аэронавигационного сопровождения с учетом роста торговли между Востоком и Западом.
Укрепление внутрирегиональных сообщений в связи с переносом столицы в Астану, развитие межрегионального сотрудничества, возможности для развития туризма.
Самообеспечение и рентабельная работа при хорошем менеджменте и маркетинге.
Использование имеющихся отраслевых научно-исследовательских институтов и научного потенциала в рамках выхода на новые технологии, которые будут способствовать завоеванию внешних рынков.
Использование имеющегося производственно-промышленного потенциала судоремонтно-судостроительных предприятий.

2.4. Угрозы

Активная позиция сопредельных государств по использованию своего транзитного потенциала или альтернативных транспортных путей.
Отсутствие таможенно-тарифных соглашений по основным транспортным магистралям.
Проникновение на внутренний транспортный рынок иностранных перевозчиков и увеличение каботажных перевозок.
Отсутствие подвижного состава, соответствующего международным экологическим стандартам.
Ограничение деятельности отечественных перевозчиков на международном рынке транспортных услуг.
Использование устаревших стандартов, норм и правил предоставления транспортно-коммуникационных услуг.

2.5. Мировые тенденции

Ориентация на интересы потребителей, многовариантность предлагаемых услуг расширяют рыночные возможности транспортно-коммуникационной отрасли.
Потребности мировой экономики в совершенствовании транспортных процессов, в дальнейшем развитии высокотехнологичных, высокоинтегрированных схем перевозок с гарантированной сохранностью грузов и соблюдением строго ритмичных поставок продолжают оказывать воздействие на развитие транспорта в передовых странах мира.
Прогнозы развития мировой экономики свидетельствуют о том, что в начале нового столетия треугольник США - Европа - Дальний Восток превратится в место сосредоточения основных финансовых и товарных потоков мира. В последние годы объем мировой торговли растет темпами, превышающими в 1,5-2 раза прирост мирового валового внутреннего продукта. За 1993-1998 годы прирост перевозок грузов между странами ЕС составил 7,5%, а перевозки грузов между ЕС и третьими странами выросли на 13%.
Общий объем товарной массы, перевозимой по направлениям Европа - Юго-Восточная и Восточная Азия, международными аналитическими центрами оценивается в 330-400 млрд. долларов США. Из этого объема к российским и казахстанским коммуникациям тяготеет до 20%.
В условиях глобализации устойчивость развития экономики достигается при наличии адекватной национальной транспортно-коммуникационной системы. Возрастает необходимость в оперативном получении и обработке необходимой информации. Основным фактором становится развитие компьютерных технологий и возможность работы с мировыми информационными сетями. В середине 90-х годов появилось понятие глобальной информационной инфраструктуры. Создается единая сеть, которая будет цифровой и максимально персонифицированной, обладает неограниченными ресурсами. Внедрение новых информационных технологий позволит легко комбинировать услуги транспортной отрасли.
Мультимодальные перевозки, превращающие конкурирующие виды транспорта во взаимодействующие и предоставляющие разносторонний и первоклассный сервис, в большинстве стран возведены в ранг государственной политики. Кроме того, одним из следствий глобализации мировой экономики являются слияние национальных транспортных компаний на транснациональной основе, создание ассоциаций и совместных транспортно-экспедиционных предприятий различных государств.
Реализация международных транспортных проектов в перспективе будет идти в условиях формирования альтернативных коридоров и усиления конкуренции за транзит. Наблюдаются увеличение доли контейнерных грузов, повышение конкуренции наземного транспорта с морским.
Базовым маршрутом широтного евроазиатского направления является Транссибирская железнодорожная магистраль. Ее использование для перевозок транзитных грузов обеспечивает существенное сокращение сроков их доставки между Азиатско-Тихоокеанским регионом и Европой. Это достигается за счет значительно меньшей протяженности маршрута по сравнению с южным морским путем вокруг евразийского континента. В современном состоянии к Транссибирской магистрали тяготеют потоки транзитных контейнеров в объеме до 260-300 тыс. единиц в год.
Все шире задействуется в международном сообщении автомобильный транспорт как самостоятельно, так и в тесной кооперации с другими видами транспорта в рамках интермодальных перевозок. Этот вид транспорта адекватно реагирует на изменения спроса, который в свою очередь зависит от состояния экономики, социального положения населения. В странах Запада доля автотранспорта в транспортном балансе растет пропорционально увеличению валового внутреннего продукта. В США за последние 25 лет грузооборот на внутренних перевозках увеличился вдвое. Сходные тенденции наблюдаются в Западной Европе, где общий грузооборот за этот же период также увеличился примерно в два раза благодаря динамичному развитию автомобильного транспорта.
Все большее количество перевозок контейнеризованных грузов осуществляется на основе сотрудничества железнодорожного и автомобильного транспорта за счет использования дополнительных взаимовыгодных возможностей того или другого транспорта. В целом же по Западной Европе грузооборот на автомобильном транспорте в 4 раза превышает железнодорожный.
В связи с более высокой себестоимостью автомобильных перевозок в Западной Европе по сравнению с США в настоящее время разрабатывается новая система взыскания плат и сборов на дорогах с возможностью предварительной калькуляции будущих затрат. В результате будут созданы условия для совершенствования дорожной инфраструктуры, развития новых прогрессивных технологий и способов перевозки.
В 1995-1999 годы происходила стабилизация (от тенденций падения) роли железнодорожного транспорта в связи с введением интермодальных схем перевозки. Кроме того, отрасль получает возможность для роста на недостаточно освоенных пространствах Евразии. Наиболее значимыми проектами являются трансконтинентальные трассы, соединяющие Европу с Тихоокеанским регионом. Выгодное геополитическое положение способствует росту экономических возможностей страны за счет наращивания транзитного потенциала.
Складываются тенденции снижения роста на морском, речном и воздушном транспорте. Так, за последние годы ежегодный прирост показателей морского торгового флота снизился до 3%, при 10% - в 1994-1995 годах.
В условиях, когда к транспорту предъявляются все более жесткие требования, особенно к срокам доставки, конкуренция других видов транспорта - автомобильного и железнодорожного - способствует ограничению роли внутренних водных сообщений. На Дунае, например, международные перевозки с 1980 года по настоящее время сократились на 1/3 - с 30,6 млн. до 20,3 млн. т. Падает объем перевозок и в России.
Государства из-за высокой стоимости значительных транспортных проектов неспособны сегодня выступать в роли стратегических инвесторов. Их задачей становится создание благоприятных экономических условий для реализации проектов, привлечение частных инвесторов и подрядчиков, гарантирование. В области инвестирования происходит переход на использование схемы "строительство - оперирование - передача".
Прослеживается зависимость показателей, характеризующих социальные стороны жизни населения, от уровня развития дорожной сети. Международные исследования проблем младенческой смертности, инфекционных заболеваний показывают, что увеличение транспортной доступности внутри региона практически на 40-50% снижает данные показатели.

3. Стратегические задачи

Коммуникации должны рассматриваться как инструмент повышения качества жизни населения и рыночных возможностей хозяйствования, а также как фактор стабилизации потребительского рынка.
Казахстан специализируется на горнодобывающей, пищевой и др. отраслях промышленности, на производстве сельскохозяйственной продукции, транзитных перевозках, эффективность которых в значительной мере зависит от надежности дорожной сети. Поэтому указанные секторы экономики должны быть прямо заинтересованы в развитии дорожного хозяйства, а одним из важнейших приоритетов является сохранение и расширение сети автодорог.
Если значительная часть железнодорожных, морских и авиационных перевозок относится к транзиту, то автомобильный и речной транспорт в большей степени ориентирован на удовлетворение внутренних потребностей, в т.ч. отдельных регионов.
Это должно быть закреплено в финансовых приоритетах развития двух наиболее значимых видов транспорта. Поскольку железнодорожный транспорт в значительной мере выполняет республиканские функции, то он должен финансироваться преимущественно из республиканских источников. Для автомобильного транспорта требуется создать условия долевого финансирования из республиканских и региональных ресурсов.
В ходе глобализации экономики в начале XXI века будет практически завершено формирование международных транспортных коридоров. Объективные конкурентные преимущества Казахстана на направлении Европа - Юго-Восточная Азия должны быть реализованы в кратчайшие сроки с использованием имеющихся транспортных узлов и коридоров, введением в строй новых транспортных коммуникаций.
Изменение технологий мировой торговли, комплексная информатизация процессов товарообмена ставят задачу изменения транспортно-распределительных технологий на основе принципов логистики.
Потребуется концентрация усилий в двух направлениях: транзитная политика и удовлетворение внутренних потребностей.

3.1. Транзитная политика

Транзит позволяет эффективно использовать резервы национальных транспортных систем, стимулирует их расширенное воспроизводство. В свою очередь развивается транспортное машиностроение, активизируется строительство дорог, пунктов перевалки грузов, сопутствующего сервиса, создаются новые рабочие места.
Наряду со специфическими проблемами, характерными для отдельных видов транспорта, общей главной проблемой развития транспортного комплекса республики является совершенствование условий перевозок по маршрутам, обеспечивающим международные связи в трансконтинентальном сообщении, как основы интеграции в мировую транспортную систему.
Ведущая роль в транспортном обслуживании потребностей республики стабильно принадлежит железнодорожному и автомобильному транспорту, обеспечивающему основной объем перевозок грузов и пассажиров как во внутриреспубликанском, так и в межгосударственном сообщении.
В последние годы реальные перспективы развития в транспортном комплексе республики получил морской транспорт, обеспечивающий Казахстану альтернативные возможности выхода на мировой рынок.

Транзитный потенциал
Наличие в составе железнодорожной сети технически оснащенных магистральных линий в сочетании с благоприятным географическим положением предопределило Казахстану роль транзитного звена в евроазиатском сообщении. Территорию республики пересекают основные трансконтинентальные маршруты, формируемые в настоящее время и связывающие между собой государства Азиатско-Тихоокеанского региона, Ближнего и Среднего Востока, Европы (см. приложения 20, 21).
Расширение транзитного потенциала республики за счет строительства железнодорожного перехода Дружба-Алашанькоу с созданием на станции Дружба мощного комплекса перегрузочных обустройств не привело к ожидаемому росту транзитных перевозок в сообщении Европа-Азия (см. приложение 22).
При наличии серьезной конкуренции на рынке транспортных услуг изменение сложившихся традиционных (морских) маршрутов перевозок требует осуществления комплекса мер не только технического, но также организационного и коммерческого характера.
Через Казахстан проходят основные железнодорожные коридоры Трансазиатской железнодорожной магистрали, связывающей Европу с Азией:

-------------------------------------------------------------------
Название ! Страны, через которые ! Станция в Казахстане,
коридора ! проходит коридор ! через которые проходит
! ! коридор
--------------------------------------------------------------------
1 ! 2 ! 3
-------------------------------------------------------------------

Северный Юго-Восточная Азия - Китай - Дружба - Саяк - Моинты -

Казахстан - Россия - Беларусь Астана - Пресногорьковская

- Польша - Германия

--------------------------------------------------------------------

Централь- Ближний Восток - Турция - Иран Дружба- Актогай - Алматы-

ный - Туркменистан - Таджикистан Арысь - Ченгельды

- Киргизия - Казахстан - Россия

- Европа

--------------------------------------------------------------------

Для Северного коридора характерна наибольшая транзитная грузонапряженность. Недостаточное использование технических возможностей Северного коридора объясняется исключительно высокой конкуренцией альтернативных маршрутов Европа-Азия, наличием комплекса нерешенных вопросов и неадекватными усилиями государств-участников эксплуатации трансазиатского маршрута (через Китай-Казахстан) по увеличению грузопотоков в этом направлении.
В границах Центрального коридора наибольшая грузонапряженность характерна для двухпутной части коридора - участка Шу-Ченгельды, где объединяются потоки двух направлений. В настоящее время объемы перевозок по коридору значительно уменьшились. Это связано с резким сокращением экономических связей в сообщении Россия - Средняя Азия и снижением экспортно-импортных связей Казахстана с государствами Средней Азии.
В небольшом объеме осуществляются перевозки в сообщении между Юго-Восточной и Средней Азией. Потеря Казахстаном позиций по этим перевозкам реальна в связи с предполагаемым строительством прямого железнодорожного выхода из Узбекистана на город Кашгар (Китайская Народная Республика).
По территории страны проходят еще два международных железнодорожных маршрута:
среднеазиатский, по которому осуществляются перевозки в межгосударственном сообщении, связывающем центральноазиатские республики с государствами дальнего и ближнего зарубежья;
западный, перспективы роста интенсивности перевозок по которому в основном зависят от развития транспортных связей через морской порт Актау. Дальнейшее его развитие возможно также при осуществлении проекта формирования международной транспортной магистрали "Север-Юг", обеспечивающей кратчайший выход из северо-западных районов Европы в район Персидского залива через сеть железных дорог России, Казахстана, Туркменистана и Ирана.
Немаловажное значение для Казахстана представляет также коридор ТРАСЕКА как альтернативный российскому варианту выхода в Европу, обеспечивающий выход из среднеазиатского региона в европейские страны через Каспийское море, Кавказ и Черное море.
В отрасли автомобильных дорог при сравнительно благополучном положении с протяженностью дорог общего пользования и плотностью дорог (см. приложение 23) их эксплуатационное состояние характеризуется как крайне неудовлетворительное.
Автодорожные пограничные переходы из Казахстана в страны ближнего зарубежья, ввиду их многочисленности и особых сложившихся связей бывших республик Советского Союза, в настоящее время не оборудованы в соответствии с международными требованиями. Только по республиканским дорогам имеется 11 выходов в страны ближнего зарубежья.
Особое значение имеют автодорожные переходы на границе с Китаем. Основные переходы, расположенные на республиканских автодорогах, - это Хоргос, Дружба, Бахты, Майкапчагай.
Основной объем транзитных перевозок по территории Республики Казахстан осуществляется иностранными автомобилями, в том числе 20% транзитных грузопотоков автомобилями из третьих стран (например, автомобили, зарегистрированные в Кыргызстане, перевозят китайские грузы в Россию). Доля участия в транзитных перевозках казахстанских автотранспортных средств относительно невелика (см. приложение 24).
Транзитные воздушные маршруты Казахстана являются выгодными для иностранных авиакомпаний, выполняющих полеты между Европой и Юго-Восточной Азией, так как позволяют значительно сократить протяженность маршрутов (см. приложение 25). Имеющийся спрос на использование воздушного пространства Казахстана требует совершенствования технических средств управления воздушным движением, навигации и связи.
Открыты дополнительные воздушные маршруты (Китай, Азербайджан, Узбекистан). Количество международных воздушных коридоров увеличилось с 56 в 1998 году до 72 в 1999 году. Протяженность международных воздушных трасс составляет 45000 км.
В водном транспорте основной транзитный грузопоток идет через порт Актау. После реконструкции пропускная способность порта за счет улучшения технологии переработки грузов и организации работ составляет для сухогрузов 1,5 млн. тонн в год, в т.ч. 0,6 млн. тонн общих сухогрузов, 0,9 млн. тонн навалочных грузов, при общей занятости причала 65% - 70%.
Разработка проекта ТРАСЕКА по реабилитации паромного причала для обслуживания железнодорожного и автомобильного транспорта, использующегося в Каспийском бассейне, и реализация проекта "Север-Юг" позволят расширить возможности порта для осуществления экспортно-импортных перевозок в Республике Казахстан.
При наличии потенциальных возможностей по осуществлению морских перевозок их развитие сдерживается отсутствием собственного морского флота. В настоящее время постановлением Правительства Республики Казахстан организовано ЗАО "Национальная морская судоходная компания "Казмортрансфлот", задачей которого является создание собственного морского танкерного и сухогрузного флота судов класса "река-море", что будет способствовать интеграции водного транспорта Казахстана в мировую транспортную систему.
В целом достижение полноценной реализации транзитной политики возможно при условиях:
- активизации внешней транспортной политики;
- создания экономических, организационно-правовых и технических условий, повышения конкурентоспособности транзитных коридоров;
- разработки новых направлений по снижению зависимости от альтернативных транзитных коридоров сопредельных стран;
- использования современных научных достижений и информационных технологий для поиска более эффективных решений в транспортных процессах;
- обеспечения социально-экономической эффективности транзита для развития отечественной промышленности, внешней торговли и повышения занятости в сфере сопутствующего сервиса.
Стратегическими задачами по реализации транзитной политики являются:
- рост доходов от транзитных перевозок, равноправная интеграция и укрепление позиции Казахстана в международной транспортной системе;
- создание полноценной инфраструктуры и увеличение занятости в сфере сопутствующего сервиса;
- обеспечение передовым международным опытом посредством развития информационных технологий.

3.2. Политика удовлетворения внутренних потребностей

Общий экономический кризис 1997-1998 годов отразился на основных показателях деятельности транспорта. Вследствие снижения производства во всех отраслях экономики наблюдалось сокращение объемов перевозок грузов на всех видах транспорта.
Железные дороги в Республике Казахстан в силу обширной территории и экпортно-сырьевой направленности большинства крупных предприятий имеют стратегическое значение для всей отечественной экономики. Для многих типов грузов железнодорожный транспорт является безальтернативным видом.
В обозримом будущем сохранится влияние стоимости услуг железнодорожного транспорта на конкурентоспособность отечественной продукции на внутреннем и внешнем рынках. При этом будет усиливаться конкуренция со стороны других видов транспорта, и в первую очередь автомобильного.
Железнодорожная сеть наиболее развита в северной части Казахстана, где проходят магистрали бывшей общесоюзной системы Восток-Запад. На остальной территории республики сеть недостаточно сформирована и представлена двумя меридианальными направлениями в восточной и центральной части территории и магистралью Ташкент -Шымкент - Актобе - Уральск - Самара с ответвлениями на Орск и Оренбург.
Железнодорожное сообщение между рядом областей осуществляется через территорию России, что создает определенные проблемы при осуществлении перевозок.
Рост цен производителей промышленной продукции, в особенности на горюче-смазочные материалы, в условиях инфляции и при неизменных в течение 1998-99 годов тарифах на перевозки вынудил более чем на 70% сократить все программы по поддержанию в работоспособном состоянии основных средств и подвижного состава железнодорожного транспорта. Снижены более чем на 5 млрд. тенге инвестиции собственных и привлеченных средств на модернизацию и развитие железнодорожного транспорта.
Институциональные преобразования на железной дороге проходили по отношению к другим секторам транспортного комплекса наиболее сдержанными темпами. Дальнейшее развитие рыночных отношений в этом секторе определено среднесрочной отраслевой программой развития железнодорожного транспорта Республики Казахстан до 2005 года, одобренной Правительством Республики Казахстан. Программой предусмотрены поэтапная коммерциализация всей деятельности на железной дороге, создание нескольких железнодорожных операторов с равным доступом к инфраструктуре и обеспечение условий для их конкуренции на рынке транспортных услуг. Кроме этого решаются вопросы сегментации пассажирских перевозок и создания отдельной акционерной компании.
Важную роль в осуществлении внутренних перевозок играют автомобильные дороги. Протяженность автомобильных дорог общего пользования составляет 89,3 тыс. км. В сети автомобильных дорог имеются более 3 тысяч мостов и путепроводов.
В составе дорог общего пользования протяженность дорог республиканского значения - 23 тыс. км, местного значения - 66,3 тыс. км. Несмотря на то, что дороги республиканского значения составляют только 23%, на них приходится более 50% автотранспортной работы.
Главная проблема дорожной отрасли - это прогрессирующая потеря несущей способности дорожных покрытий. Многие участки автодорог по техническим параметрам не соответствуют нормативным требованиям по нагрузке на ось, не превышающей 10 тонн. Низкое техническое состояние оказывает негативное влияние на безопасность дорожного движения.
Фактором отрицательного воздействия на технико-эксплуатационный уровень дорог является резкое сокращение финансирования отрасли.
На 1000 жителей Казахстана приходится 85,9 автомобиля, что соответствует уровню автомобилизации таких стран, как Румыния, Украина. Для сравнения, в США на 1000 жителей приходится более 670 автомобилей.
Одной из основных проблем, стоящих перед отраслью, является несовершенство законодательной и нормативной правовой базы, что не позволяет обеспечивать полноценное государственное регулирование на автомобильном транспорте. Отсутствует система контроля и информационного обеспечения перевозок автомобильным транспортом в междугородном сообщении.
В области авиации существующее положение характеризуется несбалансированной политикой: авиакомпании, аэронавигация и аэропорты существуют самостоятельно без необходимой взаимосвязи и согласованной политики деятельности и развития. Для большинства аэропортов характерно отсутствие объема перевозок, которое авиаторы пытаются компенсировать повышением тарифов. Это приводит к дальнейшему снижению объемов перевозок.
В настоящее время протяженность судоходных внутренних водных путей составляет более 4 тыс. км. Нарушение сложившихся хозяйственных связей и уменьшение объема производства в большинстве отраслей, особенно в строительстве, а также отсутствие сквозного судоходства на реке Иртыш по причине незаконченного строительства Шульбинского шлюза привели к резкому сокращению объемов перевозок.
Ежегодное сокращение (до 2000 года) государственных ассигнований на содержание водных путей привело к обострению проблемы безопасности судоходства и закрытию отдельных судоходных участков.
Парк технологического оборудования промышленных предприятий, который более четверти века назад вполне удовлетворял потребности ремонта пароходов, в настоящее время совершенно не отвечает требованиям технического обслуживания судов, оснащенных современным судовым оборудованием.
Инвентарный парк водного транспорта составляют 965 речных судов и 23421 маломерное судно, 80% парка которых выработали свой ресурс.
Стратегическими задачами по реализации политики удовлетворения внутренних потребностей являются:
- формирование национальной транспортной инфраструктуры;
- стратегия опережающего развития, достижение мультипликативного эффекта в целом по экономике посредством усиления регулирующей роли государства.

4. Стратегия действий

На 2001-2002 годы:
стабилизация ситуации в отрасли, мобилизация республиканских и региональных ресурсов для устойчивого роста путем концентрации на основных составляющих транспортно-коммуникационной системы - в автодорожной отрасли и на железнодорожном транспорте. Поддержание существующей сети транспортных коммуникаций, доведение ее технического состояния до уровня, соответствующего нормативным требованиям. Формирование транзитной политики, инфраструктуры сопутствующего сервиса, кооперации с другими секторами экономики. Привлечение "мягких" внешних займов со значительной отсрочкой платежей.

На 2003-2005 годы:
реализация инвестиционных программ по расширению сети транспортных коммуникаций, интеграция в международную транспортную систему и развитие транзитного потенциала через участие в межгосударственных ассоциациях. Создание сети предприятий, обеспечивающих полное удовлетворение потребностей в ремонтно-восстановительных работах. Обеспечение стандартов мирового информационного обмена, в т.ч. между государственными органами.

На 2006-2010 годы:
формирование единого транспортно-коммуникационного пространства, реализация принципов мультимодальных перевозок и транспортной логистики. Обеспечение транспортной доступности для всех населенных пунктов республики, удовлетворение потребности граждан в транспортных услугах, соответствующих по качеству мировому уровню и ориентированных на нужды потребителя. Повышение рентабельности отрасли, рост доходов от транзита, начало возврата заемных средств.

4.1. Стратегия действий по реализации транзитной политики

4.1.1. Рост доходов от транзитных перевозок, равноправная интеграция
и укрепление позиции Казахстана в международной транспортной
системе

Проведение регулярного анализа использования транспортных коридоров с учетом внешних факторов и реализация мер по их загрузке.
Достижение распределения международных торговых потоков по альтернативным участкам трансконтинентальных коридоров на основе взаимовыгодных межгосударственных соглашений. Совместное исследование конъюнктуры международного рынка транспортных услуг и прогнозирование основных евроазиатских и трансазиатских грузопотоков.
Создание межгосударственных ассоциаций по организации взаимовыгодного использования транспортных коммуникаций:
- сотрудничество с Российской Федерацией, Китаем, а также с другими странами-участницами по развитию Северного коридора Трансазиатской железной дороги;
- развитие участков железнодорожных и автодорожных транспортных коридоров, проходящих по маршруту "Шелковый путь";
- активизация действий по вступлению в транзитный коридор Север-Юг;
- сотрудничество с Туркменистаном в вопросах использования возможностей морских портов Актау, Туркменбаши для привлечения транзитных грузопотоков;
- строительство автомобильных дорог, обеспечивающих связь с соседними странами и выход к мировым морским портам;
- восстановление сквозного судоходства на реке Иртыш;
- восстановление Урало-Каспийского канала.
Согласование уровня железнодорожного тарифа, обеспечивающего баланс интересов стран, а также перевозчика и грузоотправителя.
Развитие рынков страхования грузов и экспедиторских услуг, нормативное и правовое обеспечение транспортно-экспедиторской деятельности.
Нейтрализация попыток установления незаконных поборов и контроля на транспортных коммуникациях.
Признание приоритетных для Республики Казахстан международных конвенций и соглашений и их правовое обеспечение.
Совершенствование процедур таможенного и пограничного контроля на основе внедрения общемировых технологических стандартов контроля движения и доставки с учетом интересов национальной безопасности.

4.1.2. Создание полноценной инфраструктуры и увеличение занятости в
сфере сопутствующего сервиса

Модернизация имеющихся транзитных коммуникаций путем внедрения автоматизированных технологий.
Строительство и эксплуатация скоростных авто- и железнодорожных магистралей путем привлечения "мягких" займов других стран.
Создание сети сопутствующего сервиса: гостиниц, мотелей, кемпингов, предприятий быстрого питания, бытовых услуг. Вовлечение в отрасль субъектов малого бизнеса посредством подготовки и принятия нормативных правовых актов о франчайзинге, гостиничном бизнесе и т.д.
Развитие индустриального транзита - создание вдоль коммуникаций объектов переработки грузов, обрабатывающей промышленности.
Восстановление участков на международных автомобильных маршрутах: "Шелковый путь", Астана - Петропавловск - Челябинск, Алматы - Усть-Каменогорск - Рубцовск, Ташкент - Шымкент -Актюбинск - Уральск - Самара, Майкапчагай - Омск, Бейнеу - Акжигит, Кызылорда - Петропавловск и Фетисово - Бейнеу.

4.1.3. Обеспечение передовым международным опытом посредством
развития информационных технологий

Создание постоянно обновляемых государственных информационных баз данных.
Создание режима беспрепятственного доступа к информации о национальных рынках транспортных услуг, об объемах, номенклатуре и маршрутах перевозок по транзитным коридорам.
Внедрение новой техники и прогрессивных технологий, проведение внутригосударственных мероприятий, направленных на увеличение скорости перевозок транзитных грузов.
Создание информационных систем сопровождения транзитных перевозок на основе глобальной сети связи.
Создание отраслевых союзов и ассоциаций инфраструктуры транспортно-коммуникационного комплекса с активным вовлечением имеющейся базы отраслевых научно-исследовательских институтов.

4.2. Стратегия действий по реализации политики удовлетворения
внутренних потребностей

4.2.1. Формирование национальной транспортной инфраструктуры

Переход к концептуально единой стратегической модели развития транспортного комплекса, скоординированного планирования деятельности на республиканском и региональном уровнях.
Достижение согласованности позиций транспортной отрасли со стратегическими интересами предприятий экспортоориентированного и импортозамещающего комплексов республики.
Развитие мультимодальных перевозок, реализация принципов транспортной логистики, совершенствование транспортной инфраструктуры в пунктах непосредственного взаимодействия различных видов транспорта.
Разработка методики достоверного статистического учета пассажирских и грузоперевозок, в особенности перевозок автомобильным транспортом.
Создание единого информационного пространства отрасли и технической базы информатизации.
Создание лизинговых транспортных компаний для обеспечения сельскохозяйственных и социально значимых городских пассажирских перевозок.
Развитие конкурентной среды на рынке транспортных услуг.
Повышение технического и технологического уровня существующих транспортных сетей.
Формирование рациональных структур транспортных сетей:
- совершенствование транспортной инфраструктуры активно развивающихся западных регионов Казахстана;
- обеспечение полноценного функционирования линии Аксу-Дегелен, сокращающей более чем на 1200 км путь между Северным и Восточным Казахстаном;
- строительство железной дороги Краснооктябрьский-Донской, позволяющей сократить маршрут перевозки грузов между северными и западными регионами Казахстана в среднем на 1600 км;
- строительство железной дороги Усть-Каменогорск - Чарская (Центральный и Восточный Казахстан);
- строительство железной дороги Кызылорда - Жезказган и др. (см. приложение 26).

4.2.2. Стратегия опережающего развития, достижение мультипликативного
эффекта в целом по экономике посредством усиления регулирующей
роли государства

Разработка программ государственного регулирования процессов движения и доставки продукции сельского хозяйства, промышленности, строительства, торговли.
Снижение ресурсоемкости функционирования транспортной инфраструктуры за счет межотраслевой технологической и организационной кооперации.
Использование научного потенциала имеющихся отраслевых научно-исследовательских институтов и формирование в транспортном комплексе современного инновационного сектора.
Создание сети предприятий малого и среднего бизнеса по выпуску комплектующих материалов и оборудования для транспортного комплекса.
Принятие основополагающих законов, развивающих и адаптирующих Закон Республики Казахстан "О транспорте" к динамике развития рынка транспортных услуг:
- об автомобильном транспорте;
- об автомобильных дорогах;
- о железнодорожном транспорте;
- о торговом мореплавании;
- о речном транспорте;
- о транспортно-экспедиционной деятельности;
- о мультимодальных перевозках.

Разработка механизма государственного регулирования частных внутриреспубликанских перевозок пассажиров и грузов, услуг по ремонту и обслуживанию автотранспортных средств.
Установление полномочий, ответственности и порядка взаимодействия центральных органов власти с местными исполнительными органами и частным сектором в области управления транспортной деятельностью.
Создание нового тарифного прейскуранта с полным учетом дифференциации в зависимости от объемов, направлений, дальности, сезонности, ценности и других параметров.
Разработка и введение социальных стандартов транспортного обслуживания населения и механизмов их реализации, в том числе с адресной поддержкой отдельных социальных групп.

5. Первоочередные меры

Реализация намеченных целей будет достигнута в первую очередь через создание полноценной финансово-кредитной системы отрасли.
Рационализация государственной поддержки транспортно-коммуникационного комплекса требует пересмотра финансового обеспечения. В условиях рыночных отношений должны совершенствоваться подходы к планированию развития дорожной сети. Мировая практика показывает: чем четче определены источники поступлений средств, тем выше их целевое использование и собираемость.
Одна из главных проблем транспортно-коммуникационного комплекса с точки зрения обеспечения внутренних потребностей республики - отсутствие полноценного механизма инвестирования в автодорожную отрасль, следствием которого является низкая плотность дорожной сети. Например, по сравнению с Австралией, площадь которой в 2,8 раза превышает территорию Казахстана, а население больше только на 2 млн. человек, в нашей стране плотность автодорог на 1 тыс. человек ниже в 10 раз.
В настоящее время протяженность дорог общего пользования Казахстана составляет 89,3 тыс. км, из которых 85% без усовершенствования покрытия.
Ввиду недостатка ресурсов развитие сети автомобильных дорог в Казахстане происходит только путем капитального и среднего ремонта. Средства международных финансовых организаций привлечены для реабилитации трасс Алматы-Гульшад-Акчатау-Караганда-Астана-Боровое, Алматы-Бишкек, дорог Западного Казахстана, участков автодорог маршрута "Шелковый путь".
Финансирование расходов по содержанию, ремонту и строительству дорог общего пользования в 1996-1999 годы осуществлялось из средств Дорожного фонда Республики Казахстан. Эти средства использовались по целевому назначению на республиканские и местные нужды дорожного хозяйства. После упразднения Дорожного фонда финансирование дорожной отрасли осуществляется по остаточному принципу.

Экономические аспекты
Уровень развития и техническое состояние дорожной сети оказывают значительное влияние на социально-экономическое развитие страны, воздействуя как на макроэкономическом, так и микроэкономическом уровне. Комплексная оценка влияния дорожной сети на отрасли экономики возможна путем анализа структуры ВВП. По оценке российских экспертов, в 1990-х годах доля автодорог в себестоимости продукции промышленности составляла свыше 1%, сельского хозяйства - не менее 5%, строительства - более 9%, транспорта - около 5%. С учетом удельного веса данных отраслей в структуре ВВП потенциальный вклад автодорог превышает существующие затраты.
Развитие дорожной сети также способствует экономии топлива, снижению других издержек на транспортировку грузов.

Социальные аспекты
В республике отсутствует надежная автодорожная связь по дорогам с твердым покрытием между всеми населенными пунктами. Результаты исследований, проведенных в 1997 году консалтинговой фирмой ГЕОГРАКОМ (Российская Федерация), показывают, что из населенных пунктов с численностью жителей более 500 человек только 70% соединены такими дорогами. Наиболее критическая ситуация сложилась в Западно-Казахстанской области, в которой почти две трети населенных пунктов не имеют связи с областным центром по автодорогам с твердым покрытием, в Актюбинской области данный показатель - 42%.
Средний процент населения вне нормативной зоны доступности по областям республики составляет, по оценке, более 50%, тогда как в большинстве российских регионов он не превышает 1-2%. Следствием этого являются ограничение получения специализированной медицинской помощи, ремонта высокотехнологичной бытовой техники, бытового обслуживания и другие негативные последствия бездорожья.

5.1. Задачи и механизмы реализации

1. Создание эффективной системы финансирования автомобильных дорог, обеспечивающей:
- определение целевого источника государственного финансирования содержания, ремонта и строительства автомобильных дорог и создание системы возврата инвестированных ресурсов;
- активное привлечение "мягких" займов на транзитных направлениях;
- создание межотраслевых союзов и ассоциаций с секторами экономики, заинтересованными в снижении транспортных издержек, на предмет привлечения инвестиций;
- обеспечение заинтересованности местных органов власти в максимально полном поступлении налогов и других обязательных платежей для использования средств на содержание, ремонт и строительство автомобильных дорог в регионе.
2. Рациональное планирование автодорожной сети регионов, предусматривающее:
- интересы потребителей автодорог, а не автодорожных подрядных организаций;
- существование в регионе других видов транспортных коммуникаций, которые позволяют перераспределить ресурсы в районы с более низким уровнем развития дорожной сети;
- стыковку интересов территорий различного уровня, так как одна и та же дорога играет разную роль в жизнедеятельности области и ее административно-территориальной единицы;
- учет комплексного эффекта от инвестиций в связи с перераспределением экономической активности в регионе;
- учет качества сети как дополнительного ресурса социально-экономического развития региона;
- разделение экономической и социальной эффективности (критерием социальной эффективности может стать прирост фонда свободного времени населения в человеко-часах);
- приоритетное развитие инфраструктуры и дорожной сети в западных регионах Казахстана, на направлениях, обеспечивающих связь регионов с новой столицей.

Раздел VI

Охрана окружающей среды и природные ресурсы

1. Цель

Стабилизация качества окружающей среды.

2. Анализ ситуации

В основных местах проживания населения состояние окружающей среды остается неудовлетворительным, и основными факторами, оказывающими отрицательное влияние на здоровье населения, являются дефицит качественной питьевой воды и загрязнение воздуха. Значительно усиливает эти факторы прогрессирующее накопление промышленных и бытовых отходов, загрязненных стоков.
Присутствие в стране мощных производств, созданных в период Советского Союза, с устаревшими технологиями дает основания предполагать, что уменьшения эмиссии загрязняющих веществ в окружающую среду не произойдет.

2.1. Сильные стороны

Разработаны основы природоохранного законодательства, подписан ряд международных конвенций по вопросам охраны окружающей среды, создана система управления природоохранной деятельностью.
Закрыты военные полигоны, прекращено испытание ядерного оружия, активизировалась деятельность неправительственных экологических организаций.
Составлены государственные кадастры всех источников загрязнения и карты их размещения.
Развивается система платежей за загрязнение окружающей среды. Аккумулируемые объемы средств от платежей за загрязнение окружающей среды составляют значительную сумму, соизмеримую с поступлениями от роялти.

2.2. Слабые стороны

Дефицит водных ресурсов в Казахстане является существенным фактором, сдерживающим освоение природных богатств, развитие производительных сил и экономический рост в целом. Ситуация усугубляется тем, что аналогичная проблема имеет место в других государствах региона.

Казахстан является одной из наиболее вододефицитных стран
Евроазиатского континента. Из всего объема ресурсов поверхностных вод
около половины формируются за пределами республики, треть идет
транзитом через Казахстан на территорию соседних государств. С
нарастанием трансграничного воздействия на международные реки
наблюдается тенденция сокращения естественных ресурсов поверхностных
вод Казахстана.

В перспективе с увеличением хозяйственной деятельности в бассейнах
трансграничных рек республики и сопредельных государств, особенно в
зоне формирования и преимущественного употребления водных ресурсов,
проблема нехватки воды будет усиливаться.

Учитывая дефицитность этого ресурса в регионе Центральной Азии,
необходимо решить и вопрос качества трансграничных водотоков.

В первую очередь, сокращение количества объемов воды и увеличение
концентрации загрязнения трансграничных водотоков, связанных с
интенсивной промышленной и сельскохозяйственной деятельностью,
скажется на аграрном секторе юга республики.

Остро стоит экологическая проблема Арала и рек бассейнов Сырдарьи и
Амударьи, вопрос о совместном использовании крупных международных
гидроузлов, технологическом оснащении ирригационных сетей.

Пока еще нет четко выработанного механизма, обеспечивающего стабильное
рациональное использование гидроресурсов, на межгосударственном
уровне.

Реки, питающие южную и восточную часть республики, в основном
формируются за пределами страны, в том числе такие крупные реки, как
Сырдарья и Иртыш, проходят через территории нескольких государств и
являются для них жизненно важными экономическими артериями. В
зависимости от производственной и отраслевой специализации региона,
связанной с бассейнами рек, для государств они приобретают важное
стратегическое значение.

Состояние качества практически всех водных объектов страны остается неудовлетворительным. Основные загрязнения поступают в водные объекты со сбросными водами предприятий нефтехимической, машиностроительной отраслей промышленности и цветной металлургии.
Не снижается острота проблемы обеспечения населения питьевой водой. В большинстве населенных пунктов качество питьевой воды не отвечает требованиям национального и международного стандартов.
Сохранение достаточно высокого уровня загрязнения атмосферного воздуха в городах и промышленных центрах страны. К ухудшению ситуации приводит увеличение количества автотранспорта, использование некачественного бензина.
Наличие больших площадей земель песчано-механического состава, бессистемное использование пастбищ предопределили развитие ветровой и водной эрозии почв.
Процесс опустынивания, включающий деградацию почвенного и растительного покрова, имеет тенденцию к расширению.
В результате экстенсивного ведения сельского хозяйства исчезают естественные ландшафты степей и лесостепей. Применяемые системы удобрений не сбалансированы по основным питательным элементам. В орошаемом земледелии преобладают отсталые, водозатратные технологии поливов.
Практически отсутствует система управления отходами производства и потребления, в том числе опасными и радиоактивными. Несовершенство системы сбора, хранения, утилизации и переработки бытовых отходов приводит к загрязнению природной среды.
Серьезной экологической проблемой становится загрязнение окружающей среды в районах нефтедобычи. Нарушаются нормативы по полноте выработки породы при добыче полезного сырья закрытым способом.
Незначительность доли особо охраняемых природных территорий от общей территории страны, что совершенно недостаточно для сохранения и восстановления особо ценных ландшафтов и объектов природно-заповедного фонда страны.
Отсутствие механизмов воздействия на межгосударственное распределение водных ресурсов ущемляет интересы республики.
Существующая система управления водным хозяйством не отвечает задачам его реформирования.
Разработанные стандарты природоохранного законодательства практически не соблюдаются.
Недостаточна сеть пунктов наблюдений за загрязнением окружающей среды.
Уменьшение покрытых лесом площадей происходит в результате пожаров, вырубки леса, а также из-за уменьшения объемов лесовосстановления и защитного лесоразведения.

2.3. Возможности

Выделение на охрану окружающей среды средств, полученных от разработки природных ресурсов. В связи с заинтересованностью промышленно развитых стран в сотрудничестве с Казахстаном по добыче полезных ископаемых имеется возможность привлечения финансовых средств и технологий для решения экологических задач.
Принятие развитыми странами на себя обязательств по оказанию помощи развивающимся странам. Казахстан имеет возможность получения средств на проведение мероприятий по охране окружающей среды.
Использование накопленного опыта и усилий мирового сообщества по охране окружающей среды.

2.4. Угрозы

Потенциальное увеличение потребления воды с развитием экономики Казахстана, обостряющее проблему дефицита воды, особенно в бассейнах трансграничных рек. Несовпадение позиций по вопросам распределения гидроресурсов и отсутствие механизмов решения данной проблемы приводят к тому, что вода из инструмента осуществления экономического роста государств Центральной Азии может стать стержневой проблемой межгосударственных разногласий в регионе.
Повышенный конфликтный потенциал проблемы вододеления при сохранении неурегулированности пограничных вопросов.
Воздействие на окружающую среду, сопровождаемое разработкой полезных ископаемых. Основной трудностью в природоохранной деятельности является определение соотношения между ущербом, наносимым природе, и размерами компенсации за этот ущерб.
При сотрудничестве с развитыми странами, осуществляемом посредством выделения технической помощи, наблюдаются попытки навязывания дополнительных обязательств, выполнение которых для Казахстана является обременительным и фактически не способствует экономическому росту.
Сведение платежей за загрязнение окружающей среды к обычным налогам дискредитирует изначальную суть и может привести к негативной реакции со стороны загрязнителей.

3. Стратегические задачи

В Казахстане наряду с изменениями в обществе и экономике идет процесс трансформации отношения к регулированию вопросов природопользования. Поэтому необходимо, чтобы государственное регулирование процесса природопользования было адекватно потребностям и ожиданиям общества.
Сложившаяся в Казахстане эколого-экономическая ситуация требует особой специфичной технологии управления природоохранной политикой.
На ближайшие десять лет в области охраны окружающей среды и природных ресурсов необходимо решить следующие стратегические задачи:
- сократить дефицит водных ресурсов, повысить уровень водоснабжения;
- совершенствовать действующее законодательство и развивать международное сотрудничество;
- оптимизировать систему природопользования и охраны окружающей среды;
- повысить уровень использования отходов;
- обеспечить экологическое просвещение.

4. Стратегия действий

4.1. Сокращение дефицита водных ресурсов, повышение уровня
водоснабжения

Разработать механизмы рационального использования трансграничных вод на многосторонней основе с определением жестких механизмов реализации, предполагающих четкие меры и санкции по их решению.
Учитывая острую потребность соседних государств в ресурсах, имеющихся в Казахстане, и транзитном потенциале страны, необходимо искать комплексное компромиссное решение проблемы использования трансграничных вод.
Водохозяйственные органы в межгосударственной сфере должны стоять на защите интересов страны при распределении стоков и усилении сотрудничества по эффективному управлению водами трансграничных рек.
Разработать мероприятия по улучшению питьевого водоснабжения за счет интенсификации использования всех видов водных ресурсов, прежде всего подземных водоисточников как наиболее защищенных от загрязнения.
В ближайшей перспективе создать единую систему государственного мониторинга качества питьевой воды. Осуществить планирование инвестиционной политики государства в сфере обеспечения населения питьевой водой.
Провести мероприятия по водосбережению, ограничению темпов и объемов развития водоемких производств в остродефицитных бассейнах рек, пересмотреть структуру посевных площадей.
Провести мероприятия по регулированию и межрегиональному распределению речного стока.
Провести мероприятия по увеличению использования подземных вод.
В условиях острого дефицита и стратегического значения водных ресурсов переход к экономическим методам управления отраслью осуществлять согласно программам разгосударствления.

4.2. Совершенствование действующего законодательства и развитие
международного сотрудничества

Участвовать в формировании глобальных и региональных систем охраны окружающей среды на основе неуклонного соблюдения международных и региональных документов.
Выработать качественно новый подход к изучению обязательств международных соглашений, обеспечивающий разумность и осмысленность действий при определении целесообразности их подписания, и установить контроль со стороны государства за полученными средствами.
Решить проблему обеспечения общего и эффективного управления процессом международного сотрудничества и проектами внешнего и смешанного финансирования.
Создать устойчивые механизмы сотрудничества с государствами Центральной Азии в области выработки региональной экологической политики для решения трансграничных экологических проблем.
Обеспечить совершенствование природно-ресурсного и иного законодательства в соответствии с принятыми международными конвенциями.
На основе мирового опыта разработать систему внедрения экологического страхования и внебюджетных экологических фондов.

4.3. Оптимизация системы природопользования и охраны окружающей среды

Разработать единую автоматизированную информационную систему мониторинга окружающей среды и природных ресурсов.
Осуществить экологическое районирование территории страны. Определить экологически допустимые пределы изъятия природных ресурсов и ограничения загрязнения окружающей среды. Разработать критерии оценки и сравнения различных территорий.
Создать автоматизированную базу данных и систему ведения государственных кадастров природных ресурсов.
Увеличить бюджетное финансирование геологического изучения недр, направляя средства из налоговых поступлений от недропользователей и роялти.
Внедрить эффективные методы и технологии прогноза, поисков и разведки месторождений полезных ископаемых. Создать научные основы выявления новых конкурентоспособных месторождений.
В целях сохранения биоразнообразия в регионе Каспия изучить состояние водных и биологических ресурсов, определить источники загрязнения окружающей среды и причины сокращения биоразнообразия, провести экологическое зонирование заповедной зоны. В береговой части и на море на постоянной основе осуществлять мониторинг и анализ качества воды и биологических ресурсов.
Развить систему гидрометеорологического обеспечения хозяйственного комплекса республики с созданием эффективной системы обработки данных и выдачи гидрометеорологических прогнозов.
Разработать программу развития и размещения особоохраняемых природных территорий, развития маршрутов экологического туризма.
Установить жесткие нормы и стандарты на деятельность хозяйствующих субъектов с целью внедрения инноваций и рационального использования природных ресурсов.

4.4. Повышение уровня использования отходов

Необходим переход на устойчивые системы сельскохозяйственного производства, основанные на органическом или экологическом земледелии с постоянным воспроизводством плодородия земель, с увеличением количества и качества органического вещества почв, на фоне удовлетворительного мелиоративного состояния агросистем.
Осуществить мониторинг отходов производств и потребления, оценить воздействие захоронений вредных отходов на окружающую среду.
Активно внедрять ресурсо- и энергосберегающие технологии, стимулировать деятельность по переработке и использованию отходов.

4.5. Экологическое просвещение

Уделить большое внимание пропаганде и просвещению общества в области экологии и рационального использования природных ресурсов.
Расширить информационно-пропагандистскую работу средств массовой информации.
Сформировать систему экологического образования. Разработать и издать учебную литературу. Создать систему подготовки и повышения квалификации специалистов-экологов.
Создать нормативно-правовую базу экологического образования и воспитания.
Усилить взаимодействие неправительственных организаций и государственных органов в области охраны окружающей среды.
Создать условия для развития общественных экологических движений, ассоциаций, групп.

Раздел VII

Денежно-кредитная политика

1. Цель

Создание благоприятных макроэкономических условий для достижения устойчивого экономического роста, укрепления конкурентоспособности отечественной экономики, дальнейшего развития банковского сектора и его интеграции в международные финансовые рынки.

2. Анализ ситуации

Благоприятная конъюнктура на мировых финансовых и товарных рынках и изменение режима обменного курса тенге в апреле 1999 года продолжали оказывать в 2000 году положительное влияние на макроэкономическую ситуацию в стране.
Обменный курс тенге сохранялся относительно стабильным. За 2000 год снижение курса тенге к доллару США составило 5,2%. Относительная стабильность обменного курса тенге, а также значительный рост реального производства обусловили снижение инфляции за год почти вдвое: с 17,8% до 9,8%.
Впервые за последние четыре года достигнут значительный профицит платежного баланса, ощутимо увеличились золотовалютные резервы.
Рост международных резервов обеспечил досрочное и полное погашение в мае 2000 года Национальным Банком своих обязательств перед Международным Валютным Фондом.
Кроме того, в 2000 году на финансовом рынке произошли и другие благоприятные изменения:
- ставка рефинансирования доведена до самого низкого уровня со дня приобретения Казахстаном независимости (до 14%) и стала одной из самых низких среди стран СНГ;
- значительно увеличились сроки размещения государственных обязательств, снизилась доходность по ним. Все заимствования на внутреннем рынке в настоящее время проводятся исключительно через тенговые ценные бумаги;
- благодаря функционированию системы гарантирования (страхования) срочных депозитов населения значительно укрепилось доверие населения к банковской системе. За год депозиты резидентов в банковской системе выросли на 72%, а депозиты населения (с учетом депозитов нерезидентов) увеличились на 66,7%. В настоящее время в Казахстане средний размер вкладов на душу населения составляет 6,2 тыс. тенге или 42,6 доллара США, что является относительно высоким показателем среди стран СНГ после России;
- улучшилась структура депозитного портфеля банков за счет увеличения доли срочных депозитов с 39,3% до 55,5%;
- из-за более интенсивного роста ресурсной базы банков возросла их кредитная активность. За год объем кредитов банков экономике вырос на 85,6%, в том числе средне- и долгосрочных кредитов - на 81,2%;
- ставка вознаграждения по выданным кредитам юридическим лицам в национальной валюте с начала года снизилась с 20,8% до 18,8%, по валютным - с 20,4% до 14,7%, что является наиболее низкими показателями среди стран СНГ;
- значительно улучшилось качество ссудного портфеля банков, о чем свидетельствует снижение доли просроченных кредитов в общем объеме кредитов экономике с 6,6% до 1,7%.
Консолидация и повышение капитализации банков способствовали укреплению банковской системы, занимающей на финансовом рынке страны лидирующее место. Совокупный собственный капитал банковского сектора в течение 2000 года вырос на 43,0% - до 98,7 млрд. тенге.
Банки через свои дочерние организации активно проникают на рынок ценных бумаг, страховой рынок, в деятельность пенсионных фондов.
В 2000 году в Казахстане осуществлен первый переучет векселей НАК "Казатомпром".
Правительством Республики Казахстан одобрена Концепция долгосрочного финансирования жилищного строительства и развития системы ипотечного кредитования в Республике Казахстан. В декабре 2000 года создана ЗАО "Казахстанская ипотечная компания", основной функцией которой станет рефинансирование банков второго уровня путем выпуска и размещения ипотечных облигаций на вторичном рынке.
Создана законодательная база в области финансового лизинга и развития системы жилищных строительных сбережений, что позволит привлечь в финансовую систему временно свободные деньги населения.
В стране функционирует развитая платежная система, максимально приближенная к международным стандартам. Внедрена межбанковская система переводов денег, представляющая собой систему валовых платежей в режиме реального времени, и создан единый процессинговый центр, обеспечивающий совместимость различных систем платежных карточек.
В области страхования созданы правовые условия для развития инфраструктуры национального страхового рынка и институционального укрепления страховых организаций. Принят концептуально новый закон, полностью соответствующий международным стандартам.

2.1. Сильные стороны

Национальный Банк Казахстана проводит независимую денежно-кредитную политику, направленную на поддержание низких темпов инфляции путем регулирования уровня денежной базы с использованием косвенных инструментов денежно-кредитной политики.
С 1998 года прекращена практика прямого кредитования Национальным Банком дефицита бюджета.
По итогам последних 5 лет (1996 - 2000 годы) по таким показателям, как девальвация и инфляция, Казахстан находится в одном ряду с такими странами Восточной Европы, как Польша и Венгрия. Низкие темпы инфляции и отсутствие реальной переоценки национальной валюты оказывают позитивное влияние на рост производства и экспорт.
Рациональное использование богатых природных ресурсов дает возможность стране обеспечивать достаточный приток иностранной валюты, способствующий укреплению курса тенге и поддержанию положительного сальдо текущего счета платежного баланса.
В Казахстане сформирована устойчивая двухуровневая банковская система, которая является более развитой по сравнению с банковскими системами стран ближнего зарубежья. Переход банков второго уровня на международные стандарты деятельности и отчетности, допуск на внутренний рынок зарубежных банков, консолидация банковского капитала и дальнейшее повышение капитализации банковского сектора повышают конкурентоспособность наших банков, стимулируют интеграцию банковского капитала Казахстана в мировые финансовые потоки. Число отечественных банков, имеющих кредитные рейтинги международных рейтинговых агентств, возросло до 8.
Стабильность банковского сектора, функционирование системы обязательного коллективного страхования депозитов физических лиц постепенно укрепляют доверие населения к работе коммерческих банков, что способствует увеличению ресурсной базы банков.
В свою очередь рост их ресурсной базы, усиление конкуренции между банками и неоднократное понижение ставки рефинансирования создают благоприятные условия для расширения кредитования экономики.
В настоящее время чистые международные резервы превышают денежную базу в 2,3 раза, что обеспечивает устойчивость национальной валюты. К тому же Казахстан является золотодобывающей страной и имеет возможность пополнять золотовалютные резервы за счет покупки золота у внутренних товаропроизводителей.

2.2. Слабые стороны

Недостаточный уровень развития финансовой системы, что проявляется в относительно низком уровне монетизации экономики и высокой доле наличного оборота.
Вследствие сырьевой направленности экономики объем экспортной валютной выручки сильно зависит от конъюнктуры мировых цен на сырье и крайне неустойчив, а это напрямую влияет на ситуацию с платежным балансом и стабильность курса национальной валюты.
Сохранение довольно высокого уровня долларизации экономики снижает эффективность денежно-кредитной политики, повышает уязвимость банковской системы и реального сектора экономики, уменьшает доходы государства.
Несмотря на устойчивое развитие банковского сектора, объемы кредитования еще далеко не удовлетворяют потребности реального сектора экономики в кредитах, особенно на цели технического перевооружения производства.

2.3. Возможности

Рост валютной выручки, приходящей в страну с расширением экспорта нефти, с одной стороны, будет способствовать поддержанию стоимости национальной валюты, с другой - обеспечит приток дополнительных оборотных средств, направляемых в качестве инвестиций во внутреннюю экономику страны.
Учитывая, что банковская система Казахстана опережает в своем развитии банковские системы стран ближнего зарубежья, необходимо рассмотреть пути и механизмы возможной экспансии банковского капитала в регионы СНГ. Кроме того, наличие в Казахстане крупных системообразующих банков национального масштаба создает реальные условия для превращения г. Алматы в финансовый центр центральноазиатского региона.
Внедрение надзора на консолидированной основе позволит существенно повысить объективность оценки финансового состояния банков и ограничить подверженность банков рискам, в том числе со стороны аффилиированных с ними лиц, и в итоге обеспечить финансовую стабильность банковского сектора.
Создание Национального фонда стабилизирует поступления доходов от нефтяной деятельности и обеспечит необходимые резервные активы на случай кризисных ситуаций в экономике.
Дальнейшему укреплению ресурсной базы банков будет способствовать совершенствование системы обязательного коллективного гарантирования (страхования) вкладов (депозитов) физических лиц и создание фонда гарантирования обязательств банков по межбанковским кредитам.
Росту кредитования реального сектора экономики будет способствовать: расширение практики вексельного рефинансирования банков, кредитующих устойчивые в финансовом отношении предприятия; функционирование Банка Развития; активизация финансового лизинга; деятельность кредитных товариществ, а в сфере жилищного строительства - деятельность образованной в декабре 2000 года Казахстанской ипотечной компании, которая будет проводить операции по покупке ипотечных кредитов у банков второго уровня.
Развитие мониторинга реального сектора экономики дает возможность значительно повысить эффективность денежно-кредитной политики Национального Банка за счет усиления ее ориентированности на потребности реального сектора экономики.

2.4. Угрозы

В силу того, что тенденции экономического развития Казахстана во многом определяются изменениями, происходящими в российской экономике, одной из возможных угроз для нашей страны может стать макроэкономическая нестабильность в России.
В течение ближайших лет сохранится сильная зависимость экономики Казахстана от изменения мировых цен на сырье. С ожидаемым ростом экспорта сырья в ближайшее десятилетие наша экономика в условиях режима свободно плавающего обменного курса тенге может столкнуться с реальной проблемой - значительным укреплением курса национальной валюты, что будет иметь своим следствием "голландскую болезнь", когда стагнирует сектор реальной экономики, ориентированный на внутренний рынок.
Невысокая емкость внутреннего финансового рынка не позволит ему поглотить значительный приток иностранной валюты без ущерба для макроэкономической стабильности.
Допуск иностранных участников на внутренний финансовый рынок, особенно краткосрочного спекулятивного капитала, повышает степень уязвимости экономики перед лицом возможных мировых экономических кризисов.

3. Стратегические задачи

Денежно-кредитная политика будет направлена на решение следующих задач:
- поддержание низкого уровня инфляции;
- проведение валютной политики, не допускающей переоценки курса тенге;
- обеспечение устойчивого развития банковской системы и страхового рынка;
- содействие дальнейшему росту ресурсной базы банков и расширению кредитования реального сектора экономики;
- обеспечение устойчивости и дальнейшего развития платежной системы.

4. Стратегия действий

4.1. Поддержание низкого уровня инфляции

Одной из составляющих монетарной политики является определение допустимого уровня инфляции, не препятствующего экономическому росту. Чрезмерно жесткая антиинфляционная политика в переходной экономике с многочисленными структурными барьерами, делающими конкуренцию несовершенной, вызывает ненужную напряженность в стране, приводит к росту неплатежей, падению производства. Таким образом, есть все основания считать, что сдерживание инфляции в пределах 10% не будет противоречить поставленным целям, а именно достижению к 2007 году уровня ВВП 1990 года и дальнейшего 7%-ного роста ВВП.
В связи с этим основной целью денежно-кредитной политики будет поддержание годовой инфляции в пределах от 5 до 10%, что будет способствовать достижению экономикой страны максимальных темпов экономического роста. Темпы роста годовой инфляции, выходящие за указанные пределы, как показывает мировой опыт, снижают темпы реального роста экономики.
Более высокие темпы инфляции могут оказать негативное влияние на темпы реального уровня производства в силу снижения эффективности выполнения национальной валютой функций масштаба цен и средства накопления. Более низкие темпы инфляции оказывают угнетающее воздействие на экономическую активность в результате снижения в экономике избытка денежных ресурсов, необходимых для безболезненной структурной перестройки экономики.
Достижение темпов среднегодовой инфляции в пределах от 5 до 10% будет обеспечиваться регулированием уровня денежной базы с использованием всех имеющихся у Нацбанка инструментов денежно-кредитной политики. Но при этом экономическая политика Правительства должна быть также ориентирована на такие уровни инфляции.
В этом же направлении Нацбанком будут осуществляться меры и по развитию безналичного денежного оборота.

4.2. Проведение валютной политики, не допускающей переоценки курса
тенге

Валютная политика Казахстана должна обеспечивать защиту денежной системы государства и экономики в целом от негативных последствий резких колебаний обменного курса тенге. Объективно определенный обменный курс национальной валюты является фундаментальной основой, обеспечивающей макроэкономическую стабильность государства.
В связи с этим основным приоритетом государства в сфере валютного регулирования должен стать выбор курсовой политики, не допускающей переоценки курса национальной валюты и не оказывающей негативного влияния на конкурентоспособность отечественного производства в условиях постоянно меняющейся мировой конъюнктуры.
Повышение мировых цен на сырье и проведенная в апреле 1999 года девальвация тенге способствовали росту добывающих и некоторых импортозамещающих отраслей и оживлению экономики государства. Политика обменного курса должна адекватно реагировать на изменения мировых цен, условия внешней торговли, создавая тем самым фундамент для развития внутренней экономики. Строго придерживаясь этой политики в сочетании с такими факторами, как использование новых технологий, оборудования, повышение качества труда, государство сможет выйти на траекторию ускоренного развития.
В течение пяти последующих лет предполагается сохранение свободно плавающего обменного курса тенге, который предполагает адекватность девальвации изменениям уровня инфляции внутри страны и за рубежом, что будет способствовать сохранению ценовой конкурентоспособности казахстанских товаров на внешних рынках и тем самым укреплению складывающихся благоприятных экономических позиций и созданию предпосылок для будущего успешного развития Казахстана.
Сохранение данного валютного режима продиктовано тем, что еще не устранена сырьевая направленность производства и, естественно, экспорта, т.е. сохраняется высокая уязвимость экономики страны от изменения мировых цен на сырье. Кроме того, во внешнеторговом обороте страны высока доля России, поэтому развитие экономики будет зависеть от ситуации в России.
Если эти зависимости экономики будут преодолены, то, конечно, возникнет необходимость изменения валютного режима управления обменным курсом национальной валюты.
Здесь возможны несколько вариантов нового валютного режима:
- привязка к "корзине валют" (доллар США, евро, иена, российский рубль и т.п.);
- переход к единой валюте в рамках: Евразийского экономического сообщества или всего СНГ, центрально-азиатских республик (Кыргызстан, Узбекистан, Таджикистан), а также союза с одной из соседних стран (Кыргызстан).
В то же время поддержание конкурентоспособности экономики не может решаться только за счет курсовой политики. Основную роль в этом должны выполнять меры по повышению производительности труда, качества продукции, структурной перестройке экономики в направлении увеличения выпуска продукции с высокой добавленной стоимостью, а также диверсификации экспорта.

4.3. Обеспечение устойчивого развития банковской системы м страхового
рынка

Развитие международного аспекта банковской деятельности требует наличия стабильной и устойчивой банковской системы, повышения культуры банковского дела и качества регулирования деятельности банков второго уровня, поэтому должна быть обеспечена финансовая устойчивость банковской системы. Для этого будет проводиться дальнейшее совершенствование пруденциального регулирования деятельности банков, укрепление механизма гарантирования вкладов населения, а также обеспечиваться институциональное развитие финансовой системы в целом. Будут введены рекомендации по управлению рисками банковской деятельности и усовершенствованы методы надзора на консолидированной основе.
С ростом глобализации и интеграции мировой экономики возрастает роль банков как финансовых центров нового мирового порядка. Во многих странах наблюдается тенденция укрупнения банков. Основная цель укрупнения - концентрация капитала и стремление создать комплексную организацию, способную конкурировать на мировом рынке капитала. Укрупнение может происходить как за счет слияния и консолидации финансовых институтов, так и за счет их естественного роста.
Несмотря на постепенное укрупнение банковских институтов, задача, связанная с созданием разветвленной банковской сети, для государства должна являться одной из приоритетных. Поэтому по мере развития финансовой системы на рынке ожидается появление новых специализированных кредитных учреждений с особыми задачами (ипотечных, развития и жилищного строительства) и дальнейшее развитие существующих небанковских финансовых организаций.
Для предоставления качественных финансовых услуг населению в регионах будет сформирована почтово-сберегательная система. Она также позволит расширить предоставление финансовых услуг населению, особенно в сельской местности, и создать благоприятные условия для притока новых сбережений в финансовый сектор. Поэтому важно совершенствовать нормативную правовую базу для развития сектора организаций, осуществляющих отдельные виды банковских операций, в том числе системы почтово-сберегательных учреждений, содействовать созданию новых финансовых инструментов.
Таким образом, финансовый рынок Казахстана будет представлен не только банками, занимающимися обслуживанием более крупных клиентов, но и небанковскими финансовыми учреждениями, деятельность которых будет тесно связана со средней и мелкой клиентурой. В связи с этим ожидается повышение качества и расширение спектра оказываемых населению и предприятиям банковских услуг, в том числе за счет внедрения новых банковских технологий. Ожидается укрепление филиальной сети банков в регионах, что обеспечит широкую доступность банковских услуг.
Создание фонда гарантирования обязательств банков по межбанковским кредитам также будет способствовать устойчивой работе банков.
Предусматривается ускоренное развитие страхового рынка страны. Создание современной национальной страховой индустрии требует разработки и поэтапной реализации мер по подъему рынка страховых услуг на качественно новый уровень. В связи с этим основные аспекты и направления развития страховой индустрии Казахстана более подробно отражены в Государственной программе развития страхования в Республике Казахстан на 2000-2002 годы. По мере реализации данной программы будут определены новые задачи и мероприятия, которые будут способствовать расширению функций страховых организаций и усилению роли страхового рынка в развитии финансовой системы страны.

4.4. Содействие дальнейшему росту ресурсной базы банков и расширению
кредитования реального сектора экономики

Устойчивое функционирование банковской системы страны, совершенствование системы защиты вкладов населения в банках приведут к постепенному росту ресурсной базы банков и укреплению их кредитного потенциала. В этом же направлении будет действовать и созданная ипотечная компания, что приведет к расширению ресурсной базы банков за счет привлечения денежных средств институциональных инвесторов (пенсионные и страховые фонды), а также создания фонда межбанковского страхования депозитов.
В этих условиях эффективное использование финансовых ресурсов представляется наиболее важным, поэтому необходима реализация следующих условий, стимулирующих поступление финансовых ресурсов в реальный сектор экономики:
- эффективная деятельность специализированного Банка Развития для концентрации государственных ресурсов на приоритетных для развития экономики страны направлениях;
- развитие и совершенствование различных механизмов кредитования реального сектора экономики, учитывающих оптимальное разделение риска невозврата денег;
- продолжение работы по совершенствованию мониторинга реального сектора экономики и усиление ориентированности денежно-кредитной политики на потребности реального сектора экономики;
- совершенствование и развитие в стране системы ипотечного кредитования и строительных сбережений;
- активное развитие финансового лизинга в регионах;
- расширение сети небанковских финансовых организаций, в том числе кредитных товариществ, в регионах;
- создание равных условий для деятельности отечественных и иностранных инвесторов;
- создание благоприятных условий для инвестиций в приоритетные отрасли экономики, т.е. предоставление льгот и преференций (см. Раздел
III. Промышленно-технологическая политика);
- дальнейшее развитие фондового рынка (см. Раздел IХ. Инвестиционная политика) и т.д.

4.5. Обеспечение устойчивости и дальнейшего развития платежной системы

Повышение технического уровня и организации платежной системы будет направлено на приведение в соответствие с международными стандартами, предъявляемыми к платежным системам.
В целях расширения спектра предоставляемых банками услуг, развития безналичных платежей, а также повышения прозрачности операций в розничной торговле будет сформирована национальная система платежных карточек.
Будут приниматься меры по предотвращению рисков в платежных системах: строительство резервного центра платежной системы для обеспечения бесперебойного ее функционирования, увеличения ее мощности и повышения уровня безопасности.

Раздел VIII

Налогово-бюджетная политика

1. Цель

Достижение баланса интересов государства и хозяйствующих субъектов в их финансовых взаимоотношениях с целью обеспечения необходимых объемов поступлений в доход государственного бюджета для выполнения государством своих задач и формирование устойчивой бюджетной системы, социально-экономических приоритетов в целях поддержания единства стратегического и бюджетного планирования Республики Казахстан.

2. Анализ ситуации

2.1. Сильные стороны

Сегодня в Казахстане имеются некоторые успехи в налоговой системе, исполнении бюджета, достигнута стабилизация основных макроэкономических показателей. Сделаны значительные шаги по созданию эффективной бюджетной системы.

Согласно отчетным данным за 1999 год поступления в государственный
бюджет составили 19,8% к ВВП, расходы и кредитование - 23,2% к ВВП.
Дефицит госбюджета составил 3,5% к ВВП и снизился на 0,7% по
сравнению с 1998 годом. В 2000 году, по отчетным данным (без счетного
периода), поступления в государственный бюджет составили 23,1% от
ВВП, расходы и кредитование - 23,0% от ВВП с незначительным
профицитом госбюджета в 0,1% к ВВП.

Казахстан одним из первых государств СНГ принял закон о налогах. Принятие его в 1995 году сыграло значительную роль в становлении финансовой системы республики, структурировании всех обязательных платежей в бюджет, определении способов начисления и взимания налогов.
Успешно проведены процессы реформирования в системе государственных доходов, концентрации в пределах одного ведомства всех фискальных органов, связанных вопросами контроля за поступлением средств государственного бюджета.
Проводится работа по совершенствованию налогового законодательства. Принят новый Налоговый кодекс, учитывающий перспективы развития экономики и направленный на создание благоприятной среды оптимального сочетания интересов государства и налогоплательщиков, объединение всех нормативно-правовых актов в рамках одного законодательного акта.
С целью уменьшения налоговой нагрузки в 2001 году снижены ставки налога на добавленную стоимость до 16% и социального налога до 21%.
Приняты меры по созданию эффективной системы расходов. На должном уровне поставлена работа Казначейства. Одним из первых среди стран СНГ Казахстан добился своевременного и целевого финансирования бюджетных программ через систему казначейства.
Созданы Национальный фонд Республики Казахстан и Банк Развития Казахстана.
Внедрена новая бюджетная классификация доходов и расходов, отвечающая требованиям мировых стандартов.
Выполнены важные мероприятия по усовершенствованию системы расходов.
Начиная с 1999 года, все внебюджетные фонды были упразднены, а их
доходы и расходы были консолидированы в государственный бюджет. Также
приняты меры по совершенствованию механизма предварительного
контроля, введен учет регистрации обязательств государственных
учреждений. Также исключена многолетняя практика предоставления
неподъемного для бюджета количества натуральных льгот определенным
категориям населения республики путем замены их денежной компенсацией
отдельным категориям граждан. Бюджеты всех уровней утверждаются на
уровне бюджетных программ, а выделение средств из бюджета
осуществляется на выполнение бюджетных программ, а не на
финансирование отдельных министерств и ведомств.

В рамках совершенствования процесса управления доходами
государственного бюджета в 1999 году внесены изменения в бюджетное
законодательство по вопросам управления государственными финансами.
Закон Республики Казахстан Z990357_ "О бюджетной системе" от 1 апреля
1999 года определил новые механизмы межбюджетных отношений.

В результате проведенного функционального анализа государственного
сектора организации, финансируемые из государственного бюджета,
разделены на государственные учреждения и государственные
предприятия. Внесены соответствующие изменения в гражданское и
бюджетное законодательство. Начиная с 1999 года, некоторые
государственные функции переданы в конкурентную среду и выполняются в
форме оказания услуг государству. Бюджетные программы по реализации
таких функций выполняются в форме государственного заказа.

2.2. Слабые стороны

Крупные иностранные компании, действующие в Казахстане, зачастую в нарушение налогового законодательства уклоняются от уплаты налогов, что отмечается даже международными организациями.
Слабо проводится работа по погашению задолженностей в бюджет, хотя именно здесь имеются значительные резервы для увеличения поступлений.
Требует изменений порядок предоставления налоговых отсрочек по платежам в бюджет, так как в настоящее время руководитель налогового органа по согласованию с руководителем соответствующего финансового органа вправе предоставить отсрочку по уплате налогов.
Крайне затруднена защита прав налогоплательщиков через обычные суды по причине их перегруженности и отсутствия у судей специальных знаний.
Серьезный экономический ущерб наносит государству возможность ввоза товаров на территорию Казахстана из сопредельных государств помимо таможенного контроля.
При ежегодном росте объема ВВП остается в целом низким объем госбюджета, составляющий менее 25% от ВВП. При таком уровне расходов государственный бюджет не полностью обеспечивает исполнение всех функций государства.
Ключевой проблемой межбюджетных отношений остается незавершенность децентрализации бюджетной системы.
Бюджетная несбалансированность усугубляется недостаточно четким разграничением полномочий бюджетов.
Существует диспропорция между децентрализацией бюджетных ресурсов и централизацией бюджетных полномочий.
Сложившиеся в настоящее время условия осложняют децентрализацию бюджетной системы. Прежде всего это связано с сохранением представлений о бюджетной вертикали.
Резкие межрегиональные различия препятствуют использованию преимуществ децентрализации бюджетной системы.
Временные рамки бюджетного планирования краткосрочны как на центральном, так и на региональном уровнях.
Не закреплены собственные источники доходов за районным и областным уровнями бюджетов.
Перевыполнение доходной части местных бюджетов за счет доходов, частично зачисляемых в республиканский бюджет, часто образует свободные средства государственного бюджета.
Местные исполнительные и представительные органы сталкиваются с проблемой невозможности увеличения плана доходов по этим источникам и направления средств на дополнительные расходы.
Свободные средства не могут быть своевременно вовлечены в оборот и направлены на решение острых социально-экономических проблем.
Часто встречаются факты завышения или занижения прогнозных данных по тем или иным доходным источникам, что в свою очередь дестабилизирует исполнение бюджетов различных уровней.
Законодательно определенные процедуры установления долговременных размеров бюджетных изъятий и субвенций на практике реализуются не в достаточной степени.
Расходы местных бюджетов сконцентрированы в основном на текущих затратах, и существует неопределенность в закреплении капитальных затрат.
Текущий механизм трансфертов не содержит важных факторов оценки состояния регионов, непрозрачен и нуждается в постоянной корректировке из центра.
Действующая система трансфертов по сути дублирует старый механизм "латания дыр" методом регулирования изъятий и субвенций и тем самым уравновешивает бюджеты областей.
Планы расходов не всегда увязываются с приоритетами развития страны.
Недостаточная прозрачность исполнения республиканского и местных бюджетов ведет к неэффективному управлению государственными расходами.
В расходной части бюджета не выделены отдельно расходы текущего характера и расходы, предназначенные на развитие.
Неэффективна система внутреннего и внешнего аудита.
Отсутствует система мониторинга расходования бюджетных средств с точки зрения оценки эффективности осуществляемых расходов.
Увеличиваются неиспользованные средства бюджета в результате неэффективного управления бюджетными средствами на уровне администраторов бюджетных программ и их подведомственных учреждений, а также за счет несвоевременно проводимых конкурсов на приобретение товаров и услуг.
Проведенные конкурсы часто определяют победителей из одного источника со ссылкой на отсутствие других потенциальных поставщиков.
Экономия бюджетных средств, образованных за счет конкурсного определения поставщика товаров и услуг, остается непрозрачной.
Требования в отношении обслуживания исполнения местных бюджетов территориальными органами Казначейства не полностью обеспечивают рациональное и эффективное использование средств.
Остаются высокими консультационные расходы, связанные с заимствованием средств из зарубежных источников.

2.3. Возможности

Расширение базы налогообложения за счет роста производства и улучшения налогового администрирования.
Снижение ставок некоторых налогов.
Упрощение системы налогообложения.
Формирование устойчивой системы межбюджетных отношений при сопутствующем четком определении стабильных доходных источников.
Наличие содействия со стороны международных организаций, изучение и внедрение зарубежного опыта.

2.4. Угрозы

Деградация социально-экономической сферы государства.
Несовершенство налогового законодательства и налогового администрирования не способствует повышению платежной дисциплины.
Множество видов сборов и других обязательных платежей и процедур их взимания усложняет налоговую систему.
Региональные диспропорции в социальном развитии.
Рост государственного долга.

3. Стратегические задачи

Основными стратегическими задачами на период 2001-2010 годы в области налогово-бюджетной политики станут:
- обеспечение стабильности налоговой системы;
- обеспечение роста налоговых поступлений в бюджет до уровня 30% ВВП;
- совершенствование налогового законодательства;
- систематизация налоговых льгот;
- обеспечение эффективного государственного контроля за внешнеэкономической деятельностью предприятий;
- реализация принципов бюджетной децентрализации;
- осуществление ориентации бюджетной политики на развитие социально-экономической сферы государства во взаимосвязи со стратегией развития;
- усовершенствование системы межбюджетных трансфертов;
- достижение стабилизации и постепенного сокращения государственного долга по отношению к ВВП;
- усовершенствование системы бюджетного планирования;
- обеспечение прозрачности бюджета.

4. Стратегия действий

4.1. Обеспечение стабильности налоговой системы

Необходимо в законодательном порядке закрепить принцип стабильности налогового законодательства, поскольку частые изменения, вносимые в налоговое законодательство, отрицательно влияют на экономическую среду в стране.
По мере укрепления финансово-банковской системы, аграрного сектора экономики, становления малого предпринимательства как среднего класса общества, укрепления экономической основы социальной сферы необходимо принять новую редакцию Налогового кодекса.
С укреплением доходной части и ростом возможностей государственного бюджета необходимо от политики самовыживания населения и предоставления налоговых льгот отдельным секторам экономики перейти к усилению роли прямой поддержки государством социально уязвимых слоев населения, а также неэффективных, но имеющих большое социальное значение секторов экономики.

4.2. Обеспечение роста налоговых поступлений в бюджет до уровня 30%
ВВП

Рост налоговых поступлений в государственный бюджет будет обеспечиваться за счет улучшения налогового администрирования и неукоснительного соблюдения норм налогового законодательства.
В ближайшие годы уровень налоговых и неналоговых поступлений в государственный бюджет по отношению к ВВП достигнет 30%, учитывая, что с каждым десятилетием доля ВВП, распределяемая во всех развитых странах, закономерно растет и приближается к 50% ВВП.

4.3. Совершенствование налогового законодательства

В перспективе через 5-7 лет в налоговой системе будут проведены реформы по следующим направлениям:
- будет преобразован социальный налог, имеющий значительное сходство по системе обложения с индивидуальным подоходным налогом, во взносы в фонды государственного страхования. В этом случае плательщики взносов будут знать, на какие цели используются средства фондов в отличие от социального налога, который в бюджете обезличивается (см. Раздел IХ. Инвестиционная политика);
- будут введены в действие механизмы, обеспечивающие невозможность и невыгодность уклонения от налоговых платежей, в том числе за счет всеобщего декларирования доходов физических лиц и усиления налогообложения лиц с наиболее высокими доходами, что значительно улучшит положение дел со сбором налогов с этой категории налогоплательщиков;
- для расширения базы налогообложения и более равномерного распределения налоговой нагрузки на реальный сектор экономики будет рассмотрена целесообразность введения налога с розничных продаж, являющегося в мировой практике важным источником доходов для местных бюджетов.

4.4. Систематизация налоговых льгот

Принципиальное значение имеет вопрос равномерного и справедливого распределения налоговой нагрузки на всех налогоплательщиков. Необходимо сформировать целенаправленную единую систему льгот, стимулирующую деловую активность в приоритетных отраслях.
Ликвидируются необоснованные индивидуальные налоговые льготы, нарушающие принцип справедливости налоговой системы в отношении тех налогоплательщиков, которые не пользуются налоговыми привилегиями, поскольку льготный налоговый режим для одних налогоплательщиков неизбежно означает дополнительное налоговое бремя для других.

4.5. Обеспечение эффективного государственного контроля за
внешнеэкономической деятельностью предприятий

Рост внешнеторговой деятельности казахстанских лиц, активные преобразования во внешнеэкономической деятельности повышают роль таможенных органов Республики Казахстан в обеспечении экономической безопасности на таможенной границе, заслона контрабанде, взысканий в полном объеме таможенных платежей и налогов.
Повышение качества таможенного администрирования будет обеспечено введением единой автоматизированной информационной системы таможенной службы республики.
Наряду с этим необходимо реформировать систему оплаты труда сотрудников таможенных служб, в особенности непосредственно в пунктах пропуска на таможенной границе, поскольку именно низкая оплата труда является причиной некачественного таможенного контроля, и, как следствие, увеличения коррумпированности сотрудников таможенных служб.

4.6. Реализация принципов бюджетной децентрализации

Необходимо:
- создать эффективную систему межбюджетных отношений путем обеспечения максимальной самостоятельности местных бюджетов;
- достичь четкого законодательного разграничения расходных полномочий и ответственности по расходам;
- разработать и принять Бюджетный кодекс Республики Казахстан, который обеспечит единую правовую норму составления, утверждения и исполнения бюджетов;
- закрепить налоги и сборы за определенными уровнями государственного бюджета;
- создать эффективную систему трансфертов;
- обеспечить самостоятельность регионов в определении приоритетов социально-экономического развития в рамках общегосударственной стратегии развития и расходовании бюджетных средств в соответствии с ними.

4.7. Осуществление ориентации бюджетной политики на развитие
социально-экономической сферы государства во взаимосвязи со
стратегией развития

Предусматривается создание новой структуры республиканского бюджета, разделенного на текущий и бюджет развития.
Из текущего бюджета Республики Казахстан (далее - текущий бюджет) финансировать текущие расходы функциональных групп и обслуживание государственного долга.
Расходная часть текущего бюджета формируется на основе бюджетных программ с указанием конкретных целей.
Основным приоритетом расходов текущего бюджета станут расходы на социальную сферу.
Расходы на образование будут доведены до 8% ВВП, на здравоохранение - 4% ВВП, на социальное обеспечение и социальную помощь - 9% ВВП, на оборону - 1% ВВП.

К 2010 году расходы государственного бюджета достигнут порядка 30% к
ВВП. Государственные расходы в европейских странах увеличились в
среднем с 34,5% ВВП в 1970 г. до 46,6% в 1997 г. В настоящее время
аналогичные показатели по США и Японии - 34% и 35% ВВП,
соответственно.

Бюджет развития Республики Казахстан (далее - бюджет развития) станет составной частью республиканского бюджета, формируемой в составе капитальных расходов и используемой для финансирования инвестиционных программ (см. Раздел IХ. Инвестиционная политика).
Бюджетом развития будет обеспечиваться финансирование расходов следующих программ:
- кредитование реального сектора экономики;
- строительство новых объектов в отраслях бюджетной сферы;
- транспортная инфраструктура;
- приобретение современного оборудования и техническое оснащение объектов бюджетной сферы;
- возрождение национально-культурных ценностей.

Отчет об исполнении бюджета развития будет предоставляться в Парламент Республики Казахстан в составе отчета об исполнении республиканского бюджета.
Будет рассмотрена возможность определения одним из источников бюджета развития ежегодных поступлений от средств распределительного счета Национального фонда Республики Казахстан.

4.8. Усовершенствование системы межбюджетных трансфертов

Будет совершенствоваться методика определения официальных трансфертов.
Система трансфертов будет гарантировать минимальную обеспеченность социальных услуг в регионах и в то же время будет стимулировать регионы к расширению налоговой базы.
Текущий бюджет будет обеспечивать нижестоящие бюджеты необходимыми трансфертами за счет средств фонда трансфертов регионам, рассчитанными на душу населения, с учетом основных объективных факторов (численность населения, число учащихся, престарелых, природно-климатические условия, уровень бедности, протяженность автомобильных дорог и др.).

4.9. Достижение стабилизации и постепенного сокращения
государственного долга по отношению к ВВП

Будут приниматься меры по обеспечению платежеспособности государства.
Следует достичь стабилизации и постепенного сокращения государственного долга в отношении к ВВП.
Сокращая уровень дефицита бюджета, необходимо совершенствовать механизм управления государственным и гарантированным государством заимствованием и долгом Правительства.

4.10. Усовершенствование системы бюджетного планирования

Будут обеспечены:
- совершенствование методологий бюджетного планирования, в том числе на основе оценки результатов выполнения бюджетных программ;
- разработка системы среднесрочного планирования бюджетных показателей до 3-5 лет с максимальной сбалансированностью обязательств государства с его ресурсами;
- распределение ресурсов между центральными и местными органами управления осуществить адекватно их задачам;
- непрерывность в финансировании государственных услуг и эффективное финансовое планирование.

4.11. Обеспечение прозрачности бюджета

Следует достичь четкой и ясной информации о бюджетном финансировании.
Принцип открытости бюджетного финансирования будет осуществлен:
- опубликованием законодательных и нормативных документов;
- опубликованием годовых финансовых и оперативных докладов и отчетов (администраторами бюджетных программ);
- опубликованием исчерпывающей информации о государственных финансах.
Для оценки эффективности осуществляемых расходов будет усилен контроль за использованием бюджетных средств.
Мониторинг расходования средств будет осуществлен по жесткой и усовершенствованной системе.

Как внутренний, так и внешний аудит играют важную роль, так как они не
только позволяют выявить случаи растрат и фальсификаций, но и
способствуют проведению структурных реформ. Объективный аудит
помогает определить излишние факторы и распространить нововведения и
лучший практический опыт.

Будет продолжена работа по совершенствованию законодательной базы для развития системы внутреннего и внешнего аудита государственного сектора.
Необходимо достичь определения оценки эффективности, выявить устаревшие положения, применение которых становится сложным и дорогостоящим, а также скорректировать ранее разработанные реформы.
Усилится контроль за проведением конкурсов на поставку необходимых товаров и услуг для бюджетной сферы.
Будет усилена роль Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета.

Раздел IX

Инвестиционная политика

1. Цель

Достижение высокого уровня внутренних и внешних инвестиций, направляемых в приоритетном порядке на развитие конкурентоспособных, высокотехнологичных и наукоемких производств, в целях обеспечения устойчивого экономического роста.

2. Анализ ситуации

Одной из главных стратегических задач в Казахстане всегда являлось привлечение в страну прямых и "портфельных" инвестиций, позволяющих реализовать программы экономического роста.
Достижение прогнозируемых высоких темпов роста ВВП на уровне 5-7% годовых невозможно без значительного увеличения объема финансовых ресурсов, направляемых на развитие экономики.
Текущий объем государственных и частных инвестиций в экономику недостаточен для удовлетворения быстро растущих потребностей современной экономики. Объем инвестиций в основной капитал составляет в настоящее время не более 18-19% от ВВП, в то время как стране необходимы объемы инвестиций, вдвое превышающие существующий уровень.

2.1. Сильные стороны

Проводимая в настоящее время инвестиционная политика характеризуется рядом положительных моментов, среди которых следует отметить сохранение в целом благоприятного инвестиционного климата для привлечения иностранных инвестиций, создание и развитие рынка ценных бумаг, формирование новых институциональных инвесторов, усиление роли банков в кредитовании экономики.

2.1.1. Иностранные инвестиции

Казахстан занимает лидирующее положение по объему привлекаемых иностранных инвестиций на душу населения среди стран СНГ. Ежегодный суммарный объем прямых иностранных инвестиций сохраняется в среднем на уровне 8% от ВВП.
Благоприятный инвестиционный климат в Казахстане достигается путем:
- сохранения политической стабильности и предсказуемости;
- поддержания стабильности валюты;
- проведения политики приверженности реформам, направленным на рыночные преобразования, и создания демократического правового государства, интегрированного в мировую экономику.

2.1.2. Банковский сектор

Сформирована устойчивая банковская система.
Введение в действие механизма обязательного коллективного страхования (гарантирования) вкладов (депозитов) физических лиц и института банковской тайны позволило повысить доверие к банковской системе.
Увеличивается ресурсная база коммерческих банков.

2.1.3. Рынок ценных бумаг

Немаловажное значение в республике придается развитию рынка ценных бумаг как эффективного механизма для перераспределения внутренних и внешних финансовых ресурсов на развитие производственных секторов экономики.
Сформирован развитый рынок государственных ценных бумаг, и получает развитие рынок негосударственных ценных бумаг.
Были сформированы базовая правовая и институциональная инфраструктура рынка ценных бумаг; функционирующая техническая инфраструктура рынка ценных бумаг соответствует международным стандартам осуществления депозитарной и расчетно-клиринговой деятельности.
В 1999 году казахстанское законодательство по вопросам корпоративного управления было признано международными экспертами как одно из лучших в странах Центральной и Восточной Европы, СНГ и Прибалтики.
В 2000 году начал успешно функционировать первичный рынок корпоративных облигаций, ставших альтернативой банковскому кредитованию как способу финансирования.
Получает развитие рынок страхования. Изменения, внесенные в страховое законодательство, устанавливают организационно-правовую форму страховых организаций в форме акционерных предприятий. С принятием нового закона о страховой деятельности будут созданы возможности для расширения деятельности страховых организаций в сфере привлечения страховых резервов и их инвестиционных возможностей.
Внедрение системы строительных сбережений и ипотечного кредитования позволит стимулировать дополнительный приток инвестиций в развитие жилищного строительства. Кроме того, на фондовом рынке появится новый финансовый инструмент - ипотечная облигация.

2.1.4. Внутренние сбережения

Появление на рынке ценных бумаг новых институциональных инвесторов - накопительных пенсионных фондов - позволило институционализировать механизм мобилизации внутренних сбережений. При дальнейшем совершенствовании политики пенсионного обеспечения накопительные пенсионные фонды станут крупнейшими национальными институциональными инвесторами, аккумулирующими деньги граждан.

2.2. Слабые стороны

Вместе с тем следует отметить наличие ряда слабых сторон в сложившейся инвестиционной ситуации, преодоление которых необходимо для улучшения ситуации с инвестициями в стране.

2.2.1. Иностранные инвестиции

Иностранный капитал не способствует развитию производственного сектора, поскольку практически полностью направляется в добывающие секторы экономики, в основном в нефтедобывающую и металлургическую отрасли. Кроме того, анализ структуры инвестиций показывает, что иностранные инвесторы вкладывают большую часть денег в оборотные средства или основные средства недолгосрочного пользования.
Политика стимулирования притока иностранных инвестиций привела к тому, что отечественные и иностранные инвесторы были поставлены в неравные условия.
Негативное воздействие на развитие казахстанской экономики оказывает продолжающийся отток капитала из страны.
Существует ряд факторов, препятствующих увеличению объема привлекаемого иностранного капитала, среди которых можно выделить:
- низкую деловую активность на казахстанском рынке;
- нечеткость законодательства и регулирующих мер;
- низкую ликвидность финансовых средств, обостряемую кризисом неплатежей;
- острую нехватку достоверной информации.
Кроме того, слабая роль государства создала возможности для распространения коррупции и злоупотреблений, неисполнения контрактных условий; не обеспечивается защита прав интеллектуальной собственности.

2.2.2. Инвестиции в основной капитал

Вследствие низкой инвестиционной активности основной капитал реального сектора экономики сильно устарел, происходит техническая деградация практически всех отраслей экономики. При существующем уровне инвестиций в основной капитал в размере 18-19% от ВВП в ближайшие годы возможно полное выбытие основного капитала из-за его физического износа.
Амортизационные отчисления предприятий не выполняют функцию воспроизводства основных производственных средств и используются не по назначению. Многие предприятия были приобретены иностранными инвесторами по цене значительно меньше остаточной стоимости производственных мощностей. Однако при этом новые собственники предприятий пользуются возможностью проведения амортизационных вычетов из налогооблагаемой прибыли наравне с другими предприятиями.

2.2.3. Банковский сектор

Значительный рост объемов вкладов населения вызвал рост объема кредитов банков реальному сектору экономики, но в то же время из-за высоких рисков объемы кредитования банками не соответствуют потребностям реального сектора экономики.
В кредитном портфеле банков преобладают краткосрочные кредиты.
Высокие процентные ставки по кредитам делают банковские кредиты труднодоступным источником средств для малого и среднего бизнеса.
В разрезе отраслей экономики преобладают кредиты торговому сектору.

2.2.4. Рынок ценных бумаг

Основными участниками фондового рынка в настоящее время выступают банки и крупнейшие компании, в то время как малые и средние предприятия испытывают трудности в доступе на фондовый рынок.
Низкая конкурентоспособность промышленного сектора казахстанской экономики препятствует полноценному развитию фондового рынка.
Участники фондового рынка не заинтересованы в долгосрочных вложениях.
Казахстанский фондовый рынок развивается прежде всего как первичный рынок облигаций. Вторичный рынок облигаций практически отсутствует, поскольку инвесторы (в первую очередь, компании по управлению пенсионными активами) предпочитают удерживать приобретенные облигации до погашения, а брокеры-дилеры не могут поддерживать достаточных объемов вторичных сделок в силу своей относительной финансовой слабости. Размещение акций посредством фондового рынка еще не производится. Объемы же вторичного рынка акций в основном формируются за счет сделок, совершаемых в результате смены собственников казахстанских предприятий.
Объем предлагаемых на фондовом рынке негосударственных корпоративных ценных бумаг казахстанских эмитентов явно недостаточен для удовлетворения спроса со стороны инвесторов, прежде всего институциональных.
Казахстанские акционерные предприятия не используют возможности фондового рынка для привлечения дополнительных финансовых ресурсов. Иностранные компании предпочитают работать в Казахстане в форме товариществ с ограниченной ответственностью и не желают акционироваться, поскольку заинтересованы в сохранении контроля над своими компаниями. Среди причин отказа казахстанских эмитентов от выхода на открытый фондовый рынок следует отметить нежелание компаний раскрывать финансовую информацию и допускать к управлению предприятием внешних акционеров.
Кроме слабого предложения негосударственных ценных бумаг существует проблема их привлекательности для инвесторов. Ключевой проблемой корпоративного управления остается отсутствие достаточной прозрачности, отвечающей международным стандартам.
Вследствие недостаточно эффективной системы контроля за акционерными обществами у последних отсутствует платежная дисциплина в части выплаты дивидендов, в том числе по привилегированным акциям. Таким образом, нарушаются права акционеров, не владеющих контрольным пакетом акций.
Кроме того, акционерными обществами допускаются нарушения законодательно установленных норм по раскрытию информации о своей деятельности, что не позволяет инвесторам оценивать их инвестиционную привлекательность.
Состав инвесторов на фондовом рынке пока что не сбалансирован. На рынке облигаций доминируют компании по управлению пенсионными активами.

2.2.5. Внутренние сбережения

Слабо реализуется имеющийся в стране потенциал внутренних сбережений.
Нарушена связь между финансовым рынком и населением как поставщиком
ресурсов на финансовый рынок, что обусловлено наличием недоверия
населения к финансовым институтам, неосведомленностью и неготовностью
населения к использованию различных способов наращивания капитала.

Создание пенсионных фондов как полноценных институциональных инвесторов должно было положить начало институту коллективного инвестирования в Казахстане. К сожалению, в настоящее время лишь незначительная часть пенсионных активов используется для инвестирования в производственный сектор экономики.

Большая часть аккумулированных пенсионными фондами активов
используется для финансирования дефицита бюджета путем вложения в
государственные ценные бумаги. Подобная инвестиционная политика
пенсионных фондов обусловлена и тесно связана с существующим уровнем
развития казахстанского фондового рынка, не способного предложить
равнозначные по доходности и надежности ценные бумаги.

Созданию в стране добровольных механизмов мобилизации сбережений населения, таких как инвестиционные фонды, препятствуют относительно низкий средний уровень доходов на душу населения, малая численность населения и разбросанность по большой территории, что завышает себестоимость привлечения накоплений населения и затрудняет окупаемость дорогостоящей инфраструктуры инвестиционных фондов.

2.2.6. Государственные инвестиции

Если рассматривать государственные инвестиции, то их недостаточно для финансирования даже имеющих жизненное значение для страны проектов. Действующая в настоящее время Программа государственных инвестиций практически не предусматривает средств для кредитования предприятий в приоритетных отраслях экономики.

2.3. Возможности

Активная позиция государства в инвестиционной политике создаст возможности для увеличения объема инвестиций в экономику, позволит задействовать механизмы для использования ликвидных средств в соответствии с промышленными целями путем стимулирования развития различных финансовых инструментов с конечной целью - развитие производств с высокой добавленной стоимостью.
Реализация идеи Национального фонда позволит повысить устойчивость Казахстана к негативным внешним факторам, а также создать новые капиталоемкие мощности для модернизации экономики.

2.4. Угрозы

Продолжение проведения пассивной инвестиционной политики поставит под угрозу выполнение прогнозов относительно высоких темпов экономического роста.
Без активного государственного вмешательства в инвестиционную политику будет происходить дальнейшее преобладание добывающих отраслей в экономике. Будущее страны будет поставлено в зависимость от наличия у нее запасов природных ресурсов.
Без должного государственного контроля будет продолжен процесс оттока капитала, в связи с ограниченностью финансовых возможностей существующих внутренних инвесторов фондовый рынок может оказаться под влиянием иностранных инвесторов.

3. Стратегические задачи

Из проведенного анализа существующей инвестиционной политики можно заключить, что финансирование развития производственного сектора экономики, являющегося основой экономического благополучия страны, не производится в достаточной мере.
Опыт экономического регулирования последних лет показал, что иностранные частные инвестиции никогда не пойдут на создание конкурентоспособных производств, выпускающих продукцию с высокой добавленной стоимостью, поскольку иностранный капитал не стремится создавать конкурентов собственному производству.
Ни иностранный, ни внутренний капитал не обеспечивают крупномасштабных долгосрочных инвестиций в реальный сектор экономики. Деятельность банковского сектора, фондового рынка, иностранных инвесторов направлена прежде всего на извлечение сиюминутной прибыли, в результате происходит отделение финансового капитала от производственного сектора, национальные интересы и приоритеты развития ставятся под угрозу.
Стратегия инвестиционной политики требует решения следующих задач:
- усиление роли государства в процессе привлечения и направления инвестиционных ресурсов на развитие реального сектора экономики с акцентом на реализацию потенциала внутренних сбережений;
- создание условий для становления фондового рынка как важного звена экономики, обеспечивающего организованное перемещение финансовых потоков от инвесторов к заемщикам;
- активизация кредитной деятельности банков в сфере реальной экономики;
- стимулирование притока иностранных инвестиций при соблюдении национальных интересов Казахстана и создание благоприятных условий для привлечения иностранных и отечественных инвесторов в приоритетные отрасли экономики.

4. Стратегия действий

4.1. Усиление роли государства в процессе привлечения и направления
инвестиционных ресурсов на развитие реального сектора экономики
с акцентом на реализацию потенциала внутренних сбережений

4.1.1. Государственная инвестиционная политика

Как показывает мировой опыт, структурная перестройка экономики невозможна без проведения целенаправленной государственной научно-технической, промышленной и инвестиционной политики, стимулирующей развитие высоко технологических и наукоемких производств.
В современных условиях усиление государственной инвестиционной политики должно произойти и в Казахстане. Государство должно стать главной движущей силой развития экономики. Только государство сможет дать толчок развитию инвестиционных процессов и осуществлять крупные инвестиции в долгосрочные проекты внутри страны. Роль государства должна заключаться не только в создании условий для развития частного предпринимательства, но и в создании специализированных институтов и механизмов для направления имеющихся свободных ресурсов на поднятие реального сектора экономики.
Государственная инвестиционная политика будет в первую очередь направлена на развитие и поддержку производств, ориентированных на экспорт продукции более высокой степени готовности, способной составить конкуренцию импортным товарам и вытеснить их на внутреннем рынке.
Для осуществления активной государственной инвестиционной политики необходимо создание специальных организационных форм поддержки инвестиционных программ. Для наиболее рационального построения системы государственных инвестиций, наряду с уже действующим Национальным фондом, требуется развивать и такие государственные финансовые институты, как бюджет развития и государственные кредитные организации развития.

4.1.2. Бюджет развития

Государственные расходы должны быть разделены на текущие и капитальные. Для этого необходимо выделение в республиканском бюджете отдельного раздела - бюджета развития, предназначенного для кредитования, инвестирования и гарантийного обеспечения инвестиционных проектов.
В связи с тем, что реализация государственной инвестиционной политики зависит от достаточности финансовых ресурсов, остро встает вопрос о возможности бюджета обеспечить необходимый объем инвестиций.
В сложившейся ситуации назрела необходимость внесения изменений в государственную инвестиционную политику путем отказа от непрозрачной и неэффективной Программы государственных инвестиций (ПГИ) и перехода к разделению бюджета на текущий и капитальный с формированием бюджета развития.
Создание бюджета развития и концентрация в нем всех возможных ресурсов для осуществления государственных инвестиций позволит повысить эффективность государственного инвестирования.
Средства бюджета развития могут формироваться за счет льготных внешних займов, внутренних заимствований путем выпуска государственных ценных бумаг для инвестиционных целей, доходов от приватизации государственного имущества, части налоговых доходов.
Разделение государственного бюджета на текущий и инвестиционный важно с точки зрения того, что использование части налогов на инвестиционные цели в конечном счете приведет к увеличению налоговых поступлений.
Государственные ценные бумаги, предназначенные для инвестиционных целей, или государственные инвестиционные ценные бумаги, будут размещаться среди накопительных пенсионных фондов, страховых организаций, других институциональных инвесторов, а также аккумулировать средства почтово-сберегательной системы. Данные ценные бумаги смогут стать одним из самых привлекательных финансовых инструментов, что связано с минимальным риском потери капитала и доходов по нему. Кроме того, появление новых финансовых инструментов вызовет оживление на вторичном фондовом рынке. По мере развития негосударственных корпоративных ценных бумаг обращение государственных инвестиционных ценных бумаг будет сокращаться.
На текущий момент, когда темпы роста внешней задолженности опережают темпы роста ВВП, при проведении инвестиционной политики следует в первую очередь ориентироваться на собственные имеющиеся ресурсы и использовать их для инвестирования в отечественную экономику.
Механизм бюджета развития, формирующегося за счет привлекаемых средств внутренних институциональных инвесторов, позволит направить внутренние сбережения населения на финансирование реальных инвестиционных проектов.
Бюджет развития как часть республиканского государственного бюджета должен содержать перечень статей, по которым будут использоваться его средства. В бюджет развития, помимо перечня предполагаемых к инвестированию в текущем финансовом году проектов, должны быть заложены резервы для оперативного финансирования непредусмотренных, но перспективных проектов. Разработку перечня проектов необходимо осуществлять посредством согласованного совместного участия потенциальных заемщиков, коммерческих банков, заинтересованных министерств и ведомств, Правительства.

4.1.3. Национальный фонд

Деятельность Национального фонда будет заключаться в аккумулировании сверхдоходов государства от деятельности по разработке, добыче и экспорту основных сырьевых ресурсов и дальнейшем их инвестировании на мировых финансовых рынках. Поскольку сырьевые запасы являются истощаемыми и невосполнимыми ресурсами, важно правильно распорядиться ожидаемыми финансовыми потоками от их добычи, переработки и реализации. Создание Национального фонда преследует цель стерилизации избыточных валютных поступлений, образования резервных активов на случай кризисных ситуаций в экономике, формирования накоплений для будущих поколений.
Средства Национального фонда будут формироваться за счет части налоговых поступлений и других обязательных платежей от деятельности хозяйствующих субъектов в сырьевом секторе экономики путем трансфертов из государственного бюджета.
Подобные трансферты должны осуществляться только при условии достижения профицита по текущим расходам бюджета. Это означает, что в ближайшие годы сверхдоходы государства от деятельности по добыче и экспорту сырьевых ресурсов должны направляться прежде всего на снижение дефицита по текущим расходам бюджета и расходам по обслуживанию государственного и гарантированного государством долга.
Вместе с тем бюджет развития будет формировать постоянный инвестиционный дефицит бюджета в результате ежегодных заимствований на внутреннем и внешнем рынке.
Средства Национального фонда будут инвестированы в широко диверсифицированный портфель ценных бумаг на мировых финансовых рынках. Для инвестирования во внутреннюю экономику будут использоваться средства с распределительного счета Национального фонда, сформированного за счет заработанного инвестиционного дохода.

4.1.4. Государственные кредитные организации развития (ГКОР)

Непосредственное инвестирование и кредитование предприятий будут осуществлять государственные кредитные организации развития (ГКОР).
ГКОР - это специализированные государственные институты, способствующие реализации государственной инвестиционной политики. Аккумулированные в бюджете развития средства будут распределяться среди ГКОР для дальнейшего их вложения в конкретные комплексные программы. Возможно создание ГКОР в сфере промышленности, сельского хозяйства, жилищного строительства, кредитования малого и среднего бизнеса, инфраструктуры.
Данные финансовые институты развития могут быть организованы на основе и с учетом опыта уже существующих фондов, среди которых ЗАО "Аграрная кредитная корпорация", ЗАО "Фонд финансовой поддержки сельского хозяйства", ЗАО "Фонд развития малого предпринимательства". Почти все фонды имеют разветвленную сеть областных филиалов, однако их деятельность до настоящего времени не принесла ощутимых результатов. В связи с этим возложение на уже действующие фонды функций государственных кредитных организаций целесообразно только после проведения их предварительной организационной и финансовой реструктуризации.
Особо следует отметить созданный Банк Развития Казахстана, который станет одним из основных проводников государственной инвестиционной политики.
Основная задача ГКОР будет заключаться в кредитовании нуждающихся в финансировании предприятий в приоритетных секторах экономики, разработке и осуществлении программ экономического оздоровления структурообразующих промышленных предприятий. Распределение средств бюджета развития должно осуществляться на принципах открытости, прозрачности, доступности и равноправия. Государственный инвестиционный портфель будет содержать как коммерчески окупаемые проекты, так и имеющие косвенный эффект окупаемости, но социально и политически значимые проекты.
ГКОР должны иметь возможность привлечения дополнительных кредитных ресурсов в рамках, устанавливаемых Правительством. Создание кредитных организаций обеспечит возможность концентрации ресурсов с достижением текущей ликвидности и доходности при активном и профессиональном управлении, направление адресных инвестиций в приоритетные отрасли с соответствующей квалифицированной экспертизой.
ГКОР будут контролировать целевое использование предоставленных кредитов для обеспечения возвратности средств по окупаемым проектам в установленные сроки, на основе постоянного тесного взаимодействия с предприятиями-заемщиками. Строгие процедуры выдачи кредитов и их постоянный дальнейший мониторинг позволят оперативно преодолевать риски, существующие в реальном секторе экономики. Для повышения эффективности и возвратности государственных инвестиций условием кредитования государственными кредитными организациями может стать софинансирование проектов со стороны частных банков. Помимо осуществления инвестиционных и регулирующих функций, ГКОР могли бы оказывать реабилитационные и лизинговые услуги.

4.1.5. Другие пути привлечения внутренних сбережений

Дальнейшее развитие институциональных инвесторов, которые будут аккумулировать внутренние национальные сбережения, является необходимым условием для проведения государственной инвестиционной политики и формирования фондов бюджета развития. Помимо механизмов бюджета развития, накопительные пенсионные фонды и страховые организации будут иметь возможность кредитования реального сектора экономики путем расширения вложения своих активов в корпоративные ценные бумаги и акции казахстанских предприятий, прошедших листинг на Казахстанской фондовой бирже.
В связи с этим следует продолжать мероприятия по формированию современной инфраструктуры страхового рынка, повышению финансовой устойчивости страховых организаций.
В условиях, когда в Казахстане имеются объективные препятствия для создания и функционирования полноценных и самоокупающихся инвестиционных фондов как институтов аккумулирования накоплений массовых мелких инвесторов, будут разработаны механизмы по привлечению сбережений немногочисленной, но относительно обеспеченной прослойки населения (в том числе через систему доверительного инвестиционного управления деньгами и ценными бумагами).

4.1.6. Инвестиции в сфере государственной собственности

Активное государственное участие в экономике не должно ограничиваться проведением перечисленных мероприятий. Государству необходимо стать собственником в стратегически важных для национальной экономической безопасности отраслях экономики.
Государство должно участвовать в собственности системообразующих национальных компаний. Поэтому часть государственных ресурсов может быть направлена на выкуп контрольного пакета стратегических предприятий.
Для обеспечения стратегических и экономических интересов страны необходимо предпринимать действия, направленные на приобретение и перевод под свой контроль соответствующих предприятий в ближнем зарубежье. Интерес представляют инфраструктурные объекты, трубопроводы и нефтеперерабатывающие заводы.
Успех проведения государством широкомасштабной инвестиционной деятельности будет зависеть от эффективности управления государственной собственностью и внешним долгом, собираемости налогов, преодоления коррупции (см. Раздел Х. Управление государственными активами).

4.2. Создание условий для становления фондового рынка как важного
звена экономики, обеспечивающего организованное перемещение
финансовых потоков от инвесторов к заемщикам

Развитие фондового рынка требует проведения мероприятий по привлечению на фондовый рынок внутренних инвесторов, формированию различных форм коллективного инвестирования, поощрению новых эмитентов к листингу, активизации обращения ценных бумаг на вторичном рынке.
Для расширения деятельности институциональных инвесторов необходимо:
- создать новые возможности инвестирования на казахстанском фондовом рынке за счет выпуска различных финансовых инструментов: акций, корпоративных облигаций, ипотечных облигаций, производных ценных бумаг;
- повысить надежность и безопасность инвестирования средств на фондовом рынке за счет ограничения операций на неорганизованном рынке.
Для выведения на фондовый рынок новых эмитентов требуется:
- законодательно определить максимальный размер активов предприятия, при превышении которого предприятие должно переводиться в организационно-правовую форму акционерного общества;
- продажу госпакетов акций казахстанских предприятий, не имеющих стратегического значения, проводить через фондовый рынок. При этом размещение акций должно производиться среди широкого круга разных не аффилиированных между собой инвесторов.
Помимо мер прямого воздействия на процессы насыщения фондового рынка корпоративными инструментами, государство может применить косвенные формы регулирования, заключающиеся в стимулировании формирования инвестиционных институтов (взаимные фонды, трастовые компании), упрощении доступа населения к инструментам фондового рынка.
Повышение привлекательности негосударственных ценных бумаг для инвесторов требует принятия мер по обеспечению уровня раскрытия информации и прозрачности деятельности участников фондового рынка, соответствующего международным стандартам.
В связи с этим представляется возможным:
- усиление государственного регулирования участников рынка ценных бумаг в части выполнения ими требований по раскрытию информации об их деятельности, повышению платежной дисциплины при начислении и выплате доходов по ценным бумагам;
- усиление административной ответственности руководителей компаний за нарушение прав владельцев ценных бумаг, принятие нормативных актов, защищающих права акционеров, не владеющих контрольным пакетом акций.
Для повышения уровня информированности населения необходимо:
- освещать деятельность на рынке ценных бумаг в средствах массовой информации;
- обеспечить выпуск специализированной литературы;
- проводить семинары для потенциальных эмитентов ценных бумаг.

4.3. Активизация кредитной деятельности коммерческих банков в сфере
реальной экономики

Активизация кредитной политики коммерческих банков требует увеличения их ресурсной базы.
Для поддержания положительной тенденции увеличения доли долгосрочных депозитов населения необходимо дальнейшее проведение мероприятий по повышению доверия населения к банковской системе, включающих укрепление системы обязательного страхования вкладов населения и повышение системной устойчивости банков (см. Раздел VII. Денежно-кредитная политика).

4.4. Стимулирование притока иностранных инвестиций при
соблюдении национальных интересов Казахстана и создание
благоприятных условий для привлечения иностранных и
отечественных инвесторов в приоритетные отрасли экономики

Рассматривая иностранных инвесторов как важный источник капитальных средств, технологий, опыта в области управления и маркетинга, Казахстан не должен допустить ущемления своих национальных интересов в результате непоследовательной и нечеткой политики.
Политика Правительства, правовые и административные меры с точки зрения национальных интересов должны обеспечить условия, отвечающие задачам привлечения иностранных инвестиций и интересам самих инвесторов. Вместе с тем необходимо разработать механизмы, позволяющие блокировать или, по крайней мере, ослаблять нежелательные для экономики Казахстана последствия операций иностранных инвесторов.
Для улучшения инвестиционного климата должны быть приняты следующие меры:
- степень развития и стабильность законодательства, предсказуемость государственной политики должны стать залогом здорового состояния инвестиционного климата;
- должен быть решен вопрос эффективного применения законодательства. Для поднятия репутации казахстанского делового сообщества и Правительства необходимо обеспечивать исполнение решений местного и международного судов, соблюдение и приведение в силу договоров;
- в законодательство необходимо внести поправки, создающие равные условия для иностранных и внутренних инвесторов;
- совершенствование законодательства об инвестиционной деятельности должно обеспечить наличие отвечающих мировым стандартам четких, прозрачных и однозначных правовых норм;
- законодательством должна быть гарантирована защита иностранных капиталовложений и прав инвесторов;
- важной задачей является защита зарегистрированных торговых марок и патентов, борьба с нелегальным оборотом пиратской продукции. Для этого требуется повышать уровень квалификации специалистов, работающих в сфере защиты авторских прав;
- ясность, своевременность, полнота и достоверность финансовой информации имеют первостепенное значение для инвесторов. В связи с этим необходимо продолжать мероприятия по совершенствованию стандартов бухгалтерской и статистической отчетности.
Приоритетом для привлечения иностранных инвестиций должны стать обрабатывающие отрасли промышленности. За счет новых крупных инвестиций возможно создание технологически сложных производств с применением современных методов маркетинга и менеджмента.
При регулировании деятельности прямых иностранных инвесторов необходимо законодательно утвердить меры контроля за исполнением обязательств по инвестированию в основной капитал предприятий и по выполнению норм экологической безопасности.
Важным инструментом государственной инвестиционной политики станут инвестиционные преференции (налоговые и таможенные льготы, государственные натурные гранты). Система государственной поддержки иностранных и отечественных инвесторов будет предусматривать более жесткую зависимость получения инвестиционных преференций от выполнения обязательств инвесторов по вложению инвестиций в основные средства, а также оздоровление конкурентной среды за счет замены освобождения от уплаты налогов ее отсрочкой (ускоренная амортизация) и отмены льгот по земельному налогу.
Значительную долю в прямых инвестициях занимают инвестиции в недропользование, которые могли бы оказать мультипликативный эффект на развитие других отраслей. Для получения данного эффекта при заключении контрактов с недропользователями необходимо оговаривать обязательства инвесторов в части размещения заказов на поставку оборудования и запасных частей на отечественных предприятиях, привлечения отечественных рабочих и специалистов, отчисления средств на строительство и ремонт социальных объектов.
Для соблюдения национальных интересов нельзя допускать установления монополистического контроля иностранных инвесторов над рынком, следует пресекать использование трансфертного ценообразования в целях ухода от уплаты налогов.
Вместе с тем необходимо решительно идти на пересмотр контрактов с иностранными инвесторами в случае их противоречия национальным интересам Казахстана.

Раздел X

Управление государственными активами

1. Цель

Формирование государства как эффективного собственника и развитие государственного предпринимательства.

2. Анализ ситуации

К настоящему моменту этап приватизации в Казахстане в основном завершен. В ходе выполнения Национальной программы разгосударствления и приватизации доминирующее положение на потребительском рынке занял частный сектор, который производит в настоящее время около 75% ВВП.
Несмотря на то, что в результате приватизации значительная часть предприятий перешла в частную собственность, не удалось сформировать широкий слой эффективных частных собственников.
Привлекаемые иностранные консультанты способствовали тому, чтобы крупные инвесторы могли получить контроль над стратегическими для Казахстана отраслями. Часть государственных предприятий была реализована инвесторам, которые впоследствии уклонялись от уплаты налогов, что негативно повлияло на экономическое развитие страны.
Приватизация открыла путь инвестициям в Казахстан. Однако деятельность новых собственников предприятий нацелена на сиюминутные результаты, а не на развитие отрасли и создание новых производств. Более того, в ряде отраслей не удалось сохранить конкурентное положение предприятий на отечественном и мировом рынках.
Однако государство обладает значительными активами. В собственности государства сохранились пакеты акций и доли в 242 акционерных обществах и 188 товариществах, значительная часть которых действует в стратегически важных отраслях экономики.
Государство является также собственником:
- 1983 предприятий, находящихся в республиканской собственности, и 2503 учреждений, финансируемых из республиканского бюджета;
- 3716 предприятий, находящихся в коммунальной собственности, и 13500 учреждений, финансируемых из местных бюджетов.
В 1999 году по сравнению с 1998 годом произошло увеличение количества государственных предприятий и одновременное снижение доходов, получаемых государственным бюджетом. Так, в 1998 году сумма доходов, полученных государственным бюджетом от чистой прибыли государственных предприятий, составила 113 млн. тенге, а в 1999 году - 34 млн. тенге. Дивиденды по государственным пакетам акций в 1998 году составили 1,2 млрд. тенге, а в 1999 году - 1 млрд. тенге. Доход от предоставления в аренду объектов недвижимости за 1998 год составил 475 млн. тенге, а в 1999 году - 433 млн. тенге.

2.1. Сильные стороны

Несмотря на постоянное снижение доли государства в качестве владельца производственных мощностей, оно продолжает играть важную роль в развитии промышленного комплекса страны. Государство сохранило за собой право регулирования деятельности предприятий и объектов, имеющих особое значение для стратегических интересов Республики Казахстан.
В настоящее время государство может позволить себе отказаться от приватизации с расчетом на то, что в дальнейшем это будет компенсировано ростом поступлений дивидендов и части прибыли государственных предприятий как результат повышения эффективности управления государственными активами.

2.2. Слабые стороны

Анализ текущего состояния государственных активов позволяет сделать обоснованный вывод о неэффективности в настоящее время финансово-хозяйственной деятельности государственных предприятий, управления государственными пакетами акций и использования площадей объектов государственного нежилого фонда. Государство практически не заинтересовано в эффективности управления своими активами. Основная роль уполномоченного органа в управлении государственным предприятием сводится к даче согласия на отчуждение основных средств.
Законодательные акты, регламентирующие процесс приватизации, принятые на более ранних этапах, не отражают всего многообразия форм государственной собственности, имеющей различные особенности, а также не обеспечивают достаточной транспарентности процедур их реализации. Также ранее принятые законодательные акты преследовали основной своей целью приватизацию и не в полной мере отражали вопросы, связанные с управлением государственными активами.
Отсутствует система оценки эффективности работы государственных предприятий и их руководителей, а также регулярная отчетность по результатам деятельности.
Отсутствует общепринятая практика регламентации деятельности работников государственных органов в контрольных и наблюдательных органах юридических лиц с государственной долей участия. Данные работники не знают интересов государства и не руководствуются ими при обсуждении решений в этих органах.
Уменьшается контроль за управлением государственными пакетами акций и долями участия в акционерных обществах и хозяйственных товариществах. По многим акционерным обществам государство не числится в реестре акционеров.
Отсутствует мобильность государственного капитала. Национальные компании и государственные предприятия используют государственный капитал для своих "ведомственных" целей, перечисляя в доход государства только налоги.
Имеют место такие факты, когда государственные предприятия, имеющие прибыль от результатов своей финансово-хозяйственной деятельности и предоставления в аренду объектов недвижимости, не перечисляют установленную от нее часть в доход государственного бюджета.
В связи с отсутствием полной информации о государственных активах не представляется возможным определить их суммарную стоимость, провести достоверный анализ эффективности их использования, а также составить прогноз поступлений средств в соответствующие бюджеты.
Отсутствие достаточной правовой базы управления коммунальной собственностью не способствует образованию и деятельности коммунальных предприятий.

2.3. Возможности

Возможности Казахстана в области управления государственными активами в первую очередь связаны с появлением нового поколения менеджеров.
Сформированные профессиональные кадры как в Правительстве, так и в частном секторе помогут утвердиться государству в качестве собственника и будут способствовать реализации государственной политики в области управления государственными активами.
Существуют возможности наращивания государственных активов путем возврата отчужденных и создания новых основных средств.
В Казахстане существует возможность перехода к корпоративному управлению. Фактически уже сформирован ряд компаний, способных выступить в роли холдинга, необходимо лишь организовать их и юридически оформить.

2.4. Угрозы

В условиях децентрализации функций управления государственными активами наблюдается необоснованный рост количества государственных республиканских предприятий (РГП) за счет преобразования государственных учреждений и соответствующего перевода на них обязательств по финансированию государственных закупок.
При этом юридическая конструкция права хозяйственного ведения допускает возможность отчуждения государственной собственности самими РГП и совместно с министерствами, являющимися по отношению к ним субъектами права собственности.

3. Стратегические задачи

Основой государственной политики в области управления государственными активами станет переосмысление роли государства в области управления государственной недвижимостью и государственным пакетом акций. Основной задачей индустриального развития страны станет утверждение государства в роли полноправного собственника своего капитала.
Для успешной реализации государственной политики в области управления государственными активами необходимо:
- вовлечь государственные активы в капиталооборот страны и повысить эффективность управления ими;
- создать сектор национальных компаний и государственных предприятий с непосредственным участием государства;
- рассмотреть возможность создания инспектирующего агентства с целью проведения аудиторских проверок и выявления истинного финансового состояния национальных компаний и государственных предприятий;
- придать мобильность государственному капиталу и направлять его прежде всего на решение государственных задач, а не на собственные нужды национальных компаний и государственных предприятий;
- провести инвентаризацию, оценку и подготовить реестр объектов, которые необходимо перевести в коммунальную собственность.

4. Стратегия действий

4.1. Вовлечение государственных активов в капиталооборот страны и
повышение эффективности управления ими

К 2010 году кардинально изменится отношение государства к управлению своими активами. Увеличится роль государства в ключевых отраслях экономики. Отечественные предприятия выйдут на мировой рынок с конкурентоспособной продукцией.
На данном этапе необходимо определить оптимальные рамки государственного предпринимательства. Опыт стран как развитых, так и развивающихся показывает, что частное предпринимательство должно быть дополнено государственным. При этом необходимо учитывать тот факт, что чем больше страна отстает в своем экономическом развитии, тем выше роль государства как участника хозяйственной деятельности, призванного способствовать решению важнейших экономических проблем в общенациональном масштабе.
Необходима государственная поддержка жизненно важных для национальной экономики отраслей, в которые частный капитал не идет либо идет в недостаточном объеме из-за их высокой капиталоемкости, длительных сроков окупаемости и высокой степени риска.
Необходимо завершить разработку единого реестра государственной собственности как на территории Республики Казахстан, так и за рубежом. В этом реестре должны отражаться состояние объектов государственной собственности с учетом их амортизации и физического состояния, нахождения в аренде, залоге, доверительном управлении, а также условия соответствующих договоров, регулярность и полнота поступлений платежей за пользование государственной собственностью.
С целью сокращения количества государственных предприятий и оптимизации управленческих затрат, а также увеличения доходов от государственных пакетов акций будет:
- разработана методика баланса активов и пассивов государства;
- сокращено количество акций, находящихся в государственной собственности, в экономически и социально малозначимых предприятиях;
- усовершенствован механизм управления государственными пакетами акций.
Товарищества с ограниченной ответственностью, где государственная доля превышает установленный уровень, должны быть акционированы. Необходимо рассмотреть возможность передачи пакетов акций в управление национальным компаниям. Оставшуюся долю в малозначимых для государства товариществах необходимо приватизировать.
Имеющуюся в настоящее время на балансе государства собственность необходимо разделить на категории в соответствии с ее значимостью для обеспечения общегосударственных интересов и принять решение об ее сохранении либо приватизации.
К первой категории необходимо отнести государственную собственность, не подлежащую приватизации. В полной государственной собственности останутся:
- штатное имущество, предприятия и объекты военно-технического назначения, необходимые для обеспечения национальной безопасности Республики Казахстан;
- магистральные железные дороги, республиканские автомобильные дороги общего пользования, включенные в сеть государственных международных маршрутов, а также имеющие оборонное значение, включая инженерные сооружения на них, судоходные водные пути, маяки, устройства и навигационные знаки, регулирующие и гарантирующие безопасность судоходства;
- государственные учреждения, осуществляющие деятельность по решению социальных задач государства.
Ко второй категории необходимо отнести собственность государства, имеющую республиканское значение. Это прежде всего предприятия нефтегазового и химического комплекса, добывающей и перерабатывающей промышленности, крупнейшие предприятия строительства, машиностроения, транспорта и связи. Предприятия второй категории войдут в сектор национальных компаний и государственных предприятий страны, контрольный или блокирующий пакет акций которых будет находиться в государственной собственности. Необходимость наличия контрольного или блокирующего пакета акций будет определяться отдельно для каждой отрасли с учетом ее стратегического назначения и необходимости государственного влияния на нее.
Третью категорию составит государственная собственность, которую целесообразно приватизировать или передать в коммунальную. Будет проведена приватизация незавершенного строительства и другой государственной собственности, не используемой для государственных нужд, что создаст новые площади для производства и развития бизнеса. Необходимо выявить и изъять неиспользуемую либо используемую не по назначению собственность государственных учреждений, обеспечить прозрачность действий по предоставлению в пользование объектов недвижимости с обязательной публикацией их списка для всех заинтересованных лиц.
В целях увеличения неналоговых поступлений в государственный бюджет и поддержки малого предпринимательства будут предоставляться в аренду объекты недвижимости, находящиеся в государственной собственности. При этом передача в аренду указанных объектов будет происходить на условиях конкурсности и транспарентности, без условия последующей адресной продажи. Ставки арендной платы, взимаемой за использование государственной недвижимости, будут соответствовать ставкам, сложившимся на рынке. Часть арендной платы, полученной государственным предприятием, будет изыматься в доход государства, а часть - составлять прибыль этого предприятия.
Необходимо разработать базовый нормативно-правовой акт в виде закона, который определит, что понимать под управлением государственной собственностью, каковы его цели и задачи, основные принципы, формы и методы управления, объекты и субъекты управления, порядок учета и контроля за эффективным использованием государственной собственности.

4.2. Создание сектора национальных компаний и государственных
предприятий с непосредственным участием государства

С целью создания сектора национальных компаний и государственных предприятий государство должно выступить в роли предпринимателя, способного действовать как внутри страны, так и за ее пределами.
Создание сектора национальных компаний обусловлено необходимостью консолидации отечественного капитала внутри страны.
В отраслях, где необходимо участие государства, будут действовать национальные компании как государственные холдинги в организационно-правовой форме закрытого акционерного общества со 100%-ным участием государства. Цель их создания заключается в управлении деятельностью технологически связанных производств в ключевых отраслях национальной экономики.
Будет проведена экономическая экспансия за пределами Казахстана, приобретение в странах ближнего зарубежья необходимых для Казахстана промышленных объектов и инфраструктуры.
Таким образом, создание национальных компаний в форме государственных холдингов подразумевает переход к методам корпоративного управления. Корпоративное управление позволит оптимизировать затраты, выработать технологическую и кадровую политику, осуществлять координацию деятельности предприятий в рамках отрасли.
Необходимо привлекать средства отечественных частных инвесторов в развитие стратегических предприятий страны. В качестве инвесторов могут выступить накопительные пенсионные фонды и страховые компании.
Привлечение таких инвестиций ускорило бы решение о приватизации, так как, приведя предприятия в устойчивое финансовое положение и обеспечив для них рыночную нишу, государство должно передать их в частный сектор.

4.3. Создание инспектирующего агентства с целью проведения
аудиторских проверок и выявления истинного финансового
состояния национальных компаний и государственных предприятий

Для обеспечения прозрачности деятельности национальных компаний и государственных предприятий необходимо рассмотреть возможность создания инспектирующего агентства.
Агентство должно быть полностью независимым от руководства национальных компаний и государственных предприятий и предоставлять отчеты непосредственно Правительству.
Первостепенными задачами агентства могут стать:
- проведение аудита финансовой отчетности национальных компаний и государственных предприятий, а также анализ их финансово-хозяйственной деятельности;
- оценка эффективности управления государственными пакетами акций;
- оценка экономической целесообразности сохранения или приобретения долей государства в уставных капиталах предприятий;
- подготовка предложений по оказанию финансовой, экономической и иной поддержки предприятий с государственным участием;
- согласование решений национальных компаний о размерах дивидендов по долям государства с учетом финансово-хозяйственной деятельности предприятий;
- согласование решений национальных компаний об обмене, совершении купли-продажи акций и иных ценных бумаг предприятий с участием государства;
- аттестация кандидатов на представление интересов государства в органах управления национальных компаний и государственных предприятий, оценка их деятельности;
- изучение и анализ сбалансированности производственных программ национальных компаний и государственных предприятий, рыночной конъюнктуры, осуществление маркетинговой деятельности.

4.4. Придание мобильности государственному капиталу и
обеспечение направления его прежде всего на решение
государственных задач, а не на собственные нужды
национальных компаний и государственных предприятий

Для установления централизованного распределения ресурсов между компаниями и предприятиями государственного сектора необходимо повысить контроль за имеющейся собственностью. Механизмы, придающие капиталу мобильность, в государственном секторе могут существовать только в случае, если государство берет на себя роль собственника и принимает решения, необходимые для перемещения ресурсов между предприятиями.
Государство как собственник должно рассматривать свои активы как средство получения дохода и вкладывать средства в отрасли, которые обещают более высокие прибыли, и ликвидировать те, которые приносят убытки. Таким образом, только государство должно решать, сколько средств, в какую отрасль или предприятие вкладывать. Только умение эффективно управлять своим капиталом позволит государству добиться успешной деятельности национальных компаний, государственных предприятий и предприятий с государственной долей собственности.
Национальные компании и государственные предприятия будут действовать в рамках бюджетных ограничений. Для каждой национальной компании и государственного предприятия будет утверждаться соответствующий бюджет. Проект бюджета будет разрабатываться в тесном сотрудничестве с отраслевыми министерствами, утверждаться Правительством и представляться для сведения в Парламент Республики Казахстан.
Государству, управляя своим капиталом, необходимо предусмотреть отчисление части доходов, полученных от использования государственных активов, в бюджет развития как инструмент инвестирования этих средств, а часть - в счет погашения государственного долга.

4.5. Проведение инвентаризации, оценки и подготовка реестра
объектов, которые необходимо перевести в коммунальную
собственность

В рамках децентрализации государственных функций необходимо совершенствовать механизм выделения коммунальной собственности из республиканской и порядок ее распределения по уровням управления. Нужно осуществить инвентаризацию, провести оценку и подготовить реестр тех объектов, которые должны быть переведены в коммунальную собственность.
Административно-территориальные единицы не должны обладать пакетами акций предприятий. Государственные пакеты акций предприятий, не представляющих интерес для национальных компаний и не входящих в реестр коммунальных предприятий, будут приватизированы.
Коммунальные предприятия так же, как национальные компании и государственные предприятия, должны действовать в рамках бюджетных ограничений, в связи с чем их бюджеты будут утверждаться маслихатами.

Раздел XI

Реформирование политической системы

1. Цель

Формирование эффективной политической системы, способной обеспечивать реализацию интересов всего общества.

2. Анализ ситуации

За девять лет независимости в политическом развитии Казахстана произошли существенные политические и экономические преобразования.
Объективная оценка достигнутого позволит правильно определить дальнейший ход развития политической системы.

2.1. Сильные стороны

В результате последовательных политических реформ сформированы основы государственности, задано дальнейшее направление развития Казахстана, созданы необходимые предпосылки для построения демократического правового государства и гражданского общества.
В Казахстане сложилась демократическая направленность развития политической системы.
В государственном устройстве конституционно определен принцип разделения власти на законодательную, исполнительную и судебную ветви.
Проведены выборы Главы государства на альтернативной основе.
Положено начало проведению выборов в представительные органы (Парламент и маслихаты) по партийным спискам, что должно способствовать активизации процесса партийного строительства, усилению роли партий в политической жизни государства.
Законодательно закреплен политический плюрализм, положено начало становлению многопартийности.
Созданы и функционируют негосударственные средства массовой информации.
Идет процесс создания неправительственных общественных организаций, выражающих интересы различных групп и слоев общества.
Развитие рыночной экономики привело к образованию достаточно представительного нового класса собственников, ставшего социальной базой для закрепления в казахстанском политическом спектре самостоятельной социал-демократической идеи. Дальнейшая либерализация общества и его политической системы отвечает устремлениям этой социальной группы людей.
Высокий уровень образования казахстанского населения в целом также способствует дальнейшей демократизации общества.
Образована Ассамблея народов Казахстана как инструмент проведения политики межнационального согласия.

2.2. Слабые стороны

Излишняя централизация и нестабильность исполнительной власти.
Деятельность представительных органов не в полной мере адекватна существующей общественно-политической и социально-экономической ситуации.
Все еще слаба роль партий в политической системе, неизвестность, непопулярность и недейственность существующих политических партий.
Необходимость проработки и совершенствования механизмов взаимодействия властей.
Сохраняющаяся зависимость отдельных звеньев судебной системы от исполнительной власти.
Недостаток демократических традиций и опыта жизни в условиях либеральной, рыночной экономики.

2.3. Возможности

Понимание в обществе необходимости продолжения демократических реформ, постоянного развития и укрепления демократических институтов.
Консолидация усилий всего казахстанского общества в деле становления правового государства, в котором будет верховенствовать закон и будут обеспечены основополагающие права и свободы граждан.
Открытость казахстанского общества, способствующая расширению информационной интеграции страны в мировое сообщество.
Возможность изучения обширного положительного и негативного международного опыта политического развития.
Глобализация демократических процессов в мире и повышение экономической и политической взаимозависимости государств.

2.4. Угрозы

Опыт зарубежных стран свидетельствует о том, что система перестает адекватно реагировать на постоянно изменяющиеся внешние и внутренние условия, если она останавливается в своем развитии. В этом случае возникает угроза непредсказуемых социально-политических последствий, которые могут дестабилизировать обстановку в стране. Следовательно, система должна находиться в постоянном динамичном развитии, адаптироваться к изменениям в обществе и реагировать на эти изменения.
Переживаемые страной в настоящее время социально-экономические трудности и, как следствие, социальная неудовлетворенность части населения повышают опасность возникновения в обществе всевозможных социальных конфликтов, общей внутриполитической нестабильности.
Полиэтничность страны обусловливает необходимость существования демократических механизмов согласования интересов различных этнических групп, так как эта особенность Казахстана ставит важнейшим требованием для дальнейшего развития страны сохранение общенационального согласия и гражданского мира. Как неоднократно показывает история, там, где существуют недемократические методы решения межэтнических проблем, полиэтничность выступает фактором, расшатывающим устои государственности и приводящим к внутренней дестабилизации в обществе.

3. Стратегические задачи

Конец XX столетия характеризуется глобализацией демократических процессов. Множество стран встали на путь демократизации политической системы и находятся на той или иной стадии демократического развития. В каждой стране своя политическая история, свои политические традиции, своя политическая культура, свой собственный исторический путь развития. Поэтому процесс демократизации в каждой стране имеет свои особенности, предпосылки или, наоборот, препятствия. Накоплен достаточно обширный опыт трансформации политических систем, внимательное изучение и анализ которого позволит ориентироваться в правильности проводимых преобразований.
Несмотря на имеющиеся демократические достижения, очевидно, что Казахстан находится сейчас только на начальном этапе демократизации и предстоит последовательно и продуманно продолжить реформы в политической системе.
Необходимо решить следующие стратегические задачи:
- расширить роль представительных органов власти в политической жизни страны;
- обеспечить реальную независимость и профессиональную компетентность судов;
- децентрализовать часть управленческих функций;
- создать условия для развития многопартийной системы;
- совершенствовать выборный процесс;
- усилить роль неправительственных общественных организаций, которые должны принимать активное и плодотворное участие в реализации интересов граждан.

4. Стратегия действий

Конституция Казахстана юридически оформила становление сильной президентской республики и распределение полномочий между тремя ветвями власти. По Конституции Президент обеспечивает согласованное функционирование всех ветвей государственной власти и ответственность органов власти перед народом. Такой статус Президента отвечает интересам государства, обеспечения устойчивости и стабильности государственной власти.
Вместе с тем сегодня очевидна необходимость усиления эффективности всех ветвей власти, усиления роли каждой ветви власти в политической системе государства.

4.1. Расширение роли представительных органов власти в политической
жизни страны

Одним из важных направлений совершенствования политической системы станет расширение функций и роли Парламента в политической жизни страны.
Для усиления роли представительных органов в политической системе, полноценного законодательного обеспечения процесса реформ требуется расширить их полномочия, обеспечить их независимость от исполнительных органов.
Необходимо усилить роль Парламента, эффективно используя его функции. Парламент должен играть более активную роль в контроле за исполнением республиканского бюджета.
Местные маслихаты должны реально контролировать исполнение местных бюджетов.
В целях эффективного согласования существующих в обществе социально-политических интересов необходимо организовать при Парламенте регулярное проведение политических консультаций между различными партиями и общественно-политическими движениями, профсоюзами, в том числе не представленными в Парламенте.

4.2. Обеспечение независимости и профессиональной
компетентности судов

Достижение реальной независимости судебной системы - одна из первостепенных задач, стоящих перед обществом. Независимый суд является одним из важнейших институтов правового государства, которое мы хотим построить.
Необходим анализ и оптимальное распределение функций между вышестоящими и нижестоящими судебными инстанциями для наиболее эффективного осуществления их деятельности. В Казахстане становится все более актуальной необходимость введения специализированных судов. Это будет одним из важных направлений судебно-правовой реформы.
Особо актуален вопрос о кадровом обеспечении судов и, соответственно, об органах, содействующих подбору кандидатов в судьи. Необходимо усилить роль Квалификационной коллегии юстиции и Высшего Судебного Совета и ужесточить требования к кандидатам в судьи с учетом передового зарубежного опыта.
В Казахстане конституционно признана возможность введения института присяжных заседателей. Суть введения этого института заключается в том, что у подсудимого возникает право на рассмотрение его дела с участием присяжных заседателей либо коллегией судей, что является дополнительной гарантией защиты прав человека в судебном процессе. В связи с этим предстоит внести соответствующие дополнения в судебное законодательство.
В целях достижения и укрепления независимости судебной системы необходимо дальнейшее совершенствование системы оплаты труда судей, а также решение вопросов материально-технического обеспечения деятельности судов.
Необходимо ужесточить контроль за исполнением вступивших в законную силу судебных постановлений. Это является одним из важнейших условий обеспечения эффективности судебной системы.

4.3. Децентрализация управленческих функций (см. Раздел ХIII.
Децентрализация государственных функций)

Успешное проведение демократических преобразований требует своевременного урегулирования взаимоотношений и распределения полномочий между центром и регионами. Основные региональные проблемы должны решаться на уровне местных органов власти.

4.4. Создание условий для развития многопартийной системы

Политические партии должны иметь реальный авторитет, поддержку населения, должны быть способны вырабатывать политические стратегии.
Деятельность существующих сейчас партий и их парламентских фракций должна создать начальные условия для формирования будущей структуры политического представительства интересов широких слоев общества.

Партии должны способствовать выражению общественного мнения путем
голосования, осуществлять постоянную связь между обществом и
государственными органами. Посредством партийной деятельности должны
осуществляться отбор и подготовка политической элиты, кадров
управленческого аппарата.

Наличие многопартийности в государстве выступит в качестве одного из необходимых условий обеспечения широкого доступа граждан к участию в политике.
Для повышения роли партийных фракций в Парламенте необходимо принятие законодательства, четко определяющего механизм функционирования партийных фракций в Парламенте.

4.5. Совершенствование выборного процесса

Необходимо продолжить совершенствование выборного законодательства, избирательной системы, организации избирательного процесса, укрепление роли средств массовой информации в донесении информации о кандидатах до избирателей и освещении других этапов выборных мероприятий.
Состав избирательных комиссий должен быть представлен профессионалами, в каждой комиссии должен быть хотя бы один юрист.
Нижестоящие избирательные комиссии должны формироваться представительными органами (маслихатами) с учетом мнений политических партий, других общественных объединений, граждан.
Процедуры голосования и подсчета голосов должны быть максимально "прозрачными". Внедрение системы автоматизированного подсчета голосов станет одним из направлений обеспечения совершенствования избирательного процесса.

4.6. Усиление роли неправительственных общественных организаций,
которые должны принимать активное и плодотворное участие в
реализации интересов граждан

Необходимо развивать и укреплять неправительственные организации (НПО), отстаивающие интересы различных групп и слоев населения. В связи с этим целесообразно принятие специальных законодательных актов, обеспечивающих дальнейшее развитие неправительственных организаций.
Требуется активизировать взаимодействие государства и неправительственных общественных организаций. Это позволит быстрее и эффективнее находить пути решения существующих проблем.
Одной из реальных форм поддержки НПО является определение возможности и порядка предоставления им государственных грантов на реализацию социально значимых проектов.
Особое внимание необходимо уделять поддержке и развитию молодежных и детских организаций Казахстана. Это будет способствовать адекватной социализации и решению социально-экономических проблем молодежи, предотвращению ее возможной криминализации вследствие восприятия деструктивных религиозных или экстремистских политических идей.

Раздел XII

Административная реформа

1. Цель

Создание эффективного государственного аппарата, способного действовать в новой экономической и политической среде, выполнять в полной мере свои функции.

2. Анализ ситуации

Изучение мирового опыта показывает, что абсолютно совершенной структуры управления государством нет ни в одной стране мира, а реформирование органов государственной власти является перманентным процессом.
Особенностью стран с переходной экономикой является то, что наряду с изменениями в общественных и экономических отношениях в них идет процесс трансформации роли самого государства. Поэтому становится актуальным, чтобы государственный аппарат и система государственной службы были адекватны как потребностям и ожиданиям общества, так и изменяющимся функциям государства.
В нашей стране на протяжении ряда лет идет процесс оптимизации и совершенствования структуры управления государством, целью которого является создание профессионального правительства, способного эффективно решать текущие и перспективные вопросы развития Казахстана.
На каждом этапе решаются задачи, которые диктует конкретное состояние социально-экономического и общественно-политического уклада в стране.
И сегодня актуальной является административная реформа, ориентированная на будущие потребности общества, решение долгосрочных задач и достижение стратегических целей развития государства.

2.1. Сильные стороны

Создана законодательно-правовая база функционирования и взаимодействия ветвей власти.
Сокращены чрезмерно громоздкая командно-отраслевая структура управления и численность государственного аппарата.
В Казахстане функционирует новая модель государственной службы.

С 1 января 2000 года вступил в силу Закон Республики Казахстан
Z990453_ "О государственной службе", предусматривающий разделение
государственных служащих на политических и административных,
обязательное прохождение конкурсной процедуры при приеме на
административную государственную службу, усиление социально-правовой
защиты административных государственных служащих, механизм
формирования кадрового резерва.

Приняты указы Президента Республики Казахстан, которыми утверждены
текст присяги государственного служащего, Правила служебной этики
государственных служащих, Правила наложения дисциплинарных взысканий
на государственных служащих, Порядок формирования кадрового резерва и
другие акты, регулирующие отношения в сфере государственной службы:
постановления Правительства о порядке передачи имущества
государственных служащих в доверительное управление, акты Агентства
Республики Казахстан по делам государственной службы - Правила
проведения конкурсов на занятие административных должностей, Типовые
квалификационные требования к категориям административных
государственных должностей.

С целью активизации борьбы с коррупцией приняты соответствующий закон и ряд нормативных правовых актов.

2.2. Слабые стороны

Несмотря на проведенные структурные преобразования, сокращение числа государственных органов и их штатной численности, государственный аппарат по-прежнему остается недостаточно гибким и эффективным.
Многоуровневая структура и дублирование функций, а также размытость задач, стоящих перед государственными органами, привели к неупорядоченности в вопросах ответственности и подотчетности.
В результате постоянного пересмотра структуры государственных органов и уточнения их задач и функций ослабло межведомственное взаимодействие, наблюдается низкий уровень интеграции, контроля и координации как внутри государственного аппарата, так и в отношении внешних институтов.
Деятельность государственного аппарата характеризуется медленной адаптацией к быстро меняющейся внешней среде и потребностям общества, неэффективным механизмом принятия решений.
Репутация деятельности государственного аппарата и государственных служащих в общественном сознании по-прежнему остается невысокой.
Недостаточно активно ведется поиск социальных предпосылок коррупции, не осуществляется целенаправленно деятельность по их ограничению и нейтрализации.
Проблемным остается вопрос оплаты труда государственных служащих. Проблема не только в адекватном уровне оплаты труда, но и в том, чтобы система оплаты поощряла повышение квалификации государственных служащих.
До сих пор не определен статус учителей, врачей и др., а также работников республиканских государственных предприятий и национальных компаний.
Отсутствуют четкая стратегия действий и системный подход к организации деятельности государственного аппарата.

2.3. Возможности

Понимание высшим руководством страны и обществом необходимости реформирования государственного аппарата.
Достаточно высокий уровень образованности населения Казахстана позволяет при наличии соответствующих стимулов привлечь на государственную службу профессиональные кадры.
Достаточно большой и высококвалифицированный корпус государственных менеджеров, ориентированных на суверенное развитие страны.
Поддержка международными организациями процесса государственного строительства в Казахстане.
Рост нетерпимости к коррупции в обществе.

2.4. Угрозы

Неупорядоченная оптимизация структуры государственного аппарата в основном за счет сокращения количества государственных органов может привести к ситуации, при которой Правительство будет не в состоянии управлять экономикой.
Направление усилий в основном на реагирование на отдельные коррупционные проявления, а не на системную работу по устранению причин и условий, способствующих коррупции, обостряет угрозу криминализации общества.
Скрытое сопротивление со стороны отдельных чиновников, не готовых работать в новых условиях.
Сохранение практики проведения частых структурных преобразований может привести к дестабилизации в рядах государственных служащих.

3. Стратегические задачи

В нынешних условиях рыночная инициатива нуждается в активном и оперативном участии государства.
Проведение активной политики в экономической и социальной сферах предполагает повышение роли государства. В конечном счете - это разработка и проведение в жизнь эффективных, соответствующих потребностям общества законов и нормативных правовых актов.
Повышение эффективности деятельности государства - главный фактор, определяющий будущее Казахстана. Следовательно, это -важнейшая стратегическая задача.
Поэтому сегодня необходимо повысить эффективность работы государственных служащих и государственных органов в целом и, соответственно, более рационально использовать государственные ресурсы.
Повышению эффективности работы государственного аппарата в целом и его отдельных звеньев должно способствовать внедрение передовых информационных и телекоммуникационных технологий.
Стратегия административной реформы включает решение следующих задач:
- создать оптимальную структуру Правительства;
- усовершенствовать систему и методы управления, внедрить эффективные механизмы координации и контроля;
- усовершенствовать систему кадрового обеспечения в государственном секторе;
- создать системные основы взаимоотношения общества и государства, направленные на предупреждение всех форм проявления коррупции.

4. Стратегия действий

4.1. Создание оптимальной структуры Правительства

Провести реорганизацию Правительства на основе разделения государственных органов по функциям (планирующие, исполнительные, регулирующие и контрольные). В соответствии с данной схемой целесообразно создание министерства, ответственного за экономическое и бюджетное планирование. Задачи данного министерства должны включать составление республиканского бюджета и планирование государственных инвестиционных программ. Исполнение государственного бюджета должно быть сконцентрировано также в одном отдельном министерстве.
Создать постоянно действующую комиссию при Премьер-Министре Республики Казахстан по совершенствованию государственного управления, основными направлениями деятельности которой должны стать:
- комплексный анализ работы органов государственной власти с выработкой соответствующих рекомендаций;
- организация интенсивной стажировки (с заимствованием методологии совершенствования государственного управления) в странах с высокоэффективным государственным менеджментом перспективных государственных чиновников;
- разработка положений о каждом государственном органе, четко формулирующих их функции;
- разработка стандартов предоставления государственных услуг;
- выработка унифицированных требований к компетентности и психологическим качествам государственных служащих, занимающих высшие и средние посты;
- подготовка унифицированных должностных инструкций, определяющих, кто, на каком уровне и какое может принять самостоятельное решение;
- выработка унифицированных критериев оценки деятельности Правительства, ведомств и должностных лиц.
Полностью исключить практику создания ведомствами структурных подразделений, дублирующих функции других ведомств.
Продуманно и взвешенно проводить реорганизацию государственных структур, объявляя после ее проведения мораторий на внесение каких-либо изменений в структуру государственного аппарата в течение определенного периода.

4.2. Совершенствование системы и методов управления, внедрение
эффективных механизмов координации и контроля

Сформировать целостную многоуровневую систему стратегического планирования во всех государственных органах, национальных компаниях и республиканских государственных предприятиях. Каждая государственная структура должна строить свою работу исходя из стратегических целей и задач.
Для согласованной координации деятельности государственных органов сформировать постоянно действующие межведомственные комиссии, состав которых регламентируется на основе должностей.
Усилить горизонтальное взаимодействие министерств и ведомств. На основе унифицированных должностных инструкций ввести практику решения вопросов на уровне руководителей структурных подразделений государственных органов (отделов, управлений, департаментов) в рамках их компетенции.
Установить единую процедуру согласования и взаимодействия центральных органов исполнительной власти, включая их территориальные подразделения, с местными органами власти.
С целью повышения эффективности решения задач по мониторингу, управлению, планированию производства и развития различных отраслей хозяйства страны создать национальную геоинформационную систему органов государственной власти (ГИС ОГВ) Республики Казахстан.

ГИС - это компьютерные системы для сбора, хранения, структурирования и
управления, анализа и вывода территориально ориентированных данных.
Данная технология объединяет традиционные операции работы с базами
данных, такими, как запрос и статистический анализ, с преимуществами
полноценной визуализации и географического (пространственного)
анализа, которые предоставляет карта. Кроме того, она обеспечивает
уникальные возможности применения в решении широкого спектра задач,
связанных с анализом и прогнозом явлений и событий окружающего мира,
с выделением главных факторов и причин, а также их возможных
последствий, с планированием стратегических решений и текущих
последствий предпринимаемых действий.

Технология ГИС предоставляет новый, более эффективный, удобный и
быстрый подход к анализу проблем и решению задач, стоящих перед
человечеством в целом и конкретной организацией или группой людей в
частности. Она автоматизирует процедуру анализа и прогноза.

В сфере государственного управления предупреждение кризисных ситуаций,
поиск наилучшего выхода из создавшегося положения, оценка возможных
последствий принимаемых решений, выявление тенденций и закономерностей
развития финансовой ситуации, стратегическое планирование, контроль и
оценка эффективности исполнения планов и программ, построение
альтернативных сценариев и т.п. - суть проблемных областей,
эффективное использование информационных технологий в которых
немыслимо без интеллектуально-информационной поддержки.

Целью ГИС ОГВ является обеспечение органов государственной власти
актуальной, достоверной и комплексной информацией для всестороннего
исследования, оценки и обоснованности управленческих решений.

Государственные органы должны освоить и перейти на новые методы работы, применяемые в современной системе государственного управления развитых стран и успешно действующих частных компаний.

Изучение мировой практики позволяет выделить характерные особенности,
присущие эффективно действующему государственному аппарату. В общем
виде этот процесс можно представить как переход от традиционных
ценностей к новым.

Проведение серьезных социальных и экономических преобразований
невозможно без резкого повышения качества государственного управления.
Непременным условием этого является предоставление большей свободы
действий руководителям государственных учреждений в распоряжении
государственными ресурсами, определении тактических и оперативных
целей, проведении кадровой политики и т.д.

На смену бюрократической зависимости и иерархической подчиненности
приходит принцип автономии и ответственности за выполнение основной
миссии, возложенной на государственные структуры. В связи с
этим на первый план выходят организационная гибкость, управление
инновациями, децентрализация, значительная свобода действий персонала.

Качество государственного управления во многом зависит от деятельности
высших руководителей. Признание их особой роли в государственном
аппарате способствовало появлению в ряде стран (США, Австралии)
отдельного института - службы высших чиновников, позволяющего
отбирать наиболее талантливых руководителей и компетентных
специалистов, ориентированных не на карьеру, а на выполняемую работу.

Предоставление большей самостоятельности потребовало новые подходы к
системе отчетности и контроля за государственным аппаратом. Если
раньше основное внимание уделялось контролю за процессом выполнения
работы и использованием государственных ресурсов, то сейчас упор
делается на контроль и оценку результатов и последствий.

Наблюдается переход к более простым и экономным организационным
структурам, ведущий к ликвидации многих промежуточных звеньев.

Оценка деятельности государственных органов зависит от уровня
удовлетворенности граждан государственными услугами, степени их
доверия к государству и реальной возможности участвовать в разработке
и принятии решений.

4.3. Совершенствование системы кадрового обеспечения в
государственном секторе

Законодательно определить статус, права и правила оплаты труда всех служащих (врачей, учителей и др.), получающих заработную плату из государственного бюджета.
Усовершенствовать систему оплаты труда работников сферы государственного предпринимательства, куда входит деятельность республиканских государственных предприятий и национальных компаний. Такая система должна определяться Правительством и состоять из фиксированной заработной платы и бонуса, размеры которого должны быть связаны с результатами финансово-хозяйственной деятельности предприятий.
На основе проведения функционального анализа должностей усовершенствовать систему оплаты труда государственных служащих для последовательного приближения размера заработной платы на государственной службе к оплате в частном секторе.
Ввести механизмы непрерывной подготовки и повышения квалификации государственных служащих.
Создать устойчивый механизм финансирования программ обучения государственных служащих.
Внедрить информационную систему управления кадрами государственной службы, охватывающую государственных служащих центральных и местных исполнительных органов, выпускников вузов в стране и за рубежом, граждан, выразивших желание и подтвердивших свою квалификацию на право занятия должностей административной государственной службы.

4.4. Создание системных основ взаимоотношения общества и
государства, направленных на предупреждение всех форм
проявления коррупции

В качестве эффективного механизма общественного контроля за деятельностью государственных органов внедрить институт омбудсменов, предназначенный для рассмотрения жалоб граждан на государственные учреждения.

Омбудсмен понимается как достойное доверия независимое лицо,
уполномоченное на охрану прав граждан и на контроль в форме обширного
надзора за всеми государственными должностями, но без права изменения
принятых ими решений.

Ввести практику опубликования информации об активах и доходах высокопоставленных чиновников.
Обеспечить периодическую ротацию определенной категории кадров с целью смены подконтрольной чиновнику юрисдикции.
Максимально упростить законодательные и другие нормативные правовые акты для создания предсказуемости правовой среды хозяйственной деятельности.
Более подробно - в следующем подразделе.

5. Борьба с коррупцией

5.1. Коррупция и успех экономических реформ

Коррупция наряду с общей преступностью стала серьезным вызовом для государственной власти и общества в Казахстане. В количественном отношении это выражается:
- в повышении стоимости товаров и услуг, связанной с необходимостью увеличения затрат на взятки;
- в увеличении государственного долга, когда вследствие принятия коррумпированными чиновниками экономически неэффективных или нецелесообразных проектов уменьшается денежный объем бюджетных программ социального характера;
- в снижении экономического имиджа страны и стандартов, так как поставляются товары низкого качества, приобретаются устаревшие либо ненужные технологии и техника; в таких случаях эффективность инвестиций может оказаться нулевой или даже отрицательной;
- в неэффективном или нецелевом расходовании бюджетных средств;
- в дополнительных ресурсах на усиление контрольных и надзорных функций государства.
Углубление неравенства условий может создать социальную напряженность, так как недостаточное развитие основных агентов рыночной экономики в лице малых и средних предприятий затрудняет достижение ключевых целей социальной и экономической политики государства - снижение безработицы и рост доходов основной массы населения. Коррупция также подрывает доверие инвесторов, без которого невозможны динамичное развитие частного сектора и привлечение иностранных инвестиций.
Однако наиболее опасным последствием неконтролируемой коррупции является "поражение" системных основ взаимоотношений между обществом и государством. Общественное равнодушие и терпимость к коррупции, воспринимаемой людьми скорее как норма поведения, а не как угроза общественным интересам, являются почти гарантией того, что коррупция действительно станет неподконтрольной силой, способной разрушить фундамент формируемого правового государства.
Опыт реализации имеющейся государственной программы должен быть учтен при концептуализации и планировании следующего этапа стратегии борьбы с коррупцией. Стратегия должна иметь системный характер и наносить одновременные "удары" по всем основным формам проявления коррупции. Однако такой подход также может затруднить разработку комплекса практических мер, направленных на достижение быстрых и ощутимых результатов. При слабой координации и ограниченных возможностях ресурсы могут быть распылены, а действия ограничены громкими, но невыполнимыми декларациями. Поэтому целесообразно провести оценку ситуации с целью получения реальной картины о характере и степени развития коррупции в государственном секторе.

5.2. Борьба с коррупцией в Казахстане (основные результаты)

Наиболее важным шагом, несомненно, стало принятие Закона Z980267_ "О борьбе с коррупцией" от 2 июля 1998 года. Закон четко определяет основные виды коррупционных правонарушений, меры, необходимые для предупреждения коррупции, и ответственность должностных лиц перед законом. Данный закон является сильным инструментом борьбы с коррупцией, но его эффективное исполнение требует реализации целого комплекса системных и скоординированных мер со стороны государства. В этих целях была принята Государственная программа борьбы с коррупцией на 1998-2000 годы, создана Государственная комиссия по борьбе с коррупцией.
В 1999 году Государственная комиссия была расформирована.
Ответственность за проведение системной и целенаправленной кампании против коррупции была распределена между отдельными центральными государственными органами.
Проводится определенная работа по созданию условий, предотвращающих коррупцию. Восстановление органов финансового контроля имеет с этой точки зрения важное значение. Постепенно усиливается роль Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета. Как известно, бюджетная и финансовая сферы являются приоритетными областями борьбы со злоупотреблениями. Новые положения по декларированию доходов государственными служащими и их супругами, введение института присяги и Правил служебной этики представляются важными системными мерами по предупреждению коррупции в сфере государственной службы. Государственный бюджет, аудит, налоговое администрирование и таможенная служба представляют собой другие приоритетные области, где государство планирует укрепить соблюдение законности с привлечением помощи международных финансовых организаций.
Однако в целом проводимые меры по борьбе с коррупцией пока не приносят должных результатов.

5.3. Постановка диагноза

Одной из серьезных проблем при попытках анализа и оценки степени и характера коррупции является то, что ее, как считают многие, трудно выявить и тем более измерить. Вместе с тем опыт показывает, что измерение коррупции в принципе возможно. Этой цели служат, например, широко известные индексы восприятия коррупции и взяточничества. Эти индексы основываются на данных исследований среди предпринимательских структур. Проведение диагностических исследований имеет основной целью выявление ключевых форм, а также условий и причин взяточничества и коррупции. Получение более или менее объективных данных позволяет в значительной мере "деполитизировать" и более беспристрастно оценить проблему. Данные и их анализ помогают определить приоритеты стратегии и дают основу для измерения прогресса и результативности предпринятых мер.
Диагностические исследования, как правило, проводятся среди предпринимательских структур, домашних хозяйств и государственных служащих. При этом методологии обследований постоянно совершенствуются, вводятся новые индексы, предлагается использование такого метода, как фокусные группы и т.д. В данное время также ведется разработка методологий обследования на уровне отдельных учреждений, имеющих значительные возможности для злоупотреблений своими функциями и полномочиями. Как правило, методология предусматривает повторное проведение обследований, что позволяет проследить динамику изменений в уровне коррупции. В Казахстане уже есть опыт подобных исследований в предпринимательской сфере. Примером может послужить социологическое исследование, проведенное в 1999 году по оценке проблемы коррупции предпринимателями.

5.4. Основные инструменты и стратегии контроля и предупреждения
коррупции

Мировой опыт борьбы с коррупцией широк и разнообразен. Принципиальными условиями для успеха в этой борьбе являются политическая воля, формирование эффективных институтов надзора за исполнением закона и участие общества в лице граждан, частного сектора, средств массовой информации и различных неправительственных организаций. Кроме того, формирование различных политических механизмов контроля и сдержек в значительной мере предотвращает использование антикоррупционной кампании в корыстных политических целях. Однако не во всех государствах имеется наличие подобных механизмов. Поэтому представляется важным создание действенных институтов и инструментов ограничения коррупции. Основная цель развития подобных институтов должна заключаться в значительном повышении вероятности выявления и наказания за совершение правонарушений должностными лицами любого уровня.

Исполнение закона
Эффективное исполнение Закона Z980267_ "О борьбе с коррупцией" представляется главным условием достижения практических результатов в борьбе с коррупцией. Исполнение закона предполагает бесперебойное функционирование хорошо отлаженного государственного механизма, способного квалифицированно выявлять нарушения коррупционного характера и обеспечивать справедливое наказание независимо от уровня и должности правонарушителя. Разумная "агрессивность" в исполнении закона должна довольно быстро установить атмосферу неприятия коррупции и ограничить пределы безнаказанности, особенно в сфере возможной крупномасштабной коррупции (государственные закупки, контракты, приватизация, регулирование монополий, распределение импортных квот и т.д.).

Роль специализированных органов по борьбе с коррупцией
При определенных условиях, возможностях и полномочиях создание органов, специализирующихся исключительно на борьбе с коррупцией, может стать действенным инструментом обеспечения исполнения закона. Как правило, подобные органы имеют независимый статус, широкие, ясно определенные полномочия, высокий уровень оплаты и квалификации кадров. Большинство агентств имеют две основные функции -расследование и предупреждение коррупции. Причем в некоторых странах эти функции распространяются не только на государственный, но и на частный сектор. Полномочия подобных органов делают их эффективными в выполнении ими важной миссии. Вместе с тем в условиях отсутствия общественного контроля и независимых судов такие органы имеют опасность стать орудием для защиты личных, а не государственных интересов. Поэтому созданию специализированных органов по борьбе с коррупцией должна предшествовать всесторонняя подготовительная работа по определению структуры, функций, ответственности, кадровому обеспечению и назначению руководителей, а также подконтрольности и подотчетности таких органов.

Омбудсмен
Омбудсмены имеют полномочия получать и проводить расследования по жалобам граждан относительно нарушений их прав и интересов со стороны государственных органов. Данный институт, установление которого планируется в Казахстане, служит альтернативным и более доступным для общественности каналом передачи информации о правонарушениях. Омбудсмен может дополнять деятельность правоохранительных органов по соблюдению законности и в то же время стать довольно эффективным механизмом общественного контроля за их деятельностью.

Бюджет, аудит и финансовый контроль
Пресечение нецелевого расходования государственных средств, а также выявление коррупции в сфере государственных доходов должны стать наиболее важными приоритетами в программе действий по борьбе с коррупцией. Злоупотребления в сфере государственных финансов ведут к недофинансированию социально значимых инвестиций и программ, включая развитие предпринимательства и борьбу с безработицей и нищетой. С этой целью важно продолжать укрепление институтов и инструментов финансового и бюджетного контроля, включая государственный финансовый контроль. Систематическому аудиту и проверкам следует подвергать не только личные счета высокопоставленных государственных служащих, но также счета министерств, агентств и национальных компаний. Аудит должен проводиться службами и инспекциями при министерствах и местных органах управления, а также внешним государственным аудитором. В этом направлении следует продолжать меры по институциональному развитию, подготовке и обучению государственных аудиторов.
В более широком смысле финансовая транспарентность должна стать руководящим принципом в разработке превентивных мер против коррупции в области государственного бюджета. Здесь наиболее важными принципами являются более четкое разделение государственных и негосударственных функций, доступность информации по государственным финансам для заинтересованных лиц, ликвидация или включение внебюджетных фондов в бюджетный процесс и общую систему учета, более открытый процесс подготовки, исполнения и отчета по государственному бюджету, прозрачная и ясная классификация расходов.

Государственное регулирование и рыночная конкуренция
Одной из основных причин развития коррупции является нормативное ограничение деятельности хозяйствующих субъектов в условиях рынка и связанное с этим государственное регулирование. Широкомасштабное регулирование и контроль над экономической деятельностью создают необходимость соблюдения системы правил и процедур, проведения инспекций и в развитии целого комплекса взаимоотношений между частным сектором и государством. Это неизбежно порождает потенциальные возможности для развития коррупции. Поэтому общей стратегией борьбы с экономическими причинами коррупции является сокращение сфер, находящихся под государственным контролем, и расширение действия рыночных законов и механизмов. Ведомства, контролирующие и влияющие на экономическую активность, должны быть под постоянным и пристальным контролем антикоррупционных органов и общественности.

Государственная служба - принцип заслуг, служебная этика и оплата
труда
Административная этика и процедуры, организация системы государственной службы могут способствовать или предотвращать коррупцию. Этика государственного служащего непосредственно связана с особым статусом и ролью государства как института, созданного для служения общественным интересам. Этические стандарты и более детальное регулирование соответствующих ситуаций призваны поставить поведение государственного служащего в четкие правовые рамки и помочь принять этически правильное решение. В свою очередь государственные служащие должны изучать Правила служебной этики и другие положения, получать квалифицированные юридические консультации.
Введение правил конкурсного отбора на государственную должность призвано способствовать не только обеспечению принципа справедливости и приоритета знаний, способностей и навыков для выполнения государственных функций, но и сокращению возможностей для патронажа и непотизма. Хотя конкурсный отбор не гарантирует отсутствия возможностей для злоупотреблений и коррупции, он фундаментально меняет статус государственной службы как института и создает основу для формирования лично независимой, беспристрастной и профессиональной государственной администрации.
Важными задачами при создании профессиональной и защищенной от коррупции государственной службы остаются реформирование системы оплаты труда, а также разработка нормативных актов по социальной защите государственных служащих, включая льготы по обеспечению медицинским обслуживанием, а также по предоставлению и выкупу жилья. Справедливая и конкурентоспособная система оплаты труда имеет внутренние и внешние требования. Внутренние требования состоят в определении категории и уровня оплаты государственных служащих на основе оценки должностей с точки зрения уровня требуемых знаний, способностей и ответственности. Внешние требования к системе заключаются в обеспечении уровня оплаты, сравнимой и конкурентоспособной с уровнем оплаты в частном секторе. Низкая оплата труда является одной из существенных причин распространения коррупции, особенно на среднем и низшем уровнях государственной службы и в местных органах управления. При низком должностном окладе, даже при высоком риске увольнения за правонарушение, потери в материальных благах настолько незначительны, что это является малоэффективным механизмом предотвращения коррупции среди государственных служащих. На уровне непосредственного оказания государственных услуг населению и организациям эффективным инструментом предупреждения коррупции может стать ротация кадров. Периодическая ротация определенной категории кадров с целью смены подконтрольной чиновнику юрисдикции позволяет снизить опасность установления патронажных отношений между государственными чиновниками и потребителями их услуг.

Мобилизация общественного участия и образование
Образование и правовая грамотность населения в вопросах борьбы с коррупцией - важная и необходимая предпосылка эффективного общественного контроля над злоупотреблениями властью со стороны государственных служащих. Вероятность выявления коррупции и наказания значительно возрастает, если население настроено решительно противодействовать ей. Это создает атмосферу общественной нетерпимости, что служит существенным фактором предупреждения злоупотреблений. Важным каналом формирования общественного мнения служит образование, в том числе и школьное. Независимые средства массовой информации, способные проводить расследования и информировать общество о коррупционных преступлениях, также способствуют росту заинтересованности общества в противодействии коррупции. Одним из эффективных методов, обеспечивающих участие и поддержку населения, служат широко распространяемые информационные брошюры, объясняющие права граждан, положения законодательства, виды коррупционных преступлений, рекомендуемые действия в случаях нарушений административной этики и злоупотребления властью.
Местные власти в различных странах находят разнообразные инновационные решения проблемы обеспечения большей транспарентности административной системы и более активного участия населения в предупреждении коррупции. Например, администрация Сеула успешно внедрила информационную систему, позволяющую гражданам и частным структурам иметь доступ через Интернет к информации о состоянии рассмотрения заявок, лицензий, справок и других документов, о должностных лицах и службах, которые занимаются их вопросами и т.д. Другим примером инновационного решения является распространение в местах, где происходит обслуживание населения местными государственными учреждениями, специальных форм для сообщения непосредственно мэру города о случаях злоупотребления и нарушениях установленных правил и прав граждан. Также квалифицированные граждане имеют возможность быть назначенными для проведения инспекционных проверок и мониторинга небольших строительных проектов на уровне районов города.

Роль и участие частного сектора
Коррупция, как правило, возникает на почве взаимоотношений между государством и частным сектором. Предприниматели и коммерческие организации могут выступать как активной стороной, предлагающей незаконные услуги и выплаты в обмен на получение определенных преимуществ, так и объектом вымогательства в обмен на возможность реализации своих законных прав. Частный сектор, как в случае диагностических обследований, выступает важнейшим источником информации о характере и уровне коррупции, ее наиболее серьезных видах и схемах. Снижение коррупции в частном секторе зависит от разработки и соблюдения четких правил корпоративной этики, знания возможностей и инструментов борьбы с вымогательством в рамках действующего закона, а также от более строгого надзора и наказания за коррупционные правонарушения, препятствующие развитию рыночной экономики. Например, в практике борьбы с коррупцией в некоторых государствах специализированные органы ведут активную работу по расследованию правонарушений не только в государственном секторе, но и в частном. В рамках стратегии предупреждения коррупции данные органы проводят систематические образовательные кампании среди сотрудников частных компаний для укрепления корпоративной этики и повышения информированности о положениях антикоррупционного законодательства.

Транспарентность и доступ к информации
Утверждение атмосферы большей открытости государства и его институтов - надежный способ сокращения условий и стимулов для злоупотреблений в долгосрочной перспективе. Большая открытость означает более широкий доступ к информации административного характера как для клиентов-потребителей государственных услуг, так и для средств массовой информации и населения в целом. Это является необходимым условием для постепенного восстановления доверия населения к государству и пробуждения общественной заинтересованности в искоренении коррупции. Закрытость, недоступность, почти физическое невосприятие представителей средств массовой информации свидетельствуют о пока еще слабых изменениях в системе и культуре традиционного государственного управления. Основным идеологическим мотивом политики открытости должна стать демократизация государственного управления, означающая, в первую очередь, концепцию государства, единственной легитимной основой существования которой является обеспечение конституционных интересов и прав граждан. Новые информационные технологии, и прежде всего Интернет, позволяют расширить доступ людей к административной информации, приблизить государство к населению и установить обратную связь для улучшения качества и эффективности деятельности государственных органов и учреждений.

***

Стратегия борьбы с коррупцией будет пользоваться доверием и поддержкой общественности, если она имеет главной целью обеспечение законности и равенства всех перед законом, предлагает ясные способы и инструменты и направлена на бескомпромиссную и принципиальную борьбу не только с мелкой коррупцией, но и с крупномасштабными преступлениями. Политические установки и приоритеты должны найти отражение в соответствующей программе, реализация которой будет находиться под постоянным контролем Главы государства.

Раздел XIII

Децентрализация государственных функций

1. Цель

Демократизация основ государственного управления путем расширения участия граждан в нем и усиления подотчетности государственных органов населению.

2. Анализ ситуации

Децентрализация как переосмысление и изменение роли, ответственности и полномочий различных уровней управления является одним из методов достижения эффективности деятельности правительства. Опыт реформ в странах Европы и СНГ показывает, что децентрализация играет важную роль в процессе демократизации и трансформации экономики и общества. Это сложный процесс, требующий правильного понимания его сути, продуманности и взвешенности действий, так как затрагивает различные аспекты жизни общества: политические, правовые, социальные, административные, экономические и культурные.
Опыт стран, в которых децентрализация получила реальное осуществление,
показывает, что ее преимущества носят как политический, так и
экономический характер.

Децентрализация позволяет гражданам лучше знать своих представителей
во власти, которые, в свою очередь, хорошо знакомы с проблемами и
потребностями своих избирателей, и соответственно оказывают более
активное влияние на выработку и реализацию политических решений.

Создаются возможности для появления на местном уровне новой элиты,
которая сможет осваивать демократические навыки и функции, необходимые
для участия в политической жизни страны.

Децентрализация способствует повышению восприимчивости органов власти
к местным потребностям и проблемам. Когда ответственность за
предоставление услуг и обеспечение инфраструктуры децентрализована,
местные органы могут лучше оценивать соотношение расходов и доходов,
а также более гибко реагировать на потребности населения в рамках
бюджетных ограничений.

Децентрализация способствует повышению эффективности работы
правительства и центральных государственных органов, так как
освобождает их от решения задач местного характера и позволяет
сконцентрироваться на стратегических вопросах развития страны,
тщательном планировании и организации различных программ на
республиканском уровне.

Развитие процесса выборности на местах является толчком к дальнейшей
демократизации и повышению политической активности населения в целом.

В экономическом смысле децентрализация позволяет более рационально
использовать государственные ресурсы.

Имевшая место в первые годы независимости Казахстана сильная централизация государственной власти была оправданной, так как приоритетными задачами являлись строительство государства, укрепление суверенитета страны, сохранение территориальной целостности. В среднесрочной перспективе излишняя централизация власти будет сдерживать развитие страны, создавая опасность стратегического отставания даже от ближайших соседей.

Ускорения разработки политики децентрализации требуют процессы глобализации мировой экономики, демократизация систем государственного управления.
С учетом существующего в мире разнообразия моделей децентрализации, а также реалий и традиций государственного управления в Казахстане необходимо выработать свою стратегию децентрализации.

2.1. Сильные стороны

Наличие необходимых внутренних ресурсов для осуществления реформ.
Наличие института местного управления.
В республике ведется поиск оптимальных моделей управления на разных уровнях.
Осуществляется передача определенных функций, полномочий, финансовой ответственности от Правительства нижестоящим уровням государственной власти.
Широкие декларированные полномочия акимов, которые даже несколько превышают принятые нормы в развитых странах, показывают необходимость анализа состояния реальных полномочий в соотношении с существующим объемом ответственности.

2.2. Слабые стороны

Существующая система назначения руководителей органов местного государственного управления не обеспечивает их подотчетности и подконтрольности населению.
Перекладывание ответственности и конфликты между различными уровнями власти вследствие нечеткого разграничения функций и полномочий между ними.
Слабость местных представительных органов и их зависимость от местных исполнительных органов.
Дублирование функций центральных органов на местах и региональных администраций.

2.3. Возможности

Понимание обществом необходимости реформирования системы государственного управления в целом и системы местного государственного управления в сторону демократизации основ государственного управления.
Существующий обширный опыт процесса децентрализации в мире, изучение которого позволит выявить общие тенденции и закономерности.
Тенденции глобализации мировой экономики, требующие от Республики Казахстан демократизации системы государственного управления.

2.4. Угрозы

Внимания требуют вопросы борьбы с коррупцией. Кроме того, нельзя допустить поспешного перехода к выборности руководителей регионов, т.к. существует угроза возникновения политической нестабильности, межнациональных трений, вплоть до появления сепаратистских тенденций.
Непродуманная бюджетная децентрализация в связи с различным экономическим потенциалом регионов может также оказать негативное влияние и привести к неравномерной обеспеченности регионов социальными услугами.

3. Стратегические задачи

Стратегическая задача построения рыночной экономики требует демократического устройства всех уровней государственного управления, так как без демократических механизмов и контроля за работой органов управления невозможно создать условия для справедливой рыночной конкуренции.
С другой стороны, рыночная экономика не терпит излишней централизации в системе принятия решений и требует закрепления определенных властных и финансовых полномочий за местными органами, непосредственно соприкасающимися с субъектами экономической и социальной жизни.
В то же время процесс децентрализации не означает умаления роли центральных государственных органов, которые остаются ответственными за основные сферы деятельности государства и регулируют деятельность местных органов власти посредством законодательных актов и системы межбюджетных трансфертов.
Основные задачи децентрализации в Казахстане:
- четко разграничить сферы деятельности, функции и ответственность между различными уровнями власти;
- создать условия для эффективного функционирования местного государственного управления;
- внедрить местное самоуправление как фундамент демократического государства.

4. Стратегия действий

4.1. Четкое разграничение сфер деятельности, функций и
ответственности между различными уровнями власти

Для достижения задачи необходимо целенаправленно осуществить следующие конкретные меры.
Определить уполномоченный орган, в ведении которого будут разработка плана децентрализации и контроль за его исполнением, а также осуществление координации деятельности органов государственного управления по вопросам децентрализации государственных функций.
Разработать национальный план действий по децентрализации, определяющий этапы и направления процесса передачи функций и полномочий, роль и обязанности каждого уровня государственного управления и систему их взаимодействия, а также функции, подлежащие передаче органам местного самоуправления и негосударственным организациям.
Разработать подробные требования к выполнению функций каждым уровнем государственного управления. План передачи полномочий должен носить скорее стратегический характер, с тем чтобы использовать открывающиеся в ходе реализации возможности. Этот план должен быть разработан с учетом динамики развития отношений между центром и регионами.
Функции органов управления должны быть четко определены и разграничены. С учетом международного опыта и сложившихся казахстанских условий может быть установлено соответствующее закрепление основных функций (см. приложение 27).
Необходимо провести тщательный функциональный анализ с участием представителей всех уровней власти для уточнения и расширения указанных функций, с тем чтобы законодательно закрепить их распределение между уровнями власти.

4.2. Создание условий для эффективного функционирования
местного государственного управления

Органы местного государственного управления на всех уровнях должны быть наделены четко определенными полномочиями, бюджетом и собственностью, должны выполнять функции, делегированные им государством.
Необходимо обеспечить реальные полномочия местных органов в отношении своих бюджетов, т.е. закрепить за каждым уровнем управления собственные источники доходов, право самостоятельно определять направления их расходования. Местные маслихаты должны утверждать местные бюджеты и реально контролировать их исполнение (см. Раздел VIII. Налогово-бюджетная политика).
Также необходимо организовать курсы подготовки и повышения квалификации служащих местных органов управления.

4.3. Внедрение местного самоуправления как фундамента
демократического государства

С учетом сложности задач по переустройству государственного управления реформу необходимо проводить поэтапно, через реализацию "пилотных" проектов.
Целесообразно предварительно опробовать новые принципы самоуправления в отдельных сельских округах, городах, районах в течение одного года и лишь затем закрепить их в законодательных актах. Такая тактика позволит в течение испытательного периода накопить опыт работы в новых условиях, тщательно проработать законодательные нормы и избежать крупных ошибок и просчетов в масштабе всей страны.
Изучение и анализ позитивных и негативных результатов реформирования станут ориентиром для дальнейшего распространения на следующих уровнях.
На первом этапе децентрализации особенно важным является решение проблем сел и малых городов, т.е. там, где в настоящее время существует определенный вакуум власти, что приводит к большим издержкам.
Будут проведены выборы акимов на уровне сельских округов, поселков городского типа и городов районного значения.
На втором этапе, на уровне административно-территориальных единиц нижнего уровня, т.е. на уровне сельских округов, поселков городского типа и городов районного значения, следует рассмотреть возможность создания полноценных органов самоуправления.
На этом этапе децентрализации потребуется реформа местного государственного управления на районном уровне. С целью усиления подотчетности и подконтрольности населению необходимо ввести порядок назначения на определенный срок и смещения с должности акимов районов (городов областного значения) с согласия соответствующих представительных органов - районных (городских) маслихатов. Возможен и вариант назначения акима района (города областного значения) областным акимом из числа депутатов районного (городского) маслихата.
На третьем этапе необходимо введение принципов децентрализации на уровне районов и городов областного значения.

Раздел XIV

Ожидаемые результаты

Построение конкурентоспособной в долгосрочном плане экономики.
Двукратное увеличение объемов ВВП.
Функционирование современной бюджетной системы, обеспечение роста поступлений в бюджет до 30% ВВП.
Создание и выведение крупных национальных компаний с участием государства на региональный и, по возможности, мировой уровень.
Создание эффективного, способного управлять государственным предпринимательством Правительства.
Создание современной системы местного управления на принципах децентрализации.
Увеличение численности населения до 16 млн. человек и более при росте базового показателя долголетия (средней ожидаемой продолжительности предстоящей жизни при рождении) для мужчин на 4 года, для женщин - на 2 года.
Охват большинства экономически активного населения системами пенсионного, социального и медицинского страхования.

В промышленной и аграрной сфере
К исходу десятилетия будет сформирован индустриальный комплекс страны, конкурентоспособный на внутреннем и внешнем рынках, со стабильными и устоявшимися рынками сбыта, определившейся специализацией в мировом разделении труда.
Будут созданы предпосылки для перехода промышленности и экономики в целом на новые технологические уклады.
Объемы промышленного производства по сравнению с 2000 годом вырастут более чем в 2 раза, аграрного производства - свыше 1,5.
За этот период изменится структура промышленного производства, будет проведена реконструкция его материально-технической базы и применяемых технологий.
Экспортоориентированный блок - нефтегазовый сектор и металлургия, нефтехимия и химия - сформирует индустриальное ядро промышленности и окажет широкое мультипликативное воздействие и на развитие сопряженных с ним отраслей.
Машиностроение, стройиндустрия в основном составят вспомогательный и обслуживающий блок экспортного промышленного комплекса, а также аграрного сектора и транспорта. Параллельно будут внедрены новые производства в электротехнической и электронной промышленности.
Приоритетное развитие получат высокотехнологичные и наукоемкие производства, прежде всего на стыке биологии, химии, медицины, а также в сфере информационных технологий.
Аграрный сектор и пищевая промышленность обеспечат не только продовольственную безопасность страны, но и экспансию отечественных пищевых продуктов на мировом рынке.
Определяющим для этого будет развитие конкурентных и интегрированных рынков агроиндустриальной продукции, становление агробизнеса на . селе, основными субъектами которого станут кооперативные объединения сельхозпроизводителей, отраслевые союзы и ассоциации, вертикально интегрированные объединения аграрных и перерабатывающих предприятий.
В целом, в индустриальном секторе экономики масштабно будут использоваться информационные технологии и техника, и на этой основе будут построены взаимоувязанные рынки товаров и услуг.
Сформируются корпоративные структуры (холдинги, консорциумы, финансово-промышленные группы), эффективные в плане развития производств, инноваций и менеджмента, экспансии на внутреннем и внешнем рынках.
Все это позволит национальной экономике органично и равноправно включиться в мировые хозяйственные отношения. Тем самым будут подготовлены предпосылки для перехода экономики от индустриальной стадии развития к постиндустриальной.

В транспортном комплексе
Решится фундаментальная задача - создание эффективного и технологически обновленного транспортного комплекса, способствующего развитию и обеспечивающего потребности экономики и общества качественными услугами.
Ежегодный доход от перевозки транзитных грузов составит не менее 1 млрд. долларов США.
Увеличение объема предоставляемых услуг обусловит рост доходов транспортного комплекса, что в свою очередь приведет к возможности снижения тарифов на услуги комплекса.
Доходы от транзита и привлечение прямых инвестиций в транспортный комплекс позволят финансировать отрасль за счет собственных средств и снизить нагрузку на бюджет.
В результате произойдет оживление производства в реальном секторе экономики и увеличение количества рабочих мест. Наибольший эффект будет получен в первую очередь в экспортоориентированных отраслях сырьевого сектора промышленности, в которых остается высокой доля транспортных затрат в себестоимости продукции.

В социальной сфере
Будет достигнут 100%-ный охват детей школьного возраста обучением по программе средней школы, включая детей, нуждающихся в специализированном обучении.
70% выпускников общеобразовательных школ овладеют современными рабочими профессиями и сформируют сбалансированный рынок труда рабочих профессий.
Большая часть трудоспособного населения страны одинаково хорошо овладеет казахским и русским языками, увеличится доля владеющих иностранными языками.
Наполовину сократятся случаи заболевания туберкулезом.
Благодаря реализации специальных программ по репродуктивному здоровью повысится индекс здоровья женщин.
В организациях первичной медико-санитарной помощи пациентам будут оказываться качественные услуги по вопросам репродуктивного здоровья, профилактики и лечения инфекций, передаваемых половым путем, ВИЧ/СПИДа.
Будут функционировать учебно-клинические центры, обеспечивающие качественное медицинское обслуживание большого числа населения, сотрудничающие с ведущими медицинскими центрами мира.

Приложения

Приложение 1

Динамика численности населения

Республики Казахстан

(тыс. человек)

См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 2

Половозростная пирамида населения
Казахстана на 1 января 1999 года (тыс. человек)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 3

Динамика распределения бюджетных средств
по уровням образования
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 4

Потенциал и эффективность рынка труда (%)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 5

Доля промышленности в ВВП (%)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 6

Индекс физического объема промышленности
(в % к 1990 году)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 7

Доход (убыток) от основной деятельности (млн. тенге)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 8

Структура промышленного производства за 2000 год (%)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 9

Изменение структуры промышленного производства (%)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 10

Структура казахстанского экспорта за 2000 год
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 11

Структура казахстанского импорта за 2000 год
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 12

Затраты на науку в Республике Казахстан

--------------------------------------------------------------------
! 1995 г.! 1996 г.! 1997 г.! 1998 г.! 1999 г.
--------------------------------------------------------------------
Объем финансирования 2256 3050 3016 3807 2036
по плану (млн. тенге)
--------------------------------------------------------------------
в % от ВВП 0,18 0,18 0,17 0,16 0,09
--------------------------------------------------------------------

Приложение 13

Индекс физического объема продукции сельского
хозяйства (в % к 1990 году)
См. диаграмму на бумажном варианте

Доля сельского хозяйства в ВВП (%)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 14

Производство основных видов сельскохозяйственной
продукции в 1990-2000 годах

тыс. тонн

-------------------------------------------------------------------------
! 1990 ! 1991 ! 1992 ! 1993 ! 1994 ! 1995 ! 1996
-------------------------------------------------------------------------
Зерновые
-------------------------------------------------------------------------
(в весе после
доработки) 28488 11992 29772 21631 16454 9506 11237
-------------------------------------------------------------------------
в том числе:
-------------------------------------------------------------------------
Пшеница 16197 6889 18285 11585 9052 6490 7678
-------------------------------------------------------------------------
Картофель 2324 2143 2570 2296 2040 1720 1657
-------------------------------------------------------------------------
Овощи 1136 955 985 808 781 780 778
-------------------------------------------------------------------------
Подсолнечник 126 109 99 86 97 99 64
-------------------------------------------------------------------------
Сахарная свекла
(фабричная) 1044 726 1160 843 433 371 341
-------------------------------------------------------------------------
Хлопок 324 291 252 200 208 223 183
-------------------------------------------------------------------------
Мясо (в убойной массе) 1559 1524 1258 1312 1207 985 855
-------------------------------------------------------------------------
Молоко 5642 5555 5265 5576 5296 4619 3627
-------------------------------------------------------------------------
Яйца, млн. шт. 4185 4075 3565 3288 2629 1841 1262
-------------------------------------------------------------------------
Шерсть (в физическом
весе) 108 104 96 95 75 58 42
-------------------------------------------------------------------------

(продолжение таблицы)
---------------------------------------------------
! 1997 ! 1998 ! 1999 ! 2000
---------------------------------------------------
Зерновые
---------------------------------------------------
(в весе после
доработки) 12378 6396 14249 11578
---------------------------------------------------
в том числе:
---------------------------------------------------
Пшеница 8955 4746 11227 9091
---------------------------------------------------
Картофель 1472 1263 1693 1694
---------------------------------------------------
Овощи 880 1079 1283 1535
---------------------------------------------------
Подсолнечник 55 83 104 105
---------------------------------------------------
Сахарная свекла
(фабричная) 128 225 283 269
---------------------------------------------------
Хлопок 198 162 249 287
---------------------------------------------------
Мясо (в убойной массе) 718 642 626
---------------------------------------------------
Молоко 3335 3394 3550 3701
---------------------------------------------------
Яйца, млн. шт. 1266 1388 1517 1692
---------------------------------------------------
Шерсть (в физическом
весе) 35 25 22 22
---------------------------------------------------

Приложение 15

Экспорт важнейших видов продовольственных товаров
в 1995-2000 годах (млн. долл. США)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 16

Экспорт пшеницы за 1995-2000 годы (тыс. тонн)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 17

Импорт основных видов продовольственных товаров за
1995-2000 годы (млн. долл. США)
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 18

Динамика объема перевозок грузов и грузооборота
всеми видами транспорта
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 19

Состояние автомобильных дорог общего пользования
по результатам осеннего осмотра 2000 года
См. диаграмму на бумажном варианте

Динамика изменения структуры парка грузовых автомобилей
по срокам эксплуатации
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 20

Казахстан в системе евразийских транспортных коридоров
См. карту на бумажном варианте

Приложение 21

Формирование сети железных дорог Республики Казахстан
См. карту на бумажном варианте

Приложение 22

Динамика транзитных перевозок железнодорожным транспортом
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 23

Сеть автомобильных дорог Республики Казахстан
См. карту на бумажном варианте

Приложение 24

Доля стран перевозчиков в транзитных грузопотоках
См. диаграмму на бумажном варианте

Приложение 25

Схема международных воздушных маршрутов Республики Казахстан

См. схему-карту на бумажном варианте

Приложение 26

Перечень
основных проектов, необходимых для реализации до 2010 года

-------------------------------------------------------------------------
N п/п ! Наименование проекта !Ориентировочная
! !оценка
! !стоимости (млн.
! !долл. США)
-------------------------------------------------------------------------
Железнодорожный транспорт
-------------------------------------------------------------------------
1. Реконструкция станции Дружба и железной дороги 65,8
Актогай-Дружба (1 фаза)
-------------------------------------------------------------------------
2. Строительство железной дороги Краснооктябрьский 390
рудник - Донской ГОК
-------------------------------------------------------------------------
3. Реконструкция железной дороги Актогай-Дружба 68
(2 фаза)
-------------------------------------------------------------------------
4. Строительство железной дороги Усть-Каменогорск- 161
Чарская
-------------------------------------------------------------------------
5. Реконструкция железной дороги Саяк-Моинты 29
-------------------------------------------------------------------------
6. Реконструкция железной дороги Бейнеу-Мангышлак 32
-------------------------------------------------------------------------
7. Строительство железной дороги Кызылорда-Жезказган
-------------------------------------------------------------------------
Автомобильные дороги
-------------------------------------------------------------------------
1. Реабилитация автомобильной дороги Астана-Алматы 180
-------------------------------------------------------------------------
2. Реабилитация автомобильных дорог Западного Казахстана 156
-------------------------------------------------------------------------
3. Строительство моста через р. Урал 35,6
-------------------------------------------------------------------------
4. Строительство дороги Кызыласкер-Кировский 30
-------------------------------------------------------------------------
Воздушный транспорт
-------------------------------------------------------------------------
1. Реконструкция аэропорта г. Астаны 180
-------------------------------------------------------------------------
2. Строительство пассажирского терминала аэропорта
г. Алматы 18
-------------------------------------------------------------------------
3. Обновление парка воздушных судов -
-------------------------------------------------------------------------
Водный транспорт
-------------------------------------------------------------------------
1. Создание собственного морского торгового флота 94
-------------------------------------------------------------------------
2. Реконструкция морского порта г. Актау (2 этап)
-------------------------------------------------------------------------

Приложение 27

Основные функции органов управления

--------------------------------------------------------------------------
Уровень ! Функции
управления !
--------------------------------------------------------------------------
Нижний уровень Коммунальное хозяйство, учреждения культуры,
(села и малые вопросы земле- и водопользования,
города) теплоснабжение, благоустройство и озеленение
--------------------------------------------------------------------------
Средний уровень Жилищно-коммунальное хозяйство, дошкольное и
(районы и города общее среднее образование, первичная медико-
областного санитарная помощь, поликлиники и больницы
значения) общего профиля, охрана общественного порядка,
дороги местного значения, планирование застройки,
строительство и содержание местного жилья,
регулирование тарифов на коммунальные услуги
--------------------------------------------------------------------------

Верхний уровень Жилищно-коммунальное хозяйство, регулирование

(области и города тарифов на коммунальные услуги, планирование

республиканского застройки, строительство и содержание

значения) муниципального жилья (для городов), среднее

специальное образование, больницы общего профиля

областного значения, противоэпидемиологические

службы, адресная социальная помощь, содействие

занятости населения, охрана общественного порядка,

строительство, содержание и ремонт дорог

областного значения, транспортное обслуживание

населения в пределах области, обеспечение

противопожарной безопасности, ликвидация

чрезвычайных ситуаций на областном уровне,

вопросы сельского хозяйства, охраны окружающей

среды, выдача лицензий на занятие определенными

видами деятельности, поддержка малого и среднего

бизнеса, участие в разработке и контроле за

исполнением контрактов с иностранными

инвесторами, управление использованием

общераспространенных полезных ископаемых,

оказание финансовой помощи районам и городам

--------------------------------------------------------------------------

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы N 735 Жарлығы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Президентінің 2010.02.01 № 922 Жарлығымен.

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын іске асыру мақсатында және "Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Конституциялық заңының 19-бабына сәйкес қаулы етемін:

1. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары (бұдан әрі - Стратегиялық жоспар) бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері:
1) өз қызметтерінде Стратегиялық жоспарды басшылыққа алсын және оны іске асыру жөнінде қажетті шараларды қолдансын;
2) қабылданатын мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалардың (жоспарлардың) Стратегиялық жоспармен үйлесімділігін қамтамасыз етсін.

3. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері 2002 жылдың 1 ақпанына дейін Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігімен келісе отырып аймақтардың 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарларын әзірлеп, тиісті жергілікті өкілді органдардың бекітуіне енгізсін.

4. Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар, орталық және жергiлiктi атқарушы органдар жыл сайын 20 қаңтарға Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiне Стратегиялық жоспардың орындалу барысы туралы ақпарат берiп отырсын.
Ескерту. 4-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 2003.12.18. N 1252 жарлығымен.

5. Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгi жыл сайын 5 ақпанға Қазақстан Республикасының Yкiметiн Стратегиялық жоспардың iске асырылу барысы туралы хабардар етiп отырсын.
Ескерту. 5-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 2003.12.18 N 1252 жарлығымен.

6. Қазақстан Республикасының Үкіметі:
1) жыл сайын 20 ақпанға Стратегиялық жоспардың орындалу барысы туралы Мемлекет басшысын хабардар етiп отырсын, сондай-ақ қажеттiлiгiне қарай Мемлекет басшысына Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы ұсыныстар енгiзiп отырсын;
2) осы Жарлықтан туындайтын өзге де шараларды қолдансын.
Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 2003.12.18 N 1252 жарлығымен.

7. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

8. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының
Президенті

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2001 жылғы 4 желтоқсандағы
N 735 Жарлығымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспары АСТАНА, 2001 ж.

КIРIСПЕ

1997 жылғы 10 қазанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының артуы" атты Жолдауы жарияланған болатын, онда Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi ұзақ мерзiмдi даму стратегиясы белгiлендi. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын ала кезеңiн iске асыру мақсатында Президенттiң 1998 жылғы 28 қаңтардағы N 3834 Жарлығымен Қазақстан Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары бекiтiлген болатын. Тұтастай алғанда үш жылдық Стратегиялық жоспар табыспен iске асырылды.
Қазақстан дамудың және қазiргi әлемдегi өз орны мен рөлiн сезiнудiң жаңа сатысына көтерiлдi. Елдi жаңа нарықтық желiге салу жөнiндегi негiзгi шаралар жүзеге асырылды. Осыдан тоғыз жыл бұрын тәуелсiздiкке ие болған сәтке қарағанда бүгiнгi Қазақстан тәуелсiз экономикалық держава ретiнде бәсекеге неғұрлым қабiлеттi әрi келешегi зор.
Алайда, Қазақстанның өзiндiк даму моделiн iздестiру жалғасуда және жалғаса беруге тиiс, өйткенi дүние шапшаң өзгерiп, күрделене түсуде. Мұндай iзденiстiң аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзiнiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыру үшiн стратегиялық жоспарлауды алдыңғы қатарлы елдер мен аса iрi трансұлттық компаниялар қолданады. Олардың қазiргi заманда өмiр сүру тәжiрибесiн пайдалана отырып, Қазақстан мемлекеттің рөлi мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиiс. Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзiнің мұратын iске асыру қабiлетiнен айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелдi болып қалады.
Сонымен бiрге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға айналмауға, елдің әлеуметтiк-экономикалық дамуын мемлекеттiк реттеудiң икемдi құралы болуға тиiс. Бұл - 10-жылдық стратегиялық жоспар iске асырылу бөлiгiнде жыл сайын талдануға және қалыптасқан iшкi және сыртқы жағдайлар ескерiле отырып, түзетiлуге тиiс дегендi бiлдiредi.
Осы құжат Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспары болып табылады және ол министрлiктер мен ведомстволардың, ұлттық компаниялардың, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының стратегиялық жоспарларын әзiрлеу үшiн негiз болып табылады.

I БӨЛIМ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 2010 ЖЫЛҒА ДЕЙIНГI
ДАМУ МОДЕЛI

1. БАСТАПҚЫ ШАРТТАР

Қазақстан дамуының осы заманға барабар стратегиясын түзу үшiн ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процестердi, жаңа басталған жиырма бiрiншi ғасыр әкелер мүмкiндiктер мен қауiп-қатерлердi түйсiну қажет. Социалистiк жүйе күйрегеннен кейiн әлем жаңа әлемдiк тәртiп орнату дәуiрiне қадам басты. Өз негiзiнде екi өрiстi әлемдiк тәртiп бiр өрiстi тәртiппен алмасты. Алайда әлемдiк қауымдастық серпiндi дамуын жалғастырып келедi. Әлемдiк экономиканың ғаламдануы дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
Шығыс Азия аймағының соңғы 30 жылдағы күрт дамуы күштердiң жаңа арасалмағына алып келдi. Қазiргi кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық: АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзiмiзбен көршiлес Қытайдың экономикалық алыпқа айналуының нақты перспективасы бар.
Мемлекет рөлiнiң төмендей түсуi туралы болжамдарға қарамастан, егемендi мемлекеттер жиырма бiрiншi ғасырдағы әлемдiк процесте басты iс-қимыл иелерi болып қала бермек. Басқаша айтқанда, тарихтың басты қозғаушысы мемлекеттердiң арасындағы бәсеке болып қала бередi.
Тұтастай алғанда қазiргi кездегi әлемдiк саясат дамыған мемлекеттердiң шектеулi тобының мүдделерiмен айқындалады. Табиғи ресурстардың жұтаңдау жағдайында iргелi елдер стратегиялық тұрғыдан маңызды шикiзатқа бақылау орнатуға тырысуда. Едәуiр энергетикалық ресурстарға ие Қазақстанға тиiсiнше қатер төнуi ықтимал.
Әлемдiк экономикада шын мәнiсiнде дамыған елдердiң ұлттық компаниялары болып табылатын трансұлттық компаниялардың (ТҰК) мүдделерi үстемдiк етiп отыр. Қазiргi кезде ТҰК әлемдiк өнеркәсiп өндiрiсiнiң жартысына дерлiгiн бақылайды. ТҰК-ның ерекше белгiлерi: нарықтарға ғаламдық тұрғыдан көз жiберу және бәсекенi әлемдiк ауқымда жүзеге асыру; әлемдiк нарықтарды бөлiсу; өз елдерiнiң мемлекеттiк аппаратын компаниялардың мүдделерiн iлгерiлету үшiн пайдалану; ТҰК жұмыс жүргiзiп отырған мемлекеттерге экономикалық және саяси ықпалды жүзеге асыру болып табылады.
Iрi мемлекеттер өздерiнiң ТҰК-ларын белсене қолдайды, ал олар өз кезегiнде халықаралық қызметтен салық қаражатының түсуiн, олардың экономикалық және саяси ықпалының таралуын қамтамасыз етедi.
Қазiргi кезде ТҰК әлемдiк экономиканың негiзiн түзедi.
ТҰК-лардың дамушы мемлекеттерге терiс ықпалының мынадай негiзгi сәттерiн атап көрсетуге болады:
- ТҰК жергiлiктi компанияларға қуатты бәсекелестiк туғызады және олардың дамуына мүмкiндiк бермей, iшкi нарықтан ығыстырады;
- трансұлттық капиталдың күрт орын ауыстыруы ұлттық валютаның тұрақтылығын бұзып, дамушы елдердiң ұлттық Қауiпсiздiгiне қатер төндiруi мүмкiн.

2. МАҚСАТЫ

Ұзақ мерзiмдi тұрғыда бәсекеге қабiлеттi экономиканың негiзiн қалау.
2010 жылға қарай iшкi жалпы өнiмнiң (IЖӨ) көлемiн екi есеге ұлғайту.

3. ДАМУ МОДЕЛI

Экономика саласында:
- мемлекеттi экономикалық өрлеу "локомотивiне" айналдыру;
- мемлекеттiң қатысуымен жүйе түзетiн iрi компанияларды құру және оларды аймақтық және мүмкiндiгінше, әлемдiк деңгейге шығару;
- ТМД аймағындағы экономикалық өктемдiк.
Мемлекеттiк басқару саласында:
- мемлекеттiк кәсiпкерлiктi басқаруға қабiлеттi пәрмендi Үкiмет құру;
- орталық және жергiлiктi билiк органдары функцияларының айқын бөлiнiсi;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдарына заңнамамен белгiленген құзырет шегiнде дербестiк беру;
- бюджет жүйесiн жетiлдiру арқылы негiзгi әлеуметтiк салаларға мемлекеттiң бақылау жасауы.

4. МЕМЛЕКЕТТIҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛI

ТҰК-ға төтеп беру үшiн Қазақстан тәрiздi халқының саны жағынан шағын елдердегi отандық компаниялардың ұлттық экономиканың ауқымымен шамалас ауқымы болуға тиiс. Бұл мемлекеттiң оларды басқарудан және олардың қызметiн реттеуден шет қала алмайтынын бiлдiредi.
Әрбiр қаржы-өндiрiс тобы немесе iрi корпорация бойынша мемлекет осы бизнестегi өзiнiң мүддесi қандай екендiгiн, өзiнiң меншiк үлесi мен бағытталған қаражаттың қалай пайдаланылатынын шешуi керек. Ұлттық мақсаттарды жүзеге асыруға қатысатын қаржы-өндiрiс тобы мемлекеттiң қамқорлығында және осы топтардағы мемлекеттiк меншiктiң үлесi негiзiнде бақылауында болуға тиiс.
Перспективада мемлекет қаржы-өндiрiс тобын жоғары технологиялар саласында дамытуға жәрдемдесуге тиiс. Отандық қаржы-өндiрiс тобынан озық технологиялары мен қазiргi заманғы менеджменттi игерген нағыз трансұлттық корпорациялар құру керек. Өзiмiздiң қаржы-өндiрiс тобын басқа елдердiң нарығына барынша жылжыта отырып, өзiмiздiң сыртқы экономикалық саясатымызды осыған тұрақты бағдарлай отырып, мемлекет ықпал ету саласын кеңейтiп, әлемдiк экономикада өзiнiң маңызын көтере алады.
Сонымен, тарихтың жаңа орамында мемлекет экономиканың өзектi салаларына қайта оралуы қажет. Алайда бұл социалистiк (кеңестiк үлгiдегi) мемлекеттiң емес, елдiң өз iшiнде де, сондай-ақ шетелде де нарық жағдайында бәсекеге қабiлеттi мемлекеттiң қайтып оралуы болуға тиiс.
Ғаламдану жағдайында кедергiлер орнату, тұйық экономика жасау мүмкiн емес және оның қажетi де жоқ. Мұның өзi отандық кәсiпорындардың шетел компанияларымен елдің өз iшiнде де, сондай-ақ шетелде де бәсекелесуге тиiс екендiгiн бiлдiредi. Сонымен бiрге ғаламдану мен ақпараттық технологияны дамыту бiзге бүкiләлемдiк нарықта жұмыс iстеуге мүмкiндiк бередi.
Қазақстан экономикасы iшкi нарық ауқымы жөнiнен шағын болып табылады. Мұның өзi ұзақ мерзiмдi экономикалық өрлеуге қол жеткiзу үшiн бiздiң экономикамыз экспорттық бағдарлы болуға тиiс деген сөз. Импортты алмастыруға ғана бағытталған стратегия қате болар едi.
Мұнай секторында өндiрiстiң алдағы өсуi бiзге қатер төндiрумен бiрге, жаңа мүмкiндiктер де әкеледi.
Қатер бiздiң кәсiпорындарымыздың өнiмдерiнiң көршi елдер кәсiпорындарының осындай өнiмдерiмен салыстырғанда бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң құлдырауымен байланысты. Қазақстанда еңбекке ақы төлеу деңгейiнiң неғұрлым жоғары болуы бiздi көршiлерiмiзде жоқ не оларда нашар дамыған өнеркәсiп салаларын дамытуға бағдарлануға итермелейдi. Мұның өзi жоғары қосымша құны бар жоғары технологиялық өндiрiске баса көңiл бөле отырып өнеркәсiп стратегиясын әзiрлеу, ақпараттық технологияларды енгiзу қажет дегендi бiлдiредi.
Қазақстанның осындай стратегияны iске асыруға мүмкiндiктерi бар. Олар, ең алдымен, мемлекеттiң мұнай секторынан қосымша табыс алуымен байланысты. Екiншi жағынан, зейнетақы реформасының басталуы iшкi жинақ ақшаны молайтуға және жинақтаушы зейнетақы қорлары түрiндегi iрi инвесторлар құруға мүмкiндiк бердi. Мемлекет осы екi сектордың ресурстарын шоғырландыруға және экономиканы жаңғыртуға: жұмыс iстеп тұрған кәсіпорындарды қайта жаңартуға, экономиканың жаңа стратегиялық салаларын құруға бағыттауға тиiс.
Экономиканы жаңғырту үшiн iрi ауқымды ұзақ мерзiмдi инвестициялар талап етiледi. Қазiргi кезеңде мұндай жаңғыртуға мемлекет қана "локомотив" бола алады, өйткенi жеке сектордың өнеркәсiптiң технологиялық тұрғыдан күрделi жаңа салаларына ұзақ мерзiмдi iрi инвестиция тартуды жүзеге асыруға әлi ұзақ уақыт бойы қабiлетi жетпейдi. Өнеркәсiп дамуының қажеттi стратегиясын iске асыру үшiн адам және қаржы ресурстарын тек мемлекет қана шоғырландыра алады.
Сонымен, бiздiң стратегиямыз экономиканың барлық негiзгi секторларына мемлекеттiң қатысуымен жүйе түзетін iрi компаниялар құру болып отыр.
Жүйе құрайтын компаниялар қазақстандық экономиканың базасын түзуге тиiс. Бұл компаниялардың төңiрегiнде ұсақ және орташа кәсiпорындар құрылып, солардың тапсырысы бойынша жұмыс iстеуге тиiс. Жүйе құрайтын компанияларға мемлекеттiң қатысу нысаны "алтын акцияны" иеленуден бастап, экономиканың салаларына және жалпы экономикалық ахуалға қарай акцияны жүз пайыз иеленуге дейiн түрленiп отырады (өйткенi жүйе құрайтын компаниялар ұлттық экономикаға ықпал ететiн iрi кәсiпорындарды басқаратын болады, бұдан былай оларды ұлттық компаниялар деп атаймыз).
Экономиканы жаңғырту стратегиясын iске асыру үшiн тиiстi қаржы жүйесiн құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаға сәйкес өнеркәсiптiң жаңа салаларын инвестициямен қамтамасыз ететiн мемлекеттiк қаржы институттарын құру керек. Жұмыс iстеп тұрған Ұлттық қормен қатар мұндай институттар Даму бюджетi, дамудың мемлекеттiк несие ұйымдары бола алады.
Одан әрi ұлттық компаниялардың Қазақстаннан тыс экономикалық өктемдiгi, олардың таяу шетелдегi, ең алдымен энергетика мен құбыр көлiгi саласында Қазақстанға қажеттi өнеркәсiп объектiлерi мен инфрақұрылымды иеленуi қажет.
Бiрiншi кезекте қаражатты Қазақстан жүктерiне қажеттi кемежайлар мен терминалдарға, құбырларға, Орталық Азиядағы мұнай өндiру зауыттарына, гидроэлектростанцияларға инвестициялау керек.
Қазақстан экономикасының дамуына қарай ұлттық компаниялар өзiнiң қызмет аясын кеңейту мақсатында ТҰК-мен одақтарға кiретiн болады.

II БӨЛIМ
ӘЛЕУМЕТТIК САЯСАТ

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтiк мемлекет құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң әлеуметтiк дамуы тұтасымен мемлекеттiң заңдарда белгiленген әлеуметтiк функцияларын iске асыру сапасына байланысты.
Қазiргi кезде бiз бiрқатар аса маңызды әлеуметтiк бағдарламаларды жетiмсiз қаржыландырылуымен бетпе-бет келiп отырмыз.
Тұрмысы төмен азаматтарға - жұмыссыздарға, көп балалы отбасылар мен балалары бар жалғызiлiктi аналарға, зейнеткерлерге, мүгедектерге - мемлекеттiк қолдау көрсету қағидаттарының жетiлдiрiлмеуi әлеуметтiк саясаттың тиiмдiлiгiн төмендетедi. Денсаулық сақтау мен бiлiм беру қызметтерiнiң iс жүзiндегi ақылы деңгейi едәуiр өстi, мұның өзi осындай қызметтерге халықтың нақты қол жетiмдiлiгiн шектедi.
Халықтың тұрмыс деңгейiнiң iс жүзiнде төмендеуi әлеуметтiк-демографиялық дамуға және соның салдарынан Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiредi және тiкелей экономикалық зиян шектiредi. Осыған байланысты әлеуметтiк салада реформалар жүргiзу шешiмiн кейiнге қалдыруға болмайтын мiндет болып отыр.
Әлеуметтiк саладағы реформалардың басты мақсаттары мыналар болып табылады:
- тууды ынталандыру және өлiм-жiтiм деңгейiн төмендету мен салауатты өмiр салтын насихаттау есебiнен күтiлетiн өмiр жасын ұзарту жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету, медициналық қамтамасыз етудi жақсарту және тұрмыста әрi өндiрiсте жарақаттануды азайту, сондай-ақ көшi-қон процестерiнiң реттелуiне қол жеткiзу жолымен демографиялық жағдайды жақсарту;
- әйелдердiң қоғамдағы жағдайын жақсарту және нақты тендерлiк теңдiкке қол жеткiзу;
- халықтың тұрмысы төмен топтары үшін экономикалық өсудi ынталандыру жолымен экономикалық мүмкiндiктердi кеңейту - еңбекке қабiлеттi халықтың неғұрлым жоғары әлеуметтiк тұтыну деңгейiн қамтамасыз ететiн табыс табуына мүмкiндiк беретiн экономикалық жағдай туғызу;
- экономиканың нақты секторында жұмыспен қамтуды ынталандыру;
- халықтың экономикалық және әлеуметтiк жағынан әлсiз топтарын тиiмдi мемлекеттiк әлеуметтiк қолдаумен қамтамасыз ету;
- әлеуметтiк қамтамасыз етуге бағытталған қаражатты бөлудiң неғұрлым тиiмдi жүйесiн құру;
- халықтың тұрмыс деңгейiн, жұмыспен қамтуды арттыру және кедейлiк деңгейiн төмендету;
- медициналық қамтамасыз етудiң, жалпы және кәсiптiк бiлiм берудiң жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- ұсынылатын әлеуметтiк игiлiктер мен қызметтердiң жоғары сапасы мен оларды халықтың кеңiнен таңдау мүмкiндiктерiн қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының азаматтарын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiн қаржыландырудың жаңа көздерiн айқындау және қазiргiлерiн неғұрлым тиiмдi пайдалану.
Әлеуметтiк саладағы реформалар әлеуметтiк саясаттың бағыттарын мемлекеттiң қолда бар нақты мүмкiндiктерi мен ресурстарына орай дамытуға жәрдемдесудi мұрат тұтады. Бұл ретте белсендi әлеуметтiк саясат экономикалық өрлеудiң шектеушiсi емес, жеделдетушiсi ретiнде көрiнуге қабiлеттi.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнде әлеуметтiк сақтандыру: медициналық, зейнетақылық, жұмыстылықты (жұмыссыздықтан), мүгедектiгiн, асыраушысынан айырылуына байланысты сақтандыру айрықша орын алады. Бұл ретте сақтандыру қаражатын қалыптастыруға мемлекет, жұмыс берушi және халықтың өзi қатысатын болады. Iске осы тұрғыдан келу әлеуметтiк саясаттың басым компонентi (бөлшегi) ретiнде "адам факторының" өркендi дамуын қамтамасыз ету мақсатында инвестициялық мүмкiндiктердi нығайтуға бағытталған.

1. ТҰРҒЫН ХАЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫ
(ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ДАМУ)

1.1. МАҚСАТ

Халық санының елдің әлеуметтiк дамуының деңгейiне сәйкес өсуi.

1.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

1999 жылғы халық санағының нәтижесi бойынша, Қазақстан халқының жалпы саны 14,95 млн. адамды құрады. Сонымен, соңғы 10 жылда ол 1,2 миллионнан астам адамға кемiдi (1-қосымшаны қараңыз).
Тұтас алғанда республика үшiн, негiзiнен, туудың төмендеуi есебiнен табиғи өсiм қарқынының төмендеуi, көшi-қонның терiс сальдосы (1991-2000 жылдары Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшiп кеттi, осы кезеңде көшiп келушiлердiң жиынтық саны небәрi 0,87 млн. ғана адамды құрады), ауыл халқы үлесiнiң бiртiндеп төмендеуi, аумақ бойынша орнығудың бiркелкi еместiгi, халық тығыздығының төмен көрсеткiштерi тән болып отыр.
Халықтың қартаю үрдiсi байқалуда: 1999 жылғы халық санағының деректерi бойынша, 65 жас пен одан үлкен жас тобындағы адамдар халықтың жалпы санының 6,7%-ын құрады (2-қосымшаны қараңыз). Халықтың едәуiр жылдам қартаю себептерiнiң бiрi, негiзiнен еңбекке жарамды жастағы адамдардың көшiп кетуi, ал республикада егде, зейнет жасындағы адамдардың қалуы болып табылады.
БҰҰ-ның қартаю шкаласы бойынша, егер 65 жас пен одан үлкендердiң үлесi:
- 4%-дан төмен болса - жас халық;
- 4-7% - қартаю табалдырығында тұрған халық;
- 7% және одан да жоғары - қартаң халық.
Сондай-ақ өсiп-өну денсаулығының статусын нашарлататын факторлардың күшейе түскенiн атап өткен жөн. 60%-дан астам әйелдер анемиямен ауырады, жүктi әйелдердiң қаны аздық дертiне шалдығуы соңғы он жылда он есе өстi. Сүт безiнiң қатерлi ісігіне шалдығудың өсе түсуi айрықша алаңдатушылық туғызады.
Тәуелсiздiк жылдарында елде әйелдердің қоғамдағы құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау саласында белгiлi бiр прогреске қол жеттi. Мемлекет тарапынан саяси және экономикалық қызмет салаларында нақты теңдiкке қол жеткiзу жолындағы кедергiлердi жоюға ықпал ететiн оң қадамдар жасалды.

1-қосымша

Қазақстан Республикасындағы халық санының серпіні
(мың адам)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2-қосымша

Қазақстан халқының жыныстық-жастық пирамидасы,
1999 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай
(мың адам)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

1.2.1. Күштi жақтар

Халықтың жыныс-жас құрылымы мен медиандық жасы (халықты саны жағынан екi бiрдей бөлiкке бөлетiн жас) оның салыстырмалы түрде жастығын көрсетедi.
Халықтың едәуiр бөлiгiнде орташа немесе көп балалы отбасында өмiр сүру ниетiнiң болуы.
Профилактикалық медицина академиясының американдық Макро Интернешнл компаниясымен бiрлесiп 1999 жылы жүргiзген медициналық-демографиялық зерттеулерiнiң нәтижелерi елiмiзде ниет бiлдiрiлген орташа бала саны зерттеу жүргiзiлген сәтке 2,8 болғанын көрсеттi (қазақ әйелдерiнде - 3,1; орыс әйелдерiнде - 2,3; басқа ұлт өкiлдерiнiң әйелдерiнде - 2,7).
Жастардың арасында туудың көбеюiне игi әсер ететiн отбасылық-неке үрдiсiнiң басым болуы.
Қазақстанда өсiп-өнудiң даусыз көш бастаушысы жастардың орташа жас (20-25 жас) тобы болып табылады (салыстыру үшiн:
АҚШ-та 30-35 жас неғұрлым өсiп-өнгiш жас болып есептеледi).
Этникалық қазақтардың өзiнiң тарихи отанына оралуына жәрдемдесу саясаты.
Өсiп-өну денсаулығын сақтау және жақсарту үшiн отбасын жоспарлау институтын енгiзу.
Қазақстан адам құқықтары жөнiндегi бiрқатар халықаралық шарттарға қосылды. Олардың iшiнде Әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы конвенция бар.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанында Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөнiндегi ұлттық комиссияның және IIМ-нiң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнiнде арнаулы бөлiмшелерiнiң жұмыс iстеуi.
Ескерту. 1.2.1. шағын бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Президентінің 2006.02.06 N 56 , 2008.05.15 N 593 Жарлықтарымен.

1.2.2. Әлсiз жақтар

Халықтың өлiм-жiтiм көрсеткiштерiнiң өсуiне әсер ететiн факторлардың күшеюi: мертiгушiлiк, маскүнемдiк, темекi тарту, есiрткiге тәуелдiлiк, әртүрлi жұқпалы аурулар, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, жекелеген аудандарда ауыз судың жетiспеушiлiгi.
Кедейлiк деңгейiнiң өсуi мен тереңдеуi, халықтың төлем қабiлетiнiң төмендiгi.
Ауруға шалдығу мен өлiм-жiтім деңгейiн төмендету жөнiндегi медициналық шаралардың жеткiлiксiздiгi. Алғашқы медициналық-санитарлық көмекке, әсiресе селолық жерлерде кеңiнен қол жеткiзе алмау.
Жасанды түсiк бұрынғысынша тууды реттеудің және қалаусыз жүктiлiктi доғарудың негiзгi құралы күйiнде қалып отыр. Жасөспiрiмдер арасында жасанды түсiк деңгейi дамыған елдерге қарағанда (Англия, Германия, АҚШ) оңдаған есе жоғары.
Халықтың өсiп-өну денсаулығы деңгейiнiң (статусының, көрсеткiшiнiң, коэффициентiнiң) төмендiгi. Әйел денсаулығының индексi 20-30%-ды, жекелеген аймақтарда 10%-ды құрайды.
Халықтың өсiп-өну денсаулығын қорғау жөнiнде пәрмендi саясаттың болмауы.
Имандылық-жыныстық тәрбиенің әлсiздiгi, демографиялық және гендерлiк бiлiмнiң жоқтығы.
Эмиграцияны тежеу мен иммиграцияны жандандыру жөнiндегi шаралардың тиiмсiздiгi.
Жас отбасыларын тұрғын үймен қамтамасыз етудiң тиiмдi жүйесiнiң жоқтығы.
Отбасы институтының қоғамның негiзгi ұясы ретiнде әлсiреуi және соның салдарынан ажырасудың көбеюi.

1.2.3. Мүмкiндiктер

Белсендi иммиграциялық саясат, шетелдердегi қазақ диаспорасы өкiлдерiнiң өзiнiң тарихи отанына көшiп келуге ниеттiлiгi. Қазақстанның бұрынғы азаматтарының қайта көшiп келу үрдiсiнiң ұлғаюы.
Белсендi демографиялық саясатқа және гендерлiк теңдiкке қол жеткiзуге қатысты Қазақстанның бастамаларын БҰҰ-ның және басқа халықаралық ұйымдардың қолдауы.
Гендерлiк теңдiк проблемаларын зерделеу жөнiнде ғылыми-зерттеу орталықтарының желiсiн құру.
Әртүрлi келiсiмдер шеңберiнде шетелдерде және ТМД елдерiнде гендерлiк бiлiм беретiн мамандарды даярлау.

1.2.4. Қатерлер

Заңсыз иммиграцияның белең алуы.
Қоршаған орта жай-күйiнiң одан әрi нашарлауы.
Су құбырларының тозуы және бiрқатар елдi мекендерде таза су көздерiнiң болмауы.
Халық өсiмiнiң проблемалары жөнiндегi бiлiм бағдарламаларының және ақпараттың болмауы.
Жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жастардың өзiн-өзi көрсете алуына жағдай жасауға және өсiп-өну әлеуетiн пайдалануға нақты ықпал ететiн жастар саясатының болмауы.
Қоғамдағы әйелдердiң рөлiне таптаурын көзқарастардың және халықтың бiр бөлiгiнде құқықтық нигилизмнiң сақталуы.

1.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Елдiң тұрақты даму мақсатындағы демографиялық мүдделерiне прогрессивтi жыныс-жас құрылымымен сипатталатын халықтың үдей өсу типiн қалыптастыру сәйкес келедi. Халықтың санын көбейтуде, көшi-қонның терiс сальдосын төмендетуге бiр мезгiлде ұмтыла отырып, халықтың табиғи өсiмiне басты рөл берiлетiн болады.
Келесi онжылдыққа арналған стратегияның мақсатына сәйкес тұрғын халық саласындағы негiзгi мiндеттер мыналар болады:
- тууды көбейту мақсатында 1990-жылдардың бас кезiндегi халықтың өсiп-өнуге бейiмдiлiгiн қалпына келтiру және сақтау (тууды ынталандыру);
- халықтың өсiп-өну денсаулығын жақсарту және қорғау;
- өлiм-жiтiм деңгейiн төмендету;
- эмиграциялық процестердi тежеу және иммиграцияны жандандыру;
- қоғамдық санада елдегi барлық саяси және әлеуметтiк-экономикалық процестердiң толық құқықты және белсендi қатысушысы ретiндегi осы заманғы әйелдiң өркениеттi бейнесiн қалыптастыру.

1.4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

Дамушы елдер халықтың өсiмiн төмендету жолдарын iздестiрiп отырған кезде, туу алмастыру деңгейiне жуық немесе төмен елдер халық санының күрт төмендеуін тоқтатудың тәсілін табуға әрекеттенуде. Адамзат тiршiлiгiнiң бүкiл тарихында халықтың өсiмi тұралау мен жұтаудың белгiсi емес, елдiң саулығы мен әл-ауқатының көрсеткiшi деп есептелдi. Дегенмен, халықтың өсiмiн әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiне сәйкес тұрақтандыру көптеген демографиялық стратегиялардың негiзгi мақсаты болып саналады.
Әр түрлi елдердің демографиялық саясатты зерделеуге кiрiсуiнiң себептерiн былайша топтастыруға болады:
халықтың өсуiн экологиялық себептерге және "өмiр сапасына" байланысты себептер бойынша тұрақтандыру;
тууды саяси, экономикалық және идеологиялық-психологиялық себептер бойынша ынталандыру;
иммиграция процестерiн және халықтық әр түрлi, әдетте, этникалық топтарының әлеуметтiк теңсiздiгiн реттеу халықтың ел iшiнде қайта бөлiнiп орналасуына ықпал ету.

1.4.1. Тууды көбейту мақсатында 1990-жылдардың бас кезiндегi халықтың өсiп-өнуге бейiмдiлiгiн қалпына келтiру жәнесақтау (тууды ынталандыру)

Дамыған елдердiң басым көпшiлiгi тууды ынталандыру арқылы халықтың санын көбейтудi жақтайды. Бiрақ әртүрлi елдерде бұның өз себептерi болды. Мәселен, Жапонияда халықтың аса тығыз орналасқанына қарамастан, үкiмет 70-жылдарда орын алған туу деңгейiнiң күрт төмендеуiне алаңдаушылық бiлдiрдi. Бүгiнде Жапонияда туу қабiлеттiлiгiнiң жалпы көрсеткiшi (туудың жиынтық коэффициентi) 1.4-ке тең. Мұндай төмендеудiң жанама салдары: а) еңбекке қабiлеттi халық санының азаюы және қартаюы; б) нарық ауқымының тарылуы; в) әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстардың көбеюi; г) жинақ ақшалар мен инвестициялардың қысқаруы. Яғни жапон үкiметiнiң алаңдауының негiзгi себептерi - әлеуметтiк-экономикалық себептер. Израильде бұл себептердiң дiни, этникалық және саяси да сипаты бар деп айтуға болады. Бұрынғы Кеңес Одағында негiзiнен идеологиялық себептер болды.
Тууды ынталандыру жөнiндегi өзектi iс-шаралардың қатарында балалы отбасыларға төлемдер мен материалдық көмек жүйесiн көздейтiн қаржы-экономикалық тетiктердi әзiрлеу мен қолдану бар. Тууды ынталандыру төрт балаға дейiн қоса алғанда, прогрессивтi өсу жүйесi бойынша бала туған кездегi бiржолғы және ай сайынғы төлемдер (мысалы, жүктiлiгi, баланы туу және күтiп-бағуға берiлетiн мемлекеттiк жәрдемақы) тағайындау арқылы жүргiзiлетiн болады. Табысы аз отбасыларындағы жас балалар сапалы тегiн тамақпен қамтамасыз етiлуге тиiс. Көп балалы отбасылар мен жалғызiлiктi ата-аналарды қолдау бағдарламасын енгiзу қажет.
Отбасыларды қолдау жөнiндегi бағдарламалар, әдетте, әлеуметтiк игiлiктi жақсарту мақсатында жүзеге асырылады, бiрақ, солай бола тұрса да, оның жасырын демографиялық бағыттылығы болады.
Отбасыларды қолдау жүйесiнiң әр түрлi нысандары мен жәрдемақылар мөлшерлерi бар, олар едәуiр азғантай мөлшерден бастап (Аргентина, Бельгия, Франция, Грекия, Италия, Нидерланды, Швеция) айтарлықтай жеткiлiктi мөлшерге дейiн (бұрынғы Чехословакия, Ұлыбритания және Жапонияда тек кедейлер үшiн) өзгерiп отырады. Отбасылар үшiн әр түрлi жәрдемақыларды тағайындау немесе салық ауыртпалығын азайту көптеген дамыған елдерде қандай да бiр түрде жүзеге асырылады, бiрақ мұндай бағдарламалардың өсiп-өну құлқының өзгеруiне тiкелей ықпалын бағалау өте қиын.
Тууды ынталандыру жөнiндегi шаралардың келесi тобында - отбасылық-неке қатынастарына түсу жасының ұлғаю (жас жұбайлардың егделенуi) өскелең үрдiсiн тежеу. Бiр жағынан, жастардың отбасылы болғанға дейiн туыстарынан материалдық тәуелсiздiгiн қамтамасыз етуге, атап айтқанда тұрғын үй проблемасын шешуге деген салиқалы шешiмiн құптау керек. Алайда бұл жастардың өсiп-өну құлқын тежейдi. Сондықтан некеге тұру үшiн қолайлы жағдай жасауға айрықша назар аудару қажет.
Осы мақсатта тууды ұлғайту жөнiндегi стратегияның өзектi шараларының бiрi жастарға тұрғын үй проблемасын шешуде жәрдемдесу болуға тиiс. Бұған тұрғын үйi жоқ жас жұбайлардың, жас отбасылардың баланың (балалардың) дүниеге келуiне орай тұрғын үй кредитiне қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету ықпалын тигiзуi керек.
Кейбiр елдерде тұрғын үй саясаты халықтың өсуi мен орналасуының маңызды айқындаушысы болып табылады: шағын пәтерлер адамдардың қалаларда тұрақтап қалу ниетiн тежейдi және сондай-ақ бұл неғұрлым кешiрек некеге тұруға, соның салдарынан отбасындағы адам санының аздығына алып келедi. Бұны соғыстан кейiнгi кезеңде туу күрт құлдыраған Жапония және Шығыс Еуропаның көптеген елдерiнiң мысалында айқын көрсетуге болады. Ирландияда жас отбасыларына қоғамдық тұрғын үй қорының берілуi отбасыларының тез көбеюiн ынталандырды. Отбасының көбеюiне байланысты тұрғын үй заемдарының берiлуi өткен ғасырдың 70-80 жылдары бұрынғы Чехословакияда халықтың өсуiне әсер еттi.
2001-2010 жылдар кезеңiнде жастардың кәсiби бiлiм алуына, жеке кәсiп ашуына, жастарды шағын және орта бизнес саласына тартуға арналған кредит берудiң және гранттар бөлудiң мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеу мен iске асыру арқылы оларды жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар қабылдануға тиiс.
Әйелге ана және қызметкер ретiнде көзқарастың да маңызы аз емес. Жүктi әйелдерге медициналық қызмет көрсету және босандыру iс жүзiнде тегiн болуға тиiс. Жүктi әйелдерге және босану кезiнде медициналық көмек көрсету үшiн ақы алу жағдайларын болдырмау жөнiнде шаралар қолдану қажет. Еуропа елдерiнің көпшiлiгiнде жасалатындай, жұмыс iстейтiн, әсiресе жүктi әйелдердi және жас бала тәрбиелеп отырған әйелдердi қолдау жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламаларды әзiрлеп, енгiзу керек.
Моральдық ынталандырудың да атқаратын рөлi аз емес. Көп балалы отбасылардың мәртебесiн көтеру жөнiнде шаралар қабылдау және материалдық ынталандырумен қатар моральдық ынталандыруды да ұйымдастыру қажет. Көп балалы отбасылардың артықшылықтарын (бiр-бiрiне сүйенiш, қарт ата-аналарына қамқорлық жасауды бөлiсу және т.б.) насихаттау, отбасы-неке қатынастарын нығайту арқылы да, сондай-ақ туудың төмендеуiнiң кейiнгi ұрпақтарға терiс әсер ететiнiне жасөспiрiмдер мен жастардың назарын аудару үшiн бiлiм беру ұйымдарында демографиялық бiлiм берудi енгiзу арқылы да тууды ынталандыру мүмкiн әрi ақиқат.

1.4.2. Халықтың өсiп-өну денсаулығын жақсарту
және қорғау

Әйелдер мен балалардың анемия ауруының, әйелдердiң сүт безiнiң қатерлi iсiгiмен ауруының алдын алу және емдеу ана мен баланы қорғау саласындағы негiзгi бағыттардың бiрi болуға тиiс.
Жасанды түсiк санының көптiгi (жыл сайын 170 мыңнан астам) өсiп-өну денсаулығын қорғау саласында мемлекеттiң тиiмдi саясатының жоқтығын дәлелдейдi. Мемлекеттiң күш-жiгерi әйелдердiң тегiн аборт жасауға қол жеткiзуiн шектеуден гөрi, жүргiзетiн тұрмысы бiреулерге қаламаған жүктiлiктi болдырмауға, ендi бiреулерге қалаулы баланың туылуын күтуге мүмкiндiк беретiн медициналық-әлеуметтiк қызметтi дамытуға бағытталуға тиiс.
Бұл мiндеттi iске асыру жөнiндегi өзектi шаралар бiрiншi кезекте жалпы денсаулықты және атап айтқанда, өсiп-өну денсаулығын сақтауға және нығайтуға бағытталатын болады. Осы мақсатта отбасыларына консультация беру, ағарту жұмыстарын жүргiзу және жоспарлау жөнiндегi қызметтерге қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету қажет. Бұған қоса, отбасын жоспарлаудың негiзгi әдiсi ретiнде көптеген әйелдер қолы оңай жететiн болғандықтан қолданып жүрген аборт деңгейiн төмендету жөнiнде белсендi саясат дамытылуға және енгiзiлуге тиiс. Әйелдерге:
- әйелдер мен қыз балалардың жыныстық өмiр мен бала туу қауiп-қатерсiз ана болу және емiзу, тамақтану, бүкiл өмiрiнiң бойында денсаулық жай-күйiне және бақуаттылығына әсер ететiн психикалық-активтi заттарды шектен тыс пайдалану, қолайсыз экологиялық факторлар мәселелерi жөнiндегi жоғары сапалы санитариялық ағарту шараларына қол жеткiзуiн заңнамалық және нормативтiк қамтамасыз ету. Осындай ағарту шараларын ұсыну коммерциялық мүдделердi көздемеуге тиіс;
- а) өсiп-өну функцияларын қалпына келтiрудiң әдiстерiн әзiрлеу, енгiзу және осы салада зерттеулер жүргiзу; б) кеуде қатерлi iсiгi, жыныс жолдарының жұқпалы аурулары, соз аурулары, АҚТҚ/ЖҚТБ (ВИЧ/СПИД) тәрiздi әйелдердiң денсаулығына аса елеулi немесе ерекше әсерiн тигiзетiн аурулардың биомедициналық, эпидемиологиялық және санитариялық-гигиеналық қырларын зерделеу тәрiздi шараларды мемлекеттiк қолдау арқылы ұрпақ жалғастыруды реттеуге арналған құралдар ұсыну керек.
Ерлер мен әйелдер бедеулiгiнiң алдын алу баланың өте кiшкене кезiнен басталуға және бедеулiктiң себептерiн жою жөнiндегi шараларды көздеуге тиiс. Жасөспiрiмдер мен жастарға адамгершiлiк-жыныстық тәрбие беру, олардың бойында өсiп-өну денсаулығына байланысты салауатты өзiмшiлдiктi қалыптастыру да алдын алу сипатындағы шараларға жатады. Сонымен қатар, ерлер мен әйелдердiң бедеулiгiн емдеу, жасанды ұрықтандыру мен бала туудың өзге де мүмкiндiктерi бойынша медициналық қызметке қол жетiмдiлiктi арттыру жөнiнде шаралар қолданылуға тиiс. Бедеулiктi туындататын экологиялық проблемаларды шешу жөнiнде шаралар әзiрленуi керек.

1.4.3. Өлiм деңгейiн төмендету

Халықтың өлiм-жiтiмi мен ауруға шалдығуын азайту бағдарламаларының нәтижелiлiгiн күшейту қажет. Халықтың қолы жетiмдi медициналық көмектiң сапасын жақсарту - осы стратегияның денсаулық сақтауға қойып отырған бiрден-бiр талабы. Денсаулық сақтаудың негiзгi бағыттары "Денсаулық сақтау реформасының стратегиясы" деген бөлiмшеде неғұрлым толық сипатталған.
Қалған iс-шаралар медициналық сипаттағы шеңберден шығады, олар көбiнесе қоғамдық болып табылады.
Салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi бiлiм беру бағдарламаларын енгiзу, АҚТҚ/ЖҚТБ (ВИЧ/СПИД) iндетiн болдырмау жөнiндегi шараларды iске асыру ауруға шалдығудың алдын алуда басты рөл атқаруға тиiс. Халықтың жазатайым жағдайлардан, жарақаттардан орын алатын өлiмi мен ауруға шалдығуын азайту жөнiндегi қоғамдық денсаулық сақтау бағдарламасын дамыту керек.
Халықтың өз денсаулығы мен болашақ ұрпақтың денсаулығы үшін жауапкершілігін арттыру жөніндегі іс-шаралар өзектi болуға тиiс.
Жаңа туған сәби денсаулығының жай-күйi ана денсаулығының жай-күйiне байланысты. Жаңа тiршiлiк иесiнен айырылып қалмау үшiн бiз ананың денсаулығын қорғау жөнiндегi күллi шараларды қамтамасыз етуге тиiспiз. Осы орайда жүктi әйелдi гинеколог дәрiгердiң тұрақты медициналық бақылауы мiндеттi болып есептеледi. Алайда, бұл ретте жүктi әйелдердiң барлығы бiрдей тәртiптi сақтай бермейдi, сондықтан да жүктi әйелдердiң мамандарға ертерек қаралуын ынталандыру қажет.

1.4.4. Эмиграциялық процестердi тежеу және иммиграцияны
жандандыру

Бiздiң көшi-қон процестерiн реттеуге қол жеткiзуiмiз қажет.
Халық өсiмiнiң проблемаларын көптеген елдер көшi-қон ағынын реттеу жолымен шештi. Мысалы, Австралия, Канада, Израиль және АҚШ тәрiздi елдер елдi жалпы дамыту мақсатында иммиграцияны көтермелесе, ал Бельгия, Франция және Нидерланды сияқты елдер еңбекке қабiлеттi халықтың iрiктеулi көшiп келуiн қолдады. Бүгiнгi күнi иммиграция кейбiр елдерде ғана: Австралияда, Бельгияда, Канадада, Израильде, Германияда және АҚШ-та халықты толықтырудың негiзгi көзi болып қалып отыр. Көшiп келудiң барлық жерде этникалық реңкi бар. Бiрiккен Еуропаның аумағында да оңтүстiктен солтүстiкке, неғұрлым дамыған индустриалды елдерге көшi-қон ағыны байқалады.
Еңбекке қабiлеттi халықтың тиiсiнше табыс табуына мүмкiндiк беретiн экономикалық жағдайлармен қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды эмиграциялық процестердi тежеу iсiнде өзектi шаралар деп есептеуге болады. Кәсiпкерлiктi қолдау жөнiндегi, шағын кредит берудi қоса алғанда, кредит беру жүйесiнiң әр түрлi нысандарын дамыту жөнiндегi арнайы бағдарламалар кеңейтiлуге және тиiмдi iске асырылуға тиiс.
Иммиграциялық саясатта көшiп келушiлердiң әлеуметтiк және тұрғын үй-тұрмыстық проблемаларын шешу, көшiп келушiлердің Қазақстанның әлеуметтiк және экономикалық жүйесiне тезiрек кiрiгуi үшiн жағдай жасау жөнiнде нақты қолдау көрсету жөнiнде шаралар қолдану қажет. Керi эмиграцияны ынталандыру мен қолдау саясатын жандандыру қажет.
Халықтың iшкi көшi-қонын реттеудiң мемлекеттiк саясатын жүргiзу керек, оның мақсаты халықтың еңбекке қабiлеттi бөлiгiнiң еңбектiң аймақтық нарығындағы жағдайлардың өзгеруiне тез бейiмделуiне бағытталған, халықтың көшi-қон оңтайлылығын арттыру болуға тиiс. Қазақстанның өндiргiш күштерiн орналастырудың схемасы халықтың еңбек көшi-қонының құрамдас бөлiгi болуға тиiс.

1.4.5. Қоғамдық санада елдегi барлық саяси және әлеуметтiк-экономикалық процестердiң толық құқықты және белсендi қатысушысы ретiндегi осы заманғы әйелдiң өркениеттi
бейнесiн қалыптастыру

Қолданыстағы ұлттық заңнаманы және әзiрленетiн нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын халықаралық құжаттарға сәйкес үйлестiрудi және бiрiздендiрудi қамтамасыз ету мақсатында әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы БҰҰ-ның Қазақстан бойынша қорытынды түсiндiрмелерiн ескере отырып, оларға гендерлiк сараптама жасауды жүзеге асыру керек.
Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөнiндегi ұлттық комиссияның, оның аймақтық бөлiмшелерiнiң отбасының, әйелдер мен балалардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау саласында жұмыс iстейтiн әйелдердiң, қоғамдық бiрлестiктердiң (үкiметтiк емес ұйымдардың) елдiң қоғамдық-саяси өмiрiне қатысуын жандандырудағы рөлiн арттыруды қамтамасыз ету керек.
Халықтың барлық жiктерi үшiн гендерлiк бiлiм берудiң тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру, гендерлiк бiлiмдi тәрбие беру жүйесiне интеграциялауды қамтамасыз ету қажет.
Әйелдерге қатысты қылмыстарды iс жүзiнде азайтуға, соның iшiнде елдiң барлық облыстары мен аудандарында әйелдерге арналған сенiм телефондары мен баспаналары бар дағдарыстық орталықтар жүйесiн кеңейту арқылы, қол жеткiзу мiндетiн дереу шешу талап етiледi.
Ескерту. 1.4.5. шағын бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Президентінің 2006.02.06 N 56 , 2008.05.15 N 593 Жарлықтарымен.

2. БIЛIМ БЕРУ РЕФОРМАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ

2.1. МАҚСАТ

Халықтың қалың жiктерiн сапалы (әлемдiк деңгейдегi) бiлiм беру бағдарламаларымен қамтамасыз ететiн бiлiм берудің тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру.

2.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi Даму стратегиясы бiлiм беру жүйесiнің алдына бiлiм берудiң ұлттық моделiн жасауды қамтамасыз ету және оны халықаралық бiлiм беру кеңiстiгiне интеграциялау мақсатын қойды.
Бұл мақсатқа қол жеткiзу Қазақстан Республикасының Мемлекет басшысы мен Үкiметi бекiткен орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру, жаңа буындағы оқулықтарды әзiрлеу мен енгiзу және басқа да бiрқатар бағдарламаларды iске асыру арқылы қамтамасыз етiледi.
2000-2005 жылдар кезеңiнде iске асырылатын "Бiлiм" мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды, оның мақсаты сапалы бiлiм беруге кеңiнен қол жеткiзудi қамтамасыз ететiн бiлiм беру жүйесiнiң ұлттық моделiн тиiмдi дамыту үшiн жағдай жасау болып белгiлендi. Бiлiм беру сапасы бұл ретте әлемнiң дамыған елдерiндегi бiлiммен салыстырарлық болуға тиiс.

2.2.1. Күштi жақтар

Балаларды мектепалды даярлау енгiзiлдi.
Жалпы орта бiлiм беру стандарттары әзiрленiп, енгiзiлдi, бастауыш, орта және жоғары кәсiби бiлiм беру стандарттары әзiрлеу және енгiзу сатысында тұр.
Жалпы орта бiлiм беру жүйесiн компьютерлендiру негiзiнен аяқталды.
Мектепке бармайтын балалардың есебiн алу жүргiзiлуде. Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң жанында жалпыға бiрдей оқу қоры жұмыс істейді, қор қаражатын түзу тетiгi әзiрленiп, енгiзiлдi.
Жоғары оқу орындары студенттерi құрамының бiр бөлiгiн қалыптастыру мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысына сәйкес абитуриенттердi орталықтандырылған тест сынағынан өткiзу және мемлекеттiк бюджет қаражатынан алынған бiлiм беру гранттары мен кредиттерiн конкурстық негiзде орналастыру жолымен жүзеге асырылады.
Ата-аналар мектептердi тиiсiнше жай-күйде ұстауға қолдау көрсетуге белсене қатысады.
Бiлiм берудi бюджеттен қаржыландыру IЖӨ-нiң кемiнде 4,0%-ын құрайды, бұл ретте бiлiм саласында конституциялық кепілдiктердi қамтамасыз етуге күш салынады (3-қосымшаны қараңыз).
Жоғары оқу орындарында ақылы негiзде оқитын студенттер санының артқаны байқалады.
Бiлiм берудің мемлекеттiк және мемлекеттiк емес секторларында жеделдетiлген кәсiби бiлiм беру бағдарламалары, сондай-ақ экономика қажетсiнетiн мамандықтар бойынша мамандарды қайта даярлаудың қысқа және орта мерзiмдi бiлiм бағдарламалары енгiзілдi.

3-қосымша

Бюджет қаражатын білім беру деңгейі бойынша
бөлу серпіні

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2.2.2. Әлсiз жақтар

Қазiргi түзету мектептерi және мамандандырылған мектептер даму мүмкiндiктерi шектеулi балаларды оқыту қажеттерiн толық қамтамасыз ете алмайды. Елеулi ауруға шалдыққан балаларды оқыту мен сауықтырудағы қажеттердi қамтамасыз ететiн ұйымдардың саны жеткiлiксiз.
Орта және жоғары мектеп сабақтастығының үзiлiп қалуы орын алып отыр.
Барлық деңгейдегi бiлiм беру ұйымдарында мемлекеттiк тiлдi оқытудың сабақтастық принципi қамтамасыз етiлмеген.
Кәсiби бiлiм беру проблемаларын шешуде бiлiм беру жүйесi мен кәсiпорындар секторының серiктестiгi нашар дамыған.
Бiлiм берудiң бейресми секторы нашар дамыған, мектептен тыс бiлiм беру ұйымдарының жүйесi қысқаруда.
Бiлiм беру ұйымдарын лицензиялау тетiгiнiң кемшiлiктерi өз қызметiмен студенттер мен оқушылардың қажеттi бiлiм-бiлiк пен дағдыға ие болуын қамтамасыз ете алмайтын жеке университеттер мен колледждердiң ашылуына мүмкiндiк бередi.
Елдiң жоғары оқу орындарында орын алып отырған тамыр-таныстық құбылысы жоғары кәсiби бiлiмдi мамандар даярлаудың сапасына терiс әсерiн тигiзедi.
Бiлiм беру саласының қызметкерлерiн қайта даярлау мен бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiнiң оқу бағдарламалары уақыт талабына жауап бермейдi, қоғамның қажеттерiн ескермейдi.
Елдiң болашақ мұқтаждарына сәйкессiз мамандар даярлау орын алып отыр. Абитуриенттер экономика және заң мамандықтарына басымдық бередi. Инженерлiк-техникалық мамандықтарға сұраныстың жоқтығы немесе сұраныстың аздығы болашақта мамандардың жетiспеушiлiгi қатерiн туындатады және оларды шетелден әкелу қажеттiгiне алып келедi.
Бiлiм берудің барлық деңгейiндегi мазмұны қоғамның және ел экономикасының сұраныстарына толық көлемде жауап бермейдi.
Бiлiм берудiң барлық деңгейi материалдық-техникалық және оқу-әдiстемелiк жағынан нашар қамтамасыз етiлуiмен сипатталады.
Жоғары оқу орындарына арналған қажеттi оқулықтарды және шетел ғалымдарының монографияларын жаппай сатып алу тетiгi жолға қойылмаған. Әр түрлi нұсқадағы оқулықтарды оқу процесiне енгiзу тетiгiнiң беретiн нәтижесi аз.
Оқып жүрген жастардың едәуiр бөлiгi үшiн өндiрiстiк практиканы және лабораториялық сабақтарды сапалы деңгейде ұйымдастыруға мүмкiндiк жоқ.
Жалпы орта бiлiм беру жүйесiнде негiзiнен ақпараттандыру емес, компьютерлендiру ғана жүргiзiлдi.
Елдiң жетекшi университеттерiнде ғылыми және инженерлiк зерттеулер жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырысты орналастырудың нақты тетiгi жоқ, сондықтан да университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарының мемлекеттiк бюджет қаражатынан бөлiнетiн зерттеушiлiк гранттар мен кредиттердi алуына салауатты бәсекенi дамыту үшiн жағдай жасалмаған.
Оқытудың сапасын қамтамасыз ету үшiн бiлiм беру қызметкерлерi мен ұйымдарын материалдық ынталандыру жүйесi жоқ.
Бiлiм беру саласында бәсекелестiк нарығы iс жүзiнде жоқ, мұның өзi шығындардың қайтарымын айтарлықтай төмендетедi.
Тәрбиелеу мен оқыту бiрлiгiнiң үзiлiп қалуы жастар мен жасөспiрiмдердiң арасында есiрткiнi, iшiмдiктi және темекi өнiмдерiн пайдаланудың өсе түсуiне алып келедi. Мектеп оқушыларына кәсiби бағдар беруде еңбекке баулу мен оқытудың рөлi әлсiредi.
Бiлiм беру индустриясы жоқ.
Оқытудың озық технологиялары нашар пайдаланылады.

2.2.3. Мүмкiндiктер

Қоғамның бiлiм беру iсiн инвестициялаудың маңыздылығын түсiнуi.
Yздiксiз экологиялық бiлiм беру мен тәрбиелеу тұжырымдамасын қабылдау.
Бiлiм беру жүйесiн реформалау процесiн халықаралық ұйымдардың қолдауы.
Бiрқатар бiлiм беру ұйымдарының дамыған елдердің оқу орындарымен өзара iс-қимылы.
Мемлекеттiң ынтымақтастық саясаты шеңберiнде басқа елдердiң жетекшi оқу орындарымен студенттер, оқушылар алмасу.
Әртурлi келiсiмдер шеңберiнде ТМД елдерiнде мамандар даярлауды жүзеге асыру мүмкiндiгiнiң болуы.
Ақпараттық жүйенi, бiлiм беру жүйесiнде Интернеттi пайдалану мүмкiндiктерiн дамыту.
Елдi дамытудың индустриялық бағыты.

2.2.4. Қатерлер

Халықтың жалпы тұрмыс деңгейiнiң төмендеуi тұрмысы төмен отбасыларынан шыққан оқушыларды барған сайын осал ете түседi, соның салдарынан мектеп жасындағы балалардың жалпы бiлiм беретiн мектептерде оқуға толық қамтылмауы орын алып отыр.
Елдiң экономикалық, әлеуметтiк саласының және қоғамдық өмiрiнiң қажеттерiне сәйкес мамандар даярлауды жоспарлаудың тиiмдi жүйесiнiң болмауы.
Елдегi жұмыссыздық деңгейiнiң жоғары болуы салдарынан кәсiпорындар секторы тарапынан кәсiптiк бiлiм беру жүйесiне мүдделiлiктiң жоқтығы: әзiрше еңбек нарығы оларды қажеттi жұмыс күшiмен қамтамасыз етуде. Мұның өзi бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн жойылу шегiне апарып тiрейдi, өйткенi бюджет қаражаты негiзiнен жалпы орта және жоғары кәсiби бiлiм беру жүйесiне кетедi.
Негiзiнен жан басына шаққанда нақты қаржыландыру тетiгiнiң жоқтығы.
Басқару жүйесiнде енжарлық, салада стратегиялық жоспарлаудың және нәтижелердi өлшеу жүйесiнiң жоқтығы.
Бiлiм беру саласында басқару мен қаржыландыру мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастықтың мүмкiндiктерiн нашар пайдалану.

2.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Бiлiм беру жүйесiндегi басты стратегиялық мiндет халықтың барлық деңгейлер мен сатыларда сапалы бiлiм алуына қол жетiмдiлiгiн кеңейтумен айқындалады. Осыған байланысты бiлiм беру саласындағы күш-жiгер оның сапасын қамтамасыз ету жүйесiн құруға бағытталуға тиiс. Бiлiм беру жүйесiндегi басты мiндет пен iлеспе мақсат үздiксiз бiлiм беру принципiн енгiзу болып табылады.
Сапа мынадай аспектiде қарастырылады: қазiргi кезде бiлiм беру деңгейлерiнiң әрбiрi өздерi үшiн тiршiлiк етiп жатқандай. Келесi онжылдықтың мақсаты, бiр жағынан, адамның iлгерішіл дамуын қамтамасыз ететiн бiрыңғай ұлттық бiлiм беру жүйесiн құру, екiншi жағынан, бiлiм берудiң ұлттық жүйесiнiң жалпыәлемдiк жүйемен интеграциялануын қамтамасыз ету болып табылады.
Алдағы 10 жыл iшiнде бiлiм беру жүйесiн адамды бiлiммен ғана қамтамасыз етiп қоймай, сонымен бiрге осы бiлiмдi бiлiктi пайдалана бiлу және үздiксiз оқу дағдыларына баулу жүйесi етiп қайта құру күтiп тұр.
Бiлiм беру жүйесi экономикалық және әлеуметтiк салалардан оқшау тiршiлiк етуiн тоқтатуға тиiс. Оны үлкен әлеуметтiк-экономикалық жүйенiң бiр бөлiгi болу және ел экономикасын адам ресурстарымен қамтамасыз ету мiндеттерiн шешу күтiп тұр.
Бiлiм беру реформасының стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi көздейдi:
- бiлiм беру нәтижелерiнiң сапасын арттыру;
- бiлiмге қол жетiмдiлiктiң теңдiгiн қамтамасыз ететiн шараларды енгiзу;
- бiлiм беру жүйесiнде әрiптестiктi дамыту үшiн жағдайлар жасау;
- оқыту мен тәрбиелеу жүйесiнiң бiрлiгiн қамтамасыз ету;
- бiлiм мен ғылымның iс жүзiнде интеграциялануын қамтамасыз ету;
- ресурстарды жұмылдыруды және бiлiм беру жүйесiнің тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету;
- бiлiм беру iсiн басқару жүйесiн жетiлдiру;
- қаржыландыру жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру.

2.4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

Мемлекеттiк тiлде оқыту одан әрi күшейiп, қарқын алуға тиiс. Бұл орайда орыс тiлiн және әлем тiлдерiнiң бiреуiн бейресми түрде оқу мiндеттi болуға тиiс.
Кәсiби бiлiм өзiнiң барлық деңгейiнде: бастауыш, орта, жоғары, жоғары оқу орнынан кейiнгi деңгейлерiнде басты басымдыққа ие деп жарияланады. Бұл жалпы орта бiлiмнiң мәнiн ешқандай да кемсiтпейдi, керiсiнше, бiлiм берудегi басты басымдықты қамтамасыз ету үшiн бiлiм берудiң осы деңгейiнiң маңыздылығы арта түседi.

2.4.1. Бiлiм беру нәтижелерiнiң сапасын арттыру

Бiлiм берудiң әр түрлi деңгейлерi үшiн бағдарламалардың үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ету арқылы бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту маңызды болып табылады (әрбiр алдыңғы саты бiлiм жинақтауда келесiлерiнiң талаптарына толық жауап бередi). Оның үстiне он жыл iшiнде оқу процесiн ұйымдастыруды қатаң стандарттаудан ұдайы жетiлдiруге бағдарланған, ақылға қонымды шекте реттелiп отырған нысанға көшiрудi жүзеге асыру күтiп тұр. Жаңарудың әрбiр кезеңiне жеткiлiктi ресурстық қамтамасыз етумен қолдау көрсетiлуге тиiс.
Жалпы орта бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту оқушылардың қажеттi бiлiмдi, дағды мен бiлiктiлiктi ұдайы жинақтауын қамтамасыз етуге және оларды қажетсiз мәлiметтерден арылтуға тиiс. Осыған байланысты стандарттар мазмұнын өзгерту, яғни бiлiм берудiң қатаң стандарттарынан бiлiм беру процесiнiң түпкiлiктi нәтижелерiне бағдарланған икемдi стандарттарға көшу қажет болады. Сонымен бiрге олар әлеуметтiк-мәдени ортаның жай-күйiн, мүдделi тараптардың қажеттерi мен мүмкiндiктерiн ескеруге тиiс.
Үлгерiм стандарттарының айқын нормативтерiн белгiлеу, ел ауқымында тестiлер жүйесiн әзiрлеп, енгiзу қажет, солардың көмегiмен оқушылар даярлығының бақылау көрсеткiштерiне сәйкестiк дәрежесiн сандық бағалауға болады. Үлгерiм стандарттарын әзiрлеген кезде оқушы - бастауыш, негiзгi орта және толық орта мектептiң түлегi ненi бiлуге және iстей алуға тиiс дегенге басты назар аудару керек, яғни бiлiм берудiң сандық аспектiсiмен қатар сапалық аспектiсi көрiнiс табатын мемлекеттiк бiлiм беру стандарттарын реформалау талап етiледi.
Оқу орындарында күнi бүгiнге дейiн жоспарлы экономика жағдайында неғұрлым маңызды деп табылғандарға, яғни нақты материалды игеруге күш салынады. Израильде, Францияда, Канада мен Ұлыбританияда және Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының (ЭЫДҰ) басқа да бiрқатар елдерiнде оқу орындары басқаға күш салады: олар оқушылардан формулалар мен терминдердi ойланбай жаттап алуды талап етпейдi, алынған ақпаратты шығармашылықпен қолдану қабiлетiн дамытады. Мұндай көзқарастың нәтижесiн осы ЭЫДҰ елдерi студенттерiнiң нақты ақпаратты бiлуге қатысты мәселелердi емес, ақпарат қолдануды талап ететiн мiндеттердi жақсы меңгергенiнен көруге болады. Егер ЭЫДҰ елдерiндегi бiлiм беру жүйелерi студенттердi нарықтық экономика жағдайларына шын мәнiнде неғұрлым орнықты әзiрлесе, бiздегi бiлiм беру жүйесi оқытудың бағдарын түбегейлi өзгерту қарсаңында ғана тұр.
Жалпы орта бiлiм беру жүйесi мектеп оқушыларын еңбекке баулуды да қамтамасыз етедi. Мектеп оқушыларын кәсiби бағдарлауды ғылыми негiзде жолға қою, балаларды еңбекке баулуды және олардың қоғамдық пайдалы iстерге қатысуын жетiлдiру талап етiледi. Жоғары сынып оқушыларын еңбекке даярлаудың жаңарған түрi оларды оқытудың кәсiби тұрғыдан қалыптасуына бағытталған дамушы сипатымен қамтамасыз етiлуi қажет.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi, алда оларды кезең-кезеңмен енгiзу күтiп тұрған жалпыға бiрдей мемлекеттiк мiндеттi стандарттар арқылы, жалпы орта бiлiм берудiң жалпыға бiрдей мемлекеттiк мiндеттi стандарттарын игерумен бiрге, мамандандырылған бағдарламаларды қамтамасыз етуге тиiс. Негiзгi оқу жоспарларына жаңа технологиялармен және нарықтың қажеттерiмен байланысты дағдыларды қалыптастыру енгiзiлуге тиiс.
ЭЫДҰ елдерiнiң тәжiрибесi бастауыш кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде техникалық пәндердi емес, жалпы мақсаттағы дағдыларға оқытып-үйрету керектiгiн көрсеттi. Арнаулы кәсiби дағдыға ие болу келесi деңгейдегi оқу орындарында немесе кәсiпорындарда өндiрiстен қол үзбей оқу нысанында қамтамасыз етiлуге тиiс.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм берудiң сапасы оқу процесiн және өндiрiстiк практиканы осы заманғы жабдықтарды пайдалана отырып ұйымдастыру жолымен қамтамасыз етiлуге тиiс.
Жоғары бiлiм беру жүйесi бiржақты мамандықтар бойынша даярлаудан арылуға тиiс. Жоғары оқу орындарының түлегi неғұрлым кең ауқымды кәсiби даярлыққа ие болуы керек. Осы жүйедегi даярлық құрылымын ғылыми-техникалық прогрестi айқындайтын мамандықтар ыңғайына өзгерткен кезде, күш-жiгердi ең алдымен, жетекшi жоғары оқу орындары мен ғылыми-педагогикалық мектептерге қолдау көрсетуге жұмсау керек.
Баламалы ресурстардың, бiрiншi кезекте кадрлық қамтамасыз етудiң жоқтығынан әзiрше бiзде сапалы кадрлар даярлай алмайтын мамандықтар бойынша (бұл - мамандар даярлау Ресейдің алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарында ғана жүзеге асырылып келген көптеген техникалық мамандықтарға қатысты) даярлықты толық сапалы бiлiм беру шын мәнiнде қамтамасыз етiлетiн жерде, мысалы, Ресейде, жүзеге асыру қажет. Ел iшiнде мамандар даярлауды одан әрi ұйымдастыру үшiн жоғары оқу орындарының оқытушыларын оқыту мен бiлiктiлiгiн арттыруды бiр мезгiлде сол жерде жүзеге асыру керек.
Елде мыңдаған ұсақ фирмаларды барынша ынталандыру қажеттiгi туындайды. Шағын бизнестi дамыту үшiн адамдардың бойында тәуелсiздiк пен iскерлiк рухын тәрбиелеу қажет.
Шағын бизнестi, жеке кәсiпкерлiктi дамытудың ең жемiстi перспективалары кәсiби бiлiм беру жүйесiнiң барлық деңгейiнде ашылуы мүмкiн. Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде алынатын көптеген кәсiптер өз iсiн сәттi ашу үшiн тiкелей пайдаланылуы мүмкiн. Жоғары және орта кәсiптiк мектепте техникалық мамандықтар бойынша оқитын студенттер үшiн шағын бизнестi, экономика мен басқаруды ұйымдастыру мен дамыту, кәсiпкерлiктi дамытудың әлемдiк тәжiрибесi жөнiндегi оқу бағдарламаларын енгiзу керек.
Орта бiлiм беру жүйесiнде оқушылар бiлiмiн бағалаудың ұлттық жүйесiн енгiзу қажет. Практикалық, ауызша және жазбаша компоненттердi дұрыс үйлестiрген жағдайда тестi басқарудың ашық рәсiмi бiлiм алуға әдiлдiктi және тең қол жетiмдiлiктi қамтамасыз етуге тиiс.
Қазақстан бiлiм беру саласында әлемдiк қоғамдастықтың мүшесi болуға ұмтылып отыр. Осы мақсатпен Қазақстан өз шеңберiнде әр түрлi елдердегi бiлiм беру мен үлгерiм көрсеткiштерiнiң жүйелерiне ұдайы салыстыру жүргiзiлiп отыратын бағдарламаларға қосылады.
Жетiм балалардың және ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалардың мемлекеттiк тапсырыс негiзiнде кәсiптiк бiлiм беруге қол жетiмдiлiгiн кеңейтудi қамтамасыз ететiн тетiктi көздеу қажет.
Ұзақ мерзiмдi перспективада жоғары оқу орындарына орта мектептегi бiтiру емтихандары нәтижесiнің негiзiнде қабылдау тетiгiн енгiзу керек, яғни әңгiме орта мектептi ағымдағы оқу жылында бiтiрушi туралы болған кезде, бiтiру емтихандары мен жоғары оқу орнына түсу мақсатындағы тесттен өткiзудi бiрiктiру керек. Қалған үмiткерлерге тесттен өту мүмкiндiгiн беру керек. Емтихан мен тест қабылдауды жүзеге асыратын орган бiртұтас және тәуелсiз болуға тиiс.
Колледж түлектерi үшiн жоғары оқу орнына тектес мамандықтар бойынша қысқартылған, жедел бағдарламалармен қабылдау тетiгiн енгiзу керек.
Оқу орындарын оқыту сапасын бағалаудың өзiндiк жүйесiн жасап, енгiзуге ынталандыру қажет.
Бiлiм берудiң сапасына бақылау жасаудың негiзгi нысандары ретiнде оқу орындарын лицензиялау, аттестаттау және тiркеу процестерiнiң әдiстемелерi мен тетiктерi ұдайы жетiлдiрiлетiн болады. Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес оқу орындарын құру мен олардың жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай құқықтық режимi белгiленетiн болады.

2.4.2. Бiлiмге қол жеткiзу теңдiгiн қамтамасыз ету
шараларын енгiзу

Адам болашақта ие болатын күллi бiлiм мен дағды жиынтығының негiзi нақ ерте бүлдiршiн жастан қаланатындықтан, баршасының мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiне қолы жетуiн қамтамасыз ету қажет. Өсiп-жетiлуiнде кемiстiгi бар балалар үшiн конституциялық кепiлдi орта бiлiм алуға қол жетiмдiлiк проблемасын шешу керек.
Осындай балалар үшiн бiлiм берудiң арнаулы ұйымдарын дамытумен қатар, олардың оқушылар ортасына бейiмделуi үшiн барлық қажеттi жағдайды қамтамасыз ете отырып, жай мектептерде оқыту практикасын кеңiнен қолдану, сондай-ақ әдеттегi немесе мамандандырылған мектептерде оқуға мүмкiндiгi жоқ балаларды дистанциялық оқытуды енгiзу керек.
Оқушылардың бiлiмдi меңгеру мәселесi олардың денсаулығының жалпы жай-күйiмен, әсiресе бала кездегi денсаулығының жай-күйiмен тығыз байланысты. Тамақтың кенеусiздiгi, дене бiтiмi мен психикалық саулығы тұрғысынан әлсiз жай-күйi бiлiм сапасының нәтижелерiне қатты әсер етедi. Осыған байланысты оқушыларды кенеулi тамақтандыруды және оларды сауықтыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар енгiзу қажет.

2.4.3. Бiлiм беру жүйесiнде серiктестiктi дамыту үшiн
жағдайлар жасау

Бiлiм беру жүйесi, қысқа және орта мерзiмдi қажеттiктерге сәйкес ел экономикасын жоғары бiлiктi мамандармен қамтамасыз ету функциясын орындай отырып, алдын ала сипаттағы мiндеттемелерге де ие болуға тиiс. Бұл арада экономикалық өсудiң кадрмен қамтамасыз ету сапасына қойылатын талапты қамтитын стратегиясының және бiлiм беру саласындағы әлеуметтiк әрiптестiктiң атқаратын рөлiнiң маңызы аз емес.
Еңбек нарығындағы жағдайды және өндiрiстiң өсуiн түбегейлi жақсарту үшiн орта буындағы бiлiктi жұмысшы кадрлары мен мамандарды даярлау маңызды. Кәсiптiк мектептер мен колледждерде сапасы жоғары даярлықты қамтамасыз ете отырып сан алуан топтарға жататын отбасылар үшiн қол жетiмдi, осы заман талаптарына неғұрлым барабар әлеуметтiк арнаны ашуға болады.
Кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн дамыту үшiн бюджет қаражатын тиiмдi пайдалану, халықтың және шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаражатын барынша жұмылдыру мақсатындағы тиiстi институционалдық қолдауды қамтамасыз ету қажет. Кәсiптiк-техникалық бiлiм беру жүйесi тұтастай алғанда бiлiм беру жүйесiнiң аса маңызды элементi болып табылады және жоғары оқу орнына оқуға бармайтын оқушылар бойынша еңбек дағдысын сiңiредi. Бұл жүйедегi мекемелерге өз оқу жоспарларының кәсiби бағдарын таңдау мәселелерiн шешуде еркiндiк беру қажет. Жергiлiктi жерлердегi кәсiптiк-техникалық мектептер мен лицейлерге техникалық базасын беретiн және оқушылардың шәкiрт ретiнде жалпы бiлiм беру пәндерiн оқудан қол үзбей өндiрiстiк практикадан тiкелей жұмыс орындарында өтуiн қамтамасыз ететiн кәсiпорындарды материалдық ынталандыру шараларын енгiзген дұрыс.
Жоғары оқу орындарының ұсақ фирмаларға техникалық көмек көрсету бағдарламаларын енгiзу бойынша шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi мен жоғары бiлiм беру жүйесiнiң арасындағы байланысты жолға қою қажет. Семинар сабақтарының қысқа мерзiмдi курстарын жүргiзу арқылы осындай көмек шеңберiндегi оқу процесiн ұйымдастырудың нысандарын алуан түрлi еткен жөн. Әлеуметтiк серiктестiк шеңберiнде бастауыш, орта және жоғары кәсiби бiлiм беретiн оқу орындарының түлектерiн жұмыспен қамту қызметiн дамыту керек. Мұның артықшылығы қазiргi заманғы бизнестiң қажетiне сәйкес жұмыспен қамту қызметi оқу бағдарламаларын әзiрлеу мен жетiлдiру iсiнде маңызды факторға айналуы мүмкiн.

2.4.4. Оқыту мен тәрбие беру жүйесiнiң бiрлiгiн
қамтамасыз ету

Бiлiм беру жүйесi азаматтық сана-сезiмнің қалыптасуын қамтамасыз етудi мұрат тұтады. Қазақстанда демократиялық институттардың одан әрi дамуына қарай оқу орындары қоғамда барған сайын өскелең рөлге ие болмақ.
Студенттiк кеңестер құру идеясын қолдау қажет.
Әлемде АҚТҚ/ЖҚТБ (ВИЧ/СПИД) iндетiнiң пайда болуы, бiздiң елiмiзде және көршi мемлекеттерде жыныстық жолмен берiлетiн жұқпалы аурулар (ЖБЖА) санының өсуi, жасөспiрiмдер мен жастардың арасында нашақорлардың, бей-берекет жыныстық қатынас жасайтын адамдар қатарының көбеюі АҚТҚ/ЖҚТБ-ның таралуына ықпал етедi, мұның өзi бiлiм беру жүйесiнiң алдына оқу орындарында оқитындарға адамгершiлiк жыныстық тұрғыдан тәрбие беру мiндетiн қояды.
Тәрбие процесi орта мектепте басталуға тиiс, өйткенi тап осы жасөспiрiм мен жасөспiрiм қарсаңындағы жаста балалардың бойында қауiптi нәпсiқорлық мiнез-құлықтың қалыптас себептерi пайда болады. АҚТҚ-ны, ЖБЖА-ны алдын алудың нәпсiлiк салауаттылық мәселелерi бойынша бiлiм беру мiнез құлықты өзгертуге қабiлеттi әрi егер осы жаста жүргiзiлсе неғұрлым тиiмдi болады.
Осыған байланысты мектептерде, кәсiптiк бiлiм беретін жоғары оқу орындарында АҚТҚ, ЖБЖА және өсiп-өну денсаулығы мәселелерi бойынша тиiмдi бiлiм беру бағдарламаларын белсендi түрде енгiзу керек. Бағдарламалардың сапасы жақсы болуға тиiс, бұл ретте олардың оқитындарға тiкелей әсерi болатындай мақсаткерлiкпен берiлуi мiндеттi. Мәселе балалардың аталған салаларда бiлiм алу-алмауында емес қалай және қандай бiлiм алатындығында.
Жасөспiрiмдер мен жастарға адамгершiлiк-жыныстық тұрғыдан тәрбие берудiң жоғарыда аталған жолдары өскелең ұрпақ денсаулығының жақсы жай-күйiн сақтауды көздейтiн салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi жалпы бағдарламаға енгiзiлуге тиiс.
Балалар мен жастарға әлеуметтiк тәрбие беруде де мектеп аса маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты мектеп оқушыларының бiрыңғай нысандағы киiмiн енгiзу оқушылардың әлеуметтiк теңдiгiн қамтамасыз етуге өз үлесiн қосуға тиiс. Ата-аналардың өз балаларын киiм-кешекпен қамтамасыз етудегi мүмкiндiктерiнiң бiрдей болмауы қазiргi кезде мектеп оқушыларының арасында елеусiз шектер туындатады.
Оқушыларға адамгершiлiк-жыныстық тұрғыдан тәрбие беру, олардың бойында азаматтықты, салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi пәндердi оқу-тәрбие бағдарламаларына енгiзу арқылы орта мектепте тәрбие жұмысының күшейтiлуiн ескере отырып, алда орта мектепте оқытуды 12 жылға көшiру туралы мәселенi пысықтау күтiп тұр, ол соңғы үш жылда оқушылардың кәсiптiк бағдарын толық көлемде қамтамасыз етедi. Аталған қадам мұқият зерделенiп, әзiрленуге тиiс. 12 жылдық оқуға көшу үшiн тиiстi оқу-материалдық база құру және оның ұйымдық-құқықтық негiзiн қамтамасыз ету қажет.

2.4.5. Бiлiм беру мен ғылымның iс жүзiнде интеграциялануын қамтамасыз ету

Осы заманғы бәсекеге қабiлеттi экономиканы құрудың және дамытудың өзектi факторы жоғары оқу орындарының қызметiнде оқу мен ғылыми-зерттеу бағыттары арасындағы тығыз байланысты жолға қою болып табылады. Осыған байланысты зерттеулер жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырыстарды елдiң жетекшi жоғары оқу орындарында орналастырудың тетiгiн әзiрлеу қажет, мұның өзi ғылым мен бiлiм берудiң интеграциялануын iс жүзiнде жүзеге асырады. Iрi жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарын сөз жүзiнде емес, iс жүзiнде бiрiктiру ғылым мен бiлiм берудi интеграциялаудың келесi қадамы болуға тиiс.
АҚШ-тың технологиялық жағынан неғұрлым дамыған аудандарында экономикалық өсудiң үлкен пайызы университеттiк зерттеулердiң және осы зерттеулердi лабораториялардан компьютерлiк бағдарламалар жасап шығаратын зауыттарға және компанияларға жеткiзудiң арқасында мүмкiн болып отыр. АҚШ пен Ұлыбританияда ғылымда жұмыспен қамтудың өсуiнiң негiзгi орталықтары жетекшi университеттердiң төңiрегiнде шоғырланған.
Сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына жоғары курс студенттерiн белсендiрек тарту керек.

2.4.6. Ресурстарды жұмылдыруды және бiлiм беру жүйесiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету

Бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту жаңа стандарттар мен оқу жоспарларын, жаңа мазмұндағы оқулықтар мен оқу материалдарын ғана емес, сонымен бiрге оқытудың инновациялық технологияларын, оқу процесiн ұйымдастырудың жаңа нысандарын енгiзудi көздейдi. Мазмұнды жаңарту сапалы кадрлармен қамтамасыз етумен қатар жүргiзiлуге тиiс, мұның өзi мұғалiмдердi және жоғары оқу орындарының оқытушыларын даярлаудың, қайта даярлаудың және бiлiктiлiгiн арттырудың жүйесi қайта қаралуға тиiс дегендi бiлдiредi. Мұғалiмдердi және оқытушыларды қайта даярлау курстары өздерiнiң тыңдаушыларына проблемаларды шешудi, тәуелсiз оқуды, сондай-ақ студенттердiң iскерлiгiн көтермелейтiн педагогикалық әдiстерге арналған бағдар беруге тиiс.
Бiлiм беру саласындағы прогрессивтi идеялар мен әзiрлемелердi мультипликациялау мiндеттерi әзiрше бiлiм беру жүйесiнiң қызметкерлерiн қайта даярлау мен бiлiктiлiгiн арттырудың жұмыс iстеп тұрған курстарының негiзгi мiндеттерi бола қойған жоқ. Бiлiм беру саласы үшiн мамандар даярлау мен қайта даярлау қызметiнiң басым бағыттары тұтынушыларды оқушыларға, студенттерге, курс тыңдаушыларына және тағы басқаларға бiлiмнiң жаңа әдiстемелерiмен қамтамасыз ететiн жаңа оқу бағдарламаларына көшу болуға тиiс.
Бiлiм беру саласындағы зерттеу жұмыстарын жүйелi түрде жүргiзу қажет, сабақ берудiң әр түрлi әдiстемелерi және оқытуға балама көзқарастың тиiмдiлiгi соның шеңберiнде зерделенуге тиiс. Осындай зерттеу жұмыстарының элементi ретiнде жаңашыл эксперименттiк мектептер құру қажет, оларда әр түрлі елдерде әзiрленген оқытудың жаңа әдiстерiн байқап көруге және олардың тиiмдiлiгiне баға беруге болар едi.
Педагогтарды қайта даярлауды және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды ұйымдастыру педагогикалық ғылыми-зерттеу орталықтарымен және педагогикалық жоғары оқу орындарымен өзара байланыста жүзеге асырылуға тиiс.
Педагогикалық жұмыстың нәтижелерi бiлiм беру жүйесiн сапалы кадрлармен қамтамасыз етуге байланысты екенiн түсiне отырып, бiлiм беру саласының қызметкерлерiне еңбекақы төлеуге көзқарасты өзгерту арқылы бiлiм таратушылардың оқытудың сапалық деңгейiн ұдайы көтеруге деген құлшынысын күшейту керек. Бiлiм беру ұйымдарының мұғалiмдерi мен оқытушыларына еңбекақы төлеу олардың еңбегiнiң нәтижелерiне барабар болуға тиiс.
Бiлiм беру саласындағы мамандардың жақсы даярлығынсыз жүйенiң сапасы мұнан былай да төмендей беретiн болады және жаңа түлектер өзгермелi еңбек нарығының қажеттiктерiн қанағаттандыра алмайды. Мұғалiмдер даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындары мен колледждер кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың икемдi нарықтық бағдарламаларын қамтамасыз ету мақсатында өз бағдарламаларын қайта бағдарлауға тиiс.
Ауыл мектептерiн кадрлармен қамтамасыз етудiң сапасы арнаулы әзiрленген аймақтық бағдарламалар бойынша мұғалiмдердi даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыру арқылы өз шешiмiн табады. Бұл ретте осы бағдарламалар нәтижелерiнiң сапасы бағалау жүйесiнiң орталық деңгейiнде әзiрленетiн болады.
Бiлiм берудiң сапасын қамтамасыз етуде бiлiм беру саласын оқу-әдiстемелiк және материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету деңгейiнiң маңызы аз емес. Осы мақсатқа бөлiнетiн ресурстарды бөлуге деген қағидаттарды өзгерту қажет. Оқулықтарды әзiрлеу мен басуға арналған қаражатты және оқу орындарын материалдық және техникалық құралдармен қамтамасыз етудi бiр қолға шоғырландыру осы құралдарды пайдаланудың тиiмдiлiгi мен пәрмендiлiгiн төмендетедi. Оқу процесiн ұйымдастыруды ресурстық қамтамасыз етудi iс жүзiнде орталықсыздандыру керек.
Оқулықтардың және баспа материалдарының сапасын жақсарту, олардың түр-түрiн кеңейту және құнын төмендету үшiн оларды өндiру мен бөлудiң тетiгiн қамтамасыз ету қажет.
ЭЫДҰ елдерiнде оқу жоспарларының мемлекеттiк стандарттары бар, алайда мемлекет жоғары мектеп немесе мiндеттi бiлiм беру жүйесi үшiн оқулықтар жасаумен және өндiрумен шұғылданбайды. Оқулықтарды монополиялық мемлекеттiк баспалар шығарудың орнына онымен оқу орындары мен оқушыларға өз өнiмдерiн тең дәрежеде ұсынатын жеке компаниялар айналысады.
Оқулықтар мен оқу материалдары ашық саудаға түсуi мүмкiн, ал жергiлiктi баспагерлер өз өнiмдерiн басқа елдерге, мысалы, үлкен қазақ диаспорасы бар елдерге шығаруға мүмкiндiк алады. Әр түрлi бағдарламалардың пайда болуы және студенттер талабының өсуi нәтижесiнде мамандандырылған басылымдар мен көмекшi оқу әдебиетiнiң жаңа атаулар саны артады.
Оқулықтар сатып алуға жағдайы жоқ халықтың жекелеген топтары үшiн олардың қажеттi оқу материалдарын, мысалы, гранттар ұсынылатын бағдарламаларды алуына жәрдем көрсететiн бағдарламалар әзiрленуге тиiс.
Таяу уақытта бiлiм беру индустриясын құрып, дамыту қажет. Бұл өнiмдерi бiлiм беру саласында пайдаланылатын өндiрiс түрлерiн дамытуға ықпал ететiн болады. Отандық кәсiпорындар бiлiм беру ұйымдары үшiн жиhаздар, оқу жабдықтары, көрнекi құралдар өндiрудi жолға қоюы керек.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру саласындағы бағдарламалар: оқу орындарын ақпараттандыру; бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беруге арналған оқулықтарды, оқу-әдiстемелiк кешендердi әзiрлеу және шығару - iс жүзiнде пәрмендi қолдау табуға тиiс.

2.4.7. Бiлiм беру iсiн басқару жүйесiн жетiлдiру

Барлық деңгейдегi бiлiм беру ұйымдарында (бастауыш және орта мектеп, кәсiптiк мектеп, колледж, университет және т.б.) өзiн-өзi басқару принципi енгiзiлуге тиiс. Осымен бiр мезгiлде олардың қаржылық есеп беру деңгейiн көтеру және мүмкiндiгiне қарай шығынды өтеу мен қаражатты үнемдеудi ынталандыру керек.
Бiлiм беру саласында елдiң алдына қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi рұқсат еткен оқулықтардың пайдаланылуына және оқытуда қолданылатын әдiстемелерге байланысты мәселелердi мектеп басшылығының өздерi шешедi. Мысалы, мектептi жылытудың неғұрлым үнемдi тәсiлiн тапқан директорға үнемделген қаражатты оқулықтар сатып алуға немесе терезенiң ескi жақтауларын ауыстыруға жұмсау құқығы берiлуге тиiс. Кадрлармен қамтамасыз ету, мұғалiмдердiң бiлiктiлiгiн арттыру және тағы басқа мәселелердi директор дербес шешуге тиiс.
Жоғары бiлiм беру жүйесiнде жоғары оқу орындарын дербестендiру iс жүзiнде енгiзiлетiн болады. Жоғары оқу орындарында оқудың жоғары жалпы деңгейiн қамтамасыз етудiң мақсатына жоғары оқу орындарын аттестациялау мен тiркеудi рәсiмдеу және жоғары оқу орындарының арасында бәсекенi дамыту арқылы қол жеткiзу керек. Мұндай жағдайда студенттер мен олар жұмыс iстеуге келетiн компаниялар бұл жүйеде даярлаудың сапасын бағалайтын болады және екiншi дәрежедегi жоғары оқу орындарының дипломдары сұраныстан заңды түрде қалады.
Жоғары оқу орнының дербестенуi дегенiмiз оларға өзiнiң оқу жоспарларын дербес әзiрлеу, бiлiмдi бағалаудың өзiндiк өлшемiн енгiзу және кадрлар мен оқу процесiн ұйымдастыру мәселелерiн шешу құқығын берудi бiлдiредi. Жоғары бiлiм берудiң мемлекеттiк бiлiм беру стандарттары ұсынымдық сипатқа ие және бiлiмнiң ең аз көлемiмен қамтамасыз ету үшiн негiз болып табылады. Нақ осы жоғары оқу орындары жалақының мөлшерiн және оқытушылармен еңбек келiсiмiнiң шарттарын белгiлейдi, оның үстiне бұл шарттар әртүрлi мамандықтағы оқытушылар мен қызметкерлер үшiн әртүрлi болуы мүмкiн.
Жоғары оқу орындарын директорлар кеңесi арқылы басқарудың моделiн белгiлеу қажет.
Оқу орындарына берiлген дербестiк нақ сол бiлiм беру жүйесiнің тиiмдi дамуының пайдасына жұмыс істеуi үшiн оқу орындарын тiркеудiң, лицензиялаудың, аттестаттаудың және аккредитациялаудың ашық рәсiмдерiн нығайту және енгiзу қажет. Мемлекет кәсiптiк бiлiм беретiн бiлiм беру ұйымдарының қызметiн реттеу мақсатында лицензиялық қадағалау тетiктерiн және мемлекеттiк тапсырыс беру жүйесiн пайдаланатын болады.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiндегi бiлiм берудi ұйымдастыруды дербестендiру қағидаты жоғары бiлiм беру жүйесiндегi қағидатқа ұқсас.

2.4.8. Қаржыландыру жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру

Жоғары бiлiм беруде гранттар мен кредиттер жүйесi арқылы жүргiзiлiп отырғандай, бiлiм берудi де жан басына қаржыландыру принципi бойынша қаржыландыруға көшудi iс жүзiнде жүзеге асыру қажет.
Бiлім беру бюджетiнде бiлім берудi тиiмдi қамтамасыз етуге мүмкiндiк жасайтын оқытудың жаңа технологияларын енгiзуге арналған қаражат мiндеттi түрде көзделуге тиiс.
Бiлiм беру гранттары мен кредиттерi жүйесiнде олардың отандық жоғары оқу орындарында кәсiптiк бiлiм алуға ғана емес, сонымен бiрге шетелдерде оқуға және бiлiктiлiгiн көтеруге де берiлу шарттарын түрлендiре түсу керек. Мұнан басқа, оқу процесiн, яғни бiлiм беру объектiлерi үшiн ғана емес, сонымен бiрге бiлiм беру субъектiлерi үшiн де жаңғыртуға арналған көтермелеу гранттары болуға тиiс.
Бiлiм беру - бұл инвестициялық сала. Осы орайда бұл салаға экономиканың нақты секторының субъектiлерi мен қаржы секторының назарын күшейту керек, мұның өзi бiлiм беру мiндеттерiн шешуге бюджеттен тыс қаражатты тартуға бағытталған ынталандыру шараларын талдап жасауды талап етедi.
Бiлiм берудi қаржыландыру жүйесi ашық болу керек. Бiлiм беруге арналған шығындар және олардың бағыттары туралы, сондай-ақ бiлiм берудiң әрбiр деңгейi бойынша оқитындардың саны мен оқудың сапасы туралы барлық ақпарат қол жетiмдi болуға тиiс.

3. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ РЕФОРМАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ

3.1. МАҚСАТ

Халықтың қалың жiктерiне арналған сапалы медициналық көмекке iс жүзiнде қол жеткiзу деңгейiн арттыру арқылы халық денсаулығының жай-күйiн жақсартуды қамтамасыз ететiн, денсаулық сақтаудың пәрмендi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру, денсаулықты көтермелеу мен қорғау жөнiндегi шаралардың профилактикалық бағытын күшейту.

3.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Денсаулық сақтау iсiндегi қазiргi жағдай елiмiзде мыналардың орын алып отыруымен сипатталады:
- өлiм-жiтiм деңгейiнiң жоғарылығы (жалпы, балалардың, аналардың) және дүниеге келгеннен бастап күтiлетiн өмiр ұзақтығының, әсiресе еркектердiң өмiр ұзақтығының төмендiгi;
- iндеттi сипат алып отырған туберкулез ауруының ұлғаюы, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық, жұқпалы, паразитарлық аурулардың өсуi;
- өндiрiстiк және тұрмыстық жарақат алу мен уланудың нәтижесiнде мүгедектер санының көбеюi;
- жыныс жолдарымен берiлетiн жұқпалы аурулардың және АҚТҚ (ВИЧ) жұқтыру жағдайларының өсуi;
- өсiп-өну денсаулығы көрсеткiштерiнiң төмендiгi.
Қазақстандық денсаулық сақтау жүйесi ресурстық көрсеткiштер негiзiнде қаржыландырумен ұштасатын, басқарудың әкiмшiлiк жасау әдiстерiнiң үстемдiгiне негiзделген экстенсивтi дамумен сипатталады. Экономикалық реттеушiлер рөлi iс жүзiнде еленбедi.
Жекелеген ауруларды емдеудiң ойдағыдай қолданылып жүрген және неғұрлым шығыны аз әдiстерi, саланы бюджеттiк қаржыландырудың бағдарламалық принципi соңғы 1-2 жылда ғана енгiзiле бастады.
Денсаулық сақтау жүйесiндегi неғұрлым оң өзгерiстер Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1998 жылғы 18 мамырдағы "Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту жөнiндегi бiрiншi кезектi шаралар туралы" N 3956 , 1998 жылғы 16 қарашадағы "Халық денсаулығы" мемлекеттiк бағдарламасы туралы" N 4153 Жарлықтары қабылданғаннан кейiн басталды.

3.2.1. Күштi жақтар

Денсаулық сақтаудың әр түрлi аспектiлерi бойынша соңғы 2-3 жыл iшiнде қабылданған бағдарламалардың болуы.
Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемнiң жұмыс iстеуi.
Отбасылық медицина дәрiгерлерi практикасын енгiзу.
Туберкулездi емдеу мен диагноз қою кезiндегi DOTS стратегиясын енгiзу практикасы.
5 жасқа дейiнгi балаларды жаппай егу.
Салауатты өмiр салтын (СӨС) қалыптастыру жөнiндегi жұмыстардың жандандырылуы, СӨС-ты насихаттау жөнiндегi науқандарға тиiстi институционалдық қолдаудың болуы.
Жан басына шаққандағы норматив, амбулаториялық-емханалық тарификатор және клиникалық-шығындар топтары бойынша неғұрлым шығыны аз амбулаториялық көмекке көшудi ынталандыратын iшiнара отбасылық медицина дәрiгерлерi қорын ұстауға негізделген медициналық көмекке ақы төлеудiң жаңа принциптерiн заңдық тұрғыда бекiту.
Медициналық қызметтердi қаржыландыру нысандарының көп арналылығы.
Халыққа медициналық қызмет көрсететiн мемлекеттiк емес сектордың болуы.
Медициналық жоғары оқу орындарында интернатураның, жалпы практика дәрiгерлерiн даярлауға арналған оқу модельдiк отбасылық-дәрiгерлiк амбулаториялардың бар болуы.

3.2.2. Әлсiз жақтар

Азаматтардың денсаулығын сақтауды мемлекеттiк қаржыландыру соңғы жылдары IЖӨ-нiң 1,8-2,2%-ын құрады.
Азаматтардың денсаулығын сақтау жүйесiнiң қызметiн нормативтiк-құқықтық реттеудiң әлсiздiгi.
Бiрқатар елдi мекендерде медициналық қызмет көрсетудiң болмауы.
Емдеу-профилактика мекемелерiндегi диагностикалық және емдеу жабдықтарының 80-90%-ының ескiруi.
Басқару мен қаржыландырудың жоспарлы және нарықтық тетiктерiнiң оңтайлы үйлесiмi үшiн тұжырымдамалық негiздердiң жоқтығы.
Кадрларды сапасыз даярлауға жол беретiн медициналық бiлiм беру жүйесi.
Пациенттердiң денсаулығына зиян келтiргенi үшiн медицина қызметкерлерiнiң дербес жауаптылығын қамтамасыз етудiң тиiмдi жүйесiнiң жоқтығы.
Пациенттерге таңдау мүмкiндiгiн қамтамасыз ететiн медициналық қызметтердiң iшкi нарығының жоқтығы.
Ақы төлеу мәселесiнiң реттелмегендiгiнен медициналық қызметтердiң көлеңке нарығының болуы.
Алматы қалалық денсаулық сақтау мамандарының бағалауы бойынша 50%-ға дейiнгi қаражат саладағы көлеңке экономикасының үлесiнде.
Денсаулық сақтаудың аурудың алдын алудан гөрi емдеу сипатындағы шараларға көбiрек бағдарлануы.
Саланы қаржыландырудың тиiмдi жүйесiнiң болмауы.
Медициналық ұйымдардың жұмыс тиiмдiлiгiнiң төмендiгi, бәсекелестiк пен тиiстi материалдық ынталандырудың болмауы.
Денсаулық сақтауда басқару мен бiрыңғай саясат проблемасының өрiстеуi.
Статистикалық ақпаратты есепке алу мен есептiлiктiң жеткiлiксiз дәлдiгi, саланың медициналық және қаржылық статистикасының өзара байланысының әлсiздiгi, мұның өзi денсаулық сақтау жүйесiнде болып жатқан көп факторлы процестердi нақты бағалауға мүмкiндiк бермейдi. Медициналық статистиканың дұрыстығы деңгейiнiң төмендеуi.
Алдын алу, диагноз қою және ауруларды емдеу саласында осы заманғы және тиiмдi технологияларды кеңiнен қолдану жөнiндегi шаралардың жеткiлiксiздiгi.
Республикада фармацевтiк және медициналық өнеркәсiптiң әлсiз дамуы.
Дәрi-дәрмектiк заттардың және медициналық препараттардың сапасы мен құнына мемлекеттiк бақылаудың iс жүзiнде жоқтығы.

3.2.3. Мүмкiндiктер

Iрi медициналық орталықтардың белсендi халықаралық ынтымақтастығы. Денсаулық сақтау проблемалары бойынша бiрлескен социологиялық зерттеулер.
Әлеуметтiк саланың басқа да тармақтарын денсаулық сақтау шараларын ұйымдастыруға тарту.
Саланы қаржыландыруға бюджеттен тыс қаражатты тарту, қаржыландыру көздерiн кеңейту.
Халық проблемалары, соның iшiнде денсаулық сақтау проблемасы мәселелерi бойынша үкiметтiк емес ұйымдар қызметiн жандандыру.
Денсаулық сақтауды реформалау процестерiн халықаралық ұйымдардың қолдауы. Медициналық iзгiлiк көмек.
Халық денсаулығы саласында халықаралық бағдарламалық құжаттардың болуы, атап айтқанда "ХХI ғасырда денсаулық - баршаға".

3.2.4. Қатерлер

Фармацевтiк нарықта стандарттар талаптарына жауап бермейтiн дәрi-дәрмектiк заттардың болуы. Фармацевтiк нарыққа қатысушылардың ауыз жаласып, дәрi-дәрмектiк заттар мен медициналық препараттар бағасын (әлемдiк орташа медиандық құнынан бiрнеше есе) арттыруы.
Халыққа арналған сапалы ауыз суға қол жетiмдiлiктiң төмендеуi.
Халықтың едәуiр бөлiгiнiң төлем қабiлетiнiң төмендiгi (кенеулi аспен өзiн-өзi қамтамасыз етуi жөнiндегi мәселелер).
Азық-түлiк тауарлары нарығында құрамында адамның денсаулығы мен өмiрiне қатер төндiретiн заттар бар сапасыз тамақ өнiмдерiнiң болуы.
Денсаулыққа әсер ететiн экологиялық факторлардың күшеюi.
Салаға мемлекеттiк инвестициялардың жеткiлiксiздiгi.
Әлеуметтiк мәселелер бойынша сақтандыру нарығының мешеулiгi.
Елде есiрткi бизнесi әлеуетiнiң өсуi, мұның өзi есiрткiге қол жетiмдiлiктiң артуына әкеледi.
Таяу және шалғай шетелдермен белсендi көшi-қон алмасу АҚТҚ/ЖҚТБ-ның (ВИЧ/СПИД) карантиндiк жұқпалы аурулардың таралу қаупiн төндiредi. Заңсыз иммиграция елде эпидемиологиялық ахуалдың нашарлауына жағдай жасайды.

3.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Денсаулық сақтау саласындағы өзгерiстер халыққа медициналық қызмет көрсетудi ұйымдастыру мен қаржыландыруды жетілдiру жолымен жалпы әлеуметтiк даму стратегиясының ажырамас бөлiгi болуға тиiс.
Денсаулық сақтауды реформалау жоспарлы негiздер мен нарықтық реттегiштер рөлiнiң оңтайлы үйлесiмiн айқындауды талап етедi.
Бұл мiндеттi шешудiң негiзгi нәтижелерi денсаулық сақтау шараларының нәтижелiлiгi мен тиiмдiлiгiн арттыру және сапалы медициналық көмекке кепiлдi теңдiктi қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету болуға тиiс.
Денсаулық сақтаудың назары тек аурудың зардаптарымен күресуге ғана емес, аурудың пайда болу себептерiн жоюға бағытталуға тиiс.
Бұған қоса, халық денсаулығының қоршаған ортаның және сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiне байланысты проблемаларын шешуде нақты нәтижелерге жету керек.
Денсаулық сақтауды реформалау стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi көздейдi:
- әлеуметтiк мәнi бар аурулардың және айналадағылар үшiн қауiптi аурулардың пайда болуы мен дамуының алдын алатын профилактикалық шараларды күшейту;
- салауатты өмiр салтын қалыптастыру қызметiн нығайту;
- халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру. Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемдi нығайту, отбасылық медицина дәрiгерi практикасын дамыту;
- дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етудi жетілдiру. Қазақстан Республикасының фармацевтiк және медициналық өнеркәсiбiн дамыту үшiн тиiстi жағдайды қамтамасыз ету;
- қоршаған ортаның мониторингiн және халықты сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiн жетiлдiру;
- халықтың сапалы тамақ өнiмдерiне қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн жағдай туғызу;
- әлемде оң көзқарас туғызған және ДДСҰ ұсынған емдеудiң жаңа әдiстерiн енгiзу жолымен емдеу процесiн ұйымдастыруды жақсарту;
- халыққа сапалы медициналық көмек көрсетудi қамтамасыз ететiн қаржыландыру жүйесiн құру;
- денсаулық сақтау жүйесiн басқаруды жетiлдiру;
- медициналық бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру, отандық медицина ғылымына қолдауды қамтамасыз ету.

3.4. ІС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

3.4.1. Әлеуметтiк мәнi бар аурулардың және айналадағылар
үшiн қауiптi аурулардың пайда болуы мен дамуының
алдын алатын профилактикалық шараларды күшейту

Медициналық қамсыздандыру шеңберiнде аурудың жолын кесуге айрықша назар аударылуға тиiс.
Алдын алуға салынған қаражаттық тиiмдiлiктi үш есе қамтамасыз ететiнiн тәжiрибе көрсеттi.
Кейбiр аурулардың алдын алу үшiн бiршама қарапайым әрi қымбат емес әдiстер бар (халықты иммунизациялау), басқа ауруларға қатысты жағдайды ағарту жұмыстары түзей алады. Егер шаралардың бiрiншi тобына қатысты орталық және жергiлiктi денсаулық сақтау органдарының өкiлеттiгi жеткiлiктi болса, шаралардың екiншi тобы денсаулық сақтау, бiлiм беру және ақпарат жүйелерiнiң өзара iс-қимыл жасауын көздейдi.
Шаралардың екiншi тобындағы ауруларға, мысалы, жыныс жолдары арқылы берiлетiн (ЖБЖА) және АҚТҚ (ВИЧ) жұқпалы ауруларына байланысты халықтың өсiп-өну денсаулығының жекелеген аспектiлерi жатады. Ағарту және өзге де профилактикалық жұмыстар халықты сауықтыру саясатының ажырамас бөлiгi болуға тиiс.
Санитариялық-эпидемиологиялық қызметтiң рөлiн күшейту қажет.

3.4.2. Салауатты өмiр салтын қалыптастыру қызметiн нығайту

Қазақстанда байқалып отырған өлiм-жiтiм мен ауруға шалдығудың статистикалық көрiнiсi едәуiр дәрежеде темекi тартумен және алкогольге шектен тыс әуестiкпен айқындалады. Адамдардың мұндай өмiр салты жүрек пен тыныс жолдары ауруларының дамуына ықпал етедi, балалар өлiм-жiтiмiнің және қатерлi iсiк ауруына шалдығудың өсуiне алып келедi, өндiрiсте және тұрмыста қайғылы жағдайлар мен жарақаттардың, сондай-ақ жолдарда авариялардың орын алуына тiкелей немесе жанама түрде әсерiн тигiзедi. Болжамды есептеулер халықтың iшiмдiк пен темекiнi мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесіне арналған шығынынан асатын сомада тұтынатынын көрсетедi.
Салауатты өмiр салты (СӨС) және денсаулықты нығайту денсаулық сақтаудың жалпы саясатының ажырамас бөлiгi болуға тиiс. СӨС-н қалыптастыру денсаулық сақтау мен бiлiм берудiң ғана үлесi болып қоймай, бұл бағытта спорт, мәдениет, ақпарат салаларында да жүйелi жұмыстар жүргiзiлуге тиiс. СӨС-н қалыптастыру мәселелерiн үйлестiретiн органның функциясы мен өкiлеттігiн кеңейту қажет: ол денсаулық сақтау жүйесiнiң шеңберiнде ғана жұмыс iстеумен шектелмеуге тиiс.
Салауатты өмiр салтын қалыптастыру мақсатындағы бiлiм беру бағдарламалары мен ақпарат елдiң: мектептердегi, жоғары оқу орындарындағы, жұмысшылар ұжымдарындағы әрбiр азаматына алғашқы медициналық-санитариялық көмек мекемелерi және т.б. арқылы жеткiзiлуге тиiс.
Салауатты емес өмiр салтына қарсы әсер ететiн тiкелей, экономикалық шаралар жүргiзiлуi қажет.
Австралияның тәжiрибесi: қаражаты темекi және iшiмдiк өндiретiн фирмалардың ақша аударымдарынан қалыптасатын қор құрылған. Бұл қаражатты Үкiмет темекiге қарсы және iшiмдiкке қарсы науқан шеңберiнде бiлiм беру және басқа бағдарламаларға жұмсайды.

3.4.3. Халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру. Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемдi
нығайту, отбасылық медицина дәрiгерi практикасын дамыту

Алғашқы медициналық-санитариялық көмек (АлМСК) - бұл денсаулық сақтаудың бүкiл жүйесiнiң бiрiншi негiзi. Ол тиiстi қызметтердi мүмкiндiгiнше жұмыс орындары мен тұрғылықты жерлерге жақын ұйымдастырып, оған қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету жолымен әрбiр азаматтың, ұжымның, қауымдастықтың негiзгi медициналық қажеттiктерiн қанағаттандыруды бiлдiредi.
Халық тығыздығының төмендiгi, шағын елдi мекендерден әдетте, негiзiнен, көкейге қонымды медициналық қызметтер көрсету жүзеге асырылатын емдеу-профилактика мекемелерi шоғырланған облыс орталықтарына дейiнгi ара қашықтықтың ұзақтығы, алғашқы медициналық қызмет көрсету буынын жедел дамытуды осы саладағы басым бағыт деп белгiлеуге негiз қалайды. Алғашқы медициналық-санитариялық көмек күрделi медициналық араласуды көздемейтiндiгiне қарамастан, одан халық денсаулығының жай-күйiн жалпылама жақсарту ең алдымен әйелдер мен балалар сияқты топтарды сауықтыруда жедел нәтижелер күту керек.
Денсаулық сақтау саласы алдында тұрған мiндеттердi шешу шеңберiндегi профилактикалық жұмыстардың айтарлықтай бөлiгiн жүргiзу АлМСК мекемелерiне жүктеледi. Осыған байланысты отбасылық медицина институтын одан әрi дамыта отырып, халыққа медициналық қызмет көрсетудiң алғашқы буынын нығайту неғұрлым маңызды болып табылады. АлМСК-тi ресурстық тұрғыда қамтамасыз ету базалық профилактикалық шараларды, соның iшiнде иммунизациялауды жүргiзу мiндеттерiн орындаумен барабар болуға тиiс. Халықпен негiзгi қатынасты нақ осы АлМСК мекемелерi қамтамасыз ететiндiктен, фельдшерлiк-акушерлiк пункттердi, селолық учаскелiк ауруханаларды, отбасылық дәрiгерлiк амбулаторияларды, консультациялық-диагностикалық орталықтар мен емханаларды медициналық жабдықтармен жасақтау және кадрлармен қамтамасыз ету талап етiлетiн деңгейге дейiн жеткiзiлуi қажет. Олар көрсететiн қызмет аясын кеңейту көздеу қажет.
АлМСК көрсететiн медицина қызметкерi мiндеттерiнiң шеңберiн кеңейту көзделiп отырғанын ескере келiп, олардың қайта даярлықтан өтуi мен бiлiктiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету қажет.
Медициналық көмектiң келесi деңгейiндегi мекемелердiң функциялары олардың төменгi деңгейдегi мекемелер жұмысына қолдау көрсетуiн есепке ала отырып кеңейтiлуге тиiс. Осы деңгейден бастап медициналық қызметкерлердi қайта даярлаудың тиiстi курстары әр түрлі нысандарда ұйымдастырылуы мүмкiн.
Қазақстанда транзиттiк экономика ықпалының әртүрлi факторлары болуы салдарынан медицина кадрларын қайта даярлаудың деңгейi күрт төмендедi. Жетi-он күндiк сапарлар және өзге циклдар, негiзiнен, бiлiм емес, маманданудан өту сертификаттарын бередi. Одан басқа, Қазақстанда көптеген мамандықтар: нейрохирургия, жүрек-қан тамырлары, торакальдық (өкпе) хирургия және бiрқатар басқа мамандықтар бойынша оқу базасы iс жүзiнде жоқ.
Мемлекеттiк емдеу-профилактика мекемелерiндегi диагностикалық және емдеу жабдықтарын таяуда, оның үстiне бес жылдың iшiнде кемiнде 40%-ға жаңарту керек. Мұның өзi ауруға уақтылы диагноз қоюдың есебiнен аурулардың стационарда және амбулаториялық емделуде болу мерзiмдерiн қысқартуға, мемлекет пен халықтың дәрi-дәрмекке арналған шығындарын азайтуға мүмкiндiк туғызып қана қоймай, сонымен бiрге медициналық кадрларды қайта даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру бағдарламаларының нәтижелiлiгiн арттырады.

3.4.4. Дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етудi жетiлдiру.
Қазақстан Республикасының фармацевтiк және
медициналық өнеркәсiбiн дамыту

Елдегi фармацевтiк ахуалды жақсарту қажеттiгi дәрi-дәрмектерге жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiктiң ұлттық саясатын тұжырымдау талаптарын алға тартады, ол одан әрi iс-қимылдың алғышартын жасайды. Халықты сапасыз дәрi-дәрмек заттарынан, негiзгi дәрi-дәрмектерге арналған бағаны негiзсiз өсiруден қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттік дәрi-дәрмек саясаты әзiрленiп, енгiзiлуге тиiс, яғни, әңгiме арзан, қауiпсiз және тиiмдi дәрi-дәрмектерге қол жетiмдiлiк пен оларды ұтымды пайдалану туралы болып отыр. Дәрi-дәрмектерге жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiктiң ұлттық саясатын әзiрлеу отандық фармацевтикалық индустрияны тездетiп дамытуға серпiн бере алады.
Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру мәселесі ауруларды емдеу процесін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету мәселелерімен тығыз байланысты. Дәрi-дәрмек заттарының сапасы мен қол жетiмдiлiгi - фармацевтiк секторға қойылатын негiзгi талап, алайда, бұл өлшемдер бойынша халықтың жағдайы әзiрше мардымсыз күйiнде қалып отыр.
Дәрiханалар жүйесiнiң 98%-ы жеке секторда. Дәрi-дәрмектер бағасын реттеуге, демек, олардың халықтың кедей жiктерi үшiн қол жетiмдiлiгi проблемасын шешуге мемлекеттiк дәрiханаларды қалпына келтiру (фармацевтiк нарықтың 15-20%-ы) арқылы мүмкiндiк туады. Бұл халықты өмiрлiк маңызы бар препараттармен қолайлы бағалар бойынша қамтамасыз етуге және жеке секторға бәсекелестiк жасауға мүмкiндiк бередi.

3.4.5. Қоршаған ортаның мониторингiн және халықты сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiн жетiлдiру

Егер экологиялық факторлардың денсаулыққа қалай терең әсер ететiнiн ескеретiн болсақ, қоршаған ортаны сауықтыру жөнiндегi iс-әрекеттер бiрiншi кезектегi мiндеттер қатарына шығарылуға тиiс.
Атмосфераның, таза судың ластану, радиациялық зарарлану және сарқынды суларды өңдеу, кенеусiз тамақ iшу проблемалары халық денсаулығының жалпы деңгейiне айтарлықтай әсер етедi.
Қазақстандағы атмосфера мен судың ықтимал ластануының өсуiн барынша шектеу мақсатында, өнеркәсiптiң барлық салалары үшiн заңмен бекiтiлген ластанудың жол берiлетiн шектi нормалары енгiзiлуге тиiс. Өнеркәсiптiң барлық салаларындағы кәсiпорындар үшiн концентраттардың жол берiлетiн шектi нормаларының сақталуына бақылауды қатайту қажет. Бұл нормаларды сақтамағаны үшiн оларға қатаң өндiрiп алу шаралары жүйесiн көздейтiн арнаулы мониторинг және есеп беру тетiгiн iске қосу қажет. Осы өндiрiп алынған қаражаттың бiр бөлiгiн медициналық қызметтер көрсетудi жақсартуға бағыттаған жөн. Экологиялық нормалар жүйесiн енгiзу мен олардың сақталуын қадағалау жөнiндегі барлық шығындар өнеркәсiп орындарына жүктелуге тиiс.
Қазақстанның барлық халқы үшiн ауыз су сапасын жақсарту - су ресурстарымен айналысатын органдардың негiзгi мiндетi.
Халықтың таза ауыз суға қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету қажет. Осы мақсаттағы бағыттардың бiрi сумен жабдықтаудың қазiргi жүйесiн санитариялық және гигиеналық нормалармен сәйкестендiру болуға тиiс. Қажет болған жағдайда жаңа құрылыстар жобалануға тиiс. Сумен қамтамасыз ету жүйесi халықаралық стандарттарға сәйкес келтiрiлмейiнше, қазiргi жүйе аурулардың таралуына ықпал етуiн жалғастыра беретiн болады.
Елдiң су ресурстары мониторингi жүйесi енгiзiлуге тиiс.
Егер қайсыбiр елдегi су қоры халықтың жан басына шаққанда жылына 1000 текше метрге жетпесе, онда бұл оның жеткiлiксiздiгiн бiлдiредi, мұның өзi ел экономикасының дамуына және адамдардың денсаулығына зиян келтiредi. 1990 жылы судың жетiспеушiлiгiнен әлемде 20 ел немесе 132 млн. адам зардап шектi. Егер 2025 жылға қарай дүние жүзiнiң халқы 8 млрд. адамға дейiн өссе, онда су жетiспеу проблемасы туындайтын елдердiң саны 30-дан асып кетедi және халықтың өсу қарқынына қарай бұдан зардап шегетiндердiң саны 600-900 млн. адамға дейiн жетедi. Осындай елдердiң қатарына Қазақстанның да енiп қалуы мүмкiн болатын жағдайды болдырмау қажет.

3.4.6. Халықтың сапалы тамақ өнiмдерiне қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн жағдайлар жасау

Халықтың тiршiлiк сапасын арттыру мақсатында салауатты тамақтану саласында ұлттық саясатты әзiрлеу мен енгiзу мәселесi барынша өзектi бола түсуде.
Ана мен баланың рационында бiрқатар маңызды нәрлi заттардың болмауының себептерiн жою қажет, өйткенi бұл халық денсаулығына тiкелей әсер етедi. 5 жасқа дейiнгi балаларды, жүктi әйелдердi және бала емiзетiн аналарды кенеулi тағаммен қамтамасыз етудiң бағдарламасы жасалуға тиiс.
Елдiң тамақ өнеркәсiбi медицина ғылымымен тығыз ынтымақтаса отырып, құрамында нәрлi заттары жеткiлiктi өнiмдер шығару жөнiндегi өндiрiстi құрып, дамытуға тиiс.
Ана сүтiнде нәрлi заттардың теңдестiрiлген құрамы, жұқпалы ауруларды дарытпаудың табиғи факторы болатындығын және сәбиге экологиялық зиянды заттардың әсер етуiнiң ықтималдығын кемiтетiндiгiн назарда ұстай отырып, материалдық ынталандыру шараларын енгiзу арқылы жаңа туған сәбилердi емшек сүтiмен қоректендiрудi көтермелеп отыру қажет. Бұл ынталандыру жекелеген жағдайларда аналарға өз денсаулығын күтуге және сәбиге емшек сүтiн емiзiп тамақтандыру қабiлетiн сақтауына мүмкiндiк бередi.
Өскелең ұрпақтың денсаулығын нығайту мақсатында мектеп оқушыларын, әсiресе табыс деңгейi төмен отбасыларынан шыққан мектеп оқушыларын, мектеп жасына дейiнгi балаларға, әсiресе қысқы және көктемгi кезеңдерде витаминдер берудi қоса, тамақтандыру бағдарламасын әзiрлеу керек.
Тамақ өнiмдерiнiң отандық нарығында бар азық-түлiк өнiмдерiнiң сапасын бақылау жүйесiн енгiзу қажет.

3.4.7. Әлемде өзiн ұтымды жағынан көрсеткен және Дүниежүзiлiк
денсаулық сақтау ұйымы ұсынған емдеудiң жаңа әдiстерiн
енгiзу жолымен емдеу процесiн ұйымдастыруды жақсарту

Медициналық көмек сапасын қамтамасыз ету дегенiмiз, басқа шаралармен қатар, емдеудiң және диагноз қоюдың халықаралық хаттамаларын медицина практикасына енгiзу жөнiндегi шараларды да бiлдiредi. Емдеудiң халықаралық хаттамаларын енгiзу мәселелерi жоғары оқу орындары мен медицина қызметкерлерiн қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру курстары оқу бағдарламаларының ажырамас бөлiгi болуға тиiс.
Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ұсынып отырған туберкулездi емдеудiң стратегиясын енгiзудi жалғастыру қажет. Бұл ретте туберкулездi емдеуде табысқа жету үшiн ауруларды тамақтандыруды ұйымдастырудан бастап стационар жағдайында интенсивтi химиялық терапиядан өткен ауруларды ауруханадан шыққаннан кейiн де мiндеттi қадағалауға дейiн барлық қажеттi жағдайларды қамтамасыз еткен жөн, өйткенi осы кезеңнің де маңыздылығы аз емес.

3.4.8. Халыққа сапалы медициналық көмек көрсетудi қамтамасыз ететiн қаржыландыру жүйесiн құру

Халық медицина қызметкерлерiне келiп медициналық көмектi не ақылы негiзде, не тегiн алады. Әрине, соңғы жағдайда бiреулер төлейдi, бiрақ медициналық көмек көрсету кезiнде ол тегiн. Әңгiме медициналық көмекке ақы төлеудi - белгiлi бiр көлем мен сапада медициналық көмек көрсету бойынша медицина қызметкерлерiне өтем жасауды қамтамасыз ететiн экономикалық қатынастар жүйесi туралы болып отыр. Қаржыландыру жүйесi арқылы халыққа медициналық қызмет көрсету нарығы реттеледi. Денсаулық сақтау жүйесiнiң де, сондай-ақ медициналық көмек алушының да тұрғысынан қарағанда басқару мен қаржыландыру тиiмдiлiгiне қол жеткiзу қажет.
Қаржыландырудың орталықтандырылған мемлекеттiк жүйесi медициналық қызмет көрсетудiң негiзгi жиынтығын төлеудiң неғұрлым оңтайлы тәсiлi болып табылады және мейлiнше тиiмдiлiктi және халықтың барынша қамтылуын қамтамасыз етедi. Бұл ретте салада жан басына қаржыландыру принципiн күшейту керек және ол қаржы ағындарының ашықтығымен қатар жүргiзiлуге тиiс.
Медициналық көмектiң кепiлдi тегiн көлемi туралы конституциялық норманы орындау қажет. Бұл үшiн Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000 29-бабын iске асыру мақсатында: алғашқы медициналық-санитариялық көмек туралы, медициналық көмектiң кепiлдi көлемi туралы бiрқатар заңдар қабылдау керек, - оларда мемлекеттiң, жұмыс берушiлердiң, азаматтардың өздерiнiң денсаулық сақтау саласындағы осы кепiлдiктерi заң тұрғысынан белгiленуге тиiс.
Медициналық ұйымдардың ақылы медициналық қызмет көрсеткенi үшiн алатын табысын жария етуiне халықтың еңбекке қабiлеттi бөлiгi үшiн көрсетiлген медициналық көмектi мiндеттi қосар төлеудi енгiзу жәрдемдесуге тиiс.
Осымен бiр мезгiлде ерiктi медициналық сақтандыруды дамытып, көтермелеген жөн.
Зейнеткерлердi, мүгедектердi, жұмыссыздарды медициналық қамтамасыз ету, ана мен баланы қорғау тегiн медициналық көмектiң кепiлдi көлемi шеңберiнде мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен нақты жүзеге асырылуға тиiс.
Әйелдер мен балаларды тегiн медициналық тексеру, осы санаттағы адамдарға витаминдердi қоса профилактикалық дәрi-дәрмек беру мiндеттi болуға тиiс.
2001-2002 жылдар iшiнде мiндеттi медициналық сақтандыруды (ММС) енгiзудi әзiрлеу керек. Мiндеттi медициналық сақтандырудың классикалық үлгiсiне тән болып келетiн сақтандырудың отбасылық принципi көзделгенiн қалар едiк. Мiндеттi медициналық сақтандыруды енгiзу қарсаңында оның тұтастығын, денсаулық сақтаудың бюджеттен қаржыландыру көздерiне тәуелдiлiгiн азайтуды, денсаулық сақтау жүйесiндегi ресурстардың тиiмдi пайдаланылуына сақтандыру делдалдарының жауапкершiлiгiн қамтамасыз ете алатын, жұмыс iстеу жүйесiнің толық нормативтiк құқықтық базасы құрылуға тиiс. ММС жүйесiн дамытудағы өзiндiк және дүниежүзiлiк тәжiрибенi жан-жақты зерделеу қажет.
Yкiмет сақтандырудың жекеше жүйелерi мен ақылы емдеу мекемелерiнiң дамуын ынталандыратын тетiктер мен заңдық базалардың жасалуын қамтамасыз етуге тиiс.
Егер өздерi қадағалап отырған контингент белгiлi бiр уақыт iшiнде денi сау күйiнде қалса және денсаулықтың жекелеген проблемалары бастапқы деңгейде шешiлсе, алғашқы медициналық көмек көрсеткен дәрiгер үшiн ақшалай көтермелеу енгiзген жөн. Медициналық қызмет көрсетудiң әр түрлi құрылымдарын қаржылай ынталандыру тетiктерi енгiзiлуге тиiс.
Емдеу мониторингiн және дәрiгер қателiгiн бағалау жүйесiн енгiзу қажет.

3.4.9. Денсаулық сақтау жүйесiн басқаруды жетiлдiру

Денсаулық сақтау саласындағы реформалар мен қатынастарды халықаралық тәжiрибе негiзiнде заңмен қамтамасыз ету және денсаулық сақтауды стратегиялық және ағымдағы жоспарлаудың үйлесiмділігiн қамтамасыз ету, жоспарлау мен нормалаудың көп деңгейлi жүйесiн құру, жоспарлау мен қаржыландыру жүйелерiнiң бiртұтастығы мiндеттерiн қамтитын саланың басқарымдылығын арттыруға қол жеткiзу қажет.
Бiрiншi кезекте, барлық деңгейдегi емдеу-профилактика мекемелерiнiң қызметiн реттеу жөнiндегi нормативтiк базаны жасап, олардың әрқайсысының функциясын айқындау қажет.
Басқарудың жекелеген функцияларын дербестендiру, жекешелендiру арқылы мекемелерге беру қажет. Бұл ретте мемлекеттiк басқарудың назары медициналық қызмет көрсету сапасын бақылауды қамтамасыз етуге шоғырландырылуға тиiс.
Денсаулық сақтау iсiнде лицензиялау, аттестациялау рәсiмдерiн жетiлдiру қажет. Дәрiгерлiк практиканы жүргiзуге рұқсатты ресiмдеу үшiн оқу орындарының бағдарламаларындағы тиiстi өзгерiстермен байланыстырылған мамандығына қарай емдеу практикасымен айналысатын барлық медицина қызметкерлерi үшiн жалпыұлттық өлшемдер белгiленуге тиiс.
Медициналық қызмет көрсету жүйесiнiң барлық клиникалық, сондай-ақ әкімшiлiк құрылымдары үшiн жұмыс ережелерiн талдап жасау қажет.
Алдын алу шараларымен, атап айтқанда, иммунизациялау әдiстерiмен және алғашқы медициналық-санитариялық жәрдем құралдарымен емдеу арқылы жеңуге мүмкiндiк бар ауруларды түп-тамырымен жою мақсатында денсаулық сақтау саласындағы бірыңғай жұмыс тәртiбi республикалық деңгейде жасалуға тиiс.
Халыққа медициналық көмек ұйымдастыру мен саланы басқарудың барлық аспектiлерi бойынша мониторинг жүйесi құрылуға тиiс. Денсаулық сақтау жүйесiн ақпараттандыруды жетiлдiру денсаулық сақтауды басқару органдарын сенiмдi және орнықты, өзара байланыстырылған медициналық және қаржылық статистикалық ақпаратпен қамтамасыз ететiн қызмет құру қажет.

3.4.10. Медициналық бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру, отандық медицина ғылымының дамуына қолдау көрсетiлуiн қамтамасыз ету

Бiлiм беру мен ғылыми зерттеулер саласы медициналық қызмет көрсету жүйесiн реформалау жөнiндегi жұмыстардың iргелi учаскелерiнiң бiрi болып табылады. Кең ауқымды мамандықтарға ие медицина қызметкерлерiн даярлаудың тиiмдi жүйесiн құру қажет. Бұдан басқа, клиникалық зерттеулер жүргізумен және медициналық қызмет көрсету мәселелерiмен айналысатын құрылымдардың іркіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек.
Медициналық жоғары оқу орындарындағы даярлау деңгейiн көтерiп, дәрiгерлердi қайта даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру бағдарламаларын жетiлдiру қажет.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен 1998 жылдың басында Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесiне тексеру жүргiзген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда дәрiгерлердiң небәрi 37%-ы жоғары бiлiктiлiкке ие. Егер тұтастай алғанда 100 мың халыққа шаққанда дәрiгерлердің саны 392,8 маманды құраса, сол 100 мың тұрғынға шаққандағы жоғары бiлiктi дәрiгерлердің саны 131-дi құрайды. Бұл АҚШ-тағы көрсеткiштен көп төмен, онда ол 100 мың тұрғынға шаққанда 211-ге тең. Сонымен Қазақстанда көптеген дәрiгерлер жоғары бiлiктiлiк деңгейiне жете алмайды.
Медициналық бiлiм берудi қайта құрылымдау ұсынылады: медициналық жоғары оқу орындарында оқытудың алты жылдық кезеңi аяқталғанға дейiн (мысалы, 4-курстан кейiн) олардың дәрiгерлiк жұмысқа жарамдылығын анықтау мақсатымен студенттердi аралық аттестациялау тетiгi енгiзiлсiн. Аттестациялаудан өтпей қалған студенттер үшiн оларды көмекшi медициналық қызметкер мамандығына немесе әкiмшiлiк жұмыстарға ауыстырудың тетiгi әзiрленiп, енгiзiлуi қажет. Қалған студенттер үшін дәрiгерлер даярлау бағдарламасын неғұрлым қарқынды ету керек.
Медициналық жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларына "жалпы емдеу дәрiгерi", "менеджер" және басқа жаңа мамандықтар бойынша мамандар даярлауды енгiзу қажет.
Диплом алған дәрiгерлердiң жоғары бiлiктiлiкке қол жеткiзуi үшiн оларды одан әрi даярлауға қаражат бөлу тетiгiн енгiзiп, денсаулық сақтау жүйесi үшiн көмекшi медициналық қызметкерлер, әкiмшiлiк кадрлар даярлаудың мақсатты бағдарламаларын жасап, iске асыру керек.
Отандық медицина ғылымына қолдау көрсету мақсатында денсаулық сақтаудағы ғылыми зерттеулердi қаржыландырудың көлемiн арттыру қажет. Оның үстiне зерттеулерге медициналық жоғары оқу орындарының жоғарғы курс студенттерiн де тарту керек. Процестер мониторингiне ғылыми тұрғыдағы байыптауларға, отандық денсаулық сақтауды дамытудың 10 жылдық тәжiрибесiн зерделеуге айрықша назар аударылғаны жөн.
Ғылыми орталықтар мен ғылыми-зерттеу институттарының практикадан қол үзу себептерiн жою қажет. Ғылыми әзiрлемелердiң нәтижелерi нақты дәрiгерге дейiн жетуге тиiс.
Қазiргi медициналық жоғары оқу орындарының базасында алты оқу-клиникалық орталықтар құру мiндетi республикалық жоспарға енгiзiлуге тиiс. Олар жаңа техника мен емдеу әдiстерiн алғаш енгiзуге, сондай-ақ оқытуды ұйымдастыру мен медицина қызметкерлерiн одан әрi даярлауға пайдаланылуға тиiс. Уақыт өте келе осы мекемелердiң базасында дәрiгерлiк практиканы жүргiзуге арналған лицензияны ресiмдеу де жүзеге асырылуы мүмкін.

4. ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК
ҚОРҒАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. МАҚСАТ

Басты мақсат: адамның өз қабiлетiн iске асыру және дамыту үшін құқықтар мен мүмкіндіктерге ие болатындай лайықты өмір сүруi үшiн жағдай туғызу.
Жұмыспен қамту саласындағы негiзгi мақсат халықты неғұрлым толық түрде өнiмдi жұмыспен қамту болып табылады. Бұл мақсат екi қосымша мақсатқа қол жеткiзудi: жұмыстан шығып қалу деңгейiн азайтуды; жұмыссыз халықты жұмысқа орналастыру деңгейiн арттыруды көздейдi.
Халықты әлеуметтiк қорғау саласындағы негiзгi мақсат халықтың кедейлiк деңгейiн азайтуға, қайыршылықты жоюға бағдарланған халықты әлеуметтiк жағынан қамтамасыз етудiң тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру болып табылады. Қосымша мақсаттар:
- экономикалық қызметтiң барлық түрлерi бойынша жалдамалы қызметкерлердiң еңбекақы төлеу деңгейiн көтеру;
- әлеуметтiк сақтандырудың сан алуан түрлерiн енгiзу арқылы туындауы мүмкiн қатерден өзiн-өзi қамтамасыз етудiң қол жететiндей тетiгiн жасау;
- көп жағдайда мемлекет есебiнен жүзеге асырылатын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнен әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне көшу, ол мемлекеттiң немесе жұмыс берушiнiң ғана емес, әрбiр жеке адамның да қатысуын көздейдi.

4.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Елдегi экономикалық өзгерiстер, бiр жағынан, мүгедектiк, маскүнемдік, нашақорлық, жарақаттану сияқты әлеуметтiк құбылыстардың проблемаларын тереңдеттi және екiншi жағынан, әлеуметтiк қамсыздандыруға мұқтаж халық санының тұрақты өсуiне алып келетiн кедейлiктi, жұмыссыздықты, балалар қаңғыбастығын туындатты.
Республикада кедейлiктiң өсуi экономиканың нақты секторында өндiрiстiң құлдырауына орай жұмыссыздықтың едәуiр өсуiне, экономикалық қызметтiң жекелеген түрлерiнде, атап айтқанда, денсаулық сақтауда, бiлiм беруде және ауыл шаруашылығында еңбекақы төлеу деңгейiнiң төмендеуiне, қызметкерлерге еңбекақы төлеудiң ұзақ кiдiруiне, халықтың нақты табысының төмендеуiне байланысты.
Экономикалық жағынан белсендi 7 миллионнан асатын халықтың 13,5%-ы жұмыссыз болып табылады. Алайда 6,1 млн. адамның жұмысқа қамтылуы әрдайым жеткiлiктi табыс деңгейi дегендi бiлдiре бермейдi. Жұмыспен қамтылған халықтың едәуiр бөлiгiн, әсiресе бюджеттiк саладағыларды, табысы аздар деп батыл айтуға болады. Бюджеттiк саладағы қызметкерлердің еңбекақы мөлшерi, әдетте, жұмыспен қамтылған халықтың еңбекақысының республикалық орташа деңгейiнiң 75%-ынан аспайды.
Жұмыссыздардың арасында әйелдер басым, оларды жұмысқа орналастыру проблемасы өткiр қойылып отыр. Жұмыспен қамту қызметiне өтiнiш жасаған жұмыссыз әйелдердiң әрбiр алтыншысы ғана жұмысқа ие болады. Жоғары және орта арнаулы бiлiмi бар 45 және одан жоғары жастағы әйелдердiң жұмысқа орналасу мүмкiндiгi өте төмен.
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап республикада әрбiр жұмыс iстейтiн азамат өзiнiң қарттығын материалдық қамтамасыз етуге өзi қам жасайтын дербес зейнетақы жинақтау принципiне негiзделген жаңа зейнетақы жүйесi енгiзiлдi. Реформаны жүргiзу процесiнде қол жеткiзiлген едәуiр нәтижелерге қарамастан, болашақта әлеуметтiк қорғаудың бүкiл жүйесiне едәуiр әсер етуге қабiлеттi негiзгi проблемалардың бiрi, оның еңбекке қабiлеттi халықты толық қамти алмауы болып табылады. Экономикалық жағынан белсендi 7 млн. халықтың 3,6 млн. адамы ғана жинақтаушы зейнетақы қорларына жарна аударады. Жүйеде жұмыссыздар, село еңбеккерлерi мен бейресми сектор аз қамтылған.
Бұл жағдай салық салынбайтын және барлық деңгейдегi бюджеттердi қалыптастыруға қатыспайтын жасырын (көлеңкелi) еңбекақы төлеудiң бар екендiгi туралы болжауға негiз қалайды. Өзiнiң қарттығын материалдық қамтамасыз етуге нақты қаражат салмайтын, қазiргi кезде экономикалық жағынан белсендi халықтың осы бөлiгi болашақта өзiнiң еңбегi үшiн жинақтаушы жүйеден барабар өтемақы алуға мүмкiндiгi жоқ кедейлер қатарына қосылуы мүмкiн.
Ең төменгi күнкөрiс мөлшерiнен де табысы төмен халықтың үлесi өсiп келедi, мұны адам дамуы туралы ұлттық есеп растап отыр: 1996 жылғы 34,6%-дан 1998 жылы 43,4%-ға дейiн өскен. Бiр тұрғынның орташа жалақысының ең төменгі күнкөрiс мөлшерiне қатынасы 1998 жылы 44,7%-ды құрады, оның үстiне республиканың бүкiл халқының 4%-ы ғана күнкөрiс құнының ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң 75%-ынан жоғары жалақы деңгейiне ие. Облыстар арасында жалақы деңгейiнiң күнкөрiс құнына барабарлығына қатысты едәуiр айырмашылықтар бар.
Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiне көрсетiлетiн көмек мөлшерi көп жағдайда нақты күнкөрiстiң ең төменгi мөлшерiн қамтамасыз ете алмайды, сондықтан осындай мемлекеттiк шығындардың тиiмдiлiгi төмендейдi. Мысалы, республиканың жекелеген облыстарында жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен төленетiн балалар жәрдемақысының мөлшерi 1000 теңгеден аспайды.
Тұтас алғанда халықтың табысында зейнетақы мен жәрдемақы үлесi артуының қауiптi үрдiсi қылаң бердi. Бұл бiреудiң асырауындағы еңбекке қабiлеттi жастағылар санының өскендiгiн бiлдiредi.
Сонымен, еңбек нарығы әлеуетiнiң бiршама жоғары деңгейiне қарамастан, Қазақстан еңбек нарығының төмен тиiмдiлiгiне ие (4-қосымшаны қараңыз).
Жұмыссыздық өсуде, онымен бiрге кедейлiк те өз позициясын нығайтып келедi. Және әсiресе: жұмыссыздар мен кедейлер арасында жұмыссыздығының созылмалы сипаты салдарынан бiлiктiлiгiнен толық немесе iшiнара айрылған адамдар санының басымдығы алаңдатады.
Қоғам еңбек әлеуетi мен жұмыссыздардың бiлiктiлiгiн пайдаланудан бас тартып отыр. Халықтың едәуiр бөлiгiнiң кәсiби және еңбек тұрғысынан құлдырау процесi ырық берместен жүрiп жатыр. Жастар арасындағы жұмыссыздық айрықша алаңдаушылық туғызады.
Қазiргi кезде бiз уақытша жұмыссыздықтан гөрi циклды және құрылымды жұмыссыздыққа жиi тап болып отырмыз.
Жұмыссыздық - нарықтық экономика жұмыс iстеп тұрған жағдайдағы әбден үйреншiктi құбылыс. Алайда мәселе адамның жұмыссыздық қамытын киюiнiң қашанға дейiн созылатындығында. Өркениеттi дүниеде, бiр адамның жұмыссыздығының ұзақтығы жарты жылдан аспайды. Бiзде жұмыссыз статусында бiр жылдан аса жүруi қалыпты болып табылады, бұл ретте жұмысқа орналасу мүмкiндiгi де өте төмен. Егер жұмыс ұсынылса, көбiне табыс деңгейi отбасы мұқтажын барабар қамтамасыз ете алмайтын төмен бiлiктiлiктi жұмыс ұсынылады.

4-қосымша

Еңбек нарығының әлеуеті мен тиімділігі (%)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

4.2.1. Күштi жақтар

Жұмыспен қамту және еңбек мәселелерiнде заң жүзiнде бекiтiлген тұжырымды қағидаттардың болуы.
Халықты жұмыспен қамтуды реттеу мен қамтамасыз ету проблемаларын орталықсыздандыру.
Жұмыспен қамту саясатын жандандыру.
Республиканың жекелеген облыстарындағы халықтың неғұрлым тұрмысы төмен жiктерiне шағын кредит беру тәжiрибесi.
Мемлекеттiң халықтың әлеуметтiк осал жiктерiне ең аз мөлшерде көмек берiп отыруы жөнiндегi конституциялық мiндеттемелерiнiң болуы.
Арнаулы мемлекеттiк жәрдемақылар мен өзге де әлеуметтiк (тұрғын үй, балалар) жәрдемақылардың белгiленуi.
Кедейлiк проблемаларын шешу қажеттiгiне атқарушы билiктiң барлық деңгейлерiнде бейiлдi болу және түсiнiстiкпен қарау.
Yкiметтiң әлеуметтiк қорғау, кедейлiкке қарсы күрес жүйесiн жетiлдiру мәселелерi бойынша халықаралық қаржы ұйымдарымен, донор елдермен өзара жемiстi iс-қимылы.

4.2.2. Әлсiз жақтар

Кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн дамыту мемлекеттiк саясаттың пәрмендiлiгi мен нәтижелiлiгiнiң төмендiгi (жұмысқа орналастыру жағынан алғанда).
Жұмыс берушiлер үшiн бұрынғы жұмыс орындарын сақтау мен жаңа жұмыс орындарын ашуға экономикалық ынталандырудың болмауы.
Жұмыссыздарды кәсiптiк оқытуды ұйымдастыру мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгi. Жұмысшылар мен мамандарды салалық және iшкi фирмалық даярлау мен қайта даярлаудың iс жүзiнде толық тоқтауы.
Жұмыссыздарды кәсiптiк оқыту бағдарламасымен қамтудың төмендiгi.
Жұмыспен қамту мәселелерi бойынша әлеуметтiк серiктестiктiң дамымағандығы.
Экономикалық нәтижелер алуға арналған қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралардың бағдарланбағандығы. Қоғамдық жұмыстарды қаржыландырудың түрлерi мен көздерінің шектеулiлігi.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы бағдарламалардың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн қаражаттың жеткiлiксiздiгi.
Жұмыссыздарды кәсiби қайта даярлау бағдарламаларын қалыптастыру барысында еңбек дағдыларының сапасын ескеру деңгейiнiң төмендiгi.
Еңбек және жұмыспен қамту мәселелерi бойынша заңнаманың жетiлдiрiлмегендiгi - еңбекшiлердiң әлсiз қорғалуы.
Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығының, ашықтығының және қол жетiмдiлiгiнiң кемдiгi.
Кедейлiктiң деңгейi мен тереңдiгiн айқындаудағы тиiмсiз қағидаттар.
Жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстың азаюы. Көрсетiлетiн материалдық көмек деңгейi мөлшерiнiң төмендiгi. Жұмыстан босатылған қызметкерлердiң әлеуметтiк қорғалу құқығына нұқсан келтiру.
Жұмысынан, еңбек қабiлеттiлiгiнен және табыс көзiнен айрылуымен байланысты әлеуметтiк қатерге тап болған кезде халықтың өзiн-өзi қамтамасыз ету дағдысын қалыптастыру саясатының болмауы.
Жетiлдiрiлмеген зейнетақы заңнамасының және зейнетақы төлемдерiнiң айқын тетiгiнiң болмауы.
Зейнетақы қорларына салымшылардың қаражаттары инвестициялануы мүмкін қаржы құралдары ауқымының шектеулiлiгi.

4.2.3. Мүмкiндiктер

Болжамды экономикалық өрлеу. Кәсiби деңгейдi арттыруға инвестициялар.
Шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамыту. Әйелдердiң арасында кәсіпкерлікті дамыту үшін кредит желiсін ашу.
Жұмыссыздықтан сақтандыру институтын енгiзу.
Жұмыссыздарға арналған ақы төленетiн қоғамдық жұмыстардың түрлерi мен нысандарын кеңейтудiң жоғары әлеуетi. Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралар шеңберiнде жұмыс күшiн белсене пайдалануды көздейтiн экономика секторларының болуы.
Халықтың еңбекке жұмылуының артуы.
Өндiрiстiк күштердi орналастыру схемасын әзiрлеу және енгiзу.
Мемлекеттiк әлеуметтiк шығындарды халықтың ең осал топтарының пайдасына қайта бөлу.
Әлеуметтiк сақтандырудың сан алуан түрлерiн енгiзу жолымен ықтимал қатерден өзiн-өзi қамтамасыз етудiң қол жетерлiктей тетiгiн жасау.
Әлеуметтiк қамсыздандыру саясатын iске асыру кезiнде әлеуметтiк нормативтердiң рөлiн арттыру.
Сақтандыру және зейнетақы жүйелерiнiң параметрлерiн оңтайландыру.
Зейнетақы активтерiн инвестициялауға арналған қаржы құралдарының өрiсiн кеңейту.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң мiндеттемелерiн тәртiпке келтiру.
Үкiметтiң кедейлiктi жою жөнiндегi бастамасын халықаралық ұйымдардың қолдауы.
Әлеуметтiк қорғауға айрықша мұқтаж азаматтар үшiн кәсiпорындарда жұмыс орындарын квоталаудың нормативтiк құқықтық базасының болуы.

4.2.4. Қатерлер

Экономикалық қызметтiң жекелеген түрлерiнде еңбекақы төлеу деңгейiнiң төмендiгi.
Жұмыспен қамтудың жасырын, заңсыз ауқымының ырық бермей өсуi.
Ұзақ уақыт (жылдан астам) жұмыс iстемеген азаматтар санының өсуi.
Село халқының қалаға бақылаусыз көшiп-қонуы.
Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiне қатысу мен алынған нәтижелердiң (әлеуметтiк төлемдер) арасында өзара байланыстың болмауы.
Зейнетақы реформасы саласында саясаттың жетiлдiрiлмеуi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесiне халықтың толық қатысуының жеткiлiксiздiгi.
Азаматтарды есепке алу мен бiрегейлендiру жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi.
Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығы мен қол жетiмдiлiгiнiң жеткiлiксiздiгi, оны көрсету кезiнде шарттылықтың болмауы.
Әлеуметтiк көмекке мұқтаж азаматтардың, олардың одан әрi шетқақпайлығына алып келетiн, елдегi әлеуметтік ахуалды жақсарту жөнiнде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тарапынан қабылданған шаралар туралы ақпараттан жеткiліксiз хабардарлығы.

4.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету саласында мынадай мiндеттер белгiлендi:
- кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету;
- жұмыссыздарды қайта даярлауды ұйымдастыру мүмкiндiктерiн iздестiру;
- ұлттық менеджменттiң, кәсiпкерлер табының қалыптасуына жәрдем көрсету;
- әр түрлi салалық одақтардың құрылуына жәрдемдесу және олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн қамтамасыз ету;
- жұмыс берушiлердің бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын және жаңаларын құруын ынталандыру мәселелерiн пысықтау, шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу;
- халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiн жұмыспен қамтуға жәрдемдесу;
- қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық тұрғыдан мақсатты ету;
- еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету.
Халықты әлеуметтiк қорғау саласында мынадай стратегиялық мiндеттер белгiлендi:
- еңбекақы төлеу жүйесiн жетiлдiру;
- халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету;
- әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзу;
- мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды шешудегi серiктестiгiн дамыту үшiн жағдай жасау;
- мүгедектердi оңалту мүгедектiкке ұшырататын жағдайлардың алдын алу мәселелерi бойынша бағдарламалардың нәтижелiлiгiн арттыру.

4.4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

Жұмыспен қамту саласындағы саясат халықтың жұмыспен өнiмдi қамтамасыз етiлу мақсаттарына сүйенгенде ғана табысты болуы мүмкiн. Бұған еңбек ресурстары сапасын қамтамасыз ету арқылы ғана қол жеткiзуге болады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн қажеттi еңбек ресурстарының сапасы адам ресурстарын дамыту стратегиясы арқылы мүмкін болады. Бұл, өз кезегінде, халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң тиiмдiлігiне оң әсер етедi.
Кедейлiк пен жұмыссыздық проблемаларын шешуде қысқа мерзiмдi және орта мерзiмдi мақсаттар жiгiн айқын ажырату қажет.
Қысқа мерзiмдi мақсаттар (2001-2005 жылдар) - бұл жұмыссыздықтың алдын алу және жұмыс iздеушiлерге уақытша материалдық қолдау көрсетумен қатар, оларды жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.
Орта мерзiмдегi жоспардың (2005 - 2010 жылдар) басты мақсаты - экономикадағы құрылымдық реформалар арқылы жұмыс күшiне сұранысты ынталандыру: кәсiпкерлiк үшiн қолайлы орта қалыптастыру; инвестициялық қызметтi ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын құру; адам капиталының сапасын жақсарту; барабар жалақы мен табысқа кепiлдiк беру; кедейлiктi азайту.

4.4.1. Кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету

Кәсiби даярлау мемлекеттiң ең басты қамқорлығында болуға тиiс. Бұл әсте мемлекеттiк бюджет қаражатынан мiндеттi түрде көп соманың бөлiнуi көзделуге тиiс дегендi бiлдiрмейдi. Халықтың тұрақты табысын және оның еселенуiн қамтамасыз ететiн еңбекке қабiлеттi халықтың едәуiр бөлiгiнiң өнiмдi жұмыспен қамтылуына бағдар ұстай отырып, адам ресурстарын дамыту бағдарламалары арқылы халықтың жұмыспен қамтылуы саласындағы мемлекеттiк саясатты түзету қажет.
Жұмыссыздықтан шегiлетiн қоғамдық шығын көбiне, кейбiреулер жұмыс iстемеген жағдайда, өндiрiлмейтiн тауарлар мен қызметтер көрсету көлемiне қатысты терминмен өлшенедi. Бiрақ жұмыссыздықтан шегiлетiн жеке шығындары қызметкерлер мен олардың отбасылары үшiн мұнан да күрделi және күйзелiстi болуы мүмкiн: табыстарын және салымдарын жоғалтатыны сөзсiз, ал кейбiр жағдайларда мүлкiнен және баспанасынан да айырылады, мұның өзi толқуларға, психологиялық тоқырауға, отбасындағы жанжалға, ал кейде тiптi қылмысқа алып келедi. Осындай себептер бойынша нарықтық экономикадағы елдердiң үкiметтерi уақыттың әртүрлi кезеңдерiне арналған жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы, сондай-ақ қайта даярлаудың көптеген әртүрлi бағдарламаларын ұсынады.
Барлық деңгейлердегi кәсiптiк бiлiм беру жүйесi кәсiптiк мектептер, лицейлер, колледждер және жоғары оқу орындары түлектерiнiң жұмысқа орналасу қызметiн құруға тиiс. Бұл стратегия "Бiлiм беру реформасының стратегиясы" деген бөлiмде неғұрлым жан-жақты сипатталған. Бiлiм беру жүйесi бiлiктi маманды еңбек рыногына шығару тетiгiн жасауға тиiс.

4.4.2. Жұмыссыздарды қайта даярлауды ұйымдастыру
мүмкіндiктерiн iздестiру

Жұмыссыздарды қайта мамандандыруды ұйымдастырудағы нақты мақсат: олардың мiндеттi түрде еңбекке орналастырылуы көзделуге тиiс. Осыған байланысты жұмысқа орналастыру қызметтерi iске асыратын жұмыссыздарды қайта даярлау бағдарламаларының тиiмдiлiгiн арттыру қажет.
Жұмыссыздарды қайта даярлаудың тиiмдiлiгiн арттырудың бұдан басқа, неғұрлым оңтайлы жолы, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендер қатарындағы адамдарды жұмысқа орналастыру мәселелерi бойынша кәсiпорындардың жұмысқа орналастыру секторымен өзара iс-қимылы болуы мүмкiн. Осыған байланысты жұмыссызды алдағы уақытта аталған кәсiпорынға жұмысқа орналастыру шартымен, кәсiпорынның қызметкерлердi қайта даярлау курстарында жұмыссызды қайта мамандандыруға мемлекет тарапынан қосымша ақы төлеу тетiгiн енгiзу мүмкiндiгiн зерделеу қажет.
Көптеген кәсiпорындардың өз мамандары мен жұмысшыларын кәсiби тұрғыдан қайта мамандандыруды қамтамасыз етуге шамасы келмейдi және олар фирмаiшiлiк кәсiби оқыту мен қайта оқытуды ұйымдастырудағы өз тәжiрибесiн жоғалтып алды. Әйтсе де таяудағы кеңестiк кезде олардың бұл үшiн тиiстi базасы болып, осы мiндеттi ойдағыдай атқарып та келген едi. Кәсiпорындардың осындай практиканы қолға алуы немесе қайта түлетуi қажет. Бұл жұмыс берушiлердiң өз қызметкерлерiн кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруды ынталандыру тетiгiнде көрiнiс табуға тиiс. Алайда мұның iрi кәсiпорындар туралы сөз болғанда ғана мәнi болады. Шағын бизнестiң субъектiлерiне қатысты бiршама өзге көзқарас қажет. Мысалы, қызметкерлердi қайта даярлаудың салалық курстарын құру.

4.4.3. Ұлттық менеджменттiң, кәсiпкерлер табының қалыптасуына жәрдем көрсету

Бiздiң бiлiм беру жүйемiзде кәсiпкерлер тәрбиелеу туралы айтуға әлi ерте. Бiз кредиттiк ресурстарға қол жеткiзу жеткiлiктi қамтамасыз етiлсе, кәсiпкердің өзi қажеттi нәтижелердi көрсетiп, кәсiпкерлер табын қалыптастыруды қамтамасыз ете бастайды деген болжам жасап отырмыз. Алайда таяудағы өткен кезеңде бiздiң елiмiзде өз iсiн құрып, жұмысқа жалдамалы қызметкерлер алудан гөрi, жалданып жұмыс iстеуге әзiр мамандар көбiрек болды және бұл жағдай әзiрше өзгерген жоқ.
Осының бәрi ел экономикасын сапалы адам ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, осымен бiр мезгiлде нағыз кәсiпкерлер тәрбиелеудi ұйымдастыра алатын кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн құру қажеттiгiн алдыңғы қатарға шығарады.

4.4.4. Әр түрлi салалық одақтардың құрылуына жәрдемдесу және олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн
қамтамасыз ету

Әр түрлi салалық, мамандандырылған қауымдастықтар, одақтар ұйымдастыру практикасын кеңейту қажет. Нақ солар өз мүшелерiне - кәсiпорындарға қызметкерлердi кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруға, фирма iшiндегi менеджменттi жақсартуға жәрдем көрсете алар едi, олар бұл үшiн одақтардың, қауымдастықтардың қызметiн қамтамасыз ету мақсаттарына қаражат аударар едi.
Құзыретiне қазiргi заманғы менеджмент (корпоративтiк, жобалар, адам ресурстары және т.б.) принциптерiн енгiзу мен өнiмдiлiктi арттыру мәселелерi кiретiн ұйым (менеджмент мәселелерi жөнiндегi қауымдастықтар) құру мәселесiн пысықтаған жөн.
Қауымдастық қызметi ұлттық өнiмдiлiк орталықтарының, айталық, мысалы, Азиялық өнiмдiлiк ұйымы немесе Немiс өнiмдiлiк орталығы сияқты, қызметiмен қандай да бiр дәрежеде ұқсас болуға тиiс.
Сондай-ақ, кәсiби оқыту қорын құру қажеттiгi де пiсiп-жетiлдi. Жер қойнауын пайдаланушылардың қаражаты қаржыландырудың ықтимал көздерiнiң бiрi ретiнде қарастырылады. Жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм- шарттарда фирманың мұқтажы үшiн мамандар даярлауға жұмысты қаржыландырудың жалпы көлемiнiң 1%-ы көзделген. Көзделген соманың барлығы бiрдей кәсiпорынның аталған мұқтаждарына жұмсала қоймайтындықтан, қалған бөлiгi ұсынылып отырған қорда шоғырландырылады.
Бұдан өзге, бұл мекемелер қызметiн қаржыландырудың негiзгi көзi ретiнде кәсiпорындардың қор мен қауымдастықта, бiрiншi кезекте өз қызметiне қолдауды көретiн қаражаты болуға тиiс. Қор мен қауымдастықтың жетiстiгi фирмалардың жетiстiгi дегендi бiлдiруге тиiс.

4.4.5. Жұмыс берушiлердiң бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын
және жаңаларын құруын ынталандыру мәселелерiн
пысықтау, шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi
дамытуға жәрдемдесу

Бизнестiң даму мүмкiндiктерiн кеңейту - жұмыс берушiлердiң бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын және жаңаларын құруын ынталандыру жолдарының бiрi.
Америка Құрама Штаттарында өндiрiстi қысқарту жағдайларының 70 пайызға жуығы жұмыстан босатылатын уақытша ғана және өзiнің бұрынғы жұмыс берушiлерiне жұмысқа қайта оралатын қызметкерлердi қамтиды. Және осы айда жұмысы жоқ осы жұмыссыздардың шамамен жартысы келесi айда жұмысқа ие болады, яғни, көптеген жағдайларда адамдар ұзақ уақыт жұмыссыз қалмайды. Жұмыс күшiнiң бәсекелестiк нарықтарында өндiрiстiң қысқаруына байланысты босатылғандар басқа бос орындарды пайдалана алады немесе қосымша мамандық алады.
Сонымен, өндiрiстi кеңейтуге, шағын және орта бизнестi, жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу бағдарламаларын өрiстету қажет. Село үшiн өзара байланысты мынадай компоненттер: ауыл шаруашылығы кәсiпорындарында жұмыспен қамту және табыстарды ұлғайтуға, шаруа (фермер) қожалығын, халықтың жеке қосалқы шаруашылығын, селодағы ауыл шаруашылығына қатысы жоқ бизнестi, селоның әлеуметтiк инфрақұрылымын дамытуға, шағын кредит берудi кеңейтуге жәрдемдесу арқылы село халқын жұмыспен қамту және ауыл халқының табыстарын ұлғайту жөнiндегi бағдарламалар неғұрлым маңызды болады.
Шағын кредит берiлетiн адамдар санатын және шағын қарыз алу мақсаттарын кеңейту жолымен шағын кредит беру бағдарламасын жетiлдiрудi жалғастыру қажет. Кредиттiк одақтардың дамуы үшiн жағдайлар жасау қажет. Жастарға өз iсiн ашу мақсатына арналған кредит беру, кәсiби оқу мақсатына арналған гранттық немесе өзге де қаржылық көмек көрсету бағдарламалары әзiрленуге тиiс.

4.4.6. Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiн жұмыспен қамтуға жәрдемдесу

Келесi бағдарламалар тобы халықтың әлеуметтiк жағынан әлсiз қорғалған санатын жұмыспен қамтуға жәрдемдесу бағдарламасы болуға тиiс: әйелдердiң, жастардың жұмысқа тартылуын қамтамасыз ету; кәмелетке толмағандар iсi жөнiндегi комиссияда есепте тұрған жасөспiрiмдердiң мамандық таңдауына және олардың кәсiптiк оқуға жiберуге көмек көрсету; жетiм балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға кәсіптiк бағдар беруге көмек көрсету; жасөспiрiмдердi кәсiпорындарда және ұйымдарда және т.б. уақытша жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.

4.4.7. Қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық тұрғыдан мақсатты ету

Жұмыспен қамтудың өнiмдiлiгiн қамтамасыз етуге бағдар ұстай отырып, қоғамдық жұмыстардың философиясы өзгертiлуге тиiс - олар экономикалық мақсатты көздеуге тиiс. Осыған байланысты қоғамдық инфрақұрылымды дамыту үшiн қоғамдық жұмыстар бағдарламаларын әзiрлеп, iске асыру қажет.
Қоғамдық жұмыстар, егер олардың философиясын өзгертпесе және оларды ұйымдастыруды өндiрiстiк объектiлерде бастамаса, таяу уақытта халықтың, әсiресе жастардың түңiлуiн және өмiрге қатыгез көзқарасын ұлғайтады. Құрылыста және өзге де өндiрiстiк объектiлерде қоғамдық жұмысты ұйымдастырғанмен мемлекет қаржыландырмаса ол дамымайды. Ондаған мың адамдарды қоғамдық жұмыстарға нәтижесiз тартудың орнына, олардың еңбегiн көлiктiң осы заманғы түрлерiн дамыту үшiн, мектептен тыс мекемелердiң, кiтапханалардың, бассейндердiң және басқа да спорт кешендерiнiң саны мен уақытын көбейту арқылы қоғамдық қызметтердi жетiлдiруге пайдалануға болар едi.

4.4.8. Еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды
қамтамасыз ету

Өндiрiстiк күштердi орналастырудың схемаларына сәйкес аймақтық еңбек нарықтарында ашылған мүмкiндiктердi ескере отырып, халықтың көшi-қон бейiмдiлiгiн арттыру қажет. Бұл ретте еңбек мигранттары мен олардың отбасыларын тұрғын үймен және негiзгi әлеуметтiк қызметтермен қамтамасыз ету мәселелерiн пысықтаған жөн. Осы мақсатта азаматтардың iшкi көшi-қонын қоса алғанда, еңбек ресурстарын ұтымды орналастыру жөнiнде шаралар әзiрлеу қажет. Еңбек көшi-қоны мәселелерi аймақаралық деңгейде шешiлуге тиiс.
Бұдан басқа, iшкi еңбек нарығындағы шиеленiстi төмендету жөнiндегi уақытша шаралар ретiнде Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшiн шығарудың тетiгiн жетiлдiру қажет. Бұл тетiк еңбекшiлердiң - мигранттардың шетелдегi құқықтарын қорғау жөнiндегi шараларды қарастыруға тиiс.

4.4.9. Еңбекақы төлеу жүйесiн жетілдiру

Кез келген еңбек сыйақы, бұл ретте барабар сыйақы төлеудi талап етедi.
Еңбекақы төлеудiң оң серпiнi жұмыс күшiнiң сапалылық әлеуетiн арттыру және жалақының төмендiгi себептi кедейлiк шегiнде тұрған қазақстандық отбасыларының жартысына жуығының әлеуметтiк қорғалу проблемаларын шешу үшiн iс жүзiнде негiз болып табылады. Еңбекақы төлеу өспейiнше, жұмыс күшi нарығын өзгертуге ғана емес, сондай-ақ ең бастысы нарық жағдайында тиiмдi жұмыс iстейтiн әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн құруға да болмайды.
Жалақы мен табыстардың қияндап алшақтауын азайту жөнiнде шаралар қолданған жөн.

4.4.10. Халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету

Әлеуметтiк қамсыздандырудың мемлекеттiк саясатында есептiк көрсеткiштi емес, ең төменгi күнкөрiстiк мөлшердi деңгейiн қолдану қажет. Оның үстiне атаулы әлеуметтiк көмек шын мәнiнде мұқтаждарға көрсетiлуге тиiс. Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiнiң көмегiмен халықты қайсыбiр қызмет саласына тартуды ынталандыру - онша сәттi тәжiрибе емес. Мұндай мақсат үшiн бiрден бiр ынталандыру - еңбекақы төлеу болуға тиiс.

4.4.11. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзу

Орнықты және тұрақты сақтандыру нарығын құрудың басталуы әлеуметтiк сақтандырудың еңселi жүйесiн дамытуға жағдай жасау болмақ, ол азаматтардың өзiн-өзi қамтамасыз ету, әдiлеттi және бiркелкi бөлу принциптерiнде әлеуметтiк қамсыздандыру проблемаларын жеткiлiктi және тиiмдi шешу мәселелерiнде жауапкершiлiгiн арттыруға алып келедi.
Ресми еңбек нарығында еңбекке қабiлеттi халықты әлеуметтiк сақтандырумен қамту көзделедi. Оның үстiне, әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысу азаматтарды өздерiнiң еңбек қатынастарын заңдастыруға ынталандыратын болады. Бұл жүйеге қатысушылардың бейресми еңбек нарығында жұмыспен қамтылған азаматтармен салыстырғанда баға жеткiсiз артықшылықтарға ие болуына байланысты.
Әлеуметтiк сақтандыру жұмыс iстейтiн халыққа негiзгi әлеуметтiк қатерлерден (асыраушысының өлiмi - одан айрылу, мүгедектiк, қарттық, ауру және жұмыссыздық) сақтандырылуға мүмкiндiк беретiн шаралар кешенiн қамтиды. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысу - сақтандыру төлемдерi мөлшерiнiң аударымдардың мерзiмi мен мөлшерiне тәуелдiлiгiн есепке алуды көздейдi.
Қызметкердiң өмiрi мен денсаулығына залал келтiргенi үшiн жұмыс берушiнiң жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру iс жүзiнде дамытылатын болады.

4.4.12. Мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды шешуде серiктестiгiн дамыту үшiн жағдай жасау

Жұмыссыздарды әлеуметтiк қамсыздандырудың көптеген мәселелерi халықты жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк саясатты дамытуда әлеуметтiк серiктестiктi жетiлдiру үшiн негiз болуға тиiс.
Жалдау жөнiндегi әлеуметтiк агенттiктердi, мемлекеттiк емес еңбек биржаларын дамытуды ынталандыру тетiгiн әзiрлеп, енгiзу қажет.
Халықты әлеуметтiк қорғаудың тиiмдiлiгiн арттыруға әлеуметтiк проблемаларды шешуде мемлекет пен жұртшылықтың серiктестiгiн дамыту жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жетiлдiру және нақты атаулы әлеуметтiк көмекке қол жеткiзу сияқты шаралар ықпал етуге тиiс.

4.4.13. Мүгедектердi оңалту, мүгедектiкке ұшырататын
жағдайлардың алдын алу мәселелерi бойынша
бағдарламалардың нәтижелiлiгiн арттыру

Бұл бағыт денсаулық сақтау iсiн реформалау стратегиясымен тығыз байланысты және бұл ретте негiзгi талап профилактикалық шараларды күшейту және халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру болып табылады.
Күш-жiгердi ана мен баланың денсаулығын қорғауға бағыттау керек - ана мен баланың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар бала кезiнен мүгедектердiң үлесiн азайтуға мүмкiндiк бередi. Бұдан өзге, халықтың тұрмыста және өндiрiсте мүгедектiкке ұшырауын болдырмау жөнiндегi алдын ала шаралар жүйесiн әзiрлеу керек.
Мүгедектер үшiн оңалту жағдай туғызу қажет.

III БӨЛIМ
ӨНЕРКӘСIПТIК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТ

1. МАҚСАТ

Әлемдiк экономиканың ғаламдануы жағдайында iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабiлеттi, тұрақты және орнықты өткiзу нарықтары бар, әлемдiк халықаралық еңбек бөлiнiсiнде айқындалған және кеңейе түсетiн мамандану тән елдiң индустриялық кешенiн қалыптастыру.
Өнеркәсiптiк-технологиялық саясатты iске асыру экономиканың өнеркәсiптiк, аграрлық және ғылыми-технологиялық секторларының осы салалардағы сыртқы экономикалық қызметтi икемдi реттеумен тығыз үйлестiре отырып, интеграцияланған дамуын көздейдi.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Өнеркәсiптiк сектор елдiң IЖӨ-нiң 30%-дан астамын өндiредi және өнеркәсiптiк өндiрiстiң қарқынды өсiмi алдағы жылдарда IЖӨ-нiң оң серпiнi мен мақсатты көрсеткiштерге қол жеткiзуде айқындаушы фактор болады (5-қосымшаны қараңыз).
Сектор бюджеттiң негiзгi салық төлеушiсi болып табылады, еңбекке қабiлеттi халықтың 25%-на жуығын жұмыспен қамтамасыз ете отырып, маңызды әлеуметтiк функцияларды iске асырады.
Мұнай мен металдар - ел экспортының басты баптары және валюталық түсiмдердiң негiзгi көзi - әлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi Қазақстанның мамандануын айқындайды.
Өнеркәсiп өзiмен ұштасатын экономика, ғылым секторларының және инновациялық саланың дамуын ынталандыратын индустриялық ядро рөлiнде бой көрсетедi.

5-қосымша

ІӨЖ-дегі өнеркәсіптің үлесі (%)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2.1. Әлемдiк үрдiстер

Жалпыәлемдiк экономикалық өзгеру жаңа технологиялар, өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы, ғаламдық және аймақтық интеграциялық процестердiң күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр.
Бұл елдердiң экономикалық даму процесiнде жоғары технологиялардың алдыңғы қатарға шығарылуы инвестициялау мен ғаламдық бәсекелестiк мәселелерiнде басымдықтардың ауысуын айқындады.
Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды.
Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану әр түрлi елдер экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына айналды.
Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркәсiптiк салалар ғана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып отыр.
Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы мен құрылымын өзгерттi.
Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда.
Бұл процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дәстүрлi шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту жөнiндегi шараларды да қамтиды.
Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi және өтпелi экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай келмейдi.
Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай және олардың енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған сайын артта қалуда.
Нәтижесiнде қазiр әлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе құрылуда, ал қосылған құны төмен және экологиялық жағынан қолайсыз сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.
Бұл үрдiс әлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе жатқан Қазақстанға да тән.
Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi және алтыншы укладтағы технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi және төртiншi технологиялық укладтағы өндiрiстермен және технологиялармен жасақталуын айқындады. Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету сипатына ие болды және өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы әлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi.
Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық әлеует, жоғары ғылым және бiлiм беру әлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық әсер етуге орай Қазақстанның әлемнiң шаруашылық, экономикалық және технологиялық процестерiне тиiмдi түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.

2.2. Өнеркәсiптiк сектордың жай-күйi

2.2.1. Күштi жақтар

Секторда өткен жылдарда шаруашылық қатынастарын ырықтандыру жүргiзiлдi. Директивалық жоспарлаудың, ресурстарды орталықтандырылған бөлудiң ұйымдық құрылымдары мен тетiктерi бөлшектендi.
Меншiк қатынастары реформаланды, нарықтың дербес субъектiлерi қалыптасты және оның инфрақұрылымы құрылды.
Сыртқы экономикалық қызмет ырықтандырылды және экономиканың ашықтығының жоғары дәрежесiне қол жеткiзiлдi.
Тұтастай алғанда осы жылдар iшiнде нарықтық-бәсекелестiк ортаны қалыптастыру аяқталды. Өндiрiс құрылымы шаруашылық жүргiзу мен еңбек бөлiнiсiнiң әлемдiк жағдайларына бейiмделдi. Құлдырау еңсерiлдi және өндiрiс тұрақтандырылды (6, 7-қосымшаларды қараңыз).
Өнеркәсiптiк сектор iшкi сұранымды да, сонымен бiрге өсе түскен экспорттық мүмкiндiктердi де қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн сан алуан және бай минералдық-шикiзаттық базаға ие.
Өткен жылдарда өнеркәсiптiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-техникалық әлеует қалыптастырылды. Дамыған отын-энергетикалық және металлургиялық кешендер жұмыс iстейдi. Өңдеушi салаларда өндiрiстiк қуаттардың пайдаланылмаған резервтерi бар.
Жекелеген салаларда өндiрiстi және басқаруды шоғырландырудың жоғары дәрежесiне қол жеткiзiлдi, мұның өзi болашақта әлемдiк экономикада бәсекеге төзiмдi ұлттық корпорациялардың құрылуына негiз болып табылады.
Бiлiктi және арзан жұмыс күшi елдің iшкi де, сондай-ақ сыртқы да нарықтарында бәсекеге төзiмдi өнеркәсiптiк сектордың өсуiнiң аса маңызды факторы болып табылады.

6-қосымша

Өнеркәсіптің физикалық көлемінің индексі
(1990 жылы %-бен)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

7-қосымша

Негізгі қызметтен алынған табыс (залал)
(млн. теңге)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2.2.2. Әлсiз жақтар

Бұл жылдардағы өнеркәсiптiк сектордың өзгеруi, алайда, неғұрлым күрделi және ұзаққа созылған проблемалардың шиеленiсумен ұштасып жатты, елдiң индустриялық жағынан одан әрі дамуы, оның сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшiн бұларды шешудiң стратегиялық маңызы бар.
Кеңестiк кезеңнен мұраға қалған және әсiресе реформалар кезеңiнде көрiнiс берген құрылымдық қожыраудың өсе түсуi:
- өңдеушi салалардың әлсiздiгiне орай шикiзат салаларының нығаюы, өнеркәсiп құрылымында отын-энергетика және металлургия кешендерiнiң басым болуы (8-11-қосымшаларды қараңыз);
- салалардың техникалық-технологиялық деңгейiнiң әркелкiлiгi.
Негiзгi қорлардың елеулi бөлiгiнiң, өңдеушi өнеркәсiпке инвестициялар деңгейiнiң төмендiгi және соның салдарынан өнiмнiң төмен тұтыну сапасы, оларды өндiруге кететiн шығынның жоғарылығы отандық өндiрiстiң бәсекеге төтеп бере алмауына әкеп соғады. Нәтижесiнде, өңдеушi өнеркәсiп орындарындағы өндiрiстiк қуаттар 1999 жылы орта есеппен небәрi 39%-ға iске қосылды.
Үдемелi өндiрiс процесiнiң тұтастығы үзiле отырып халық шаруашылығы кешенi ыдырауының күшеюi:
- валюталық түсiмнiң есебiнен дамитын және үдемелi өндiрiс тұрғысында нақты сектордың әлсiз байланысқан басқа буындары экспорттық сектордың оқшаулануы;
- технологиялық тiзбектер мен қалыптасқан кооперациялық байланыстардың жойылуы және өндiрiстiк кешендердiң, қолданылып келген жоғары технологиялық укладтардың өздiгiнен күйреуi;
- өнеркәсiптiк сектордың ғылыми-технологиялық саладан қол үзуi, ғылымды мемлекеттiк қаржыландырудың кемуi: 1999 жылы ғылымды қаржыландырудың көлемi IЖӨ-нiң 0,09%-ын құрады (12-қосымшаны қараңыз). Оның ғылыми-техникалық дамудың әлемдiк үрдiстерiнен кейiн қалуы;
- нақты сектордың қаржы секторынан қол үзуiнің сақталуы, соңғысы томаға-тұйық, өзiндiк жеткiлiктi және өзiне ғана жұмыс iстейтiн болды.
1998 жылдың басында сауда секторына экономикаға берiлетiн кредиттердің жалпы сомасының 24,4%-ы, өнеркәсiпке 33,4%-ы кеттi, 2000 жылдың соңындағы жағдай бойынша тиiсiнше 33,3% және 30,5% болды.
Iшкi рынок шектеулi ауқымы әрi шашыраңқылығы, көлiк инфрақұрылымының мешеулiгi және өткiзу нарығына өнiмдер жеткiзу жөнiндегi көлiк шығынының жоғарылығы, тауарлардың экспорттық тобының шектi номенклатурасы өнеркәсiптiк сектордың дамуын шектейтiн факторлар болды. Өнеркәсiптiк менеджмент пен маркетингтiң төмен деңгейi сақталып отыр.

8-қосымша

2000 жылғы өнеркәсіп өндірісінің құрылымы (%)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

9-қосымша

Өнеркәсіп өндірісі құрылымының өзгеруі (%)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

10-қосымша

2000 жылғы Қазақстан экспортының құрылымы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

11-қосымша

2000 жылғы Қазақстан импортының құрылымы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

12-қосымша

Қазақстан Республикасында ғылымға арналған шыындар

___________________________________________________________________
| 1995 ж.| 1996 ж.| 1997 ж.| 1998 ж.| 1999 ж.
______________________|________|________|________|________|________
Қаржыландыру көлемі | 2256 | 3050 | 3016 | 3807 | 2036
(жоспар), млн. теңге | | | | |
______________________|________|________|________|________|________
ІЖӨ-нің %-ы | 0,18 | 0,18 | 0,17 | 0,16 | 0,09
______________________|________|________|________|________|________

2.2.3. Мүмкiндiктер

Мыналар өнеркәсiптiк сектордың дамуы үшiн қолайлы факторларға айналуда:
- әлемдiк экономиканың жоғары өсу қарқыны және тиiсiнше, отандық шикiзат ресурстары мен оларды бастапқы қайта өңдеу өнiмiне сұраныстың ұлғаюы;
- экспорт мүмкiндiктерiнiң кеңейе отырып, саудадағы дәстүрлi серiктес елдерде (ТМД) өндiрiстiң тұрақтануы мен өсуi, кейiннен үшiншi елдердiң нарығына бiрлесiп шыға отырып, мемлекетаралық кооперацияны жолға қою;
- жергiлiктi шикiзатты және жинақтаушы бөлшектердi пайдалануды бiртiндеп ұлғайтып және кейiннен оларды шектес елдерге (аймақтық филиалдар) экспорттай отырып, әлемдегi жетекшi өндiрушiлердiң ТМД-ның және Орталық Азия аймағының тұтыну нарығына бағдарланған дайын өнiмдi үдемелi өндiру процесiнiң бiр бөлiгiн Қазақстанда орналастыру;
- iшкi тұтыну нарығының ауқымын кеңейту. Тауарлар нарығы мен мұнай жобалары қызметтерiнiң өсуi. Өнеркәсiптiң шектес салаларының дамуын ынталандыратын аграрлық өндiрiстiң (ауылшармашинажасау, химия, ауылшаршикiзатын қайта өңдеу) тұрақтануы және әлеуетiнің өсуi.

2.2.4. Қатерлер

Мыналар өнеркәсiптiк сектордың тұрақты дамуына кедергi келтiретiн факторлар болуы мүмкiн:
- өнеркәсiпте және экономикада шикiзаттық бағыттың бекуi, өңдеушi салалардың құлдырауы және елдi индустриясыздану қаупiнiң пайда болуы;
- ел экспортының негiзi баптары болып табылатын тауарлардың шағын тобының әлемдiк баға конъюнктурасының ауытқуына тәуелдi болуына байланысты экспортқа бағдарланған салалардың шатқаяқтығы. Шектес елдердегi осындай тауар өндiрушiлер тарапынан бәсекенiң өсе түсуi;
- өзiндiк өндiрiстерiмiздiң:
жабдықтар мен жинақтаушы бөлшектердi (технологиялық тәуелдiлiк);
қуат көздерiн (газды, электр қуатын, мұнай өнiмдерiн) өндiруге қолда бар және ықтимал iске асырылатын мүмкiндiктерi бола тұра сыртқы берiлiмдерге тәуелдiлiктiң күшеюi;
- импорттық өнiмдердiң iшкi тұтыну нарығынан отандық өндiрiс тауарларын ығыстыруы;
- сыртқы сауда қатынастарының реттелмеуi, отандық тауар өндiрушiлердi экономикалық кемсiтуге алып келетiн әлемдiк нарықтағы әдiлетсiз бәсеке мен протекционизм.
Сонымен, өнеркәсiптiк секторды одан әрi дамыту императивi (талабы) өндiрiстiң тұрақтануы мен өсуi ғана емес, сонымен бiрге оның құрылымдарын тереңдетiп қайта құру мен бүкiл экономиканың үдемелi өндiрiстiк процесiнiң тұтастығын қалпына келтiру болады.
Өткен жылдарда пәрмендi құрылымдық саясатты сәтсiз өрiстету әрекеттерi көп жағдайда нарықтық экономикадағы мемлекеттiң реттеушi рөлiн барынша төмендету моделiнiң Қазақстан жағдайына барабар келмеуi себепшi болды.
Мемлекет белсендi инвестициялық саясаттан қол үзген өткен жылдар тәжiрибесi, жекеше сектордың экономикаға, ең алдымен өңдеушi өнеркәсiпке ауқымды ұзақ мерзiмдi салымдарды қамтамасыз ете алмағанын көрсеттi.
Қайта өңдеу салаларын жаңғыртуға шетел инвестицияларын белсендi тарту үмiтi ақталмады.
Жоғарыда аталған үрдiстер сақталып отыр. Қазiргi кезеңде iс жүзiнде өнеркәсiптiк сектордағы құрылымдық өзгерiстердiң бастамашысы мемлекет қана бола алады.
Өнеркәсiптiк салада саясаттың бiрнеше тұжырымдамалары ауысқанымен, мемлекеттiң реформалау практикасында осы уақытқа дейiн айқын және жүйелi өнеркәсiптiк саясат болмай отыр.
Олардың негiзгi бағыты - ғылыми-техникалық прогрестi жеделдету қажеттiлiгi, өндiрiстің жоғары технологиялық салалары мен түрлерiн қалыптастыруға басым назар аудару, өңдеушi салаларында бәсекеге төзімділіктің әлемдік деңгейіне шығуы оларды экспорттық әлеуетті еселеудің басты көзіне айналдыру.
Прогрессивтi және стратегиялық баламасыз желi соңғы жылдардағы ел экономикасының жай-күйiн сипаттайтын дағдарыс пен дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңінде іске асырғысыз болып шықты.
Негiзгi себептер:
- нақты секторды тұрақтандырудың жалпы макроэкономикалық алғышарты ретiнде қажеттi өнеркәсiптiк саясат шаралары мен қаржылық тұрақтандыру шараларының объективтi қарама-қайшылығы (үйлеспеушiлiгi);
- мемлекеттiк бюджет инвестициялық саясаттың белсендi құралы болудан қалды;
- өнеркәсiптiк саясат құралдарын комбинациялау нақты секторды нарықтық өзгертудiң нақты кезеңiне сәйкес келмедi, iс жүзiндегi мүмкiндiктермен ұштастырылмады;
- мемлекет айқындаған iрiктеп қолдау "басымдықтары" санының шектен тыс көптiгi, оларды айқындаудағы субъективизм;
- мемлекеттiк органдардың сыртқы сауда және ғылыми-технологиялық саясат мәселелерiнде нарық субъектiлерiмен тиiмдi өзара iс-қимылы жолға қойылмаған.
Қазақстан үшiн 2000 жыл тұрақтану және тұрақты экономикалық өсу үшiн алғышарттар қалыптастыру басталған жыл болды. Кеңейтiлген қоғамдық үдемелi өндiрiстiң қалыпты процесi қалпына келтiрiлуде және инвестициялық капиталды нақты жинақтаудың алғашқы мүмкiндiктерi пайда болуда.
Бұл нарықтық әдiстердi ғана емес, сонымен бiрге тiкелей мемлекеттiк қолдау, ресурстарды қайта бөлу және оларды өнеркәсiп пен ғылыми-технологиялық салалардың басым бағыттарында шоғырландыру әдiстерiн пайдалана отырып, ең алдымен мемлекеттiк реттеудi күшейтудi көздейтiн белсендi өнеркәсiптiк саясатты қалыптастыруға және кеңiнен жүргiзуге мүмкiндік бередi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Өнеркәсіптiк-технологиялық саясатты жүзеге асыру олардың әрқайсысында негiзгi мiндеттерге назар аудара отырып, мынадай үш кезеңдi көздейдi:
- бірінші кезең - дағдарыстан кейінгі - тұрақтану - дағдарыстық құлдыраудың зардаптарын еңсеруге және дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiруге бағытталған (2001-2004 жылдар);
- екінші кезең - тұрақты даму - өнеркәсiптiк өндiрiстiң тұрақты және тиiмдi даму режимiне шығуға және құрылымын ұтымды өзгертуге, оның материалдық-техникалық базасы мен қолданылатын технологияларды қайта құруға, ұлттық экономиканың әлемдiк шаруашылық қатынастарға табиғи және тең құқылы қосылуына бағдарланған (2005-2008 жылдар).
Тұтас алғанда өнеркәсiптiк-технологиялық саясатты iске асырудың алдағы жылдардағы басымдықтары мыналар болады:
- озық технологиялар негiзiнде өнеркәсiптiк секторды технологиялық жағынан қайта құру, өнiмнiң сапасы мен бәсекеге төзiмдiлiгiн арттыру;
- iшкi және салааралық, аймақаралық, сондай-ақ мемлекетаралық шаруашылық байланыстары мен кооперацияны дамыту. Шикiзатты өндiруден бастап жоғары тауарлық әзiрлiктi өнiм өндiруге дейiнгi толассыз технологиялық циклды қалыптастыру;
- өндiрiстi дамыту инновация және менеджмент тұрғысынан тиiмдi корпоративтiк құрылымдар, iшкi және сыртқы нарықтарда өктемдiктi қалыптастыру;
- ақпараттық техника мен технологияларды ауқымды енгiзу, осы негiзде тауарлар мен қызметтердiң өзара байланысқан нарығын құру;
- ғылыми-техникалық саланы коммерцияландыру - әзiрлемелердi көтермелеу және ең жаңа технологияларды коммерцияландыру.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

Пәрмендi өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың басты шарттары мыналар болып табылады:
- мемлекеттiк реттеудiң ұтымды жолдары мен шараларын негiздi түрде айқындау және iске асыру;
- индустриялық дамуды ынталандыруға деген либералдық және мемлекеттік-реттеуші қағидаттардың оңтайлы үйлестiру.
Мемлекеттiк реттеудi күшейту экономикадағы либералдық негiздердi тұншықтырмауға тиiс, қайта кәсіпкерлiк негiздер мен бәсекелестiк ортаның дамуына жәрдемдесуге тиiс.

4.1. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың негiзгi құралдары

Белгiленген мiндеттерге қол жеткiзу үшiн мемлекет оларды жалпыжүйелiк және iрiктеулi деп бөле отырып, өнеркәсiптiк саясатты жүзеге асыру шараларының әлемдiк практикада өзiн-өзi ақтаған барлық арсеналын пайдаланады.
Өнеркәсiптiк саясат құралдарының комбинациясы түрлендiрудiң нақты кезеңiне сәйкес келуге және дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiру, тұрақтану, экономикалық өрлеу мен белсендi құрылымдық қайта құру кезеңдерiнiң ауысуына қарай өзгерiп отыруға тиiс.

4.1.1. Жалпыжүйелiк шаралар

Экономикалық өмiрге мемлекеттiк әсер ету шаралары: салық, ақша, бағам, баға және кеден саясаты, техникалық және экономикалық стандарттар.
Негiзгi мiндеттерi - индустрияның дамуына қолайлы ықпал ететiн жалпы жағдай туғызу; нарықтың барлық субъектiлерiнiң экономикалық және институционалдық, ұйымдық және құқықтық белсендiлiк ортасын қалыптастыру.
Мемлекет:
- ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу;
- пайыздық ставкалардың деңгейiн реттеу;
- сыртқы экономикалық қызметтi реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерi;
- отандық тауарлардың сыртқы нарыққа шығуына жәрдемдесу (бизнеске оның сыртқы экономикалық қызметiнде жәрдемдесу);
- табиғи монополия субъектiлерiнiң шығын құрамын реттеу және олардың қызметiне әдiл тарифтер белгiлеу;
- көлiк инфрақұрылымына мемлекеттiң инвестициялары;
- өндiрiстi сертификаттауды және сапаны бақылауды дамыту;
- индустриалдық нарық инфрақұрылымының қалыптасуын құқықтық және ұйымдық, қолдау арқылы өндiрiстi ынталандыратын қолайлы макроэкономикалық орта жасайды.
Таяу уақытта қаржылық және инвестициялық салада, табиғи монополиялар және монополияға қарсы реттеу саласында, стандарттау, сыртқы сауда, ғылыми-техникалық, институционалдық салаларда мынадай бiрiншi кезектi шараларды iске асыру қажет.

Қаржы және инвестициялық салада

Белсендi құрылымдық саясат жүргiзудiң базалық алғышарты ретiнде қаржылық тұрақтану процесiн аяқтау. Ақша-кредит саясатын кезең-кезеңiмен жұмсарту экономиканы монеттендiру деңгейiн арттыру. Кәсiпорынға түсетiн салық салмағын оңтайландыру және банк пайыздарын төмендету. Икемдi бағам саясатын жүргiзу.
Оларды кейiннен экономикаға инвестициялау үшiн қаржы секторына халықтың және кәсiпорындардың ұзақ мерзiмдi жинақ ақшаларын тартудың құралдары мен тетiктерiнiң тiзбесiн кеңейту.
Шетелдiк инвестицияларды тарту жөнiндегi құқықтық және шаруашылық шарттарын жетiлдiру.
Ықтимал инвесторлар үшiн кәсiпорындардың қаржы қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында бухгалтерлiк есептiң қазақстандық стандарттарын халықаралық стандарттарға сәйкес жетiлдiру.
Шетелдiк және отандық инвесторлардың қызметi үшiн тең құқықтық және экономикалық жағдай жасау.

Табиғи монополиялар және монополияға қарсы реттеу саласында

Табиғи монополиялар субъектiлерiнің құрылымдық шығынын оңтайландыру, ресурстар мен энергияны үнемдейтiн технологияны енгiзуге бағытталған инвестициялық бағдарламаларды iске асыру, ұсынылатын қызметтердің сапасын арттыру.
Тауар нарығында үстемдiкке ие өндiрушiлердiң, тұтынушылардың және мемлекеттiң экономикалық мүдделерiндегi тепе-теңдiктi сақтау базасында, табиғи монополиялар субъектiлерi мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметтерiне, жұмыстарына тарифтердi (бағаларды) қалыптастыруға арналған құқықтық және нормативтiк-әдiстемелiк базаны жетiлдiру.
Нарыққа бiрдей қол жеткiзуге жағдай жасау және отандық өндiрушiлер шығындарын азайту мақсатында ТМД мен Кеден одағы шеңберiнде табиғи монополиялар субъектiлерi көрсететiн қызметтер мен олардың тауарларына арналған тарифтердi келiсу.

Стандарттау саласында

Өнiм сапасын басқарудың халықаралық стандарттарына көшу.
Шығарылатын өнiмнiң белгiленген стандартқа сәйкестiгiнiң сақталуын мемлекеттiк қадағалау.

Сыртқы сауда саласында

Өңдеушi сектордың iшкi нарықтағы позициясын нығайту мақсатындағы iс-қимылдың негiзгi бағыттары мыналар:
- салиқалы протекционизмдi жүзеге асыруға бағытталған сыртқы экономикалық қызметтi реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн бiрiншi кезекте:
демпингке қарсы шараларды, арнаулы қорғау және өтемақы шараларын қолдану салаларын кеңейту;
жеткiзiлетiн тауарлардың сапасы, олардың санитариялық жай-күйi мен экологиялық қауiпсiздiгi бойынша нақты және қатаң талаптарды iске қосу есебiнен арттыру;
- шетелдiк серiктестердiң жосықсыз сауда практикасына жедел ден қою үшiн бизнеспен керi байланыс жүйесiн дамыту;
- жоғары тиiмдi инвестициялық технологиялар мен жабдықтарды әкелудi ынталандыру.
Сыртқы экономикалық қызметке жәрдемдесу мақсатындағы iс-қимылдың негiзгi бағыттары мыналар:
- мемлекеттiк органдар жүйесiнде экспорттың дамуына жәрдемдесуге жауапты болатын қызметтер құру. Экспорт, шетелдiк нарықтарға талдау жасау мәселелерi бойынша ақпараттық-консультациялық қызметтер көрсету үшiн сауда ақпараттары орталығын құру;
- жетекшi сауда серiктестерiмен сауда жасағанда бiрдей сауда режимдерiн белгiлеу және техникалық кедергiлердi қысқарту;
- экспортты дамыту үшiн перспективалы елдерде Қазақстанның сауда өкiлдiктерiн құру;
- кәсiпорындардың келiсiм-шарттар жасасуына және шет елдерінің мемлекеттiк сатып алу нарығына қол жеткiзудi қамтамасыз етуiне жәрдемдесу;
- сыртқы нарықта тиiмдi алға жылжу үшiн экспорттық өнiмнiң сапасын халықаралық стандарттар бойынша сертификаттау;
- экспорттаушылар қауымдастығын құруға жәрдемдесу және мемлекеттiк органдардың олармен тиiмдi өзара iс-қимыл жасауын ұйымдастыру;
- экспорттық операцияларды кредиттеудi және сақтандыруды қамтамасыз ететiн қаржы институттарын дамыту;
- Дүниежүзiлiк сауда ұйымына кiруге әзiрлену;
- Қазақстанның әлемдiк энергетика нарығына қатысуын кеңейту үшiн Энергетикалық Хартия құрамындағы тиiмдi өзара iс-қимыл;
- елдердi - сауда серiктестерiн таңдаудағы икемдi саясат: өткiзу нарығын әртараптандыру, үшiншi елдер арқылы транзиттi барынша азайта отырып, Азияның таяу нарықтарына қатысуды ұлғайту, аймақтық одақтармен өзара iс-қимылды күшейту.

Ғылыми-техникалық салада

Iргелi зерттеулердi мемлекеттiк қаржыландыруды ұлғайту.
Практикалық пайдалануда жоғары әлеуетке ие жобаларды мақсатты қаржыландырудың басым бағыттарын таңдау. Ғылыми зерттеулердiң басым бағыттарын бекiту функциясын Қазақстан Республикасының Жоғары ғылыми-техникалық комиссиясына жүктеу.
Өнеркәсiп орындарының бағдарлы ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-конструкторлық жұмыстар жүргiзуiн ынталандыру.
Қолданбалы ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарды қаржыландырудың гранттық жүйесiне көшу.
Ғылыми әзiрлемелердiң отандық қорын құру.
Инновациялық технологиялардың дерек банкiн қалыптастыру.
Санаткерлiк меншiктi және патенттiк құқықты қорғау жүйесiн одан әрi жетiлдiру.

Институционалдық салада

Өндiрiстi, инновацияны және менеджменттi, iшкi салалық және салааралық кооперацияны, iшкi және сыртқы нарықтағы өктемдiктi, сондай-ақ өндiрушiлер бiрлестiктерiнiң (салалық одақтардың, қауымдастықтардың) басқа да нысандарын дамыту тұрғысынан тиiмдi корпоративтiк құрылымдардың (холдингтердiң, консорциумдердiң, қаржы-өнеркәсiп топтарының) қалыптасуына және құрылуына құқықтық және ұйымдық жәрдем көрсету.

4.1.2. Iрiктеп-талғау шаралары

Негiзгi мiндеттерi - мемлекеттiң дамуы үшiн стратегиялық маңызы бар нарық субъектiлерiнiң белгiлi бiр топтарына мақсатты ықпал ету, оларға өнеркәсiптiк даму мiндеттерiн шешу үшiн үдемелi өндiрiс ресурстарын беру. Бұл мынадай субсидиялар мен сүйемелдеу шараларын қамтиды:
- мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру;
- ғылыми-зерттеу мекемелерiне мемлекеттiк тапсырыстар беру;
- жекелеген салаларға және ғылымға субсидия беру;
- мемлекеттiк емес заемдар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер беру;
- мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер, басқа кредит институттары берген заемдар мен кредиттер бойынша кепiлдiктер беруi, қосымша қаржыландыру және тәуекелдi бөлiсудiң басқа да құралдарын пайдалану;
- салықтық жеңілдiктер мен преференциялар беру;
- табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне, жұмыстарына (тауарларына) арналған тарифтер бойынша төмендететiн және жоғарылататын коэффициенттер.
Өнеркәсiптiк-технологиялық секторды мемлекеттiк қолдау мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың шоғырлануына қарай кеңейтiледi.
Бірінші кезеңде қолдаудың негiзгi нысаны басым салаларға салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру, нарықтар конъюнктурасының жақсаруына қарай оларды бiртiндеп алып тастай отырып, табиғи монополиялардың тарифтерi бойынша коэффициенттердi төмендететiн жекелеген инвестициялық жобаларды орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттеу болып қалады.
Мемлекеттiң кепiлдiгiмен негiзiнен бiрiншi кезектi капиталды қажет ететiн жобаларды iске асыру үшiн шетелдiк заемдар тартылатын болады.
Тiкелей мемлекеттiк инвестициялау күрделi ғылыми негiздi технологиялар әзiрлеуге және оларды енгiзудi қаржыландыруға шоғырландырылады.
Екінші кезеңде даму бюджетiндегi мүмкiндiктердiң кеңеюiне қарай өнеркәсiптiк секторды iрiктеп қолдау шараларының күллi құралын неғұрлым ауқымды қолдану басталады.
Iрiктеулi мемлекеттiк қолдау үшiн индустрияның таңдаулы блоктарының нысандарын бөлiп шығарудың негiзгi өлшемдерi мыналар болып табылады:
- өнiмдер мен қызметтердiң белгiлi бiр түрлерiне төлемге қабiлеттi сұраныстың (iшкi және сыртқы) болуы және оның артуының сенiмдi перспективалары;
- өндiрiстiң қайсыбiр түрiнiң бәсекелестiк артықшылықтарының болуы;
- мемлекет қолдауындағы объектiлердiң кеңейтiлген үдемелi өндiрiсiн өзiндiк қаржыландыруды қамтамасыз ететiн рентабельдiлiгi және өндiрiстiк базаның сапалық параметрлерiн, қолданылатын технологиялар мен түпкi өнiмнiң өзiн жақсарту;
- өндiрiстiң таңдап алынған түрiне iлiктес - шикiзат жеткiзушiлер, жартылай фабрикаттар мен жинақтаушы бөлшектер салаларына дамудың мультипликативтiк (еселенген) әсер етуi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- сыртқы заемдардың бiр бөлiгiн шоғырландыру, жекешелендiруден түскен табыстар, салық түсiмiнiң бiр бөлiгi, зейнетақы қорларының қаражатын және басқа институционалдық инвесторларды тарту негiзiнде елдiң даму бюджетiн қалыптастыру;
- өнеркәсiптiк сектордың басым салаларына инвестиция салуды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарын құру немесе олардың жұмыс істеп тұрғандарының қызметiн жандандыру;
- қолда бар ғылыми-техникалық нобайларды түгендеу;
- ғылыми-технологиялық әзірлемелер деңгейiн және оларды коммерцияландыру мүмкiндiгiн айқындайтын технологиялық болжамдар әзiрлеу;
- өнеркәсiптi дамытудың технологиялық даму болжамдарына да, сонымен бiрге макроэкономикалық болжамдарға да сүйенетiн нұсқалық болжамдар түзу. Даму басымдықтарының объектiлiк бағыттылығын және экономикалық өсудiң ықтимал нүктелерiн айқындау.

4.2. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың салалық бағыттары

Өзiнiң индустриялық саясатын мемлекет дамуына мемлекеттiк қолдаудың алуан қағидатын талап ететiн үш ірi салалар кешенiнiң болуына қарай негiздейдi.

4.2.1. Экспорттық бағдарлану салалары

Негiзiнен бұл - елдiң сауда балансында жетекшi рөл атқаратын шикiзаттық бағыттылық салалары. Мемлекеттiк қолдаудың қажеттi деңгейiне қарай 2 блокқа бөлiнген:
1) Дамыған экспорттық блок.
Мұнай-газ өндiру, металлургия, уран және көмiр өнеркәсiбi.
Алдағы онжылдықта бұл салалардың, ең алдымен мұнай өндiрудiң қарыштап өсуi бүкiл экономика үшiн айқындаушы болады, мемлекеттiң инвестициялық ресурстарын қалыптастыруға алғышарттар жасай отырып, бюджеттiң жай-күйiне оң әсер етеді, едәуiр дәрежеде мультипликативтiк (еселенген) тиiмдiлiк әкеледi және экспорттық өндiрiстiң қажетiне қызмет ететiн машина жасау және өзге салалардың жандануына серпiн бередi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- көмiрсутегi шикiзатын тасымалдау мен экспорттау бағыттарының әртараптандырылуы;
- шикiзат базасының артта қалуын жою, табиғи шикiзаттың кешеңдiлiгi мен қайта өңделу тереңдiгiн арттыру;
- металлургиялық өнеркәсiпте неғұрлым терең өңдеу өндiрiсiн дамыту;
- мұнай мен металды халықаралық биржаларда тiркеу;
- әлемдiк уран нарығында Қазақстанның дербес тұғырын қамтамасыз ету.
Әлемдiк iрi өндiрушiлермен бiрге уран өндiру жөнiндегi бiрлескен кәсiпорын құру;
- энергетикалық көмiр сатудың нарығын сақтау және кеңейту.
Өнеркәсiптiк-технологиялық саясат мұнда негiзiнен саясаттың жалпыжүйелiк компоненттерiне шоғырланады.

Iрiктеп қолдаудың жекелеген нысандары:
- әлемдiк нарықта конъюнктура едәуiр нашарлаған жағдайда сыртқы нарықта бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру үшiн - табиғи монополия субъектiлерiнiң көрсеткен қызметтерi, жұмыстары (тауарлары), (көмiр, кен, металл) тарифтерi бойынша төмендететiн коэффициенттер ұсыну;
- металлургиялық өнеркәсiп пен металл өңдеудегi жекелеген жоғары технологиялық жобалар бойынша мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер беруi.
2) Түзiлетiн экспорттық блок.
Мұнай-химия және химия өнеркәсiбi.
Мұнай-газ секторымен және металлургиямен қатар бұл салалар онжылдықтың соңына қарай тұтас алғанда экономиканың жаңа технологиялық укладтарға көшуi үшiн өнеркәсіптiң индустриялық ұйтқысын түзедi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- тиiмдi инвестициялар тарту арқылы қазiргi өндiрiстердi қалпына келтiру және дамыту;
- айрылып қалған тұғырларымызды қайтару және химия өнiмдерi нарығында өктемдiктi одан әрi жүргiзу;
- отандық және әлемдiк ғылымның озық әзiрлемелерi базасында мұнай-газ шикiзатын терең қайта өңдеу жөнiнде жаңа жоғары технологиялық өндiрiс құру.
Мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың осы салаларда басым қалыптасуына қарай iрiктеп қолдау шараларын қолдану кеңейедi.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мұнай-химия саласында iрi жобаларды iске асыру үшiн мемлекет кепiлдiгiмен халықаралық заемдар тарту;
- салада шағын тоннажды өндiрiс құру үшiн мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер беруi;
- аграрлық сектор үшiн минералдық тыңайтқыштар өндiрiсiне, өсiмдiктердi қорғау құралдарына субсидия беру;
- салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру;
- табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне, жұмыстарына (тауарларына) арналған тарифтер бойынша төмендететiн коэффициенттер ұсыну.

4.2.2. Ішкi бағдар салалары

Импорттық тауарлармен бәсекеге түсуге, оларды iшкi нарықтан ығыстыру және әлемдiк нарықта бiртiндеп өз орнын табуына ықтимал қабiлеттiлiгiне қарай олар үш топқа (блокқа) бөлiнедi.
1. Бәсекелестiгi жоғары топ (блок):
а) Тамақ өнеркәсiбi.
Саланы тиiмдi дамыту - тұтыну нарығын теңдестiрудiң міндетті шарты, азық-түлік қауiпсiздігiн қамтамасыз ету және көптеген әлеуметтiк проблемаларды шешудiң алғышарты. Сала өнiмдерiнiң сұраныс кепiлдi және ол халықтың табысының өсуiне қарай артатын болады. Капитал айналымының қысқа мерзiмдерi, бiржолғы мардымсыз күрделi қаржы салымдары саланы жекеше инвестициялар үшiн тартымды етедi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- азық-түлiк нарығының жекелеген бөлiктерiнде импорт алмастыратын өндiрiстердi, экспортты дамыту;
- байыпты сауда протекционизмiн жүзеге асыру, iшкi нарықты жосықсыз бәсекеден, демпингтен және субсидияландырылған экспорттан қорғау.
Жалпыжүйелiк шаралар:
- сыртқы сауданы реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерiнің тиiмдiлiгiн арттыру;
- өнiмдi экспортқа жылжытуды қамтамасыз ету үшiн өнiм өндiру және өткiзу жөнiндегi iрi, орташа және шағын кәсiпорындарды коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен өзгерте отырып, олардың өзара iс-қимылы негiзiнде салалық одақтар, қауымдастықтар құру;
- аграрлық сектормен тiгiнен интеграцияландырылған, толассыз өндiрiстiк циклдi түзiлiмдер құру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мемлекеттік кредиттік дамыту ұйымдарының шағын кәсiпкерлiктi қолдау және импортты алмастыру бағдарламалары шеңберiнде орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
б) мұнай-газ өңдеу өнеркәсiбi, электр энергетикасы.
Бұл салалар iшкi нарықта сұранысқа және перспективада экспорттық әлеуетке ие.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- жұмыс істеп тұрған энергия өндiретін және мұнай айдайтын қуаттардың жүктемелiлiгiн қамтамасыз ету;
- елдiң энергетикалық тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету (электр энергиясымен, газбен, мұнай өнiмдерiмен өзiн-өзi қамтамасыз етуге қол жеткiзу). Батыс Қазақстанда газ-турбиналық қондырғылар және республиканың оңтүстiк-шығысында шағын су электр станцияларын салу. Iшкi өткiзу нарықтары үшiн газ өңдеу қуаттарын және газ құбырларын iске қосу;
- мұнай өңдеудiң тереңдiгiн арттыру мақсатында жұмыс iстеп тұрған мұнай өндiру зауыттарын қайта жаңарту.
Жалпыжүйелiк шаралар:
- электр энергиясының ашық бәсеке нарығын дамыту;
- электр энергиясын беру жөнiндегi қызметтерге икемдi тариф саясатын жүргiзу, елдiң солтүстiгiнен оңтүстiк және батыс аймағына электр энергиясын жеткiзудi ынталандыру үшiн тиiмдi алмастыру схемасын дамыту;
- мұнай өнiмдерiн өндiрушiлер мен өткiзу жүйесiнiң арасындағы салық салмағын оңтайландыру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- республиканың мұнай өңдеу зауыттарына мұнай тасымалдауға арналған тарифтер бойынша төмендететiн коэффициенттер ұсыну;
- энергия шығаратын жаңа қуаттарды салу жобалары бойынша салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру;
- мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының газ өнеркәсiбiнiң жекелеген жобаларына орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
2. Бәсекелестiгi орташа топ (блок):
а) машина жасау.
Жұмыс iстеп тұрған машина жасау кәсiпорындары негiзiнен экспортқа бағдарланған өнеркәсiптiк кешеннiң, аграрлық сектор мен көлiктiң көмекшi және қызмет көрсетушi блоктарын құрайды.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- қолда бар өндiрiстiк базада трактор және ауыл шаруашылығы, көлiктiк машина жасауды, мұнай-газ секторы, кен-металлургия кешендерi үшiн жабдықтар өндiрiсiн дамыту;
- республиканың машина жасау кәсiпорындарында мұнай-газ секторы мен кен-металлургия кешендерi үшiн құрал-жабдықтар мен жинақтаушы бөлшектерге арналған тапсырыстардың орналастырылуын қамтамасыз ету;
- жоғары технологиялық өндiрiстер нобайын қалыптастыру және игеру, соның iшiнде франчайзинг шартымен игеру, патенттер мен лицензиялар сатып алу;
- машиналар мен жабдықтарды, электрондық және электротехникалық өнiмдердi жетекшi өндiрушiлердiң бiрлескен кәсiпорындары мен филиалдарын құру.
Жалпыжүйелiк шаралар:
- Ресеймен және Беларусьпен машина жасау саласында мемлекетаралық өндiрiстiк кооперацияны кеңейту;
- iшкi нарықты жосықсыз бәсекелестiктен, демпингтен және субсидияланған бағадан қорғау;
- жер қойнауын пайдалану жөнiндегi жұмыс iстеп тұрған келiсiмшарттарға түзету енгiзген және сыртқы басқару мен жаңаларын жасасқан кезде iшкi нарықта жабдықтардың, құралдардың, жекелеген түрлерiн дайындауға арналған тапсырыстарды орналастыру бойынша талаптар енгiзу;
- машина-технологиялық станциялар желiсiн дамытуды ынталандыру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мемлекеттiң қатысуымен ұйымның лизингтiк қоры үшiн ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу;
- мемлекеттiк кредиттің дамыту ұйымдарының басым жобаларға орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
- салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар;
- мемлекеттiң қорғаныс және жұмылдыру қажеттерi үшiн мемлекеттiк сатып алу;
б) құрылыс материалдары өнеркәсiбi.
Сектордың дамуы iрi мұнай жобаларын жүзеге асырумен, кен-металлургия өнеркәсiбiнде, энергетикада жаңа қуаттар салумен, сондай-ақ тұрғын үй құрылысының қарқынын ұлғайтумен тiкелей байланысты болады.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- жаңа технология мен техниканың негiзiнде өндiрiстiк базаны жаңғырту және техникалық қайта жарақтау;
- құрылыс материалдарын жетекшi өндiрушiлердiң бiрлескен кәсiпорындарын немесе филиалдарын құру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- импорт алмастыратын өндiрiстi дамыту үшiн мемлекеттiк кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
- цемент өнеркәсiбi қуаттарын қайта жаңартуға немесе жаңаларын құруға шетелдiк заемдар тарту;
- сыртқы экономикалық қызметтi тарифтiк және тарифтiк емес реттеудiң тетiктерiн енгiзу жолымен iшкi және сыртқы нарықта отандық өндiрушiлердi қолдау.
3. Бәсекелестiгi төмен блок.
Iшкi нарықта бәсекелестiгi әлсiз салалар - жеңiл (тоқыма-тiгiн, терi-аяқ киiм) және ағаш өңдеу өнеркәсiптерi.
Мемлекет ең алдымен отандық ауыл шаруашылығы шикiзатын (тоқыма және терi өндiрiсiн) өңдеуге бағытталған қолда бар өндiрiстер әлеуетiн сақтау жөнiнде шаралар қолданады.
Тiгiн және аяқ киiм өндiрiсiн дамыту оның нарықтық қажеттiлiгiмен және кәсiпкерлердiң жеке бастамасымен айқындалады.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- тиiмдiлiгi аз өндiрiстердi қайта бейiмдеу немесе бөлшектеу, солардың негiзiнде шағын және ұтқыр бәсекеге төзiмдi өндiрiстер құру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- әскери және соларға теңестiрiлген арнаулы тұтынушылар, әлеуметтiк мекемелер үшiн жеңiл және жиhаз өнеркәсiптерiнiң дайын өнiмдерiн конкурстық негiзде мемлекеттiк сатып алу;
- мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының импорт алмастыру бағдарламаларының шеңберiнде тоқыма өндiрiсiне орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.

4.2.3. Салыстырмалы түрде жылдам, коммерциялануға бейiм
салалар мен жоғары технологиялық өндiрiстер тобы

Барлық бағыттар:
- ақпараттық технологиялар саласында;
- ғарыштық технологиялар саласында;
- биология, химия, фармация және медицина түйiсер тұста (микробиология, биохимия, биотехнология, тектiк инженерия).
Олардың негiзiнде құрылған технологиялар, үлкен күрделi қаржыны талап етпей-ақ, сапалы жаңа өнiмдердi жасау жолымен өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы салаларының өнiмдiлiгiн арттырады.
Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
- отандық түпнұсқа дәрi-дәрмек заттарын жаңадан жасау және әзiрленгендерiн өндiрiске енгiзу, өмiрлiк маңызы бар дәрi-дәрмек заттарын өндiрудi ұлғайту;
- металлургия үшiн айрықша таза және ғылымды қажетсiнетiн материалдар өндiру;
- биотехнологиялық әдiстер негiзiнде диагностикалық және дәрi-дәрмек заттарының, ветеринарлық препараттардың жаңа буынын, ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын, тамақ, жеңiл, фармацевтiк, парфюмерлiк-косметикалық, металлургия өнеркәсiптерi үшiн биотехнологиялық өнiмдердi, топырақ пен суды тазартудың технологияларын әзiрлеу және енгізу;
- ғарыштық технологиялар әзiрлемелерiн ауыл шаруашылық, өнеркәсiптiк, медициналық, әскери өндiрiстерге енгiзу;
- ақпараттық технологиялар әзiрлеу (қолданбалы компьютерлiк бағдарламалар, компьютерлерге арналған компоненттер өндiру және т.б.).
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мемлекеттік кредиттік дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
- инновациялық қызмет бағдарламасының шеңберiнде субсидиялау.

IV БӨЛIМ
АГРАРЛЫҚ-ИНДУСТРИЯЛЫҚ САЯСАТ

1. МАҚСАТ

Аграрлық және онымен iргелес салаларды дамыту саласындағы мемлекеттiк саясат қысқа-, орташа- және ұзақ мерзiмдi сипаттағы мақсаттарды көздейдi және жиынтығында тiкелей аграрлық өндiрiстiң өнiмдiлiгi мен түсiмдiлiгiн арттыру негiзiнде ауыл халқының әл-ауқатын жақсартуға, ауылдағы жұмыспен қамтудың барлық нысандарын, соның iшiнде ауылдық жерлердi индустрияландыру арқылы оза дамытуға және оларды қолдауға бағытталатын болады.

Қысқа мерзiмдi сипатты мақсаттар

Нарықтарды тиiмдi мемлекеттiк реттеу, протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу, нарықтың және барабар қаржы жүйесiнiң инфрақұрылымын қалыптастыру, шағын кредиттер беру бағдарламаларын жүзеге асыру, шаруашылықтардың көлбеу кооперациялануын және тiгiнен интеграциялануын дамыту арқылы өндiрiстi шоғырландыру жолымен аграрлық сектордың рентабельдiлiгiне және ауыл халқының кiрiстерiн қолдап отыру.

Орташа мерзiмдi сипатты мақсаттар

Аграрлық өндiрiстi интенсивтендiру және ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң негiзгi түрлерiн орташа әлемдiк өнiмдiлiкке жақындату, ауылдағы қайта өңдеу мен сервистiк өндiрiстердi жан-жақты дамыту, ауыл халқына әлеуметтiк қызмет көрсету стандарттарын қамтамасыз ету.

Ұзақ мерзiмдi сипатты мақсаттар

Аграрлық өндiрiстi тұрақты дамыту және оңтайландыру.
Ауылдық жерлердi индустрияландыру, ауыл мен қала халқының тұрмыс деңгейлерiндегi айырмашылықтарды еңсеру.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негiзгi өндiрiс құралы.
Аграрлық өндiрiстiң тұрақтылығы - елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi.
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк нарықта экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм көздерiнiң бiрi.
Аграрлық сектордағы өрлеу - экономиканың сабақтас салаларда өсуiнiң тетiгi.
Тұтас алғанда, аграрлық сектордың дамуы мемлекет үшiн экономикалық және ең бастысы әлеуметтiк аспектiде стратегиялық жағынан маңызды.

2.1. Әлемдiк үрдiстер

Осы заманғы нарықтық экономикада мемлекет неғұрлым реттейтiн және қолдайтын секторлардың бiрi аграрлық сектор болып табылады.
90-жылдардың орта шенiнде әлемде аграрлық секторды қолдауға жыл сайын 350 млрд. АҚШ доллары жұмсалды.
Мұның өзi осы сектордың ел дамуындағы тарихи және әлеуметтiк маңызымен, ең алдымен ауылдың кiрiсiн және онда жұмыспен қамтуды қолдаумен, азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз етумен, ауылдық аумақтарды дамытумен және дәстүрлi ауылдық ландшафт пен халықтың санын сақтауға ұмтылумен айқындалады.
Әлеуметтiк сектор мен оның жекелеген бөлшектерiн мемлекеттiк реттеудiң классикалық үлгiсi - АҚШ, Канада, Еуропа одағы (ЕО) елдерi.
Аграрлық сектордың өнiмдiлiгi, әсiресе жоғары дамыған елдердегi техникалық прогрестің жылдам жүруiне байланысты өнiмдiлiгi өсе түсiп отыр. Тектiк инженерияны одан әрi енгiзуге және биотехнологияларды дамытуға байланысты оның неғұрлым тез серпiн алуы мүмкiн.
Артық өндiрiстiк қуаттар мен сұраныстың баяу өсуi жағдайында аграрлық өнiмдi ұсынудың жылдам ұлғаюы ішкі нарықтарда бағаның құлдырауына және осы елдердің аграрлық секторлары табысының төмендеуiне алып келедi. Мұның өзi ресурстардың экономиканың аграрлық емес секторларына ығысуына жағдай жасайды.
АҚШ-та жұмыс iстейтiндердің жалпы санынан аграрлық секторда жұмыс iстейтіндердің үлесi 1910 жылғы 35%-дан қазiргi кезде 3-4%-ға дейiн қысқарды.
Аграрлық секторда жұмыспен қамтудың қысқаруының тежеусiз үрдiсi өсу, даму үстiндегi кез келген экономикаға тән құбылыс және ол Қазақстан үшiн де аса өзектi болып отыр. Экономикалық, экологиялық және әлеуметтiк салдарлардан басқа, аумақтың кеңдiгi мен халықтың сирек қоныстанғандығына орай, ауылдың құлдырауы елдiң ұлттық қауiпсiздiгiне әсер ететiн факторға айналуда.
Елдердiң көпшiлiгiнде ресурстардың ығысуының iс жүзiндегi қарқыны бiршама баяу жүрiп жатыр және аграрлық өндiрушiлердiң кiрiсiн қолдау осы елдердегi аграрлық саясаттың басты мiндетi болып отыр.
Аграрлық сектордың кiрiсiн арттыру үшiн iс жүзiнде барлық жерде және әсiресе, дамыған елдерде арнаулы протекционистiк бағдарламалар:
- мемлекеттiк сатып алу интервенциялары арқылы бағаның нысаналы деңгейiн қолдау;
- өндiрушiлерге тiкелей баға субсидиялары (ең төменгi кепiлдiктi бағалар);
- экспортты субсидиялау;
- ресурстарды арзандату жолымен шығындарды азайту (материалдық-техникалық ресурстарға арналған субсидиялау, жеңiлдетiлген кредиттер беру) iске асырылады.
Қолданатын бағалар ұлттық шекаралар шеңберiнен шығып кететiн экономикалық рабайсыздықты туындатады.
Iшкi нарықты қорғау үшiн АҚШ және ұқсас аграрлық бағдарламалары бар басқа да елдер тарифтер, квоталар нысанындағы импорттық кедергiлер белгiлейдi.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң артық қорлары сыртқы нарыққа шығарылады, мұның өзi осы өнiмдерге әлемдiк бағалардың төмендеуiне алып келедi.
Басым көпшiлiгi әлемдiк нарықтар конъюнктурасына тәуелдi болып отырған нашар дамыған елдер, iшкi өндiрiстiң шектелуi, экспорттың азаюы және ұқсас тауарлар импортының өсуi түрiнде залал шегедi.
Өнiмдерiнiң нарықтарда технологиялық жағынан артта қалуы және бәсекеге қабiлетсiздiгi болмауы жағдайды ушықтырады.
Аграрлық протекционизммен бұрмаланған қазiргi таңдағы әлемдiк сауда талаптарына бейiмделу, әлемдегi дамыған елдерде қолданылатын аграрлық саясаттың негiздерiн ескеру - өтпелi тұрпатты елдердің аса маңызды мiндеттерi.
Қазақстанның аграрлық секторы әлемдегi орташа еңбек өнiмдiлiгiне қол жеткiзгенге дейiн аграрлық протекционизм шараларын қолдану орта мерзiмдi кезеңде ел үшiн қолайлы.

2.2. Қазақстанның аграрлық секторының жай-күйi

2.2.1. Күштi жақтар

Қазақстан жер ресурстарына бай. Алдын ала суландырмай-ақ егiн шаруашылығына жаратуға болатын алқап 39 млн. гектарды құрайды. Табиғи жайылым алқабы мұнан да көп, 179 млн. гектардан астам.
Елдiң астық өсiретiн белдеуi бидайдың әлемдiк нарықта сұраныспен пайдаланылатын қатты және күштi сортты дәндерiн өндiруге мүмкiндiк бередi.
Аграрлық өндiрiстiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-экспериментальдық әлеует қалыптастырылды. Салада ауыл шаруашылығы өнiмдерiн дайындау, ұқсату және сақтау жөнiнде жеткiлiктi қуаттар бар. Бiлiктi және арзан жұмыс күшiнiң болуы аса маңызды бәсекелестiк артықшылық болып табылады.
Iлгергi жылдарда аграрлық секторда бағаны ырықтандыру және жер реформасы жүргiзiлдi, мемлекеттiк және ұжымдық меншiк жекешелендiрiлдi және ауыл шаруашылығы кәсiпорындары қайта ұйымдастырылды.
Нәтижесiнде, жерде шаруашылық жүргiзудiң көпукладты нысаны құрылды және ауылда нарықтық қатынастар дамыды. Өндiрiстiң жаңа нарықтық инфрақұрылымы пайда болып, нығая түстi. Осының бәрi аграрлық өндiрiстi тиiмдi жүргiзуге жағдай туғызады.
Мемлекеттiк органдар нарық процесiне және тауар өндiрушiлердiң шаруашылық қызметiн басқаруға араласуды тоқтатып, экономикалық субъектiлерге жанама ықпал ету әдiстерiне көше бастады.

2.2.2. Әлсiз жақтар

Саланың дамуын шектейтiн негiзгi проблемалардың бiрi өсiмдiк шаруашылығында өнiм шығымдылығының төмендiгi және мал шаруашылығының өнiмдiлiгi болды.
Себептерi: топырақ құнарлылығының нашарлауы зиянкестердiң, аурулардың және арамшөптердiң таралуы, ветеринарлық қызмет көрсетудiң және профилактиканың нашарлауы, табынның, тұқым қорының, саланың материалдық-техникалық базасы жай-күйiнiң сапалық нашарлауы, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң индустриялық технологияларының бұзылуы.
Шұғыл континенталдық климат және шектен тыс құрғақшылық, сумен қамтамасыз етудiң нашарлығы, әсiресе оңтүстiк аймақтарда, аграрлық өндiрiстiң тәуекелдiлiгiн күшейте түседi.
Өткен жылдарда аграрлық секторды реформалау тереңдей түскен жүйелiк дағдарыс кезеңiнде өттi.
Осындай жағдайда еркiн нарық тұжырымдамасы елдiң аграрлық секторын дамытуда бiрқатар проблемаларды шеше алмады (13, 14-қосымшаларды қараңыз).
Басты мақсатқа - тиiмдiлiкке және тиiсiнше, дiттей отырып реформалар жүргiзiлген ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң түсiмдiлiгiн арттыруға объективтi түрде қол жетпедi.
Шаруашылықтарды бөлшектеу нәтижесiнде қалыптасқан жер үлесi мен мүлiктiк құқықтар мөлшерi, көп жағдайда, жоғары тауарлы өндiрiс жүргiзуге, техниканы тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бермедi.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiне және материалдық-техникалық ресурстарға (салааралық), азық-түлiктi сатып алу және түпкiлiктi бағаларына (iшкi салалық) бағаның қалыптасқан теңсiздiгi рентабельдiлiктi төмендетiп, аграрлық өндiрiстiң шығындылығына алып келдi.
Өтiмдi капиталдың болмауы және өндiрiстiң тиiмсiздiгi банк кредиттерiн қол жетiмдi етпедi және сектордың ауыр қаржылық жағдайын одан сайын ушықтырып жiбердi.
Аграрлық секторда өндiрiлген қосымша өнiмнен орасан үлес алатын делдалдық құрылымдар, жергiлiктi монополистер (өңдеушi және көтерме сауда кәсiпорындары) өткiзу мен жабдықтау жүйесiнде барған сайын көбiрек орын ала бастады.
Осы жылдары объективтi тұрғыда шектеулi болған аграрлық секторды мемлекеттiк қолдаудың қолданылған жүйесi өндiрiске ынталандырушылық әсер ете алмады - бөлiнген қаражат тиiмсiз пайдаланылды.
Шаруашылық байланыстардың үзiлуi, нарықтық инфрақұрылымның, көлiк коммуникацияларының мешеулiгi өнiмдi өткiзу, соның iшiнде экспортқа өткiзу мүмкiндiгiн шектедi (15, 16-қосымшаларды қараңыз).
Соңғы кезге дейiн iшкi нарықты қорғаудың айқын жүйесiнiң болмауы отандық өнiмдi неғұрлым арзандау импорттық өнiмнiң ығыстыруына алып келдi, мұның өзi өндiрiстi тұншықтырудың қосымша факторына айналды (17-қосымшаны қараңыз).
Аграрлық өндiрiстiң бәсекеге қабiлеттiлiгi еңбекақы төлеудiң төмен деңгейiмен ғана ұсталуда. Едәуiр дәрежеде мұның өзi отандық және шетелдiк ұқсас өнiмдердiң арасында орын алып отырған еңбектi және материалды көп қажетсiнетiн айырмашылықты өтейдi.
Сұраныстың қысқаруына байланысты, аграрлық сектордың өндiрiс қуаттары артық болып қалды.
Аграрлық сектордағы жұмыспен қамтуды эволюциялық емес, түбегейлi қысқарту жұмыссыздықтың етек алуына және халықтың ауылдан кетуiне алып келдi.
Нәтижесiнде, аграрлық сектордың экономикалық баянсыздығы үздiксiз құбылысқа айналып келедi.
Ауыл қоғамдағы әлеуметтiк шиеленiстiң ошағы болып отыр.

13-қосымша

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің нақты көлемінің индексі
(1990 жылғы %-бен)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

14-қосымша

1990-2000 жылдарда өндірілген ауыл шаруашылығы
өнімдерінің негізгі түрлері

-------------------------------------------------------------------
!1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 !1996 !1997 !1998
-------------------------------------------------------------------
Астық
(өңделген. 28488 11992 29772 21631 16454 9506 11237 12378 6396
нен кейінгі
салмағы)
соның
ішінде:
Бидай 16197 6889 18285 11585 9052 6490 7678 8955 4746
Картоп 2324 2143 2570 2296 2040 1720 1657 1472 1263
Көкөніс 1136 955 985 808 781 780 778 880 1079
Күнбағыс 126 109 99 86 97 99 64 55 83
Қант 1044 726 1160 843 433 371 341 128 225
қызылшасы
(фабрикалық)
Мақта 324 291 252 200 208 223 183 198 162
Ет 1559 1524 1258 1312 1207 985 855 718 642
(сойғаннан
кейінгі
салмағы)
Сүт 5642 5555 5265 5576 5296 4619 3627 3335 3394
Жұмыртқа, 4185 4075 3565 3288 2629 1841 1262 1266 1388
млн. дана
Жүн (таза 108 104 96 95 75 58 42 35 25
салмағы)
-------------------------------------------------------------------

таблицаның жалғасы:

-----------------------------
! 1999 ! 2000
-----------------------------
Астық
(өңделген. 14249 11578
нен кейінгі
салмағы)
соның
ішінде:
Бидай 11227 9091
Картоп 1693 1694
Көкеніс 1283 1535
Күнбағыс 104 105
Қант 283 269
қызылшасы
(фабрикалық)
Мақта 249 287
Ет 629
(сойылғаннан
кейінгі
салмағы)
Сүт 3550 3701
Жұмыртқа, 1517 1692
млн. дана
Жүн (таза 22 22
салмағы)
-----------------------------

15-қосымша

Азық-түлік тауарлары аса маңызды түрлерінің
1995 - 2000 жылдардағы экспорты,
(млн. АҚШ доллары)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

16-қосымша

1995 - 2000 жылдардағы бидай экспорты (мың тонна)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

17-қосымша

Азық-түлік тауарлары негізгі түрлерінің
1995 - 2000 жылдардағы импорты,
(млн. АҚШ доллары)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2.2.3. Мүмкiндiктер

Жер шары халқының өсуi және әлемдiк азық-түлiк нарығы ауқымының ұлғаюы.
Қазақстанның аграрлық өнiмдерiн өткiзудiң дәстүрлi нарықтары - ТМД елдерiнiң экономикалық өрлеуi.
Иран, Түркия, Қытай, Пәкiстан тәрiздi және басқа таяудағы елдерде азық-түлiк тауарларын тұтынудың артуы.
Әлемде бидайға, ең алдымен, оның күштi және қатты сорттарына, сондай-ақ оның өңделген өнiмдерiне сұраныстың көбеюi.
Жаңа көлiк жолдарының ашылуы, сондай-ақ әлемдегi жетекшi астық өндiрушiлердiң Оңтүстiк Шығыс Азия мен Латын Америкасының тез өсiп келе жатқан нарығына қайта бағдарлануы Қазақстан бидайын Таяу Шығыстағы Азияға (Иран, Ирак, Түркия және басқалар) экспорттауды кеңейтуге мүмкiндiк бередi.
Тамақты әртараптандыру және табиғи шикiзаттан алынған тұтыну тауарларына сұраныстың өсуi.
Елдiң тамақ және жеңiл өнеркәсiбiнде импорт алмастыру процестерiнiң дамуы.

2.2.4. Қатерлер

Әлемдiк азық-түлiк нарығындағы жоғары бәсекелестiк және протекционизм, сауда қатынастарының реттелмеуi.
Шетел импорттаушыларының тарапынан жүргiзiлетiн жосықсыз бәсекелестiк (демпинг, субсидияланған экспорт) және отандық өнiмдердi iшкi нарықтан ығыстырылуы.
Әлемдегi (Қазақстан үшiн) ықтимал азық-түлiк нарықтарына тиiмдi көлiк жолдарының болмауы.
Республиканың оңтүстiк аймақтарының шектес мемлекеттердiң су ресурстарына тәуелдiлiгi.
Iшкi нарық ауқымының шектеулiлiгi және шашыраңқы орналасуы, ТМД елдерiнiң дәстүрлi өткiзу нарықтарының сатып алу қабiлетiнiң төмендiгi.
Аграрлық сектордың өткен жылдардағы дамуының iшкi және сыртқы факторларын жинақтап, қорыта келiп, мынадай тұжырымдар жасауға болады:
- аграрлық сектордағы жағдайдың нашарлап кетуiнiң негiзгi себептерiнің бiрi - аграрлық секторды және тұтас алғанда ауылдық жерлердi, жаңа нарықтық жағдайларда басқару мен реттеуде мемлекет рөлiнiң ақырына дейiн iске асырылмауы;
- басқару мен реттеу объектiсi технологиялық байланысты тiзбектердi - өндiрiстi, дайындауды, қайта өңдеудi және өткiзудi қамтитын қалыптасып отырған өнiм нарықтары емес, тiкелей ауыл шаруашылығы қызметi болды;
- азық-түлiктiң әлемдiк нарығы аграрлық протекционизммен қатты бұрмаланған жағдайда, ырықтандырылған сыртқы сауда режимi жағдайында мемлекеттiк қолдау шараларының қысқаруы және тұтас алғанда саланы мемлекеттiк реттеу деңгейiнiң төмендеуi жалпыәлемдiк практикаға қайшы келедi;
- аграрлық саясатты ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк саясат шараларын қамтитын, неғұрлым кең тұрғыдағы ауыл саясатын қалыптастыру проблемасы туындап отыр;
- аграрлық жұмыспен қамтудың қысқаруының тежеусiз үрдiсi жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету мiндетiн алға қояды, мұның өзi ауыл тұрғындарының басым көпшiлiгiне өз шаруашылығын жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың неғұрлым кең тараған барабар нысаны тамақ өнеркәсiбi және қызметтiң басқа да индустриалдық салалары болып отыр.
Қазiргi жағдайдағы аграрлық және онымен өзара байланысты экономиканың тамақ өнiмдерi секторының бөлшектерi осы тiзбекте қалыптасатын нарықтық институттар жиынтығында мемлекеттiң аграрлық-индустриялық саясатының бiртұтас объектiсi ретiнде қарастырылуға тиiс.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Алдағы жылдарда мемлекеттiң күш-жiгерi мынадай мiндеттердi шешуге шоғырландырылады:
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң бәсекеге қабiлеттi және интеграцияланған нарығын қалыптастыру, олардың жұмыс iстеуiнiң құқықтық және институционалдық инфрақұрылымын құру, жосықсыз бәсекелестiктен және әлемдiк нарықтың қолайсыз конъюнктурасынан қорғау;
- ауыл жоғары өнiмдi техниканы және осы заманғы технологияларды тиiмдi қолдануға мүмкiндiк беретiн шаруашылық жүргiзудiң ұтымды нысандарын қалыптастыру, нарықтық жүйеге сәттi интеграциялану атап айтқанда, шаруашылықтардың көлбеу кооперациялануымен тiгiнен интеграциялануын (шаруашылықтарды шоғырландыру) дамыту арқылы интеграциялану;
- мемлекеттiң аграрлық секторға көмегiн ұтымды ету және оның ынталандырушы бағыттылығын күшейту. Саланың қаржы секторын дамыту;
- ұтымды мамандандыруды қалыптастыру және аграрлық сектордың өндiрiстiк күштерiн неғұрлым қолайлы табиғи аймақтарда шоғырландыру негiзiнде аграрлық өндiрiстiң мөлшерiн кезең-кезеңiмен оңтайландыру және терең қайта құрылымдау;
- аграрлық сектормен өзара байланысты қайта өңдеу өнеркәсiбiнің сегменттерiн, жұмыспен қамтудың басқа да барабар түрлерiн оза дамыту арқылы ауыл халқын жұмыспен қамтудың барлық нысандарын дамыту;
- аграрлық өндiрiстiң технологиялық деңгейiн көтеру және ресурстар үнемдейтiн әрi экологиялық таза технологияларды енгiзу, ғылыми зерттеулердi қолдау көрсету және ауыл шаруашылығында консультация беру жүйесiн енгiзу;
- ауылдық өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

Белгiленген мiндеттердi iске асыру осы салаларда аграрлық-индустриялық нарықты, тиiмдi менеджмент пен маркетингтi, қаржы-кредит жүйесiн құруда мемлекеттiң ұйымдастырушылық, реттеушiлiк және ынталандырушылық рөлiн күшейту арқылы қамтамасыз етiлетiн болады.
Нарыққа қатысушылардың қызметiн мемлекеттiк басқару, реттеу, регламенттеу, қаржыландыру институттары мемлекет атынан, қалыптаса бастаған аграрлық-индустриялық нарықтарға балама ретiнде жекеше сектор үшiн толыққанды серiктес болып көрiнедi, мұның өзi қалыптасқан басқару реформалауды талап етедi.

4.1. Аграрлық-индустриялық нарықтарды реттеу

Негiзгi мiндеттер:
- халықтың және кәсiпкерлердiң едәуiр топтары табысының елеулi азаюына жол бермеу;
- аграрлық бизнестi дамыту және трансакциялық шығынды азайту;
- нарыққа қатысушылардың барлығы үшiн тең бәсекелестiк жағдайды қамтамасыз ету, нарықтың жекелеген бөлшектерiнiң монополиялануын шектеу.
Нарықты мемлекеттiк реттеудiң негiзгi шаралары:
- кеңейтілген үдемелі өндiрiс үшiн арналған қажеттi рентабельдiлiк деңгейiн (сатып алу интервенциясы) қамтамасыз ету ең төменгi кепiлдi сатып алу бағаларын, кепiлдi бағаларды белгiлеу үшiн қайсыбiр өнiм бағасының мақсатты деңгейiн қолдау тетiктерiн енгiзу арқылы нарықты бағамен реттеу;
- тиiстi өнiм нарығында, кәсiби операторды қалыптастыруға бағытталған нарықты регламенттеу, нарықтардың жұмыс iстеуiнің және тұтас алғанда, аграрлық өндірiстi коммерцияландырудың жалпы ережелерiн белгiлеу;
- аграрлық-индустриялық тауарлар саласында протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу;
- аграрлық бизнес субъектiлерiнiң қалыптасуын ұйымдық және құқықтық тұрғыда қолдауды көздейтiн:
дербес ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiнiң жергiлiктi өткiзушi, қайта өңдеушi, жабдықтаушы, қызмет көрсетушi және кредиттiк кооперативтердi қалыптастыруы;
саланың инвестициялық жағынан неғұрлым тартымды субъектiлерi ретiнде тiгiнен интеграцияланған түзiлiмдердi (интеграцияландырушылар - қайта өңдеушi және сауда кәсiпорындары) құру. Қазiргi заман жағдайында өздерiнiң шикiзат аймақтарының дамуына мүдделi қайта өңдеу кәсiпорындары аграрлық сектордың негiзгi жекеше инвесторы болуға тиiс;
- нарықты қалыптастыру мен реттеудегi мемлекеттiң негiзгi серiктесi ретiнде аймақтық және республикалық салалық одақтар мен қауымдастықтар құру;
- аграрлық өнiмдi экспортқа икемдеу жөнiндегi күш-жiгердi шоғырландыру үшін салалық одақтар мен қауымдастықтарды коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен өзгерту.
Бiрiншi кезектi шаралар:
- аграрлық секторды мемлекеттiк басқару мен реттеудiң жүйесi мен құрылымын жетiлдiру, оны нарықтық реттеу тетiгiне интеграциялау;
- аграрлық секторды мемлекеттiк реттеудiң негiзгi бағыттарын әзiрлеу;
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң (астық, сүт және басқалары) негiзгi нарықтарын дамытудың ұлттық бағдарламаларын әзiрлеу;
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң негiзгi нарықтарын мемлекеттiк реттеу мен басқару бағдарламаларын әзiрлеу;
- аграрлық-индустриялық нарықты реттеуге жекелеген қатысушылардың қызметiне лицензиялау енгiзу;
- әрбiр нарық үшiн белгiленген көлемнен бастап, мәмiлелердi тiркеу жүйесiн енгiзу;
- өнімді жеткізуге арналған келiсiм-шарттардың кепiлдi орындалу жүйесiн құру;
- әрбiр нарықта мемлекеттiң және салалық одақтардың үлестiк қатысуымен елеулi өнiмдер шығару, нарыққа қатысушыларды бiрiктiретiн және перспективада жедел режимде электронды сауданы (электронды тауар биржасы) енгiзуге мүмкiндiк беретiн компьютерлiк желiлiк ақпараттық-қаржы жүйелерiн жасау;
- ұсақ тауар өндiрушiлердiң нарыққа шығуының оңтайлы нысандары ретiнде көтерме сауда нарығын және өткiзу кооперациясын дамыту. Iрi көтерме сауда нарықтарын бiрыңғай ақпараттық жүйеге бiрiктiру;
- аукциондық сатуды енгiзу.

4.2. Аграрлық-индустриялық тауарлар саласында протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу

Сыртқы сауданы реттеу iшкi нарыққа арналған демпингке және субсидияланатын экспортқа белсендi түрде қарсы тұруға бағдарланатын болады.
Аграрлық-индустриялық өнiмдермен сауда жасау мәселелерiнде Қазақстан экономиканы құрылымдық өзгертудi жүзеге асырушы ел ретiнде Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымының құқықтық құрылымына кiретiн ережелердi неғұрлым ұзақ мерзiмде iске асырады.
Сыртқы нарықта бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру және трансакциялық шығындарды азайту үшін өнiмдердi экспорттау жөнiндегi функция мемлекеттiң қатысуымен де құрылған, сондай-ақ салалық одақтар, қауымдастықтар жанынан да қалыптастырылған iрi сыртқы сауда фирмаларында шоғырландырылады.
Бiрiншi кезектi шаралар:
- аграрлық-индустриялық өнiмнiң әлемдiк нарығының мониторингiн ұйымдастыру және iшкi нарыққа арналған демпингке және субсидияланатын экспортқа белсендi түрде қарсы тұру;
- нарықтың неғұрлым осал бөлшектерiн қорғау үшiн тарифтiк емес сауда шектеулерiн (техникалық стандарттар, ветеринарлық және санитариялық нормалар) қайта қарау және тиiмдi пайдалану;
- импортталатын өнiмдердiң экологиялық қауiпсiздiгiне талапты қатайту;
- әкелiнетiн шикiзат пен дайын өнiмдердiң арасына едәуiр тарифтiк айырмашылық (тарифтiк эскалация) енгiзу;
- тауарлардың әлемдiк нарықтарға бет алуы үшiн, мемлекеттiң, сондай-ақ әрбiр салалық одақтың жанынан ұйымдасқандарының қатысуымен сыртқы сауда фирмалары желілерін құру;
- отандық өнiмдердi шетелде насихаттау.

4.3. Мемлекеттiң аграрлық секторға көмегiн ұтымды ету
және оның ынталандырушы бағыттылығын күшейту.
Саланың қаржы секторын дамыту

Субсидиялау саясаты

Мемлекеттік субсидиялау, бiрiншi кезекте, өндiрiстi интенсивтендiруге арналған прогрессивтiк технологияны жасау мен енгiзудi ынталандыруға бағытталған (ғылыми зерттеулер, селекция, элитарлық тұқым шаруашылығы, асыл тұқымды мал шаруашылығы, биотехнология және басқалар).
Өзге бағыт - өндiрiстiң iрi инженерлiк факторларын қолдау және дамыту жөнiндегi инвестициялық жобаларды iске асыру болып табылады (суармалы және мелиоративтiк жүйелер және басқалар).
Айрықша тоқыраған және тиiмсiз ауыл шаруашылығы аймақтарында ауыл халқына шағын кредит беру, соның iшiнде жұмыспен қамтудың барлық нысандарын дамытуға бағытталған шағын кредит беру (нақты жобаларға) жүзеге асырылады.

Маусымдық кредиттер беру

Мемлекет аграрлық секторға жеңiлдетiлген орталықтандырылған кредиттер берудi бұдан былай да жүзеге асырмайды.
Маусымдық операцияларды мемлекеттiк субсидиялаудың негiзгi нысандары ресурстарды арзандату атап айтқанда, меншiктi кредиттiк ресурстар есебiнен тiкелей банктiк кредит беру кезiнде банк пайызын субсидиялау бағдарламалары болады.
Аграрлық секторға маусымдық кредит беру аталған аймақтардың жағдайына орай арнайы әзiрленген ғылыми негiзделген технологияларды енгiзу жөнiндегi мiндеттемелердi шаруашылықтардың қабылдауымен байланыстырылатын болады.
Өндiрушiлер үшiн маусымдық кредитке қол жеткiзудi қамтамасыз етудiң басқа тағы бiр нысаны банктiк кредиттердi мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының кепiлдiктерiмен қамтамасыз ету болады.
Маусымдық кредит берудегi негiзгi күш саланың iшкi ресурстарын және аграрлық бизнестi жұмылдыруға бағытталатын болады:
- биржалық сауданы дамыту және фьючерстiк операцияларды кеңейту;
- өндірістік келiсiмшарттарды дамыту;
- аграрлық-индустриалдық салада өндiрiстi тiкелей интеграциялау шеңберiнде кредит беру;
- ауылдық кредиттiк серiктестiктер арқылы, сондай-ақ ауылдық кредиттiк кооперациялар (өзара кредит беру және өзара сақтандыру қоғамдары) құру арқылы кредит беру;
- маусымдық ресурстарды берiп тұрушы фирмалардың тауарлық кредиттерi;
- операциялық лизингтi дамыту.

Инвестициялық кредит беру

Қазiргi жағдайда жер өтiмдi ресурс болып табылмайды және толыққанды кепiл болу рөлiн атқара алмайды және тиiсiнше ипотекалық кредит беру жүйесiн кеңiнен қалыптастыру үшiн жеткiлiктi алғышарттар жоқ.
Ипотекалық кредит беру жер айналымы белсендi түрде қолданылатын жекелеген аймақтарда дамиды.
Қаржы лизингi басым дамитын болады.
Ұйымдардың лизингтiк қор қаражатын мемлекеттiң қатысуымен бөлу конкурстық рәсiмдер арқылы жүзеге асырылады.
Лизинг қорына ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу ауыл шаруашылығы техникасын отандық өндiрушiлердің сату бағасына бақылау жасауы жөнiндегi шаралармен бекемделетiн болады.
Аграрлық секторға және онымен өзара байланысты тамақ өнiмдерi секторының (шағын бизнестің) бөлшектерi мемлекеттiк ұзақ мерзiмдi кредит беру мамандандырылған қаржы институттарына шоғырландырылады.
Ауыл шаруашылығы шикiзатына бағдарланған қайта өңдеу өнеркәсiбi мен шағын бизнестi қолдау бағдарламалары аграрлық сектордың дамуымен өзара байланысты болуға тиiс.
Бiрiншi кезектi шаралар:
- аграрлық-индустриялық секторды қаржылық қолдаудың көп арналы жүйесiн:
мемлекеттiң қатысуымен кредит беру желiсiн;
ауылдық кредиттiк серiктестiктер жүйесiн құру;
ауылдық кредит кооперациясын қалыптастыру (бастапқы кезеңде өзара көмек кассасы, өзара кредит беру ретiнде);
- аграрлық секторды қолдауға бағытталған мемлекеттiк ресурстарды (кредиттiк, лизингтiк, кепiлдiк және басқа) толыққанды бiр салалық инвестициялық институтта - банктiк емес қаржы мекемесiнде - аграрлық-кредиттiк кепiлдiк корпорациясында топтастыру;
- қаржылық тұрақтылық негіздерін қалыптастыру және кәсiпорындардың қаржылық тәртiбiн қатайту;
- аграрлық өндiрiсте қатерден сақтандыру жүйесiн қалыптастыру:
табиғи қатерлерге, табиғи апаттарға байланысты ауыл шаруашылығы өнiмдерiн сақтандыру;
нарықтағы бағалардың, мерзiмдiк келiсiмшарттардың (фьючерстiк, опциондық және басқа) ауытқу қатерiнен сақтандыру.

4.4. Елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету

Азық-түлiк қауiпсiздiгiнің жай-күйiне мемлекеттiк мониторинг және бақылау ұйымдастыру.
Базалық азық-түлiк өнiмдерiнiң сақтандыру қорларын қолдау.
Мемлекеттiк ресурстарға: азық-түлiк бидайының резервiн, тұқымдық бидай ресурстарын, экспорттық ресурстарды қалыптастыруға арналған астық сатып алу жүйесiн сақтау.

4.5. Жер қатынастарын реттеу

Жер айналымын реттеу жүйесiн қалыптастыру.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы барлық жер бойынша геоақпараттық компьютерлiк деректер базасын құру.
Жер ресурстарының бiрыңғай кадастрын және жер учаскелерi меншiк иелерiнiң аймақтық тiзiлiмдерiн енгiзу.
Ауыл шаруашылығы жерлерiн жалдау мен кепiлге салу құқығының нарығын дамыту.
Жер айналымын реттеу ауыл шаруашылығы өндiрiсi үшiн неғұрлым құнды ауыл шаруашылығы жерлерiн сақтауды, экологиялық талаптардың сақталуын, жердi артық бөлшектеуге жол бермеудi көздеуге тиiс.

4.6. Салада бiрыңғай технологиялық саясат жүргiзу,
аграрлық секторды ғылыми, консультациялық және
кадрлық қамтамасыз ету

Жергiлiктi биоклиматтық жағдайларға бейiмделген өсiмдiктер мен мал тұқымдарының жоғары өнiмдi сорттарын енгiзуге бағдарланған селекциялық жұмыстарға, элитарлық тұқым шаруашылығы мен мал тұқымын асылдандыру iсiн қолдау.
Аграрлық-индустриялық өнiмдерге арналған стандарттар жүйесiн жетiлдiру.
Аграрлық ғылымда iргелi зерттеулер бағдарламаларын қалыптастыру және қаржыландыру, биотехнологиялық бағыттағы технологиялар әзiрлеу. Оларды жүзеге асыру үшiн ресурстарды конкурстық бөлу.
Аграрлық секторда технологиялық процестерге қызмет көрсетудiң ғылыми және консультациялық жүйесiн дамыту. Мемлекеттiк басқару органдарының құрылымында осы жұмыстарды үйлестiру жөнiндегi мамандандырылған қызмет құру.
Ғылыми-зерттеу мекемелерiнiң қатысуымен республикалық және аймақтық салалық одақтар мен қауымдастықтардың жанынан ғылыми-технологиялық және енгiзу орталықтарын қалыптастыру.
Аграрлық-индустриялық салада кадрлар саясатын, кадрларды даярлау мен қайта даярлауды қалыптастыру.
Аграрлық венчурлық кәсiпкерлiктiң дамуын ынталандыру.

4.7. Жалпымемлекеттiк бақылау қызметiн жүзеге асыру

Тұқым шаруашылығы мен асыл тұқымды мал шаруашылығында және басқаларда ветеринарлық, техникалық бақылауды нығайту.
Егiс даласынан бастап түпкiлiктi тұтынушыға дейiнгi барлық кезеңнен өту барысында аграрлық-индустриялық өнiмнiң сапасын бақылау мен сертификаттау жүйесiн құру. Өнiмдердiң экологиялық тазалығын қамтамасыз ету жөнiндегi талаптарды қатайту. Тамақ өнiмдерi қауiпсiздiгiнiң мамандандырылған қызметiн құру.
Ұлттық санитариялық және фитосанитариялық стандарттарды халықаралық стандарттармен бiрiздендiру.
Ауылдық жерлердегi қоршаған ортаға антропогендiк салмақты азайту үшiн аграрлық өндiрiсте технологияларды бақылау жүйесiн әзiрлеу.

4.8. Құрылымдық саясат

Дамудың технологиялық прогресiн айқындайтын басымдықты шағын салалардың дамуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мақсатты бағдарламалар әзiрлеу және олардың iске асырылуын инвестициялық, сыртқы сауда, технологиялық саясат тетiктерiмен қамтамасыз ету.
Жоғары тауарлы өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында ұсақ ауыл шаруашылығы кәсiпорындарын шоғырландыру үшiн заңдық және экономикалық жағдайлар туғызу.

4.9. Ауыл аумағын дамыту

Ауыл халқын әлеуметтiк қамсыздандыру стандарттарын әзiрлеу және iске асыру.
Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламасын әзiрлеу және iске асыру.
Ауыл шаруашылығы қызметкерлерiн қайта даярлау бағдарламасын әзiрлеу. Ауылда шағын кредит беру бағдарламаларын кеңейту.
Ауылдың әлеуметтiк инфрақұрылымының базалық салалары - бiлiм беру мен денсаулық сақтау iсiн қаржыландыру көлемiн ұлғайту.
Ауылдың көлiкке қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету.
Ауылдық жерлердегi бюджеттiк ұйымдарда жұмыспен қамтылу деңгейiнiң төмендеуiне жол бермеу.
Жұмысты iздестiрудің неғұрлым оңтайлылығын қамтамасыз ету үшiн жастардың бiлiм алу деңгейiн (кәсiптiк орта бiлiм беру жүйесi) қолдау.

4.10. Аграрлық-индустриялық саясатты құқықтық қамтамасыз ету

Мыналарды:
- аграрлық-индустриялық секторды мемлекеттiк басқару мен реттеудi;
- мемлекеттiң және салалық одақтардың, қауымдастықтардың өзара iс-қимылын;
- экологиялық талаптардың негiзiнде аграрлық және азық-түлiк өндiрiсiн реттейтiн заңдар мен басқа да нормативтiк құқықтық актiлер сериясын әзiрлеу.

Мыналарды:
- жердiң нарықтық айналымын реттеудi;
- ауыл шаруашылығы кооперациясын дамытуды реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi одан әрi жетiлдiру.

V БӨЛIМ
КӨЛIК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ

1. МАҚСАТ

Қазақстанның жедел экономикалық өрлеуiне ықпалын тигiзетiн және экономика мен қоғамның қажеттерiн сапалы қызметтермен қамтамасыз ететiн тиiмдi және технологиялық жағынан жаңартылған көлiк кешенін құру.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Экономиканы ырықтандыру және көлiк кешенiндегi құрылымдық өзгерiстер көлiк қызметiн көрсету нарығын қалыптастыруға алып келдi, нормативтiк құқықтық орта, саланы басқару жүйесi өзгеруде. Аталған жағдайларда қажеттiктердi болжауға ғана негiзделген көлiк қызметiн дамытуға дәстүрлi қағидаттар салааралық бағдарлауды талап етедi.
Сонымен бiрге әлемдiк үрдiстерге сәйкес болу қажеттiлiгi, сондай-ақ көлiк түрлерi бойынша тасымал құрылымы көлiк-коммуникациялық кешен элементтерiнiң дамуы үшiн жауапкершiлiктiң неғұрлым айқын бекiтiлуiн талап етедi.
Көлiк кешенiндегi тасымал көлемiнiң едәуiр қысқаруы нәтижесiнде (18-қосымшаны қараңыз) артық қуаттар пайда болды, оларды тиiмсiз пайдалану қосымша шығындарды туындатады.
Негiзгi магистральдық жолдар мен тасымал құралдарын жөндеу-қалпына келтiру жұмыстары төмен қарқынмен жүргiзiлуде. Жүйенiң техникалық жай-күйiнiң, пайдалану құралдарының нашарлауының тұрақты беталысы орын алып отыр, мұның өзi саланың транзиттiк әлеуетiн төмендетедi (19-қосымшаны қараңыз).
Iлiктес салалардағы өзiндiк құнның едәуiр жоғарылығы және өнiм шығарудың төмендеуi, ауылдағы қатынас жүйесiнiң құлдырауы, жұмыспен қамтудың төмендеуi көлiктен тысқары әсердің (көлiктiң басқа салаларға ықпал ету әсерi) бұлтартпас салдары болып табылады.
Нәтижесiнде, саланың басты мiндеттерi: көлiк қызметiн неғұрлым аз шығынмен, толық көлемде және жоғары сапалық деңгейде ұсыну сондай-ақ транзиттен табыс алу толық көлемiнде орындалған жоқ.
Дегенмен, соңғы уақытта ұлттық экономикадағы көлiк кешенi ролiнiң тұрақты түрде өсуi байқалады. Егер 90-жылдардың бас кезiнде көлiк пен байланыстың Қазақстан Республикасының iшкi жалпы өнiмiндегi үлесi 8,9% деңгейiнде бағаланса онжылдықтың аяғына қарай ол 13,3%-ға дейiн өстi.
Көлiк қызметiн көрсету нарықтарын игеру жолындағы iшкi (басым жағдайда автомобиль және авиация көлiгiнде) және салааралық (басым жағдайда автомобиль және темiр жол, темiр жол және су көлiгi түрлерiнiң арасында) бәсекелестiк, сондай-ақ шетел тасымалдаушыларымен бәсекелестiк көлiк жүйелерiнiң белгiлi бiр дәрежеде өзiн-өзi сақтауын қамтамасыз етедi.
Көлiктiк жобалардың едәуiр бөлiгiнiң құнының жоғарылығы болуы бүгiнгi таңда елдiң стратегиялық инвестор рөлiнде көрiнуiне мүмкiндiк бермейдi. Сондықтан транзиттiк әлеуеттi iске асырудан келетiн экономикалық пайданы көбейту, сондай-ақ жобаларды iске асыру үшiн қолайлы экономикалық жағдай жасау, жеке инвесторлар мен мердiгерлердi тарту, стратегиялық маңызы жоқ объектiлердi бөлу және жекешелендiру жолымен инфрақұрылымды дамытуға арналған инвестициялық шығыстарды азайту негiзгi мiндет болып отыр.

18-қосымша

Көліктің барлық түрлерімен жүк тасымалының көлемі және
жүк айналымының динамикасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

19-қосымша

2000 жылғы күзгі тексерудің нәтижесі бойынша жалпы
пайдаланудағы автомобиль жолдарының жай-күйі

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2.1. Күштi жақтар

Географиялық жағынан тиiмдi орналасу: транзиттiк маршруттардың едәуiр бөлiгi елдiң аумағы бойынша өтедi. Трансконтинентальдық еуразиялық қатынаста жүк жеткiзудiң неғұрлым қысқа (ТRАСЕСА дәлiзi) және ыңғайлы (Орталық дәлiз) жолдары.
Орта Азия республикаларының Ресей Федерациясымен экономикалық байланыстарына iс жүзiнде баламасыз қызмет көрсету.
Аса бай энергетикалық ресурстар саланың ұзақ мерзiмдi кезеңде үздiксiз жұмыс iстеуiне ықтимал кепілдiк бередi.
Қажеттi санаткерлiк және еңбек ресурстарының болуы.
Көлiк-коммуникациялық жүйедегi шағын салалардың қызметiн реттейтiн нарық институттары - ұлттық компаниялар құрылды және жұмыс iстейдi. Көлiк кешенi қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың тұжырымдамалық жобалары әзiрлендi.
Байланыс құралдарын және көлiк кешенiн ақпараттандыруды дамыту тұтас алғанда әлемдiк үрдiстерге сәйкес келедi және iшкi қажеттер үшiн жеткiлiктi.

2.2. Әлсiз жақтар

Көлiк-коммуникациялық кешендегi шағын салаларды құрылымдық өзгерту барабар құқықтық қамтамасыз етумен бекiтiлмейдi. Көлiктiң барлық түрлерiнiң жұмысында өзара байланыс пен үйлестiру, мемлекеттiң қолданыстағы инфрақұрылымды басқаруының бiрыңғай схемасы жоқ.
Тасымалдаудың, жол сервисi инфрақұрылымының, қозғалыс қауiпсiздiгiнiң халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуi. Көлiк-коммуникациялық кешенге қатысты халықаралық шарттар мен келiсiмдердiң жеткiлiксiздiгi.
Көлiк жүйесi әлi күнге дейiн бiрiншi кезекте елдiң iшкi қатынасын қамтамасыз етуге емес, шикiзатты әкетуге бағдарланған. Аудан орталықтары туралы айтпағанда, көптеген облыс орталықтарында тiкелей автомобиль және темiр жол қатынастары жоқ.
- Көлiк-коммуникациялық қызметтерiн дамыту салааралық ерекшелiктер ескерiлмей қарастырылды. Саланың дамуындағы ұзаққа созылған құлдырау кезеңi осының салдары болып табылады:
- көлiк құралдары техникалық жай-күйiнiң нашарлай түсуінің тұрақты үрдіске айналуы;
- автомобиль жолдарының техникалық деңгейiнiң төмендiгi, автомобиль жолдарының тиiмдi жұмыс iстеуiне қажеттi тұрақты және сенiмдi қаржы жүйесiнiң болмауы;
- мемлекеттің оңтайлы көлiк жүйесiнiң болмауы;
- тасымалдаудың және ақпаратты өңдеудiң ескiрген технологиялары;
- Ертiс өзенiнде төте кеме қатынасының болмауы;
- көлiк магистральдарының жекелеген учаскелерiнiң өткiзу қабiлетiнің төмендiгi.
Күш-жiгердi негiзiнен ағымдағы проблемаларды орындауға бағыттау, атқарушы органдардың саланы дамытуды жүйелi жоспарлауға жеткiлiктi назар аудармауы.
Экономикалық мiндеттердi басқа салалардың пайдасына көлiк кешенiнiң есебiнен iске асырудың белсендi практикасы, мұның өзi оның дамуына тежеушi әсер етедi.

2.3. Мүмкiндiктер

Өсе түскен минералдық-шикiзат экспортына көлiк-коммуникациялық қызмет көрсету.
Белгiлi бiр жағдайларда Орталық Азия мемлекеттерiнiң көлiк әлеуетiне қатысты стратегиялық басымдықтарды сақтау.
Шығыс пен Батыстың арасындағы сауданың өсуiн ескере отырып көлiктiң барлық түрлерi бойынша қызметтерiн, сондай-ақ аэронавигациялық сүйемелдеу қызметтерін экспорттау.
Елорданы Астанаға көшiруге байланысты iшкi аймақтық қатынасты нығайту, аймақаралық ынтымақтастықты дамыту, туризмдi дамыту мүмкiндiктерi.
Жақсы менеджмент пен маркетинг жағдайындағы өзiн-өзi қамтамасыз ету және рентабельдi жұмыс.
Жаңа технологияларға бет бұру аясында қолда бар салалық ғылыми-зерттеу институттары мен ғылыми әлеуеттi пайдалану, олар сыртқы нарықты игеруге жәрдемдесетiн болады.
Кеме жөндеу-кеме құрылысы кәсiпорындарының қолда бар өндiрiстiк-өнеркәсiптiк әлеуетiн пайдалану.

2.4. Қатерлер

Шектес мемлекеттердiң өздерiнiң транзиттiк әлеуетiн немесе балама көлiк жолдарын пайдалану жөнiндегi белсендi позициясы.
Негiзгi көлiк магистральдары бойынша кеден-тарифтiк келiсiмдердiң болмауы.
Iшкi көлiк нарығына шетел тасымалдаушыларының енуi және каботаждық тасымалдаудың көбеюi.
Халықаралық экологиялық стандарттарға сай келетiн жылжымалы құрамның болмауы.
Көлiк қызметiнiң халықаралық нарығында отандық тасымалдаушылардың қызметiн шектеу.
Көлiк-коммуникациялық қызметтерiн ұсынудың ескiрген стандарттарын, нормалары мен ережелерiн пайдалану.

2.5. Әлемдiк үрдiстер

Тұтынушылардың мүддесiне бағдар ұстау, ұсынылатын қызметтердiң көп нұсқалылығы көлiк-коммуникациялық саланың нарықтық мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Әлемдiк экономиканың көлiк процесiн жетiлдiруге, жүктердi кепiлдi сақтау мен қатаң ырғақты тауар берiмiн сақтай отырып тасымалдаудың жоғары технологиялық, жоғары интеграцияланған схемасын одан әрі дамытуға мүдделілігi әлемнiң озық елдерiнде көлiктi дамытуға ықпалын тигiзу үстiнде.
Әлемдiк экономиканың дамуын болжау жаңа ғасырдың бас кезiнде АҚШ - Еуропа - Қиыр Шығыс үштiгi әлемнiң негiзгi қаржы, тауар тасқынының шоғырланатын орынға айналатынын көрсетедi. Соңғы жылдары әлемдiк сауда көлемi әлемдiк жалпы iшкi өнiм өсiмiнен 1,5-2 есе асатын қарқынмен өсуде. 1993-1998 жылдары ЕО елдерi арасындағы жүк тасымалы 7,5%-ды құрады, ал ЕО мен үшiншi елдер арасындағы жүк тасымалы 13%-ға өстi.
Еуропа - Оңтүстiк Шығыс және Шығыс Азия бағыттары бойынша тасымалданған тауар массасының жалпы көлемiн халықаралық талдау орталықтары 330-400 млрд. АҚШ долларына бағалайды. Осы көлемнен ресейлiк және қазақстандық коммуникацияға 20%-ға дейiнi тиедi.
Ғаламдану жағдайында экономиканың даму тұрақтылығына барабар ұлттық көлiк-коммуникациялық жүйесiнiң болуы қол жеткiзедi. Қажеттi ақпаратты жедел алу мен өңдеу қажеттiгi өсе түседi. Компьютерлiк технологияның дамуы және әлемдiк ақпараттық жүйеде жұмыс iстеу мүмкiндiгi негiзгi факторға айналып отыр. 90-жылдардың ортасында ғаламдық ақпараттық инфрақұрылым ұғымы пайда болды. Цифрлық және барынша дербестендiрiлген, шектеусiз ресурстарға ие бiрыңғай желi құрылуда. Жаңа ақпараттық технологияларды енгiзу көлiк салаларының қызметтерiн көрсетулерiн оңай комбинациялауға мүмкiндiк бередi.
Көлiктің бәсекелес түрлерiн өзара iс-қимыл жасаушылар мен алуан түрлi және бiрiншi сыныпты сервис ұсынушыларға айналдыратын мультимодальдық тасымалдау көптеген елдерде мемлекеттiк саясат дәрежесiне жеткiзілдi. Бұдан басқа, әлемдiк экономиканың ғаламдану салдарының бiрi ұлттық көлiк компанияларының трансұлттық негiзде қосылуы, әр түрлi мемлекеттердiң қауымдастықтармен бiрлескен көлiк-экспедициялық кәсiпорындар құруы болып табылады.
Халықаралық көлiк жобаларын iске асыру перспективада барабар дәлiздер қалыптастыру және транзит үшiн бәсекенi күшейту жағдайында жүретiн болады. Контейнерлiк жүк үлесiнiң көбейгенi, құрылықтағы көлiктiң теңiздегi көлiкпен бәсекелесуiнiң артқаны байқалады.
Транссiбiр темiр жол магистралы еуразиялық ендiк бағытындағы базалық маршрут болып табылады. Оны транзиттiк жүктер тасымалдау үшiн пайдалану оларды Азия-Тынық мұхиты аймағы мен Еуропа арасындағы тауар берiмдерi мерзiмiн едәуiр қысқартуды қамтамасыз етедi. Бұған Еуразия құрылығын айнала жүретiн оңтүстiк теңiз жолымен салыстырғанда маршруттың едәуiр қысқалығы есебiнен қол жеткiзiледi. Транссiбiр магистралының қазiргi жай-күйiнде одан жылына 260-300 мың бiрлiкке дейiнгi көлемде транзиттiк контейнерлер тасқыны өтедi.
Автомобиль көлiгi өзiнiң халықаралық қатынастарын дербес түрде де, сондай-ақ интермодальдық тасымалдау шеңберiнде көлiктiң басқа түрлерiмен тығыз кооперация түрiнде де барған сайын пәрмендi етiп келедi. Көлiктiң бұл түрi сұраныстың өзгеруiне тез бейiмделедi, өз кезегiнде ол экономиканың жай-күйiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына тәуелдi. Батыс елдерiнде автокөлiктiң көлiк теңгерiмiндегi үлесi iшкi жалпы өнiмнiң ұлғаюына сай өседi. Соңғы 25 жылда АҚШ-та iшкi тасымалдаудағы жүк айналымы екi есе өстi. Автомобиль көлiгiн серпiндi дамытудың арқасында жалпы жүк айналымы осы кезеңде шамамен екi есе өскен Батыс Еуропада да осыған ұқсас үрдiс байқалады.
Контейнерлендiрiлген жүктер тасымалының басым көпшілiгi сол немесе басқа көлiктiң өзара тиiмдi қосымша мүмкiндiктерiн пайдалану есебiнен темiр жол және автомобиль көлiктерiнiң ынтымақтастығы негiзiнде жүзеге асырылады. Тұтастай алғанда Батыс Еуропа бойынша автомобиль көлiгiндегi жүк айналымы темiр жолдан 4 есе асып түседi.
Батыс Еуропадағы автомобильмен тасымалдаудың өзiндiк құнының АҚШ-пен салыстырғанда неғұрлым жоғары болуына байланысты қазiргi кезде жолдарда болашақ шығындарды алдын ала есептеп шығару мүмкiндiгiн қарастыра отырып, төлемдер мен алымдар өндiрiп алудың жаңа жүйесi әзiрленуде. Нәтижесiнде жол инфрақұрылымын жетiлдiру, тасымалдаудың жаңа прогрессивтi технологиялары мен тәсiлдерiн дамытуға жағдай жасалатын болады.
Тасымалдаудың интермодальдық схемасын енгiзуге байланысты 1995-1999 жылдарда темiр жол көлiгi рөлiнiң тұрақтанғаны (құлдырау үрдiсiнен) байқалады. Бұған қоса, сала Еуразияның жеткiлiктi дәрежеде игерілмеген кеңiстiгiнде қанат жаю мүмкiндiгiн алады. Еуропаны Тынық мұхит аймағымен қосатын трансқұрылықтық трассалар неғұрлым маңызды жобалар болып табылады. Тиiмдi геосаяси жағдай транзиттiк әлеуеттi өсiру есебiнен елдiң экономикалық мүмкiндiктерiн арттыруға ықпал етедi.
Теңiз, өзен және әуе көлiгiнде өсудiң төмендеу үрдiсi қалыптасып отыр. Айталық, соңғы жылдары теңiз сауда флоты көрсеткiштерiнiң жылдық өсiмi 1994-1995 жылдардағы 10%-дан 3%-ға дейiн төмендедi.
Көлiкке, әсiресе, жеткiзу мерзiмдерiне барған сайын қатаң талаптар қойылып отырған жағдайда көлiктiң басқа түрлерiндегi - автомобиль мен темiр жолдағы бәсеке iшкi су қатынастары рөлiнiң шектелуiне ықпал етедi. Дунайда, мысалы, халықаралық тасымалдар 1980 жылдан бастап бүгiнгi күнге дейiн 1/3-ге - 30,6 млн. тоннадан 20,3 млн. тоннаға дейiн қысқарды. Ресейде тасымалдар көлемi құлдырап барады.
Көлiктiң елеулi жобалары құнының жоғары болуына орай мемлекеттер бүгiнде стратегиялық инвестор рөлiнде көрiнуге қабiлетсiз болып отыр. Олардың мiндетi жобаларды iске асыру, жеке инвесторлар мен мердiгерлердi тарту, кепiлдiк беру үшiн қолайлы экономикалық жағдай жасау болып отыр. Инвестициялау саласында "құрылыс - операция жасау - беру" схемасын пайдалануға көшу жүрiп жатыр.
Халық тұрмысының әлеуметтiк жақтарын сипаттайтын көрсеткiштердiң жол желiсiнiң даму деңгейiне тәуелдi екенi байқалады. Нәресте өлiмi, жұқпалы аурулар проблемаларын халықаралық зерттеулер, көлiкке аймақ iшiнде қол жетiмдiлiктiң артуы аталған көрсеткiштi iс жүзiнде 40-50%-ға төмендететiнiн көрсетедi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Коммуникациялар халық тұрмысының сапасын арттыру және шаруашылық жүргiзудің нарықтық мүмкiндiктерiнiң құралы ретiнде, сондай-ақ тұтыну нарығын тұрақтандырудың факторы ретінде қарастырылуға тиiс.
Қазақстан өнеркәсiптiң кен өндiру, тамақ және басқа салаларына, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруге, транзиттiк тасымалдауға маманданады, олардың тиiмдiлiгi едәуiр дәрежеде жол желiсiнiң сенiмдiлiгiне тәуелдi. Сондықтан экономиканың аталған секторлары жол шаруашылығын дамытуға тiкелей мүдделi болуға тиiс, ал аса маңызды басымдықтардың бiрi автомобиль жолдарының желiсiн сақтау және ұлғайту болып табылады.
Егер темiр жол, теңiз және авиациялық тасымалдардың едәуiр бөлiгi транзиттiк тасымалдауларға жатқызылса, автомобиль мен өзен көлiктерi көп жағдайда iшкi қажеттердi, соның iшiнде жекелеген аймақтардың қажеттерiн қанағаттандыруға бағдарланған.
Бұл көлiктiң неғұрлым маңызды екi түрiн дамытуға қаржы басымдығында бекiтiлуге тиiс. Өйткенi темiр жол көлiгi едәуiр дәрежеде республикалық функциялар атқаратындықтан, ол басым жағдайда республикалық көздерден қаржыландырылуға тиiс. Автомобиль көлiгi үшiн республикалық және аймақтық ресурстардан үлестiк қаржыландыру жағдайын туғызу талап етiледi.
Экономиканың ғаламдану барысында ХХI ғасырдың басындағы халықаралық көлiк дәлiзiн қалыптастыру iс жүзiнде аяқталатын болады. Қазақстанның Еуропа - Оңтүстiк-Шығыс Азия бағытындағы объективтi бәсекелестiк басымдықтары қолда бар көлiк тораптары мен дәлiздерiн пайдалана отырып қатарға жаңа көлiк коммуникацияларын енгiзумен қысқа мерзiмде iске асырылуға тиiс.
Әлемдiк сауда технологияларының өзгеруi, тауар алмасу процесiн кешендi ақпараттандыру логистика принциптерiнiң негiзiнде көлiк-бөлу технологияларын өзгерту мiндетiн қояды.
Күш-жiгердi екi бағытта: транзиттiк саясат пен iшкi қажеттердi қанағаттандыру бағыттарында шоғырландыру талап етiледi.

3.1. Транзиттiк саясат

Транзит ұлттық көлiк жүйесiнiң резервтерiн тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бередi, олардың кеңейтiлген үдемелi өндiрiсiн ынталандырады. Өз кезегiнде көлiктiк машина жасау дамиды, жол, жүктердi ауыстырып тиеу, iлеспе сервис пункттерiн салу жандандырылады, жаңа жұмыс орындары құрылады.
Көлiктiң жекелеген түрлерiне тән ерекше проблемалармен қатар, республика көлiк кешенiн дамытудың ортақ басты проблемасы әлемдiк көлiк жүйесiне интеграцияланудың негiзi ретiнде трансқұрылықтық қатынастардағы халықаралық байланысты қамтамасыз ететiн маршруттар бойынша тасымалдар шартын жетiлдiру болып табылады.
Республика қажеттерiне көлiк қызметiн көрсетудегi жетекшi рөл iшкi республикалық қатынастарда да, сондай-ақ мемлекетаралық қатынастарда да жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың негiзгi көлемiн қамтамасыз ететiн темiр жол мен автомобиль көлiгiне тұрақты түрде тиесiлi.
Соңғы жылдары Қазақстанға әлем нарығына шығудың барабар мүмкiндiктерiн қамтамасыз етiп отырған теңiз көлiгi республика көлiк кешенiнде нақты дамуы перспективасына ие болып отыр.

Транзиттiк әлеует
Темiр жол жүйесiнiң құрамында қолайлы географиялық жағдаймен үйлесімде техникалық жағынан жарақтандырылған магистральдық желiнiң болуы Қазақстанға еуразиялық қатынаста транзиттiк буынның рөлiн белгiлеп бередi. Республиканың аумағын Азия-Тынық мұхит аймағының, Таяу және Орта Шығыс, Еуропа мемлекеттерiнiң арасын бiр бiрiмен байланыстыратын, қазiргi кезде қалыптасып отырған негiзгi трансқұрылықтық маршруттар қиып өтедi (20, 21-қосымшаларды қараңыз).
Достық станциясында жүктердi қайта тиеп жайғарудың қуатты кешенiн құра отырып Достық-Алашанькоу темiр жол өткелi құрылысының есебiнен республиканың транзиттiк әлеуетiн кеңейту Еуропа-Азия қатынасындағы транзиттiк тасымалдауда күткендей өсiмге жеткiзе алмады (22-қосымшаны қараңыз).
Көлiк қызметiн көрсету нарығында елеулi бәсеке болған жағдайда тасымалдаудың қалыптасқан дәстүрлi (теңiз) маршруттарын өзгерту техникалық ғана емес, сондай-ақ ұйымдық және коммерциялық сипаттағы шаралар кешенiн жүзеге асыруды талап етедi.
Қазақстан арқылы Еуропаны Азиямен байланыстыратын Трансазиялық темiр жол магистралының негiзгi темiр жол дәлiздерi өтедi:
___________________________________________________________________
Дәлiз атауы | Дәлiз өтетiн елдер | Қазақстандағы дәлiз өтетiн
| | станциялар
_____________|________________________|____________________________
Солтүстiк |Оңтүстiк-Шығыс Азия - | Достық - Саяқ - Мойынты
|Қытай - Қазақстан - | - Астана - Пресногорьковск
|Ресей - Беларусь - |
|Польша - Германия |
_____________|________________________|____________________________
Орталық |Таяу Шығыс - Түркия - | Достық - Ақтоғай - Алматы
|Иран - Түркiменстан - | - Арыс - Шеңгелдi
|Тәжiкстан - Қырғызстан -|
|Қазақстан - Ресей - |
|Еуропа |
_____________|________________________|____________________________

Солтүстiк дәлiзге неғұрлым көп транзиттiк жүк қауырттылығы тән. Солтүстiк дәлiздiң техникалық мүмкiндiктерiн жеткiлiктi пайдаланбау Еуропа-Азия баламалы маршруттарының ерекше жоғары бәсекелестiгiмен, шешiлмеген мәселелер кешенiнiң болуымен және осы бағытта жүк тасқынын ұлғайту бойынша трансазиялық маршрут (Қытай-Қазақстан арқылы) пайдалануға қатысушы мемлекеттердiң барабар күш-жiгер жұмсамауымен түсiндiрiледi.
Орталық дәлiз шекарасында неғұрлым көп жүк қауырттылығы екi бағыттағы тасқын бiрiгетiн дәлiздiң екi жолды бөлiгiне - Шу - Шеңгелдi учаскесiне тән. Қазiргi кезде дәлiз бойынша тасымалдың көлемi едәуiр азайды. Бұл Ресей - Орта Азия қатынасындағы экономикалық байланыстардың күрт қысқаруына және Қазақстанның Орта Азия мемлекеттерiмен экспорттық-импорттық байланысының азаюына байланысты.
Оңтүстiк-Шығыс және Орта Азия арасындағы қатынаста шағын көлемдi тасымалдар жүзеге асырылады. Өзбекстаннан Қашқар қаласына (Қытай Халық Республикасы) тiкелей темiр жол салудың көзделуiне байланысты осы тасымалдау бойынша Қазақстан өз позициясын iс жүзiнде жоғалтты.
Ел аумағы бойынша тағы екi халықаралық темiр жол маршруттары өтедi:
ортаазиялық, онымен тасымалдар Орталық Азия республикаларын алыс және таяу шетел мемлекеттерiмен байланыстыратын мемлекетаралық қатынаста жүзеге асырылады;
батыс, онымен тасымалдар жиiлеу перспективасы негiзiнен Ақтау теңiз порты арқылы көлiктiк байланыстарды дамытуға байланысты. Оны одан әрi дамытуға сондай-ақ Ресей, Қазақстан, Түркiменстан және Иран темiр жол желiлерi арқылы Еуропаның солтүстiк-батыс аудандарынан Парсы шығанағы ауданына төтелей шығуды қамтамасыз ететiн "Солтүстiк-Оңтүстiк" халықаралық көлiк магистралын қалыптастырудың жобасын жүзеге асырған кезде мүмкiндiк туады.
Қазақстан үшiн сондай-ақ Еуропаға шығудың ресейлiк нұсқасына балама ретiнде, Каспий теңiзi, Кавказ және Қара теңiз арқылы ортаазиялық аймақтан еуропалық елдерге шығуды қамтамасыз ететiн ТРАСЕКА дәлiзiнiң маңызы аз емес.
Автомобиль жолдары саласында жалпы пайдаланудағы жолдардың ұзындығы мен жолдардың тығыздығы жағдайының салыстырмалы түрде қолайлылығына қарамастан, (23-қосымшаны қараңыз), оларды пайдаланудың жай-күйi мейлiнше қанағаттанғысыздығымен сипатталып отыр.
Қазақстаннан таяу шетелдерге шығатын автожолдардың шекаралық өткелдерi, олардың көптiгiне және бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының қалыптасқан айрықша байланыстарына орай, қазiргi кезде халықаралық талаптарға сәйкес жабдықталмаған. Тек республикалық жолдар бойынша таяу шетелдерге шығатын 11 жол бар.
Қытаймен шекарадағы автожолдар өткелдерiнiң маңызы ерекше. Республикалық автожолдарда орналасқан негiзгi өткелдер - Қорғас, Достық, Бақты, Майқапшағай.
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша транзиттiк тасымалдаудың негiзгi көлемiн шетелдiк автомобильдер жүзеге асырады, соның iшiнде транзиттiк жүк тасқындарының 20%-ы үшiншi елдер автомобильдерiмен жүзеге асырылады (мысалы, Қырғызстанда тiркелген автомобильдер, қытай жүктерiн Ресейге тасымалдайды). Қазақстандық автокөлiк құралдарының транзиттiк тасымалдарға қатысу үлесi салыстырмалы түрде көп емес (24-қосымшаны қараңыз).
Қазақстанның транзиттiк әуе маршруттары Еуропа мен Оңтүстiк-Шығыс Азия арасындағы ұшуды орындайтын шетелдiк авиакомпаниялар үшiн тиiмдi болып табылады, өйткенi маршруттардың ұзындығын едәуiр қысқартуға мүмкiндiк бередi (25-қосымшаны қараңыз). Қазақстанның әуе кеңiстiгiн пайдалануға қазiргi сұраныс әуе қозғалысын басқарудың техникалық құралдарын, навигация мен байланысты жетiлдiрудi талап етедi.
Қосымша әуе маршруттары (Қытай, Әзiрбайжан, Өзбекстан) ашылды. Халықаралық әуе дәлiздерiнің саны 1998 жылғы 56-дан, 1999 жылы 72-ге дейiн артты. Халықаралық әуе трассасының ұзындығы 45000 шақырымды құрайды.
Су көлiгiндегi негiзгi транзиттiк жүк тасқыны Ақтау порты арқылы өтедi. Қайта жаңартудан кейiн жүктердi қайта өңдеу технологиясын жақсарту және жұмысты ұйымдастыру есебiнен порттың өткiзу қабiлетi, айлақты жұмыспен қамту 65-70% болған жағдайда құрғақ жүктер үшiн жылына 1,5 млн. тоннаны, соның iшiнде 0,6 млн. тонна жалпы құрғақ жүктердi, 0,9 млн. тонна ақтарылма жүктердi құрайды.
Каспий бассейнiнде пайдаланылатын темiр жол және автомобиль көлiгiне қызмет көрсету үшiн паромдық айлақты оңалту жөнiндегi ТРАСЕКА жобасын әзiрлеу және Солтүстiк-Оңтүстiк жобасын iске асыру Қазақстан Республикасында экспорттық-импорттық тасымалдарды жүзеге асыру үшiн порттың мүмкіндiктерiн кеңейтуге жол ашады.
Теңiз тасымалдарын жүзеге асыру жөнiнде ықтимал мүмкiндiктер бола тұра өзiмiзде теңiз флотының болмауы олардың дамуын тежеп отыр. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен "Ұлттық теңiз кеме қатынас компаниясы - "Қазтеңiзкөлiкфлот" ЖАҚ ұйымдастырылды, оның мiндетi "өзен-теңiз" класты кемелердiң теңiздегi өзiндiк танкерлiк пен құрғақ жүк тасымалы флотын құру болып табылады, мұның өзi Қазақстанның су көлiгiнiң әлемдiк көлiк жүйесiне интеграциялануына ықпал ететiн болады.
Тұтас алғанда транзиттiк саясатты толыққанды iске асыруға қол жеткiзу мынадай жағдайларда мүмкiн болады:
- сыртқы көлiк саясатын жандандыру;
- экономикалық, ұйымдық-құқықтық және техникалық жағдайлар жасау, транзиттiк дәлiздердiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
- шектес елдердiң баламалы транзиттiк дәлiздерiне тәуелдiлiктi төмендету жөнiндегi жаңа бағыттарды әзiрлеу;
- көлiк процестерiнде неғұрлым тиiмдi шешiмдер iздестiру үшiн осы заманғы ғылыми жетiстiктердi және ақпараттық технологияларды пайдалану;
- отандық өнеркәсiптi, сыртқы сауданы дамыту және iлеспе сервис саласында жұмыспен қамтуды арттыру үшін транзиттiң әлеуметтiк-экономикалық тиiмдiлiгiн қамтамасыз ету.
Транзиттiк саясатты iске асыру жөнiндегi стратегиялық мiндеттер мыналар:
- транзиттiк тасымалдардан түсетiн табыстың өсуi, Қазақстанның халықаралық көлiк жүйесiне тең құқықты интеграциялануы және позициясының нығаюы;
- толыққанды инфрақұрылым құру және iлеспе сервис саласында жұмыспен қамтуды ұлғайту;
- ақпараттық технологияларды дамыту арқылы халықаралық озық тәжiрибемен қамтамасыз ету.

20-қосымша

Қазақстанның еуразиялық көлік дәліздері жүйесіндегі
орыны

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

21-қосымша

Қазақстан Республикасында темір жолдар торабының
қалыптасуы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

22-қосымша

Темір жол көлігімен транзиттік тасымалдар серпіні

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

23-қосымша

Қазақстан Республикасындағы автомобильдер жолдарының
торабы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

24-қосымша

Жүк тасымалдайтын елдердің транзиттік жүк ағынындағы
үлесі
(%)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

25-қосымша

Қазақстан Республикасының халықаралық әуе жолдарының
схемасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

3.2. Ішкi қажеттердi қанағаттандыру саясаты

1997-1998 жылдардағы жалпы экономикалық дағдарыс көлiк қызметiнiң негiзгi көрсеткiштерiнде көрiнiс тапты. Өндiрiстiң төмендеуi салдарынан экономиканың барлық салаларында көлiктiң барлық түрлерiмен жүк тасымалдау көлемiнiң қысқарғаны байқалды.
Аумақтың кеңдiгiне және iрi кәсiпорындардың көпшiлiгiнiң экспорттық-шикiзаттық бағытта болуына орай, Қазақстан Республикасында темiр жолдың күллi отандық экономика үшiн стратегиялық маңызы бар. Жүктiң көптеген түрлерi үшiн темiр жол көлiгi көлiктiң баламасы жоқ түрi болып табылады.
Таяу болашақта темiр жол көлiгi қызметi құнының отандық өнiмнiң iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабiлеттiлiгiне ықпалы сақталады. Бұл ретте көлiктiң басқа түрлерi тарапынан және бiрiншi кезекте автомобиль көлiгiнiң тарапынан бәсекелестiк күшейетiн болады.
Темiр жол желiсi бұрынғы жалпыодақтық Шығыс-Батыс жүйесiнiң магистралы өтетiн Қазақстанның солтүстiк бөлiгiнде неғұрлым жақсы дамыған. Республиканың қалған аумағында желi жеткiлiктi қалыптаспаған, ол аумақтың шығыс және орталық бөлiктерiндегi екi меридиандық бағыттармен және Орск мен Оренбургке тартылған тармақтары бар Ташкент-Шымкент-Ақтөбе-Орал-Самара магистральдарымен сипатталады.
Бiрқатар облыстардың арасындағы темiр жол қатынастары Ресей аумағы арқылы жүзеге асырылады, мұның өзi тасымалдар жасаған кезде белгiлi бiр қиындықтар туындатады.
Өнеркәсiп өндiрiсi өнiмдерiнiң, әсiресе жанар-жағар май материалдары бағасының инфляция жағдайында өсуi және тасымалдау тарифтерiнiң 1998-1999 жылдар iшiнде өзгерiссiз қалуы темiр жол көлiгiнiң негiзгi құралдары мен жылжымалы құрамын жұмысқа қабiлеттi етiп ұстау жөнiндегi барлық бағдарламаларды 70%-дан астам қысқартуға мәжбүрледi. Темiр жол көлiгiн жаңғыртуға және дамытуға арналған меншiктi инвестиция мен тартылған қаражат 5 млрд-тан астам теңгеге азайтылды.
Темiр жолдағы институционалдық қайта құру көлiк кешенiнiң басқа секторларымен салыстырғанда неғұрлым тежелiңкi қарқынмен жүрдi. Осы сектордағы нарықтық қатынастардың одан әрi дамуы Қазақстан Республикасының Үкiметi мақұлдаған Қазақстан Республикасының Темiр жол көлiгiн дамытудың 2005 жылға дейiнгi орташа мерзiмдi салалық бағдарламасымен белгiленген. Бағдарлама темiр жолдың бүкiл қызметiн кезең-кезеңiмен коммерцияландыруды, инфрақұрылымға тең қол жеткiзетiн бiрнеше темiр жол операторын құруды және олардың көлiк қызметi нарығында бәсекеге түсуiне жағдай жасауды көздейдi. Бұдан басқа жолаушылар тасымалдарын бөлшектеу және жеке акционерлiк компания құру мәселелері шешiлуде.
Ішкi тасымалдарды жүзеге асыруда автомобиль жолдары маңызды рөл атқарады. Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы 89,3 мың шақырымды құрайды. Автомобиль жолдарының жүйесiнде 3 мыңнан астам көпiрлер мен жолдар бар.
Жалпы пайдаланудағы жолдардың құрамындағы республикалық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 23 мың шақырым, жергiлiктi маңызы бар жолдардың ұзындығы - 66,3 мың шақырым. Республикалық маңызы бар жолдар 23%-ды ғана құрайтынына қарамастан, автокөлiк жұмыстарының 50%-дан астамы соларда.
Жол саласының басты проблемасы - жол төсенiштерiнiң төзiмдi қабаттарының жылдам тозуы. Автожолдардың көптеген учаскелерi техникалық параметрлерi жағынан автомобиль белтемiрiне түсетiн салмақ бойынша 10 тоннадан аспайтын нормативтiк талаптарға сай келмейдi. Техникалық жай-күйдiң төмендiгi жол қозғалысының қауiпсiздiгiне терiс әсер етедi.
Саланы қаржыландырудың күрт қысқаруы жолдардың техникалық-пайдалану деңгейiне терiс әсер ету факторына айналды.
Қазақстанның 1000 тұрғынына 85,9 автомобильден келедi, бұл Румыния, Украина тәрiздi елдердегi автомобильдендiрiлу деңгейiне сәйкес келедi. Салыстыру үшiн, АҚШ-та әрбiр 1000 тұрғынға 670 астам автомобиль тиесiлi.
Сала алдында тұрған негiзгi проблемалардың бiрi, заңдық және нормативтiк құқықтық базаның жетiлдiрiлмеуi болып табылады, мұның өзi автомобиль көлiгiн толыққанды мемлекеттiк реттеудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi. Халықаралық қатынаста автомобиль көлiгiмен тасымалдауды бақылау және ақпараттық қамтамасыз ету жүйесi жоқ.
Авиация саласындағы қазiргi жағдай саясаттың теңдестiрiлмеуiмен сипатталады: авиакомпаниялар, аэронавигация және әуежайлар өзара қажеттi байланыссыз және келiсiлген қызмет пен даму саясатынсыз дербес өмiр сүруде. Тасымалдар көлемiнiң жоқтығы әуежайлардың көпшiлiгiне тән нәрсе, оны авиаторлар тарифтi көтерумен өтеуге тырысады. Бұл тасымалдар көлемiнiң одан әрi төмендеуiне алып келедi.
Қазiргi кезде iшкi су жолдарындағы кеме қатынасы жолдарының ұзындығы 4 мыңнан астам шақырымды құрайды. Салалардың көпшiлiгiнде, әсiресе құрылыста қалыптасқан шаруашылық байланыстарының бұзылуы және өндiрiс көлемiнiң азаюы, сондай-ақ Шульба шлюз құрылысының аяқталмауы себебiнен Ертiс өзенiнде кемелердiң тоқтаусыз жүзе алмауы тасымалдар көлемiнiң күрт қысқаруына алып келдi.
Су жолдарын күтiп ұстауға арналған мемлекеттiк қаражаттың жыл сайынғы қысқаруы (2000 жылға дейiн) кеме қатынасының қауiпсiздiгi проблемаларының шиеленiсуiне және жекелеген кеме қатынасы учаскелердiң жабылуына алып келдi.
Осыдан ширек ғасырдан астам уақыт бұрын пароход жөндеу қажеттерiн толық қанағаттандыратын өнеркәсiп орындарын технологиялық жабдықтау паркi, қазiргi кезде осы заманғы кеме жабдықтарымен жарақтанған кемелерге техникалық қызмет көрсету талаптарына мүлдем жауап бермейдi.
Су көлiгiнiң инвентарлық паркiн 80%-ға жуығы өз ресурстарын бiтiрген 965 өзен кемелерi мен 23421 шағын көлемдi кемелер құрайды.
Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясатын iске асыру жөнiндегi стратегиялық мiндеттер мыналар:
- ұлттық көлiк инфрақұрылымын қалыптастыру;
- оза дамыту стратегиясы, мемлекеттiң реттеушiлiк рөлiн күшейту арқылы тұтас алғанда экономика бойынша мультипликативтiк (еселенген) тиiмдiлiкке қол жеткiзу болып табылады.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

2001-2002 жылдарда:
саладағы ахуалды тұрақтандыру, республикалық және аймақтық ресурстарды көлiк-коммуникациялық жүйелердi негiзгi құрамдас бөлiктерi - автожол салалары мен темiр жол көлiгiнде шоғырландыру арқылы тұрақты өсу үшiн жұмылдыру. Жұмыс iстеп тұрған коммуникациялары жүйесiн қолдау, оның техникалық жай-күйiн тиiстi нормативтiк талаптар деңгейiне дейiн жеткiзу. Транзиттiк саясатты, iлеспе сервис инфрақұрылымын, экономиканың басқа секторларымен кооперацияны қалыптастыру. Төлемдер мерзiмi едәуiр ұзартылған "жұмсақ" сыртқы заемдар тарту.
2003-2005 жылдарда:
мемлекетаралық қауымдастықтарға қатысу арқылы көлiк-коммуникациялық желiсiн кеңейту, халықаралық көлiк жүйесiне интеграциялану және транзиттiк әлеуеттi дамыту жөнiндегi инвестициялық бағдарламаларды iске асыру. Жөндеу-қалпына келтiру жұмыстарындағы қажеттердi толық қанағаттандыруды қамтамасыз ететiн кәсiпорындар желiсiн құру. Әлемдiк, ақпарат алмасу стандарттарын, соның iшiнде мемлекеттiк органдар арасында қамтамасыз ету.
2006-2010 жылдарда:
бiрыңғай көлiк-коммуникациялық кеңiстiк қалыптастыру, мультимодальдық тасымалдау мен көлiктiк логистиканың принциптерiн iске асыру. Республиканың барлық елдi мекендерi үшiн көлiкке қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету, азаматтардың сапасы жөнiнен әлемдiк деңгейге сай келетiн және тұтынушылардың мұқтажына бағдарланған көлiк қызметiне қажеттiгiн қамтамасыз ету. Саланың рентабельдiлiгiн арттыру, транзиттен түсетiн табысты өсiру, заем қаражатын қайтара бастау.

4.1. Транзиттiк саясатты iске асыру жөнiндегi стратегиялық iс-қимыл 4.1.1. Транзиттiк тасымалдардан түсетiн табыстың өсуi,
Қазақстанның халықаралық көлiк жүйесiне тең құқылы
интеграциялануы және ондағы позициясын нығайту

Сыртқы факторларды ескере отырып көлiк дәлiздерiнiң пайдаланылуына жүйелi түрде талдау жүргiзу және оларды жүктемелеу жөнiндегi шараларды iске асыру.
Өзара тиiмдi мемлекетаралық келiсiмдер негiзiнде трансқұрылықтық дәлiздердiң баламалы учаскелерi бойынша халықаралық сауда ағындарының бөлiнiсiне қол жеткiзу. Көлiк қызметiнiң халықаралық нарығында конъюнктураны бiрлесiп зерттеу және еуразиялық және трансазиялық негiзгi жүк ағындарын болжау.
Көлiк коммуникацияларын өзара тиiмдi пайдалануды ұйымдастыру жөнiндегi мемлекетаралық қауымдастықтар құру:
- Трансазиялық темiр жолдың Солтүстiк дәлiзiн дамыту жөнiнде Ресей Федерациясымен, Қытаймен, сондай-ақ басқа да қатысушы елдермен ынтымақтастық жасау;
- "Жiбек жолы" темiр жол және автожол көлiк дәлiздерiнiң учаскелерiн дамыту;
- Солтүстiк-Оңтүстiк транзиттiк дәлiзiне кiру жөнiндегi iс-қимылды жандандыру;
- транзиттiк жүк ағынын тарту үшiн Ақтау, Түркменбашы теңiз порттарының мүмкiндiктерiн пайдалану мәселелерiнде Түркiменстанмен ынтымақтастық жасасу;
- көршi елдермен байланысты және әлемдiк теңiз порттарына шығуды қамтамасыз ететiн автомобиль жолдарын салу;
- Ертiс өзенiнде төте кеме қатынасын қалпына келтiру;
- Орал-Каспий арнасын қалпына келтiру.
Елдер, сондай-ақ тасымалдаушылар мен жүк жөнелтушiлер мүдделерiнiң теңгерiмiн қамтамасыз ететiн темiр жол тарифiнiң деңгейiн келiсу.
Жүктердi және экспедиторлық қызметтердi сақтандыру нарығын дамыту, көлiк-экспедиторлық қызметiн нормативтiк және құқықтық қамтамасыз ету.
Көлiк коммуникацияларында заңсыз алымдар мен бақылау орнату әрекеттерiн жою.
Қазақстан Республикасы үшiн басым халықаралық конвенциялар мен келiсiмдердi тану және оларды құқықтық қамтамасыз ету.
Ұлттық қауiпсiздiк мүдделерiн ескере отырып қозғалысты және жеткiзудi бақылаудың жалпыәлемдiк технологиялық стандарттарын енгiзу негiзiнде кеден және шекара бақылауы рәсiмдерiн жетiлдiру.

4.1.2. Толыққанды инфрақұрылым құру және iлеспе сервис
саласында жұмыспен қамтуды ұлғайту

Автоматтандырылған технологиялар енгiзу жолымен қолда бар транзиттiк коммуникацияларды жаңғырту.
Басқа елдерден "жұмсақ" заем тарту арқылы шапшаң жүруге арналған автомобиль және темiр жол магистральдарын салу және пайдалануға беру.
Ілеспе сервистiң: қонақүйлердің, мотельдердiң, кемпингтердiң, жедел тамақтану, тұрмыстық қызметтер кәсiпорындарының жүйесiн құру. Франчайзинг туралы, қонақ үй бизнесi туралы және басқа нормативтiк құқықтық актiлер дайындау мен қабылдау арқылы салаға шағын бизнес субъектiлерiн тарту.
Индустриялық транзиттi дамыту - коммуникациялар жанынан жүктердi өңдеу, байыту өнеркәсiбi объектiлерiн құру.
"Жiбек жолы", Астана-Петропавл-Челябинск, Алматы-Өскемен-Рубцовск, Ташкент-Шымкент-Ақтөбе-Орал-Самара, Майқапшағай-Омбы, Бейнеу-Ақжiгiт, Қызылорда-Петропавл және Фетисово-Бейнеу халықаралық автомобиль маршруттарында учаскелердi қалпына келтiру.

4.1.3. Ақпараттық технологияларды дамыту арқылы халықаралық
озық тәжiрибемен қамтамасыз ету

Ұдайы жаңартылып отыратын мемлекеттiк ақпараттық деректер базасын жасау.
Көлiк қызметiнiң ұлттық нарығы туралы ақпаратқа, транзиттiк дәлiздер бойынша тасымалдардың көлемi, номенклатурасы және маршруттары туралы ақпаратқа кедергiсiз қол жеткiзу режимiн жасау.
Жаңа техника мен прогрессивтiк технологиялар енгiзу, транзиттiк жүктердi тасымалдар жылдамдығын арттыруға бағытталған iшкi мемлекеттiк iс-шаралар жүргiзу.
Ғаламдық байланыс жүйесiнiң негiзiнде транзиттiк тасымалдарды алып жүрудiң ақпараттық жүйелерiн құру.
Салалық ғылыми-зерттеу институттарының қолда бар базаларын белсендi түрде тарта отырып көлiк-коммуникациялық кешен инфрақұрылымының салалық одақтары мен қауымдастықтарын құру.

4.2. Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясатын iске асыру
жөнiндегi стратегиялық iс-қимыл

4.2.1. Ұлттық көлiк инфрақұрылымын қалыптастыру

Көлiк кешенiн дамытудың қызметтi жоспарлаудың республикалық және аймақтық деңгейде үйлестiрiлген тұжырымдамалық бiрыңғай стратегиялық моделiне көшу.
Көлiк саласы позициясының республиканың экспортқа бағдарланған кәсiпорындары мен импорт алмастырушы кешендерiнiң стратегиялық мүдделерiмен үйлесiмдiлiгiне қол жеткiзу.
Мультимодальдық тасымалдарды дамыту, көлiк логистикасының принциптерiн iске асыру, әртүрлi көлiк түрлерiнiң тiкелей өзара iс-қимылын жасау нүктелерiнде көлiк инфрақұрылымын жетiлдiру.
Жолаушылар және жүк тасымалдарын, әсiресе автомобиль көлiгiмен тасымалдардың дұрыс статистикалық есебiн жүргiзу әдiстемесiн әзiрлеу.
Саланың бiрыңғай ақпараттық кеңiстiгiн және ақпараттандырудың техникалық базасын құру.
Ауыл шаруашылығы және әлеуметтiк маңызы бар қалалық жолаушылар тасымалдарын қамтамасыз ету үшiн лизингтiк көлiк компанияларын құру.
Көлiк қызметiн көрсету нарығында бәсекелiк ортаны дамыту.
Қазiргi көлiк жүйелерiнiң техникалық және технологиялық деңгейiн арттыру.
Көлiк жүйелерiнің мынадай ұтымды құрылымдарын әзiрлеу:
- Қазақстанның белсендi дамып келе жатқан батыс аймақтарында көлiк инфрақұрылымын жетiлдiру;
- Қазақстанның солтүстiк және батыс аймақтары арасындағы жүктердi тасымалдаудың маршрутын орта есеппен 1600 шақырымға қысқартуға мүмкiндiк беретiн Краснооктябрьский - Дөң темiр жолын салу;
- Ақсу - Дегелең желiсiн салуды аяқтау, ол Солтүстiк және Шығыс Қазақстан арасындағы жолды 1200-ден шақырымға астам қысқартады;
- Өскемен - Шар (Орталық және Шығыс Қазақстан) темiр жолын салу;
- Қызылорда - Жезқазған темiр жолын салу және басқалар (26-қосымшаны қараңыз).

26-қосымша

2010 жылға дейін іске асырылуы қажет негізгі жобалардың
тізбесі

-------------------------------------------------------------------
Рет! Жобаның атауы !Шамамен ба.
N ! |ғалану құны
! !(АҚШ-тың
! !млн. долл.)
-------------------------------------------------------------------
Темір жол көлігі

1. Дружба станциясын және Ақтоғай-Достық темір жолын
қайта жаңарту (1-кезең) 65,8
2. Краснооктябрьск кеніші-Дөң КБК темір жолын салу 390
3. Ақтоғай-Достық темір жолын қайта жаңарту (2-кезең) 68
4. Өскемен-Шар темір жолын салу 161
5. Саяқ-Мойынты темір жолын қайта жаңарту 29
6. Бейнеу-Маңғыстау темір жолын қайта жаңарту 32
7. Қызылорда-Жезқазған темір жолын салу
-------------------------------------------------------------------
Автомобиль жолдары

1. Астана-Алматы автомобиль жолын оңалту 180
2. Батыс Қазақстанның автомобиль жолдарын оңалту 156
3. Орал өзені арқылы көпір салу 35,6
4. Қызыләскер-Киров жолын салу 30
-------------------------------------------------------------------
Әуе көлігі

1. Астана әуежайын қайта жаңарту 180
2. Алматы қаласы әуежайының жолаушылар терминалын салу 18
3. Әуе кемелерінің паркін жаңарту -
-------------------------------------------------------------------
Су көлігі

1. Меншікті кеме сауда флотын құру 94
2. Ақтау теңіз портын қайта жаңарту (2-кезең) -
-------------------------------------------------------------------

4.2.2. Оза дамыту стратегиясы, мемлекеттiң реттеушi рөлiн күшейту арқылы тұтастай алғанда экономика бойынша
мультипликативтiк тиiмдiлiкке қол жеткiзу

Ауыл шаруашылық, өнеркәсiп, құрылыс, сауда өнiмдерiнiң қозғалысы мен жеткiзiлуi процестерiн мемлекеттiк реттеу бағдарламаларын әзiрлеу.
Салааралық технологиялық және ұйымдық кооперация есебiнен көлiк инфрақұрылымы жұмысының ресурсты ауқымдылығын төмендету.
Қазiргi салалық ғылыми-зерттеу институттарының ғылыми әлеуетiн пайдалану және көлiк кешенiнде осы заманғы инновациялық сектор қалыптастыру.
Көлiк кешенi үшiн жинақтаушы материалдар мен жабдықтар шығару жөнiндегi шағын және орташа бизнес кәсiпорындарының жүйесін құру.
"Көлiк туралы" Қазақстан Республикасының Заңын көлiк қызметi нарығының даму серпiнiне қарай дамытып, бейiмдейтiн:
- автомобиль көлiгi туралы;
- автомобиль жолдары туралы;
- темiр жол көлiгi туралы;
- теңiздегi жүзбе сауда туралы;
- өзен көлiгi туралы;
- көлiк-экспедициялық қызмет туралы;
- мультимодальдық тасымалдар туралы түбегейлi заңдар қабылдау.
Жолаушылар мен жүктердi республиканың iшiнде жеке тасымалдарын, автокөлiк құралдарын жөндеу мен қызмет көрсету жөнiндегi қызметтердi мемлекеттiк реттеудiң тетiгiн әзiрлеу.
Көлiк қызметiн басқару саласында орталық билiк органдарының өкiлеттiгiн, жауапкершiлiгiн жергiлiктi атқарушы органдармен және жеке сектормен өзара iс-қимылының тәртiбiн белгiлеу.
Көлемге, бағыттарға, жер қашықтығына, маусымға, құндылығына және басқа параметрлерге қарай жiктелудi толық ескере отырып жаңа тарифтiк прейскурант жасау.
Халыққа, соның iшiнде жекелеген әлеуметтiк топтарға атаулы қолдау көрсете отырып көлiк қызметiн көрсетудiң әлеуметтiк стандарттарын және оларды iске асырудың тетiктерiн әзiрлеу және енгiзу.

5. БIРIНШI КЕЗЕКТI ШАРАЛАР

Белгiленген мақсаттарды iске асыруға бiрiншi кезекте саланың толыққанды қаржы-кредит жүйесiн құру арқылы қол жеткiзiледi.
Көлiк-коммуникациялық кешенiн мемлекеттiк қолдауды тиiмдi ету қаржылық қамтамасыз етудi қайта қарауды талап етедi. Нарықтық қатынас жағдайында жол жүйесiн дамытуды жоспарлау қағидаттары жетiлдiрiлуге тиiс. Әлемдiк практика қаражат түсiмi көздерi неғұрлым нақты айқындалса, олардың мақсатты пайдаланылуы мен жиналуы да соғұрлым жоғары болатынын көрсетедi.
Республиканың iшкi қажеттерiн қамтамасыз ету тұрғысынан көлiк-коммуникациялық кешеннiң басты проблемаларының бiрi - автожолдар саласын инвестициялаудың толыққанды тетiгiнiң болмауы, жол желiсiнiң төмен тығыздығы соның салдары болып табылады. Мысалы, жер көлемi Қазақстан аумағынан 2,8 есе көп, ал халқы саны 2 млн. адамға ғана артық Австралиямен салыстырғанда, бiздiң елдегi автожолдар тығыздығы 1 мың адамға шаққанда 10 есе төмен.
Қазiргi кезде Қазақстанда жалпы пайдаланудағы жолдардың ұзындығы 89,3 мың шақырымды құрайды, олардың 85%-ы жетiлдiрiлмеген төсенiштер.
Ресурстардың жеткiлiксiздiгiнен Қазақстанда автомобиль жолдарының желiсiн дамыту күрделi және орташа жөндеуден өткiзу арқылы ғана жүргiзiледi. Халықаралық қаржы ұйымдарының қаражаты Алматы-Гүлшат-Ақшатау-Қарағанды-Астана-Бурабай, Алматы-Бiшкек трассаларын, Батыс Қазақстанның жолдарын, "Жiбек жолы" маршрутының автожолдар учаскелерiн оңайтуға тартылды.
Жалпы пайдаланудағы жолдарды күтiп ұстау, жөндеу және салу жөнiндегi шығыстарды қаржыландыру 1996-1999 жылдары Қазақстан Республикасының Жол қоры қаражатынан жүзеге асырылды. Бұл қаражат нысаналы мақсат бойынша жол шаруашылығының республикалық және жергiлiктi мұқтаждарына пайдаланылды. Жол қоры таратылғаннан кейiн жол саласын қаржыландыру қалдық принципi бойынша жүзеге асырылып отыр.

Экономикалық аспектiлер

Жол желiсiнiң даму деңгейi мен техникалық жай-күйi макроэкономикалық, сондай-ақ микроэкономикалық деңгейде әсер ете отырып, елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына едәуiр ықпал етедi. Жол желiсiнiң экономиканың салаларына ықпал етуiн кешендi бағалауға IЖӨ құрылымын талдау жолымен мүмкiндiк туады. Ресей сарапшыларының бағалауы бойынша 1990 жылдары автожолдардың өнеркәсiп өнiмдерiнiң өзiндiк құнындағы үлесi 1%, ауыл шаруашылығында - кемiнде 5%, құрылыста - 9%-ға жуық, көлiкте - 5%-ға жуық болды. Осы салалардың IЖӨ құрылымындағы үлес салмағын ескерер болсақ, автожолдардың ықтимал үлесi қазiргi шығыннан асып түседi.
Жол желiсiн дамыту сол сияқты отынды үнемдеуге, жүктердi тасымалдауға арналған басқа да шығындарды азайтуға септiгiн тигiзедi.

Әлеуметтiк аспектiлер

Республикада барлық елдi мекендердiң арасында қатты төсенiшi бар жолдар бойынша сенiмдi автожолдар байланысы жоқ. ГЕОГРАКОМ консалтинг фирмасының (Ресей Федерациясы) жүргiзген зерттеулерiнiң нәтижелерi 500 адамнан астам тұрғыны бар елдi мекендердiң 70%-ы ғана осындай жолдармен жалғастырылғанын көрсеттi. Неғұрлым дағдарысты жағдай Батыс Қазақстан облысында қалыптасып отыр, онда елдi мекендердiң үштен екiсiне жуығы облыс орталығымен қатты төсенiшi бар автожолдармен байланыстырылмаған, Ақтөбе облысында осы көрсеткiш - 42%.
Республика облыстары бойынша көлiкке қол жетiмдiлiктiң нормативтiк аймағынан тыс халықтың орташа пайызы, бағалау бойынша, 50%-ды құрайды, ал ресей аймақтарының көпшiлiгiнде ол 1-2%-дан аспайды. Мұның салдары мамандандырылған медициналық көмек алудың, жоғары технологиялық тұрмыстық техниканы жөндеудiң, тұрмыстық қызмет көрсетудiң шектелуi және жолсыздықтың басқа да келеңсiз зардаптары болып табылады.

5.1. Iске асыру мiндеттерi мен тетiктерi

1. Автомобиль жолдары жүйесiн қаржыландырудың:
- автомобиль жолдарын күтiп ұстауды, жөндеудi және салуды мемлекеттiк қаржыландырудың нысаналы көздерiн айқындауды және инвестицияланған ресурстарды қайтарудың жүйесiн құруды;
- транзиттiк бағыттарда "жұмсақ" заемдарды белсендi тартуды;
- көлiк шығындарын төмендетуге, инвестиция тартуға мүдделi экономика секторларымен салааралық одақтар мен қауымдастықтар құруды;
- аймақтардағы автомобиль жолдарын күтiп ұстауға, жөндеуге және салуға арналған қаражатты пайдалану үшiн салық және басқа мiндеттi төлемдердiң барынша толық түсуiне жергілiктi билiк органдарының мүдделiлiгiн қамтамасыз ететiн тиiмдi жүйесiн құру.
2. Аймақтардың:
- автожол мердiгерлiк ұйымдарының емес, автожолдарды тұтынушылардың мүддесiн;
- аймақта жол желiсiнiң даму деңгейi неғұрлым төмен аудандарға ресурстарды қайта бөлуге мүмкiндiк беретiн, көлiк коммуникацияларының басқа түрлерiнiң болуын;
- бiр жолдың өзi облыстың тiршiлiгi мен оның әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiгiнде әр түрлi рөл атқаратындықтан, түрлi деңгейдегі аумақтардың мүдделерiн ұштастыруды;
- аймақтағы экономикалық белсендiлiктiң қайта бөлiнуiне байланысты инвестициядан түсетiн кешендi тиiмдiлiктi есепке алуды;
- аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының қосымша ресурстары ретiнде желінің сапасын есепке алуды;
- экономикалық және әлеуметтiк тиiмдiлiктi бөлудi (халықтың адам-сағат есебiмен алғандағы бос уақыты қорының өсiмi әлеуметтiк тиiмдiлiктiң өлшемi бола алады);
- Қазақстанның батыс аймақтарында аймақтардың жаңа астанамен байланысын қамтамасыз ету бағыттарында инфрақұрылым мен жол желiсiн басым дамытуды көздейтiн автожолдар желiсiн байыпты жоспарлау.

VI БӨЛIМ
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ
ТАБИҒИ РЕСУРСТАР

1. МАҚСАТ

Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру.

2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

Халық тiршiлiк ететiн негiзгi жерлерде қоршаған ортаның жай-күйi қанағаттанғысыз болып отыр және сапалы ауыз судың жетiспеушiлiгi мен ауаның ластануы халықтың денсаулығына терiс әсер ететiн негiзгi факторлар болып табылады. Өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың, ластанған сарқынды сулардың прогрессивтi жинақталуы бұл факторларды едәуiр күшейтедi.
Елде Кеңес Одағы кезеңiнде ескi технологиялармен салынған қуатты өндiрiстердiң болуы ластанған заттардың қоршаған ортаға тасталу эмиссиясының азаймайтынын болжауға негiз қалайды.

2.1. Күштi жақтар

Табиғат қорғау заңдарының негiзi қаланды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесi құрылды.
Әскери полигондар жабылды, ядролық қаруды сынау тоқтатылды, үкiметтiк емес экологиялық ұйымдардың қызметi жанданды.
Ластайтын барлық көздердің мемлекеттiк кадастры және олардың орналасу карталары жасалды.
Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем жасау жүйесi дамуда. Қоршаған ортаны ластағаны үшiн жасалған төлемдерден түскен қаражаттың шоғырландырылған көлемі роялтиден алынған түсiмдермен шамалас едәуiр соманы құрайды.

2.2. Әлсiз жақтар

Қазақстандағы су ресурстарының тапшылығы табиғи байлықтарды игерудi, өндiрiстiк күштердiң дамуын және тұтастай алғанда экономикалық өсудi тежейтiн елеулi фактор болып табылады. Осындай проблемалардың аймақтағы басқа мемлекеттерде де орын алуы жағдайды ушықтыра түседi.
Қазақстан Еуроазия құрылығындағы суға неғұрлым тапшы елдердiң бiрi болып табылады. Жердiң үстiңгi қабатындағы су ресурстарының барлық көлемiнiң жартысына жуығы республикадан тысқары жерлерде қалыптасады, үштен бiрi Қазақстан арқылы көршi мемлекеттердiң аумағына өтедi. Халықаралық өзендерге трансшекаралық әсер етудiң өсе түсуiне орай Қазақстанда жердiң үстiңгi қабатындағы табиғи су ресурстарының қысқару үрдiсi байқалады.
Перспективада республиканың және шектес мемлекеттердiң трансшекаралық өзендер бассейнiнде, әсiресе су ресурстарын қалыптастыру және басым пайдалану аймағында шаруашылық қызметiнiң ұлғаюына орай су жетiспеу проблемасы күшейетiн болады.
Осы ресурстың Орталық Азия аймағында тапшылығын ескере отырып, трансшекаралық су ағынының сапасы мәселесiн де шешу қажет.
Бiрiншi кезекте, өнеркәсiп пен ауыл шаруашылық қызметiнiң интенсивтiлiгiне байланысты су көлемi мөлшерiнiң қысқаруы және трансшекаралық су ағынының концентратпен ластануының көбеюi республиканың оңтүстiгiндегi аграрлық секторға әсер етедi.
Аралдың және Сырдария мен Амудария бассейндерiндегi өзендердiң экологиялық проблемалары, iрi халықаралық гидротораптарды бiрлесiп пайдалану, суландыру жүйелерiн технологиялық жарақтандыру мәселелерi өткiр қойылып отыр.
Гидроресурстарды тұрақты түрде ұтымды пайдалануды қамтамасыз етудің мемлекетаралық деңгейде нақты тұжырымдалған тетiгi әлi де жоқ.
Республиканың оңтүстiгi мен шығыс бөлiгiн нәрлендiретiн өзендер, негiзiнен елден тыс жерлерден бастау алады, соның iшiнде Сырдария мен Ертiс тәрiздi iрi өзендер бiрнеше мемлекеттердiң аумағы арқылы өтедi және олар үшiн өмiрлiк маңызы бар экономикалық күретамыр болып табылады. Өзендер бассейндерiмен байланысты аймақтың өндiрiстiк және салалық мамандануына қарай, мемлекеттер үшiн олар маңызды стратегиялық мәнге ие болады.
Елдегi барлық су объектiлерi сапасының жай-күйi iс жүзiнде қанағаттанғысыз күйде қалып отыр. Негiзгi ластану су объектiлерiне өнеркәсiптiң және түстi металлургияның мұнай-химия, машина жасау салалары кәсiпорындарының қалдық суларынан келіп түседi.
Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасының өткiрлiгi төмендемей отыр. Елдi мекендердің көпшiлiгiндегi ауыз судың сапасы ұлттық және халықаралық стандарттардың талаптарына жауап бермейдi.
Елдiң қалалары мен өнеркәсiп орталықтарында атмосфералық ауа ластануының айтарлықтай жоғары деңгейi сақталып отыр. Автокөлiк санының көбеюi, сапасыз бензин пайдалану жағдайдың нашарлай түсуiне алып келуде.
Бос жатқан құмдауыт жерлер алаңының көп болуы, жайылымды жүйесiз пайдалану топырақтың жел мен су эрозиясына ұшырауына алып келдi.
Топырақтың және өсiмдiктiң азып-тозуына алып келетiн шөлейттену процесiнiң ұлғаю үрдiсi байқалады.
Ауыл шаруашылығын экстенсивтi жүргiзудiң нәтижесiнде дала мен орманды даланың табиғи ландшафты жойылуда. Тыңайтқыштардың қолданылып жүрген жүйесi қоректендiрудiң негiзгi элементтерiмен теңдестiрiлмеген. Суармалы егiн шаруашылығында суарудың артта қалған, суды шығынға ұшырататын технологиясы басым.
Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарын, соның iшiнде қауiптi және радиоактивтi қалдықтарды басқару жүйесi iс жүзiнде жоқ. Тұрмыстық қалдықтарды жинау, сақтау, кәдеге жарату және қайта өңдеу жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi қоршаған ортаның ластануына алып келедi.
Мұнай өндiру аудандарында қоршаған ортаның ластануы елеулi экологиялық проблемаға айналуда. Пайдалы шикiзатты жабық тәсiлмен өндiру кезiнде жыныс қабатын толық өңдеу жөнiндегi нормативтер бұзылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үлесiнiң елдің жалпы аумағымен салыстырғанда мардымсыз болуы, мұның өзi елдiң айрықша бағалы ландшафты мен табиғи қорықтық қор объектiлерiн сақтау мен қалпына келтiруге мүлдем жеткiлiксiз.
Су ресурстарын мемлекетаралық бөлуге ықпал ету тетiктерiнiң болмауы республиканың мүддесiне қысым жасайды.
Су шаруашылығын басқарудың қазiргi жүйесi оны реформалаудың мiндеттерiне жауап бермейдi.
Табиғат қорғау заңдарының әзiрленген стандарттары iс жүзiнде сақталмайды.
Қоршаған ортаның ластануын қадағалау пункттерiнiң жүйесi жеткiлiксiз.
Орман алып жатқан алқаптардың азаюы өрт, ағаш шабу нәтижесiнде, сондай-ақ орманды қалпына келтiру мен қорғаныс ағаштарын егу көлемiнiң азаюынан болып отыр.

2.3. Мүмкіндiктер

Табиғи ресурстар әзiрлеуден алынған қаражатты қоршаған ортаны қорғауға бөлу. Өнеркәсiбi дамыған елдердiң пайдалы қазбаларды өндiру бойынша Қазақстанмен ынтымақтасуға мүдделiлiгiне байланысты экологиялық мiндеттердi шешу үшiн қаржы қаражаты мен технологияны тартуға мүмкiндiк бар.
Дамыған елдердiң дамушы елдерге көмек көрсету жөнiнде өздерiне мiндеттеме қабылдауы. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау жөнiнде iс-шаралар жүргiзуге арналған қаражат алуға мүмкiндiгi бар.
Әлемдiк қоғамдастықтың қоршаған ортаны қорғау жөнiнде жинақтаған тәжiрибесi мен күш жiгерiн пайдалану.

2.4. Қатерлер

Қазақстан экономикасының дамуына орай су тапшылығы проблемасын, әсiресе трансшекаралық өзендер бассейнiнде шиеленiстiретiн, су тұтынудың әлеуеттi ұлғаюы. Гидроресурстарды бөлу мәселелерi бойынша позицияның сай келмеуi және осы проблеманы шешу тетiгiнiң болмауы судың Орталық Азия мемлекеттерiнiң экономикалық өсуiн жүзеге асыратын құралдан, керiсiнше, аймақтағы мемлекетаралық келiспеушiлiктердің өзектi проблемасына айналуына алып келедi.
Шекаралық мәселелер реттелмей отырған жағдайда су бөлу проблемасының жанжалды әлеуетiнiң көтерiңкi болуы.
Қоршаған ортаға пайдалы қазбалар өндiрумен iлесе жүретiн әсер етулер. Табиғат қорғау қызметiндегi негiзгi қиындық табиғатқа келтiрiлетiн шығын мен осы шығын үшiн өтемнiң мөлшерi арасындағы қатынасты белгiлеу болып табылады.
Техникалық көмек беру арқылы жүзеге асырылатын дамыған елдермен ынтымақтастық кезiнде қосымша мiндеттемелер таңу әрекетi байқалады, оларды орындау Қазақстан үшiн ауыртпалық болып табылады және ол iс жүзiнде экономикалық өсуге ықпал етпейдi.
Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдердi әдеттегi салыққа теңестiру оның бастапқы мәнiн бұрмалайды және ластаушылар тарапынан терiс әрекетке алып келуi мүмкiн.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Қазақстанда қоғамдағы және экономикадағы өзгерiстермен қатар табиғат пайдалану мәселелерiн реттеуге қатысты трансформациялау процесi жүрiп жатыр. Сондықтан табиғат пайдалануды мемлекеттiк реттеу процесiнiң қоғамның қажеттерi мен күткендерiне барабар болуы қажет.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық-экономикалық жағдай табиғат қорғау саясатын басқарудың айрықша ерекшелiктi технологиясын талап етедi.
Таяудағы он жылда қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды қорғау саласында мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:
- су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен жабдықтаудың деңгейiн арттыру;
- қолданыстағы заңдарды жетiлдiру және халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесiн оңтайландыру;
- қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру;
- экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ 4.1. Су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен
жабдықтаудың деңгейiн арттыру

Трансшекаралық суды ұтымды пайдаланудың тетiктерiн оларды шешудің айқын шаралары мен санкцияларын көздейтiн, iске асырудың қатаң тетiктерiн белгiлей отырып, көп жақты негiзде әзiрлеу.
Көршi мемлекеттердiң Қазақстанда бар ресурстарға және елдiң транзиттiк әлеуетiне өткiр қажеттiлiгiн ескере отырып, трансшекаралық суды пайдалану проблемаларын кешендi түрде пәтуамен шешудiң жолдарын iздеу қажет.
Су шаруашылығы органдары мемлекетаралық салада ағын суды бөлу кезiнде елдiң мүддесiн қорғауды және трансшекаралық өзендер суын тиiмдi басқару жөнiнде ынтымақтастықты күшейтудi ұстануы керек.
Су ресурстарының барлық түрлерiн, ең алдымен, ластанудан неғұрлым қорғалған жер асты су көздерiн пайдалануды интенсивтендiрудiң есебiнен ауыз сумен жабдықтауды жақсарту жөнiнде шаралар әзiрлеу.
Таяу перспективада ауыз су сапасына мемлекеттiк мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн құру. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету саласында мемлекеттiң инвестициялық саясатын жоспарлауды жүзеге асыру.
Су тапшылығы өткiр өзендер бассейнiнде суды сақтау, суды көп қажет ететiн өндiрiстiң даму қарқыны мен көлемiн шектеу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, егiс алқаптарының құрылымын қайта қарау.
Өзендердiң ағысын реттеу және аймақаралық бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу.
Жер асты суларын пайдалануды ұлғайту жөнiнде iс-шаралар жүргізу.
Су ресурстарының өткiр тапшылығы мен стратегиялық мәндiлiгi жағдайында саланы экономикалық әдiстермен басқаруға көшудi мемлекет иелiгiнен алу бағдарламаларына сәйкес жүзеге асыру.

4.2. Қолданыстағы заңдарды жетiлдiру және халықаралық
ынтымақтастықты дамыту

Халықаралық және аймақтық құжаттардың тәртiбiн сақтаудан жалтармау негiзiнде қоршаған ортаны қорғаудың ғаламдық және аймақтық жүйесiн қалыптастыруға қатысу.
Халықаралық келiсiмдердiң мiндеттемелерiн зерделеуде оларға қол қоюдың мақсатқа сай келетiн-келмейтiндiгiн айқындау кезiнде iс-қимылдың ақылға қонымдылығы мен ой-елегiнен өткiзiлуiн қамтамасыз ететiн сапалы жаңа қағидаттарды талдап және алынған қаражатқа мемлекет тарапынан бақылау белгiлеу.
Халықаралық ынтымақтастық процесi мен сыртқы және аралас қаржыландыру жобаларын жалпы және тиiмдi басқаруды қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Трансшекаралық экология проблемаларын шешу үшiн аймақтық экологиялық саясатты талдап жасау саласында Орталық Азия мемлекеттерiмен ынтымақтастықтың тұрақты тетiгiн жасау.
Қабылданған халықаралық конвенцияларға сәйкес табиғи-ресурстық және өзге заңдардың жетiлдiрiлуiн қамтамасыз ету.
Әлемдiк тәжiрибе негiзiнде экологиялық сақтандыруды және бюджеттен тыс экологиялық қорларды енгiзудiң жүйесiн әзiрлеу.

4.3. Табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесiн оңтайландыру

Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесiн әзiрлеу.
Елдiң аумағын экологиялық аудандастыруды жүзеге асыру. Табиғи ресурстарды алудың экологиялық тұрғыдан жол берiлетiн шегiн айқындау және қоршаған ортаның ластануын шектеу. Әртүрлi аумақтарды бағалау мен салыстырудың өлшемдерiн әзiрлеу.
Табиғи ресурстардың автоматтандырылған деректер базасын және мемлекеттiк кадастр жүргiзу жүйесiн жасау.
Жер қойнауын пайдаланушылардан және роялтиден түскен салық түсiмдерi қаражатын бағыттай отырып, жер қойнауын геологиялық зерделеудi бюджеттен қаржыландыруды көбейту.
Пайдалы қазбалардың кен орындарын болжаудың, iздестiру мен барлаудың тиiмдi әдiстерi мен технологияларын енгiзу. Бәсекеге төзiмдi жаңа кен орындарын ашудың ғылыми негiздерiн жасау.
Каспий аймағының биологиялық саналуандылығын сақтау мақсатында су мен биологиялық ресурстардың жай-күйiн зерделеу және қоршаған ортаның ластану көздерi мен биологиялық саналуандылықтың азаю себептерiн анықтау, қорықтық аймақтарда экологиялық аймақтандыру жүргiзу. Теңiздiң жағалау бөлiгiнде және теңiзде су мен биологиялық ресурстардың сапасына мониторинг пен талдауды тұрақты негiзде жүзеге асыру.
Деректерді өңдеу мен гидрометеорологиялық болжауды берудiң тиiмдi жүйесiн құра отырып республиканың шаруашылық кешенiн гидрометеорологиялық қамтамасыз ету жүйесiн дамыту.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды дамыту мен орналастырудың, экологиялық туризм маршруттарын дамытудың бағдарламасын әзiрлеу.
Инновацияны енгiзу және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мақсатында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiне қатаң нормалар мен стандарттар белгiлеу.

4.4. Қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру

Агрожүйенiң қанағаттанарлық мелиоративтiк жай-күйi жағдайында топырақтың сандық және сапалық органикалық заттарын көбейте отырып, жер құнарлылығын тұрақты түрде ұдайы арттыра отырып ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң органикалық немесе экологиялық егiн шаруашылығына негiзделген тұрақты жүйесiне көшу қажет.
Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мониторингiн жүзеге асыру, зиянды қалдықтарды көмудiң қоршаған ортаға әсерiн бағалау.
Ресурс-энергия үнемдеушi технологияны белсендi түрде енгiзу, қалдықтарды өңдеу мен пайдалану жөнiндегi қызметтi ынталандыру.

4.5. Экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету

Қоғамда экология және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласында насихат пен оқу-ағарту жұмыстарын жүргiзуге зор назар аудару.
Бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттық-насихат жұмыстарын кеңейту.
Экологиялық бiлiм беру жүйесiн құру. Оқу құралдарын әзiрлеу және шығару. Эколог-мамандарды даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiн құру.
Экологиялық бiлiм берудiң және тәрбиелеудiң нормативтiк құқықтық базасын жасау.
Үкiметтiк емес ұйымдар мен мемлекеттiк органдардың қоршаған ортаны қорғау саласындағы өзара iс-қимылын күшейту.
Қоғамдық экологиялық қозғалыстардың, ассоциациялардың, топтардың дамуына жағдай жасау.

VII БӨЛIМ
АҚША-КРЕДИТ САЯСАТЫ

1. МАҚСАТ

Тұрақты экономикалық өсуге, отандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн нығайтуға, банктiк секторды одан әрi дамытуға және оның халықаралық қаржы нарығына интеграциялануына қол жеткiзу үшiн қолайлы макроэкономикалық жағдай туғызу.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Әлемдiк қаржы және тауар нарығындағы қолайлы конъюнктура және 1999 жылғы сәуiрдегi теңгенiң айырбас бағамы режимiнiң өзгеруi 2000 жылы елдегi макроэкономикалық ахуалға оң ықпал етуiн жалғастырды.
Теңгенiң айырбас бағамы салыстырмалы тұрақтылығын сақтады. 2000 жылы теңге бағамының АҚШ долларына шаққанда төмендеуi 5,2%-ды құрады. Теңгенiң айырбас бағамының салыстырмалы тұрақтылығы, сондай-ақ нақты өндiрiстiң едәуiр өсуi инфляцияның жыл iшiнде екi есеге жуық: 17,8%-дан 9,8%-ға дейiн төмендеуiне себеп болды.
Соңғы төрт жылда тұңғыш рет төлем балансының едәуiр профицитiне қол жеткiзiлдi, алтын-валюта резервi айтарлықтай көбейдi.
Халықаралық резервтердiң өсуi 2000 жылғы мамырда Ұлттық Банктiң Халықаралық Валюта Қоры алдындағы өзiнің мiндеттемелерiн мерзiмiнен бұрын және толық өтеуiн қамтамасыз еттi.
Бұған қоса, 2000 жылы қаржы нарығында басқа да игiлiктi өзгерiстер болды:
- қайта қаржыландыру ставкасы Қазақстан тәуелсiздiгiн алған күннен берi ең төмен деңгейге дейiн (14%-ға дейiн) төмендедi және ТМД елдерiнің арасында ең төменгiлерiнiң бiрi болды;
- мемлекеттiк мiндеттемелердi орналастыру мерзiмдерi едәуiр артты, олар бойынша кiрiстiк төмендедi. Iшкi нарықтағы барлық қарыз алулар қазiргi кезде теңгелiк бағалы қағаздар арқылы ғана жүргiзiледi;
- халықтың мерзiмдi депозиттерiне кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесінің жұмыс iстеуiнiң арқасында халықтың банк жүйесiне сенiмi едәуiр нығайды. Жыл iшiнде банк жүйесiндегi резиденттердiң депозиттерi 72%-ға өстi, ал халықтың депозиттерi (резидент еместердiң депозиттерiн ескере отырып) 66,7%-ға көбейдi. Қазiргi уақытта Қазақстанда халықтың жан басына шаққанда салымның орташа мөлшерi 6,2 мың теңгенi немесе 42,6 АҚШ долларын құрайды, мұның өзi салыстырмалы түрде ТМД елдерi арасында Ресейден кейiнгi жоғары көрсеткiш болып табылады;
- банктердiң депозиттiк қоржынының құрылымы мерзiмдi депозиттер үлесiнiң артуы есебiнен 39,3%-дан 55,5%-ға дейiн жақсарды;
- банктердiң ресурстық базасының неғұрлым интенсивтi өсуiне орай олардың кредиттiк белсендiлiгi артты. Жыл iшiнде банктердiң экономикадағы кредит көлемi 85,6%-ға, соның iшiнде орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер - 81,2%-ға өстi;
- заңды тұлғаларға жыл басынан берi ұлттық валютамен берiлген кредиттер бойынша сыйақы ставкасы 20,8%-дан 18,8%-ға дейiн, валюталық бойынша - 20,4%-дан 14,7%-ға дейiн төмендедi, мұның өзi ТМД елдерi арасында неғұрлым төмен көрсеткiштер болып табылады;
- банктердiң несие қоржынының сапасы едәуiр жақсарды, экономикаға салынған кредиттердiң жалпы көлемiндегi мерзiмi өтiп кеткен кредиттер үлесiнiң 6,6%-дан 1,7%-ға дейiн төмендеуi осыны дәлелдейдi.
Банктердi шоғырландыру және оларды капиталдандыруды арттыру елдiң қаржы нарығында жетекшi орынды иеленiп отырған банк жүйесiнің нығаюына ықпалын тигiздi. Банк секторының меншiктi жиынтық капиталы 2000 жыл iшiнде 43,0%-ға - 98,7 млрд. теңгеге дейiн өстi.
Банктер өздерiнiң еншiлес ұйымдары арқылы бағалы қағаздар нарығына, сақтандыру нарығына, зейнетақы қорларының қызметiне белсене араласуда.
2000 жылы Қазақстанда "Қазатомөнеркәсiп" ҰАҚ вексельдерiн алғашқы қайта есептеу жүзеге асырылды.
Қазақстан Республикасының Yкiметi Тұрғын үй Құрылысын ұзақ мерзiмдi қаржыландыру және Қазақстан Республикасында ипотекалық кредит жүйесiн дамыту тұжырымдамасын мақұлдады. 2000 жылғы желтоқсанда "Қазақстан ипотекалық компаниясы" ЖАҚ-ы құрылды, оның негiзгi функциясы ипотекалық облигацияларды шығару және оларды қайталама нарықтарда орналастыру жолымен екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыру болады.
Қаржы лизингi және тұрғын үй құрылысы жинақ ақшаларының жүйесiн дамыту саласында заңдар базасы жасалды, мұның өзi қаржы жүйесiне халықтың уақытша бос ақшаларын тартуға мүмкiндiк бередi.
Елiмiзде халықаралық стандарттарға мейлiнше жақындатылған, дамыған төлем жүйесi жұмыс iстейдi. Ақша аударудың банкаралық жүйесi енгiзiлдi, ол нақты уақыт режимiндегi жалпы төлемдер жүйесiн бiлдiредi және төлем карточкаларының әр түрлi жүйелерiнiң үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрыңғай процессинтiк орталық құрылды.
Сақтандыру саласында ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрылымын дамыту және сақтандыру ұйымдарын институционалдық жағынан нығайту үшін құқықтық жағдайлар жасалды. Халықаралық стандарттарға толық сай келетiн тұжырымды жаңа заң қабылданды.

2.1. Күштi жақтар

Қазақстанның Ұлттық Банкi ақша-кредит саясатының жанама құралдарын пайдалана отырып, ақша базасының деңгейiн реттеу жолымен инфляцияның төмен қарқынын ұстауға бағытталған тәуелсiз ақша-кредит саясатын жүргiзедi.
1998 жылдан бастап Ұлттық Банк бюджет тапшылығын тiкелей кредиттеу практикасын доғарды.
Соңғы 5 жылдың (1996-2000 жж.) қорытындысы бойынша девальвация мен инфляция сияқты көрсеткiштер бойынша Қазақстан Шығыс Еуропаның Польша және Венгрия тәрiздi елдерiмен бiр қатарда тұр. Инфляцияның төмен қарқыны және ұлттық валютаның нақты қайта бағалануының болмауы өндiрiстiң және экспорттың өсуiне оң ықпал етедi.
Бай табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану теңге бағамын нығайтуға және төлем балансының ағымдағы шотының оң сальдосын қолдауға ықпал ететiн шетел валютасының елге жеткiлiктi келуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Қазақстанда екi деңгейлi банк жүйесi тұрақты қалыптасты, ол таяу шетелдердегi банк жүйесiмен салыстырғанда неғұрлым дамыған болып табылады. Екiншi деңгейдегi банктердiң қызметтiң және есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуi, шетел банктерiн iшкi нарыққа жiберу, банк капиталын шоғырландыру және банк секторын капиталдандыруды одан әрi арттыру банктерiмiздің бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырады, Қазақстанның банк капиталының әлемдiк қаржы ағынына интеграциялануын ынталандырады. Халықаралық рейтингiлiк агенттiктердiң кредиттiк рейтингiне ие отандық банктердiң саны 8-ге дейiн өстi.
Банктiк сектордың тұрақтылығы, жеке тұлғалардың депозиттерiн мiндеттi ұжымдық сақтандыру жүйесiнiң жұмыс iстеуi коммерциялық банктердiң жұмысына халықтың сенiмiн бiртiндеп нығайтады, мұның өзi банктердiң ресурстық базасының ұлғаюына ықпал етедi.
Өз кезегiнде олардың ресурстық базасының өсуi, банктер арасындағы бәсекенің күшеюi және қайта қаржыландыру ставкаларының бiрнеше мәрте төмендеуi экономиканы кредиттеудi кеңейту үшiн қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазiргi кезде таза халықаралық резервтер ақша базасынан 2,3 есе асып түседi, мұның өзi ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Оның үстiне Қазақстан алтын өндiретiн ел болып табылады және алтын-валюта резервтерiн iшкi тауар өндiрушiлерiнен алтын сатып алу есебiнен толықтыру мүмкiндiгіне ие.

2.2. Әлсiз жақтар

Қаржы жүйесi дамуының жеткiлiксiз деңгейде болуы, ол экономиканы монетаризациялау деңгейiнiң салыстырмалы түрде төмен болуынан және қолма-қол ақша айналымы үлесiнiң жоғары болуынан көрiнедi.
Экономиканың шикiзаттық бағытта болуы салдарынан экспорттық валюта түсiмінің көлемi шикiзаттың әлемдiк бағасының конъюнктурасына тым тәуелдi және өте-мөте тұрақсыз, ал бұл төлемдiк баланс жағдайына және ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына тiкелей ықпал етедi.
Экономиканың долларлануының айтарлықтай деңгейде сақталуы ақша-кредит саясатының тиiмдiлiгiн төмендетедi, банк жүйесінің және экономиканың нақты секторының әлсiздiгiн арттырады, мемлекеттің кiрiсiн азайтады.
Банк секторының тұрақты дамуына қарамастан, кредиттеу көлемi экономиканың нақты секторының кредиттерге, әсiресе өндiрiстi техникалық қайта жабдықтау мақсаттарына арналған қажеттiгiн әлi де қанағаттандырмайды.

2.3. Мүмкiндiктер

Мұнай экспортының ұлғаюымен елге келетiн валюталық түсiмнiң өсуi, бiр жағынан, ұлттық валюта құнын қолдауға, екiншiден - елдiң iшкi экономикасына инвестициялар ретiнде бағытталатын қосымша айналым қаражатының келуiн қамтамасыз етуге ықпал ететiн болады.
Қазақстанның банк жүйесiнiң өз дамуында таяу шетелдердегi банк жүйесiнiң дамуынан алда келе жатқанын ескере отырып, банк капиталының ТМД аймақтарына ықтимал өктемдiгiнiң жолдары мен тетiктерiн қарастыру қажет. Бұдан өзге, Қазақстанда ұлттық ауқымдағы жүйенi құрайтын iрi банктердiң болуы Алматы қаласын Орталық Азиялық аймағының қаржы орталығына айналдыру үшiн нақты жағдай жасайды.
Шоғырландырылған негiздегi қадағалауды енгiзу банктердiң қаржылық жай-күйiн бағалаудың объективтiлiгiн едәуiр арттыруға және банктердiң қатерлерге тап болуын, соның iшiнде өздерiмен аффилиирленген тұлғалар тарапынан тап болуын шектеуге, нәтижесiнде банк секторының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге айтарлықтай мүмкiндiк туғызады.
Ұлттық қор құру мұнай қызметiнен түсетiн табысты тұрақтандырады және экономикадағы дағдарыстық ахуалдар жағдайына қажеттi резервтiк активтердi қамтамасыз етедi.
Банктердiң ресурстық базасының одан әрi нығаюына жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттерiне) мiндеттi ұжымдық кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесiн жетiлдiру және банктердің банкаралық кредиттер бойынша мiндеттемелерiне кепiлдiк беру қорын құру ықпал ететiн болады.
Экономиканың нақты секторын кредиттеудiң өсуiне: қаржылық жағынан тұрақты кәсiпорындарға кредит беретiн банктердiң вексельдiк қайта қаржыландыру практикасын кеңейту; Даму Банкiнiң жұмыс iстеуi; қаржы лизингiн жандандыру кредиттік серіктестіктердiң қызметі, ал тұрғын үй құрылысы саласында - 2000 жылғы желтоқсанда құрылған, екiншi деңгейдегi банктерден ипотекалық кредиттердi сатып алу жөнiнде операциялар жүргiзетiн Қазақстанның ипотекалық компаниясының қызметi ықпал ететiн болады.
Экономиканың нақты секторының мониторингiн дамыту Ұлттық Банктiң ақша-кредит саясатының тиiмдiлiгiн оның экономиканың нақты секторының қажетiне бағдарлануын күшейту есебiнен едәуiр арттыруға мүмкiндiк бередi.

2.4. Қатерлер

Қазақстанның экономикалық даму үрдiстерi көбiнесе ресейлiк экономикада болатын өзгерiстермен айқындалатынына орай, елiмiз үшiн ықтимал қатерлердiң бiрi Ресейдегi макроэкономикалық тұрақсыздық болуы мүмкiн.
Таяудағы жылдар iшiнде Қазақстан экономикасының шикiзаттың әлемдiк бағасының өзгеруiне өте-мөте тәуелдiлiгi сақталады. Шикiзат экспортының күтiлiп отырған өсуiне қарай таяудағы онжылдықта бiздiң экономикамыз айырбас бағамының еркiн құбылмалы режимi жағдайында нақты проблемаға - ұлттық валюта бағамының едәуiр нығаюына тап болады, мұның өзi iшкi нарыққа бағдарланған нақты экономика секторын тұралататын "голланд сырқатына" әкелетiн болады.
Ішкi қаржы нарығы көлемiнiң шағындығы оған едәуiр келiп түскен шетел валютасын макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтiрмей игеруге мүмкiндiк бермейдi.
Шетелдiк қатысушыларды iшкi қаржы нарығына, әсiресе қысқа мерзiмдi алыпсатарлық капитал нарығына жiберу ықтимал әлемдiк экономикалық дағдарыстар жағдайында экономиканың осалдық дәрежесiн көтерiп жiбередi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Ақша-кредит саясаты мынадай мiндеттердi шешуге бағытталады:
- инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру;
- теңге бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн валюталық саясат жүргiзу;
- банк жүйесi мен сақтандыру нарығының тұрақты дамуын қамтамасыз ету;
- банктердiң ресурстық базасының одан әрi өсуiне және экономиканың нақты секторын кредиттеудi кеңейтуге жәрдемдесу;
- төлем жүйесiнiң орнықтылығын және одан әрi дамуын қамтамасыз ету.

4. ІС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру

Монетарлық саясаттың құрамдас бөлiгiнiң бiрi экономикалық өсуге кедергi келтiрмейтiн, инфляцияның жол берiлетiн деңгейiн анықтау болып табылады. Бәсекелестiктi жетiлдiрмейтiн, көптеген құрылымдық тосқауылдары бар өтпелi экономика жағдайында инфляцияға қарсы тым қатаң саясат ұстану елде қажетсiз шиеленiстi туындатады, төлемдердiң өсуiне, өндiрiстiң құлдырауына алып келедi. Сонымен, инфляцияны 10% шегiнде ұстау алға қойған мақсатқа қайшы келмейдi, атап айтқанда 2007 жылы IЖӨ-нiң 1990 жылғы деңгейiне жетуге және IЖӨ-дi одан әрi 7%-ға өсiруге барлық негiз бар деп есептеуге болады.
Осыған байланысты ақша-кредит саясатының негiзгi мақсаты жылдық инфляцияны 5-тен 10%-ға дейiнгi шекте ұстау болады, мұның өзi ел экономикасында экономикалық өсудiң ең жоғары қарқынына қол жеткiзуге жәрдемдеседi. Жылдық инфляцияның аталған шектен шығып кететiн өсу қарқыны, әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, экономиканың нақты өсу қарқынын төмендетедi.
Инфляцияның неғұрлым жоғары қарқыны ұлттық валютаның баға ауқымы және қаражатты қорландыру функциясының орындалу тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне орай, өндiрiстiң нақты деңгейiнің қарқынына терiс әсер етуi мүмкiн. Инфляцияның неғұрлым төмен қарқыны экономиканың ауыртпалықсыз құрылымдық қайта құрылуы үшiн қажеттi артық ақша ресурсының экономикада азаюының нәтижесiнде экономиканың жандануын тұншықтырады.
5-тен 10%-ға дейiнгi шектегi орташа жылдық инфляция қарқынына қол жеткiзу Ұлттық Банкте бар ақша-кредит саясатының барлық құралдарын пайдалана отырып ақша базасының деңгейiн реттеумен қамтамасыз етiлетiн болады. Алайда бұл ретте Үкiметтiң экономикалық саясаты да инфляцияның осындай деңгейiне бағдарлануға тиiс.
Ұлттық Банк осы бағытта қолма-қол ақшасыз айналымды дамыту жөнiндегi шараларды да жүзеге асырады.

4.2. Теңге бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн валюталық саясат жүргізу

Қазақстанның валюталық саясаты мемлекеттiң және тұтастай алғанда экономиканың ақша жүйесiн теңгенiң айырбас бағамының күрт ауытқуының терiс салдарынан қорғауды қамтамасыз етуге тиiс. Ұлттық валютаның объективтi белгiленген айырбас бағамы мемлекеттiң макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететiн iргелi негiз болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттiң валюталық реттеу саласындағы негiзгi басымдығы ұлттық валютаның бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн және үнемi өзгерiп отыратын әлемдiк конъюнктура жағдайында отандық өндiрiстiң бәсекеге қабiлеттiлiгiне терiс әсер етпейтiн бағам саясатын таңдау болуға тиiс.
Шикiзатқа әлемдiк бағаның көтерiлуi және 1999 жылы сәуiрде жүргiзiлген теңгенi құнсыздандыру өндiрушi және кейбiр импорт алмастырушы салалардың өсуiне және мемлекет экономикасының жандануына ықпал еттi. Айырбас бағамы саясаты әлемдiк бағаның өзгеруiне, сыртқы сауда талабына дұрыс икемделе отырып, iшкi экономика дамуының iргетасы болуға тиiс. Осы саясатты жаңа технологияларды, жабдықтарды пайдалану, еңбек сапасын арттыру сияқты факторлармен үйлестiре отырып, қатаң ұстану арқылы мемлекет жедел даму траекториясына шыға алады.
Мұнан кейiнгi бес жыл iшiнде теңгенiң еркiн құбылмалы айырбас бағамын сақтау көзделедi, ол құнсызданудың ел iшiндегi және шетелдегi инфляция деңгейiнiң өзгеруiне барабар болуын көздейдi, мұның өзi Қазақстан тауарларының сыртқы нарықтағы баға бәсекесiне қабiлеттiлiгiнiң сақталуына және сол арқылы қалыптасып келе жатқан қолайлы экономикалық позицияның нығаюына және Қазақстанның болашақта табысты дамуы үшiн алғышарттар жасауға ықпал етедi.
Осы валюталық режимдi сақтау өндiрiстiң және әлбетте экспорттың шикiзаттық бағытының жойылмауынан туындап отыр, яғни шикiзатқа әлемдiк бағаның өзгеруiне қарай ел экономикасының жоғары осалдығы сақталады. Бұған қоса, елдiң сыртқы сауда айналымында Ресейдің үлесi жоғары, сондықтан экономиканың дамуы Ресейдегi ахуалға тәуелдi болады.
Егер экономиканың осы тәуелдiлiгi еңсерiлсе, онда, әрине, ұлттық валютаның айырбас бағамын басқарудың валюталық режимiн өзгерту қажеттiгi туындайды.
Бұл арада жаңа валюталық режимнiң мынадай бiрнеше нұсқасы болуы мүмкiн:
- "валюта себетiне" (АҚШ доллары, еуро, иена, ресей рублi және т.б.) байлаулылық;
- мыналардың: Еуразия экономикалық қауымдастығының немесе бүкiл ТМД-ның, Орталық Азия республикаларының (Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжiкстан), сондай-ақ көршi елдердiң бiрiмен одақтың (Қырғызстан) шеңберiнде бiрыңғай валютаға көшу.
Сонымен бiрге, экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдауға бағам саясатының есебiнен ғана шешiле қоймайды. Бұл арада еңбек өнiмдiлiгiн, өнiм сапасын арттыру, қосылған құны жоғары өнiм шығаруды ұлғайту бағытында экономиканы құрылымдық қайта құру, сондай-ақ экспортты әртараптандыру жөнiндегi шаралар негiзгi рөл атқаруға тиiс.

4.3. Банк жүйесi мен сақтандыру нарығының тұрақты дамуын қамтамасыз ету

Банк қызметiн халықаралық аспектiде дамыту орнықты әрi тұрақты банк жүйесiнiң болуын, банк iсiнiң мәдениетiн және екінші деңгейдегi банктер қызметiн реттеудiң сапасын арттыруды талап етедi, сондықтан банк жүйесiнiң қаржылық жағынан орнықты болуы қамтамасыз етiлуге тиiс. Ол үшiн банктер қызметiн пруденциалдық реттеудi одан әрi жетiлдiру, халықтың салымдарына кепiлдiк беру тетiктерiн нығайту жүргiзiледi, сондай-ақ тұтас алғанда қаржы жүйесiн институционалдық дамыту қамтамасыз етiледi. Банк қызметi тәуекелдерiн басқару жөнiнде ұсынымдар енгiзiліп, шоғырландырылған негiзде қадағалау әдiстерi жетiлдiрілетін болады.
Әлемдiк экономиканың ғаламдануы мен интеграциялануының өсуiне қарай банктердiң жаңа әлемдiк тәртiптiң қаржылық орталықтары ретiндегi рөлi артады. Көптеген елдерде банктердi iрiлендiру үрдiсi байқалады. Iрiлендiрудiң негiзгi мақсаты - капиталды шоғырландыру және капиталдың әлемдiк нарығында бәсекеге қабiлеттi кешендi ұйым құруға ұмтылу. Iрiлендiру қаржы институттарының бiрiгуi және шоғырлануы есебiнен де, олардың табиғи өсуi есебiнен де жүргізуі мүмкін.
Банк институттарының бiртiндеп iрiленуiне қарамастан, тармақталған банк жүйесiн құруға байланысты мiндет мемлекет үшiн басым мiндеттердiң бiрi болуға тиiс. Сондықтан қаржы жүйесiнiң дамуына қарай нарықта айрықша мiндеттерi бар мамандандырылған жаңа кредиттiк мекемелердiң (ипотекалық, даму және тұрғын үй құрылысы) пайда болуы және жұмыс iстеп тұрған банктiк емес қаржы ұйымдарының одан әрi дамуы күтiледi.
Халыққа сапалы қаржылық қызмет көрсету үшiн аймақтарда почта-жинақ жүйесi құрылатын болады. Ол сондай-ақ халыққа, әсiресе ауылдық жерлерде қаржы қызметтерiн ұсынуды кеңейтуге және қаржы секторына жаңа жинақ ақшаның келуiне қолайлы жағдай жасауға мүмкiндiк бередi. Сондықтан банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар, соның iшiнде почта-жинақ мекемелерi жүйесi секторын дамыту үшiн нормативтiк құқықтық базаны жетілдiру әрi жаңа қаржы құралдарын дамытуға жәрдемдесу маңызды болады.
Сонымен, Қазақстанның қаржы нарығы неғұрлым iрi клиенттерге қызмет көрсетумен шұғылданатын банктердi ғана емес, сонымен бiрге қызметi орташа және ұсақ клиенттермен тығыз байланыста болатын банктiк емес қаржы мекемелерiн де ұсынатын болады. Осыған байланысты халыққа және кәсiпорындарға көрсетiлетiн банк қызметiнiң сапасын арттыру және қызмет аясын кеңейту, соның ішінде жаңа банктiк технологияларды енгiзу есебiнен кеңейту күтiледi. Банктердiң аймақтардағы филиалдық желiсiн нығайту күтiледi, ол банк қызметтерiне кең қол жетiмдiлiктi қамтамасыз етедi.
Банкаралық кредиттер бойынша банктердiң міндеттемелерiне кепiлдiк беру қорын құру да банктердiң орнықты жұмыс iстеуiне ықпал ететiн болады.
Елдiң сақтандыру нарығын жедел дамыту көзделедi. Осы заманғы ұлттық сақтандыру индустриясын құру сақтандыру қызметiн көрсететiн нарықты сапалық жаңа деңгейге көтеру жөнiнде шаралар әзiрлеп, оларды кезең-кезеңмен iске асыруды талап етедi. Осыған байланысты Қазақстанның сақтандыру индустриясын дамытудың негiзгi аспектiлерi мен бағыттары Қазақстан Республикасында Сақтандыруды дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында неғұрлым толық көрiнiс тапқан. Осы бағдарламаның iске асырылуына қарай сақтандыру ұйымдарының функцияларын кеңейтуге және елдiң қаржы жүйесiн дамытуда сақтандыру нарығының рөлiн күшейтуге жәрдемдесетiн жаңа мiндеттер мен iс-шаралар белгiленетiн болады.

4.4. Банктердiң ресурстық базасының одан әрi өсуiне және экономиканың нақты секторын кредиттеудi кеңейтуге
жәрдемдесу

Елдiң банк жүйесiнiң орнықты жұмыс iстеуi, халықтың банктердегi салымдарын қорғау жүйесiн жетiлдiру банктердiң ресурстық базасының бiртiндеп өсуiне және олардың кредиттiк әлеуетiнiң нығаюына алып келедi. Құрылған ипотекалық компаниялар да осы бағытта iс-қимыл жасайтын болады, мұның өзi банктердің ресурстық базасын институционалдық инвесторлардың ақша қаражатын тарту (зейнетақы және сақтандыру қорлары), сондай-ақ депозиттердi сақтандырудың банкаралық қорын құру есебiнен ұзартуға және кеңейтуге алып келедi.
Бұл жағдайда қаржы ресурстарын тиiмдi пайдалану неғұрлым маңызды болып көрiнедi, сондықтан қаржы ресурстарының экономиканың нақты секторына түсуiн ынталандыратын мынадай талаптарды:
- мемлекет ресурстарын ел экономикасын дамытудың басым бағыттарына шоғырландыру үшiн мамандандырылған Даму Банкiнiң тиiмдi қызмет етуiн;
- экономиканың нақты секторын кредиттеудiң ақшаны қайтарылмау қатерінен оңтайлы бөлудi ескеретiн әр түрлi тетiктерiн дамытуды және жетiлдiрудi;
- экономиканың нақты секторының мониторингiн жетiлдiру жөнiндегi жұмыстарды жалғастыруды және ақша-кредит саясатының экономиканың нақты секторының қажетiне бағдарлануын күшейтудi;
- елде ипотекалық кредиттеу мен құрылыс жинақ ақша жүйелерiн жетiлдiрудi және дамытуды;
- аймақтарда қаржы лизингiн белсендi дамытуды;
- аймақтарда банктiк емес қаржы ұйымдарының, соның iшiнде кредиттiк серiктестiктердiң жүйесiн кеңейтудi;
- отандық және шетелдiк инвесторлардың қызметi үшiн бiрдей жағдайлар жасауды;
- экономиканың басым салаларындағы инвестициялар үшiн қолайлы жағдайлар жасауды, яғни жеңiлдiктер мен преференциялар берудi (қараңыз. III-бөлiм. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясат);
- қор нарығын одан әрi дамытуды (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат) және тағы басқаларды iске асыру қажет.

4.5. Төлем жүйесiнiң орнықтылығын және одан әрi дамуын
қамтамасыз ету

Төлем жүйесінің техникалық деңгейiн көтеру және ұйымдастыру оны төлем жүйелерiне қойылатын халықаралық стандарттарға сәйкес келтiруге бағытталатын болады.
Банктер ұсынатын қызмет көрсетулер аясын кеңейту, аударым арқылы төлем жасауды дамыту сондай-ақ бөлшек саудада операциялардың ашықтығын арттыру мақсатында төлем карточкаларының ұлттық жүйесi құрылатын болады.
Төлем жүйесiнде қатерлердi болдырмау жөнiнде шаралар қабылданатын болады: төлем жүйесiнің iркіліссiз жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету қуатын ұлғайту және iс қауiпсiздiк деңгейiн арттыру үшiн резервтік орталық құрылысын салу.

VII БӨЛIМ
САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ

1. МАҚСАТ

Мемлекет өз мiндеттерiн орындау үшiн мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiне қажеттi түсiмдердiң көлемiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржылық өзара қарым-қатынастағы мүдделерiнiң балансына қол жеткiзу және Қазақстан Республикасының стратегиялық және бюджеттiк жоспарлауының бiртұтастығын қолдау мақсатында орнықты бюджет жүйесiн, әлеуметтiк-экономикалық басымдықтарды қалыптастыру.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

2.1. Күштi жақтар

Бүгiнде Қазақстанда салық жүйесiнде, бюджеттiң атқарылуында бiраз табыстар бар, негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердің тұрақтануына қол жеткiзiлдi. Тиiмдi бюджет жүйесiн құру жөнiнде едәуiр қадамдар жасалды.
1999 жылғы есептiк деректерге сәйкес мемлекеттiк бюджетке түсiмдер IЖӨ-нiң 19,8%-ын, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нiң 23,2%-ын құрады. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы IЖӨ-нiң 3,5%-ын құрады және 1998 жылмен салыстырғанда 0,7%-ға төмендедi. Есептiк деректер бойынша, (есептеу кезеңiнсiз) 2000 жылы мемлекеттiк бюджеттің IЖӨ-ге 0,1% болған шамалы профицит жағдайында, мемлекеттiк бюджетке түсiмдер IЖӨ-нiң 23,1%-ын, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нiң 23,0%-ын құрады.
Қазақстан ТМД мемлекеттерiнiң алғашқыларының бiрi болып салық туралы заң қабылдады. Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесiн қалыптастыруда, барлық мiндеттi төлемдердi бюджетке құрылымдандыруда, салықтарды есептеу мен алудың тәсiлдерiн белгiлеуде едәуiр рөл атқарды.
Мемлекеттiк кiрiс жүйесiндегi реформалау, мемлекеттiк бюджет қаражатының келiп түсуiн бақылау мәселелерiне байланысты барлық фискалдық органдарды бiр ведомство шегiнде шоғырландыру процестерi табысты жүргiзiлдi.
Салық заңдарын жетiлдiру жөнiнде жұмыс жүрiп жатыр. Экономиканың даму перспективасын ескеретiн және мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерiн оңтайлы үйлестiретiн қолайлы орта жасауға барлық нормативтiк құқықтық актiлердi бiр заң актiсiнiң шеңберiнде бiрiктiруге бағытталған жаңа Салық кодексi қабылданды.
Салық жүктемесiн азайту мақсатында 2001 жылы қосылған құн салығының ставкасы 16%-ға дейiн және әлеуметтiк салық 21%-ға дейiн төмендетiлдi.
Шығыстардың тиiмдi жүйесiн жасау жөнiнде шаралар қолданылды. Қазынашылық жұмысы тиiстi деңгейде жолға қойылды. ТМД елдерiнiң арасында алғашқылардың бiрi болып Қазақстан қазынашылық жүйесi арқылы бюджеттiк бағдарламаларды уақтылы және мақсатты қаржыландыруға қол жеткiздi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және Қазақстанның Даму Банкi құрылды.
Әлемдiк стандарттардың талаптарына жауап беретiн кiрiстер мен шығыстарды жаңа бюджеттiк жiктеу енгiзiлдi.
Шығыстар жүйесiн жетiлдiру жөнiнде маңызды iс-шаралар орындалды.
1999 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар таратылды, ал олардың кірістерi мен шығыстары мемлекеттiк бюджетке шоғырландырылды. Сондай-ақ алдын ала бақылау жасау тетiгiн жетілдiру жөнінде шаралар қолданылды, мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттемелерiн тiркеудi есепке алу енгiзiлдi. Сондай-ақ республика халқының белгiлi бiр санаттарына бюджет көтере алмайтын нақты жеңілдіктер мөлшерiн берудiң көп жылдық практикасы оларды азаматтардың жекелеген санаттарына ақшалай өтемақы берумен алмастыру арқылы алып тасталды. Барлық деңгейдегi бюджеттер бюджеттік бағдарламалар деңгейiнде бекiтiледi, ал бюджеттен қаражат бөлу жекелеген министрлiктер мен ведомстволарды қаржыландыруға емес, бюджеттiк бағдарламаларды орындауға жүзеге асырылады.
Мемлекеттiк бюджет кiрiсiн басқару процесiн жетiлдiру шеңберiнде 1999 жылы мемлекеттiк қаржыны басқару мәселелерi бойынша бюджет заңдарына өзгерiстер енгiзiлдi. 1999 жылдың 1 сәуiрiнде қабылданған "Бюджет жүйесi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы бюджетаралық қатынастың жаңа тетiктерiн белгiледi.
Мемлекеттiк секторға функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мемлекеттiк мекемелер мен мемлекеттiк кәсiпорындарға бөлiндi. Азаматтық және бюджеттiк заңдарға тиiстi өзгерiстер енгiзiлдi. 1999 жылдан бастап кейбiр мемлекеттiк функциялар бәсекелестiк ортаға берiлдi және мемлекетке қызмет көрсету нысанында орындалады. Мұндай функцияларды iске асыру жөнiндегi бюджеттiк бағдарламалар мемлекеттiк тапсырыс нысанында орындалады.

2.2. Әлсiз жақтар

Қазақстанда жұмыс iстейтiн iрi шетел компаниялары салық заңдарын жиi бұза отырып, салық төлеуден жалтарады, мұны тiптi халықаралық ұйымдар да атап көрсетедi.
Бюджетке түсiмдi көбейту үшiн едәуiр резерв нақ осында бола тұрса да, бюджетке берешектi өтеу жөнiндегi жұмыс нашар жүргiзiледi.
Бюджетке төлем жасау жөнiндегi салық мерзiмiн кейiнге қалдырудың тәртiбiне өзгерiстер енгiзу талап етiледi, өйткенi қазiргi кезде салық органының басшысы тиiстi қаржы органының басшысымен келiсiм бойынша салық төлеу жөнiндегi мерзiмдi ұзартуға құқылы.
Соттардың жұмыс бастылығына және судьялардың арнаулы бiлiмiнiң жоқтығына байланысты кәдiмгi сот арқылы салық төлеушiлердiң құқығын қорғау тым қиындатылған.
Қазақстан аумағына шектес мемлекеттерден тауарлардың кеден бақылауынан өтпей әкелiну мүмкiндiгi мемлекетке елеулi экономикалық залал келтiредi.
IЖӨ көлемiнiң жыл сайынғы өсуi жағдайында мемлекеттiк бюджеттің көлемi тұтас алғанда төмен болып отыр, ол IЖӨ-нiң 25%-дан кем мөлшерiн құрайды. Шығыстардың мұндай деңгей жағдайында мемлекеттiк бюджет мемлекеттiң барлық функцияларын орындауды толық қамтамасыз ете алмайды.
Бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың аяқталмауы бюджетаралық қатынастың өзектi проблемасы болып отыр.
Бюджеттiң теңдестiрiлмеуi бюджеттер өкiлеттiгiнің айқын ажыратылуының жеткiлiктi болмауына байланысты тереңдей түсуде.
Бюджет ресурстарын орталықсыздандыру мен бюджет өкiлеттiктерiн орталықтандыру арасында үйлесiмсiздiк бар.
Қазiргi кезде қалыптасқан жағдай бюджет жүйесiн орталықсыздандыруды күрделендiредi. Бұл ең алдымен бюджеттiң тiгiнен түсiрiлуi туралы түсiнiктiң сақталуына байланысты.
Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың артықшылықтарын пайдалануға кедергi келтiредi.
Бюджеттi жоспарлаудың уақыт аясы орталықта да, сондай-ақ аймақтық деңгейлерде де қысқа мерзiмдi болып отыр.
Бюджеттердiң аудандық және облыстық деңгейлерiнде өзіндік кiрiс көздерi бекiтiлмеген.
Республикалық бюджетке iшiнара аударылатын кiрiстер есебiнен жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс бөлiгiн асыра орындауы көбiне мемлекеттiк бюджеттiң еркiн қаражатын түзедi.
Жергiлiктi атқарушы және өкiлдi органдар осы көздер бойынша кiрiс жоспарын ұлғайту және қаражатты қосымша шығыстарға бағыттау мүмкiн болмайтын проблемаларға тап болады.
Еркiн қаражат айналымға уақтылы тартыла алмайды және өткiр әлеуметтiк-экономикалық проблемаларды шешуге жiберiле алмайды.
Қайсыбiр кiрiс көздерi бойынша болжамды деректердi асырып жiберу немесе төмендету фактiлерi жиi кездеседi, бұл өз кезегiнде, әр түрлi деңгейдегi бюджеттердiң атқарылуын тұрақсыздандырады.
Заңдарда белгiленген ұзақ мерзiмдi бюджеттiк алу мен субвенциялар мөлшерiн белгiлеу рәсiмi практикада жеткiлiктi деңгейде iске асырылмайды.
Жергiлiктi бюджеттердiң шығысы негiзiнен ағымдағы шығындарға шоғырландырылған және күрделi шығындарды бекiтуде белгiсiздік орын алған.
Трансферттердiң ағымдағы тетiгi аймақтардың жай-күйiн бағалаудың маңызды факторларын қамтымайды, ол ашық емес және орталықтан тұрақты түрде түзетiлуге мұқтаж.
Трансферттердің қолданыстағы жүйесi алулар мен субвенцияларды реттеу әдiсiмен "жыртықты жамаудың" ескi тетiгiн шын мәнінде қайталайды және сол арқылы облыстардың бюджетiн теңдестiредi.
Шығыстар жоспары ел дамуының басымдықтарымен әрдайым байланыстырыла бермейдi.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуының жеткiлiктi дәрежеде ашық болмауы мемлекеттiк шығыстарды тиiмсiз басқаруға алып келедi.
Бюджеттiң шығыс бөлiгiнде ағымдық сипаттағы шығыстар мен дамытуға арналған шығыстар бөлек көрсетiлмеген.
Iшкi және сыртқы аудит жүйесi тиiмсiз.
Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау тұрғысынан бюджет қаражатын жұмсаудың мониторинг жүйесi жоқ.
Бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi және оларға ведомстволық бағынысты мекемелер деңгейiнде бюджет қаражатын тиiмсiз басқару нәтижесiнде, сондай-ақ тауарлар мен қызмет көрсетулердi сатып алуға арналған уақтылы өткiзiлмейтiн конкурстар есебiнен бюджеттiң пайдаланылмаған қаражаты көбеюде.
Өткiзiлген конкурстар басқа ықтимал жеткiзушiлердiң жоқтығына иек арта отырып көбiне бiр көздегi жеңiмпаздарды айқындайды.
Тауарлар мен қызметтердi конкурстық айқындау есебiнен пайда болған бюджет қаражатын үнемдеу ашық болмай отыр.
Аумақтық Қазынашылық органдарының жергiлiктi бюджеттiң атқарылуына қызмет көрсетуге қатысты талаптары қаражатты ұтымды және тиiмдi пайдалануды толық қамтамасыз етпейдi.
Шетелдiк көздерден қарызға қаражат алуға байланысты консультациялық шығыстар жоғары күйiнде қалып отыр.

2.3. Мүмкiндiктер

Салық салу базасын өндiрiстiң өсуi мен салық әкiмшiлiгiн жүргiзудi жақсарту есебiнен кеңейту.
Кейбiр салықтардың ставкасын төмендету.
Салық салу жүйесiн жеңiлдету.
Тұрақты кiрiс көздерiн iс барысында айқын анықтау кезiнде бюджетаралық қатынастардың орнықты жүйесiн қалыптастыру.
Халықаралық ұйымдар тарапынан жәрдемдесудiң болуы, шетелдiк тәжiрибенi зерделеу және енгiзу.

2.4. Қатерлер

Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саласының құлдырауы.
Салық заңдары мен салық әкiмшiлiгiн жүргiзудiң жетiлдiрiлмегендiгi төлем тәртiбiн арттыруға ықпал етпейдi.
Алым түрлерінiң және басқа да мiндеттi төлемдердiң және оларды өндiрiп алу рәсiмдерiнiң көптiгi салық жүйесiн күрделендiредi.
Әлеуметтiк дамудағы аймақтық үйлесiмсiздiк.
Мемлекеттiк борыштың өсуi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Салық-бюджет саясаты саласында 2001-2010 жылдар кезеңiне арналған мынадай негiзгi стратегиялық мiндеттер болады:
- салық жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- бюджетке салық түсiмiнiң IЖӨ-нiң 30% деңгейiне дейiн өсуiн қамтамасыз ету;
- салық заңдарын жетiлдiру;
- салық жеңiлдiктерiн жүйеге келтiру;
- кәсiпорындардың сыртқы экономикалық қызметiне тиiмді мемлекеттiк бақылауды қамтамасыз ету;
- бюджеттi орталықсыздандыру принциптерiн iске асыру;
- мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саласын даму стратегиясымен өзара байланыста дамытуға бағдарлайтын бюджет саясатын жүзеге асыру;
- бюджетаралық трансферттер жүйесiн жетiлдiру;
- IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткiзу;
- бюджеттi жоспарлау жүйесiн жетілдiру;
- бюджеттiң ашықтығын қамтамасыз ету.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету

Салық заңдарының тұрақтылығы принципiн заң тәртiбiмен бекiту қажет, өйткенi салық заңдарына өзгерiстердi жиi енгiзу елдегi экономикалық ортаға терiс ықпал етедi.
Қаржы-банк жүйесiнiң, экономиканың аграрлық секторының нығаюына, шағын кәсiпкерлiктiң қоғамның орташа табы ретiнде қалыптасуына, әлеуметтік саланың экономикалық негiзiнiң нығаюына қарай, Салық кодексiнiң жаңа редакциясын қабылдау қажет.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң нығаюына және өсу мүмкiндiктерiне орай халықтың өз күнiн өзi көру және экономиканың жекелеген секторларына салық жеңiлдiктерiн беру саясатынан халықтың әлеуметтiк әлсiз жiктерiне, сондай-ақ экономиканың тиiмсiз, бiрақ үлкен әлеуметтiк маңызы бар секторларын мемлекеттiң тiкелей қолдауының рөлiн күшейту саясатына көшу қажет.

4.2. Бюджетке салық түсiмiнiң IЖӨ-нiң 30% деңгейiне дейiн өсуiн қамтамасыз ету

Мемлекеттiк бюджетке салық түсiмiнiң өсуi салық әкiмшiлiгiн жүргiзудi жақсарту және салық заңдарының нормаларын мүлтiксiз сақтау есебiнен қамтамасыз етiлетiн болады.
Барлық дамыған елдерде бөлiнетiн IЖӨ-нiң үлесi әрбiр он жыл сайын заңды түрде өсiп, IЖӨ-нiң 50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттiк бюджетке салық және салықтық емес түсiмдердiң деңгейi IЖӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетедi.

4.3. Салық заңдарын жетiлдiрудi қамтамасыз ету

Перспективада 5-7 жылдан кейiн салық жүйесiнде мынадай бағыттар бойынша реформалар жүргiзiлетiн болады:
- жеке табыс салығына салық салу жүйесi бойынша едәуiр ұқсастығы бар әлеуметтiк салық, мемлекеттiк сақтандыру қорына төленетiн жарна болып қайта құрылатын болады. Бұл жағдайда жарна төлеушiлер бюджетте неге жұмсалатыны белгiсiз әлеуметтiк салықпен салыстырғанда, қор қаражатының қандай мақсаттарға пайдаланылатынын бiлетiн болады (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат);
- салық төлемдерiнен жалтарудың мүмкiн еместiгi мен оның тиiмсiздiгiн қамтамасыз ететiн, соның ішінде жеке тұлғалардың табысын жаппай мәлiмдеу және табысы неғұрлым жоғары тұлғаларға салық салуды күшейту есебiнен қамтамасыз ететiн тетiктер қолданысқа енгiзілетін болады, мұның өзi осы санаттағы салық төлеушiлерден салық жинау iсiндегi жағдайды едәуiр жақсартады;
- салық салу базасын кеңейту және экономиканың нақты секторына салық жүктемесiн неғұрлым теңдей бөлу үшiн әлемдiк практикада жергiлiктi бюджеттер үшiн кiрiстiң маңызды көзi болып табылатын бөлшек саудада сатуға салық салуды енгiзудiң орындылығы қарастырылатын болады.

4.4. Салық жеңiлдiктерiн жүйеге келтiру

Салық жүктемесiн барлық салық төлеушілерге теңдей және әдiлеттi бөлу мәселесi принциптi мәнге ие. Басымдықты салаларда iскер белсендiлiктi ынталандыратын мақсатты бағытталған бiрыңғай жеңiлдiк жүйесiн қалыптастыру қажет.
Салық артықшылықтарын пайдаланбайтын салық төлеушiлерге қатысты салық жүйесiндегi әдiлеттiлiк принципiн бұзатын негiзсiз жеке салық жеңiлдiктерi жойылады, өйткенi салық төлеушiлердiң бiрi үшiн жеңiлдiктi салық режимi сөзсiз басқаларға қосымша салық ауыртпалығын түсiру дегендi бiлдiредi.

4.5. Кәсiпорындардың сыртқы экономикалық қызметiне тиiмдi мемлекеттiк бақылауды қамтамасыз ету

Қазақстандық тұлғалардың сыртқы экономикалық қызметiнiң өсуi, сыртқы экономикалық қызметтегi белсендi өзгерістер кеден шекарасында экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде, контрабандаға тосқауыл қоюда, кеден төлемдерi мен салықтарды толық көлемде өндiруде республика кеден органдарының рөлiн арттырады.
Кеден әкiмшiлiгiн жүргiзудiң сапасын арттыру республиканың кеден қызметiне бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйе енгiзiлуi қамтамасыз етiлетiн болады.
Сонымен қатар кеден қызметi қызметкерлерiнiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн, әсiресе кеден шекарасынан өткiзу пункттерiндегi жүйесін реформалау қажет, өйткенi нақ осы еңбекке ақы төлеудiң төмендiгi сапасыз кеден бақылауының себебi болып отыр және кеден қызметi қызметкерлерiнiң арасында сыбайлас жемқорлықтың көбеюi де соның салдары.

4.6. Бюджеттi орталықсыздандыру принциптерiн iске асыру

Мыналар қажет:
- жергiлiктi бюджеттердің мейлiнше дербестiгiн қамтамасыз ету жолымен бюджетаралық қатынастардың тиiмдi жүйесiн құру;
- шығыс жасау өкiлеттiгi мен шығыстар бойынша жауапкершiлiктi заң тұрғысынан айқын ажыратуға қол жеткiзу;
- Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiн әзiрлеу және қабылдау, ол бюджеттердi жасаудың, бекiтудiң және атқарудың бiрыңғай құқықтық нормасын қамтамасыз етедi;
- салықтар мен алымдарды мемлекеттiк бюджеттiң белгiлi бiр деңгейлерiне бекiту;
- трансферттердiң тиiмдi жүйесiн құру;
- дамудың жалпы мемлекеттiк стратегиясы шеңберiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджет қаражатының соларға сәйкес жұмсалуының басымдықтарын белгiлеуде аймақтардың дербестiгiн қамтамасыз ету.

4.7. Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саласын даму
стратегиясымен өзара байланыста дамытуға бағдарлайтын
бюджет саясатын жүзеге асыру

Республикалық бюджеттiң ағымдағы және даму бюджетi деп бөлiнген жаңа құрылымын жасау көзделедi.
Қазақстан Республикасының ағымдағы бюджетiнен (бұдан әрi - ағымдағы бюджет) функционалдық топтардың ағымдағы шығыстарын қаржыландыру және мемлекеттiк борышқа қызмет көрсету.
Ағымдағы бюджеттің шығыс бөлiгi нақты мақсаттары көрсетiле отырып, бюджеттiк бағдарламалар негiзiнде қалыптастырылады.
Әлеуметтiк салаға арналған шығыстар ағымдағы бюджеттiң негiзгi басым шығыстары деп болады.
Бiлiм беруге арналған шығыстар IЖӨ-нiң 8%-ына, денсаулық сақтауға - IЖӨ-нiң 4%-ына, әлеуметтiк қамсыздандыру мен әлеуметтiк көмекке - ІЖӨ-нiң 9%-ына, қорғанысқа - IЖӨ-нің 1%-ына дейiн жеткiзiледi.
2010 жылға қарай мемлекеттiк бюджеттiң шығысы IЖӨ-нiң 30%-ына дейiн жетедi. Еуропа елдерiндегi мемлекеттiк шығыс 1970 жылы орта есеппен IЖӨ-нiң 34,5%-ынан 1997 жылы 46,6%-ға дейiн көбейдi. Қазiргi кезде осындай көрсеткiштер АҚШ пен Жапония бойынша IЖӨ-нiң тиiсiнше 34%-ын және 35%-ын құрайды.
Қазақстан Республикасының даму бюджетi (бұдан әрi - даму бюджетi) күрделi шығыстар құрамында қалыптастырылатын және инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшiн пайдаланылатын (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат) республикалық бюджеттiң құрамдас бөлiгi болады.
Даму бюджетi шығыстарды қаржыландырудың мынадай бағдарламаларын қамтамасыз ететiн болады:
- экономиканың нақты секторын кредиттеу;
- бюджет аясындағы салаларда жаңа объектiлер салу;
- көлiк инфрақұрылымы;
- осы заманғы жабдықтар сатып алу және бюджет саласының объектiлерiн техникалық жарақтандыру;
- ұлттық-мәдени құндылықтарды қайта түлету.
Даму бюджетiнiң атқарылуы туралы есеп Қазақстан Республикасының Парламентiне республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есептiң құрамында ұсынылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры бөлу шотының қаражатынан түсетiн жыл сайынғы түсiмдi даму бюджетi көздерiнiң бiрi деп белгiлеу мүмкiндiгi қарастырылады.

4.8. Бюджетаралық трансферттер жүйесiн жетiлдiру

Ресми трансферттердi айқындау әдiстемесi жетiлдiрiледi.
Трансферттер жүйесi аймақтарда әлеуметтiк қызметтердiң ең төменгi қамтамасыз етiлуiне кепiлдiк бередi және сонымен бiр мезгiлде аймақтарды салық базасын кеңейтуге ынталандырады.
Ағымдағы бюджет өзiнен төмен тұрған бюджеттердi, негiзгi объективтi факторларды (халықтың саны, оқушылардың, қарттардың саны, табиғи-климаттық жағдай, кедейшiлiк деңгейi, автомобиль жолдарының ұзындығы және т.б.) ескере отырып, халықтың жан басына есептелген трансферттер қорының қаражаты есебiнен аймақтарға қажеттi трансферттермен қамтамасыз ететін болады.

4.9. IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткізу

Мемлекеттің төлем қабiлеттiгiн қамтамасыз ету шаралары қолданылады.
IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткiзу керек.
Бюджет тапшылығының деңгейiн қысқарта отырып, мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алудың және Үкiмет борышын басқарудың тетiгiн жетiлдiру қажет.

4.10. Бюджеттi жоспарлау жүйесiн жетілдiру

Мыналар:
- бюджеттi жоспарлаудың әдiстемесін жетілдiру, соның iшiнде бюджеттiк бағдарламалардың орындалу нәтижелерiн бағалау негiзiнде жетiлдiру;
- мемлекеттiң мiндеттемелерiн өзiнiң ресурстарымен мейлінше теңдестiре отырып 3-5 жылға дейiнгi бюджет көрсеткiштерiн орташа мерзiмдi жоспарлаудың жүйесiн әзiрлеу;
- орталық және жергiлiктi басқару органдарының арасындағы ресурстарды олардың мiндеттерiне барабар бөлудi жүзеге асыру;
- мемлекеттiк қызмет көрсетудi қаржыландырудың үздiксiздiгi және тиiмдi қаржылық жоспарлау қамтамасыз етiледi.

4.11. Бюджеттiң ашықтығын қамтамасыз ету

Бюджеттiк қаржыландыру туралы нақты және айқын ақпаратқа қол жеткiзу керек.
Бюджеттiк қаржыландырудың ашықтық принципi:
- заңдық және нормативтiк құжаттардың жариялануымен;
- жылдық қаржылық және жедел баяндамалар мен есептердiң (бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi жасаған) жариялануымен;
- мемлекеттiк қаржы жасаған толық ақпараттың жариялануымен жүзеге асырылатын болады.
Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау үшiн бюджет қаражатының пайдаланылуына бақылау күшейтiледi.
Қаражаттың жұмсалуына мониторинг қатаң және жетiлдiрiлген жүйе бойынша жүзеге асырылатын болады.
Iшкi, сол сияқты сыртқы аудит те маңызды рөл атқарады, өйткенi олар шығындар мен бұрмалаушылықтар жағдайларын анықтауға мүмкiндiк берiп қана қоймайды, сонымен бiрге құрылымдық реформалар жүргiзуге де ықпал етедi. Объективтi аудит артық факторларды анықтауға және жаңалықтар мен озық практикалық тәжiрибенi таратуға көмектеседi.
Мемлекеттiк сектордың iшкi және сыртқы аудит жүйесiн дамыту үшiн заңдық базаны жетiлдiру жөнiндегi жұмыс жалғастырылады.
Тиiмдiлiктi бағалауды айқындауға қол жеткiзу, қолдануы күрделi және қымбат тұратын ескiрген ережелердi анықтау сондай-ақ бұрын әзiрленген реформаларды түзету қажет.
Бюджет саласы үшiн қажеттi тауарлар мен қызметтер ұсынуға арналған конкурстар өткiзуге бақылау күшейедi.
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң рөлi күшейтiледi.

IХ БӨЛIМ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ

1. МАҚСАТ

Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз ету мақсатында бәсекеге қабiлеттi, жоғары технологиялы және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстi дамытуға басым тәртiппен бағытталатын, ішкi және сыртқы инвестициялардың жоғары деңгейiне қол жеткiзу.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Қазақстандағы ең басты стратегиялық мiндеттердiң бiрi әрдайым елге экономикалық өсу бағдарламасын iске асыруға мүмкiндiк беретiн тiкелей және "қоржындық" инвестицияларды тарту болып келдi.
Экономиканы дамытуға бағытталған қаржы ресурстары көлемiн едәуiр арттырмайынша IЖӨ өсiмiнiң жыл сайынғы 5-7% деңгейiнде болжанып отырған жоғарғы қарқынына қол жеткiзу мүмкiн емес.
Мемлекеттiк және жеке инвестициялардың экономикаға тартылған ағымдағы көлемi осы заманғы экономиканың жылдам өсiп отырған қажеттерiн қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз. Негiзгi капиталға салынған инвестициялар көлемi қазiргi кезде IЖӨ-нiң 18-19%-ынан аспайтын мөлшердi құрайды, ал елiмiзге осы қолда бар деңгейден екi есе асып түсетiн инвестициялар көлемi қажет.

2.1. Күштi жақтар

Бүгiнгi таңда жүргiзiлiп отырған инвестициялық саясат бiрқатар жағымдылықтарымен сипатталады, солардың арасынан шетелдiк инвестицияны тарту үшiн тұтас алғанда қолайлы инвестициялық ахуалдың сақталғанын, бағалы қағаздар нарығының құрылғаны мен дамығанын, жаңа институционалдық инвесторлар қалыптасқанын, экономиканы кредиттеуде банктердің рөлi күшейгенiн атап өткен жөн.

2.1.1. Шетелдiк инвестициялар

Шетелдiк инвестицияларды тарту көлемi бойынша Қазақстан жан басына шаққанда ТМД елдерi арасында жетекшi орынға ие болып келедi. Жыл сайынғы тiкелей шетелдiк инвестициялардың жиынтық көлемi орта есеппен IЖӨ-нiң 8%-ы деңгейiнде сақталып отыр.
Қазақстандағы қолайлы инвестициялық ахуалға мынадай жолдармен қол жетiп отыр:
- саяси тұрақтылықты және алдын ала болжауды сақтау;
- валютаның тұрақтылығын қолдау;
- нарықтық өзгерiстерге бағытталған реформалар жолын ұстану саясатын жүргiзу және әлемдiк экономикаға интеграцияланған демократиялық құқықтық мемлекет құру.

2.1.2. Банк секторы

Орнықты банк жүйесi құрылды.
Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерiн) мiндеттi ұжымдық сақтандыру (кепiлдiк беру) және банк құпиясы институты тетiгiн iске қосу банк жүйесiне сенiмдi арттыруға мүмкiндiк бердi.
Коммерциялық банктердiң ресурстық базасы артып келедi.

2.1.3. Бағалы қағаздар нарығы

Республикада экономиканың өндiрiстiк секторларын дамытуға iшкi және сыртқы қаржы ресурстарын қайта бөлудiң тиiмдi тетiгi ретiнде бағалы қағаздар нарығын дамытуға зор маңыз берiледi.
Мемлекеттiк бағалы қағаздардың дамыған нарығы құрылды және мемлекеттiк емес бағалы қағаздар нарығы дамып келедi.
Бағалы қағаздар нарығының базалық құқықтық және институционалдық инфрақұрылымы жасалды; бағалы қағаздар нарығының жұмыс iстеп тұрған техникалық инфрақұрылымы депозитарлық және есептеу-клирингтiк қызметтердi жүзеге асырудың халықаралық стандарттарына сай келедi.
1999 жылы халықаралық сарапшылар корпорациялық басқару мәселелерi жөнiндегi Қазақстан заңнамасын Орталық және Шығыс Еуропа, ТМД және Балтық жағалауы елдерiндегi үздiк заңнамалардың бiрi ретiнде мойындады.
2000 жылы қаржыландырудың тәсiлi ретiнде банктiк кредиттеуге балама болған корпорациялық облигациялардың алғашқы нарығы ойдағыдай жұмыс iстей бастады.
Сақтандыру нарығы дамып келедi. Сақтандыру заңнамаларына енгiзiлген өзгерiстер сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысанын акционерлiк кәсiпорындар нысанында орнықтырады. Сақтандыру қызметi туралы жаңа Заңның қабылдануына орай сақтандыру ұйымдарының сақтандыру резервтерiн тарту және олардың инвестициялық мүмкiндiктерi саласындағы қызметiн кеңейту үшiн мүмкiндiктер жасалатын болады.
Құрылыс жинақ ақшалары жүйесi мен ипотекалық кредиттеудің енгізілуі тұрғын үй құрылысын дамытуға инвестициялардың қосымша құйылымын ынталандыруға мүмкiндiк бередi. Бұған қоса, қор нарығында жаңа қаржылық құрал - ипотекалық облигация пайда болады.

2.1.4. Ішкi жинақ ақшалар

Бағалы қағаздар нарығында жаңа институционалдық инвестор - жинақтаушы зейнетақы қорларының пайда болуы ішкі жинақ ақшаларды жұмылдыру тетiгiн институционалдандыруға мүмкiндiк бердi. Зейнетақымен қамсыздандыру саясатын одан әрi жетiлдiру кезiнде жинақтаушы зейнетақы қорлары азаматтардың ақшаларын шоғырландыратын аса iрi ұлттық институционалдық инвесторлар болады.

2.2. Әлсiз жақтар

Сонымен бiрге қалыптасқан инвестициялық жағдайдың бiрқатар әлсiз жақтары бар екендiгiн, оларды еңсеру елдегi инвестициялық жағдайды жақсарту үшiн қажет екендiгiн атап өткен жөн.

2.2.1. Шетелдiк инвестициялар

Шетелдiк капитал өндiрiстiк сектордың дамуына ықпал етпейдi, өйткенi iс жүзiнде толығымен экономиканың өндiрушi секторларына, негiзiнен мұнай өндiру мен металлургия салаларына жiберiледi. Бұдан басқа, инвестициялар құрылымын талдау шетелдік инвесторлардың ақшаның көп бөлiгiн айналым қаражатына немесе қысқа мерзiмдi пайдаланудың негiзгi қаражатына салатынын көрсетедi.
Шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру саясаты отандық және шетелдiк инвесторлардың теңсiз жағдайға қойылуына алып келдi.
Капиталдың елден жылысуының жалғасуы Қазақстан экономикасын дамытуға терiс әсер етiп отыр.
Тартылатын шетелдiк капитал көлемiн арттыруға кедергi келтiретін бiрқатар факторлар бар, олардың iшiнен мыналарды атап көрсетуге болады:
- Қазақстан нарығындағы iскерлiк белсендiлiктiң төмендiгi;
- заңнама мен реттеушi шаралардың көмескiлiгi;
- ақша қаражатының төлемсiздiк дағдарысымен шиеленiскен төмен өтімдiлiгi;
- сенiмдi ақпараттың өткiр тапшылығы.
Бұдан басқа, мемлекет рөлiнiң әлсiздiгi сыбайлас жемқорлық пен қызмет бабын терiс пайдаланудың таралуына, келiсiмшарт талаптарының орындалмауына мүмкiндiктер туғызды; санаткерлiк меншiк құқығын қорғау қамтамасыз етiлмейдi.

2.2.2. Негiзгi капиталға инвестициялар

Төмен инвестициялық белсендiлік салдарынан экономиканың нақты секторының негiзгi капиталы әбден ескiрдi, iс жүзiнде экономиканың барлық салалары техникалық жағынан керi кетуде. Негiзгi капиталға инвестицияның қазiргi IЖӨ-нiң 18-19% мөлшерiндегi деңгейi таяу жылдары негiзгi капиталды оның табиғи тозуы салдарынан толық шығарып тастауы мүмкiн.
Кәсiпорындардың амортизациялық аударымдары негiзгi өндiрiстiк құралдарды ұдайы өндiру функциясын орындамайды және нысаналы пайдаланылмайды. Көптеген кәсiпорындарды шетелдiк инвесторлар өндiрiс қуаттарының қалдық құнынан едәуiр төмен баға бойынша сатып алды. Алайда бұл ретте кәсiпорындардың жаңа меншiк иелерi салық салынатын пайдадан амортизациялық шегерiм жүргiзу мүмкiндiгiн басқа кәсiпорындармен бiрдей пайдаланады.

2.2.3. Банк секторы

Халық салымдары көлемiнiң едәуiр өсуi банктердiң экономиканың нақты секторына беретiн кредиттер көлемiнiң өсуiне ықпал еттi, бiрақ осымен бiр мезгiлде жоғары банктердiң кредиттеу көлемi тәуекелдерге орай экономиканың нақты секторының сұранысына сай келмейдi.
Банктердің кредиттiк қоржынында қысқа мерзiмдi кредиттер басым.
Кредиттер бойынша жоғары пайыздық ставкалар банк кредиттерiн шағын және орташа бизнес үшiн қол жеткiзiлуi қиын қаражат көзiне айналдырды.
Экономика салалары арасында сауда секторына кредит беру басым тұр.

2.2.4. Бағалы қағаздар рыногы

Бүгiнгi таңда қор нарығының негiзгi қатысушылары банктер мен аса iрi компаниялар болып табылады, ал бұл кезде шағын және орташа кәсiпорындар қор нарығына қол жеткiзуде қиындықтарды бастан кешiрiп отыр.
Қазақстан экономикасы өнеркәсiп секторының бәсекеге төзiмдiлiгiнiң төмендiгi қор нарығының толыққанды дамуына кедергi келтiредi.
Қор нарығына қатысушылар ұзақ мерзiмдi салымдарға мүдделi емес.
Қазақстанның қор нарығы ең алдымен облигациялардың бастапқы нарығы ретiнде дамуда. Облигациялардың қайталама нарығы іс жүзінде жоқ, өйткенi инвесторлар (бiрiншi кезекте, зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi компаниялар) сатып алған облигацияларын өтегенге дейiн ұстай тұруды жөн көредi, ал брокер-делдалдар өздерiнiң салыстырмалы қаржылық әлсiздіктерiне орай қайталама мәмiлелердi жеткiлiктi көлемде қолдай алмайды. Қор нарығы арқылы акцияларды орналастыру әлi жүргiзiлмейдi. Ал акциялардың қайталама нарықтағы көлемi негiзiнен Қазақстан кәсіпорындары меншік иелерiнiң ауысуы нәтижесінде жасалған мәмiлелер есебiнен қалыптасады.
Қазақстан эмитенттерiнiң қор нарығында ұсынатын мемлекеттiк емес корпорациялық бағалы қағаздарының көлемi инвесторлар, ең алдымен институционалдық инвесторлар тарапынан туатын сұранысты қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз.
Қазақстан акционерлiк кәсiпорындары қосымша қаржы ресурстарын тартуға қор нарығының мүмкiндiктерiн пайдаланбайды. Шетелдiк компаниялар Қазақстанда жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер нысанында жұмыс істегендi жөн көредi және акционерлендiрудi қаламайды, өйткенi өз компанияларына бақылауды сақтап қалуға мүдделi. Қазақстан эмитенттерiнiң ашық қор нарығына шығудан бас тартуы себептерiнің арасынан олардың қаржы ақпаратын ашуды және кәсiпорынды басқаруға iшкi акционерлерді жiберудi қаламайтынын атап көрсету керек.
Мемлекеттiк емес бағалы қағаздарды ұсынудың бәсеңдiгiнен басқа олардың инвесторлар үшiн тартымдылығы проблемасы да бар. Халықаралық стандарттарға жауап беретiн жеткiлiктi ашықтықтың болмауы корпоративтiк басқарудың түйiндi проблемасы болып қала бередi.
Акционерлік қоғамдарға бақылау жасаудың тиімді жүйесінің жеткіліксіздігі салдарынан соңғылардың дивидендтер төлеу бөлігінде, соның ішінде артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер төлеу бөлігінде төлем тәртібі жоқ. Сөйтіп, акциялардың бақылау пакетіне иелік етпейтін акционерлердің құқықтары бұзылады.
Бұдан басқа, акционерлік қоғамдар өз қызметтері туралы ақпаратты ашу жөнінде заң жүзінде белгіленген нормаларды бұзуға жол береді, мұның өзі инвесторларға олардың инвестициялық тартымдылығын бағалауға бермейді.
Инвесторлардың қор нарығындағы құрылымы әзірше теңдестірілмеген. Облигациялар нарығында зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар басым.

2.2.5. Ішкі жинақ ақшалар

Елдегі ішкі жинақ ақшаның әлеуетін іске асыру әлсіз.
Қаржы нарығы мен қаржы нарығына ресурстар беруші ретіндегі халықтың арасындағы байланыс бұзылған, мұның өзі халықтың қаржы институттарына сенбеуінен, халықтың капиталды өсірудің әр түрлі тәсілдерін пайдаланудан хабарсыздығынан және оған дайын болмауынан туындайды.
Зейнетақы қорларының толыққанды институционалдық инвестор ретінде құрылуы Қазақстандағы ұжымдық инвестициялау институтының негізін қалауға тиіс болатын. Өкінішке қарай бүгінгі таңда зейнетақы активтерінің болмашы бөлігі ғана экономиканың өндірістік секторын инвестициялау үшін пайдаланылады.
Зейнетақы қорлары шоғырландырған активтердің көп бөлігі оларды мемлекеттік бағалы қағаздарға салу жолымен бюджет тапшылығын қаржыландыруға пайдаланылады. Зейнетақы қорларын мұндай инвестициялау саясаты табыстылығы және сенімділігі жағынан бірдей мәні бар бағалы қағаздар ұсынуға қабілетсіз қазақстандық қор нарығының қазіргі даму деңгейінен туындайды және сонымен тығыз байланысты.
Елде инвестициялық қорлар тәрізді халықтың жинақ ақшаларын жұмылдырудың ерікті тетіктерін құруға халықтың жан басына шаққандағы табысының салыстырмалы түрде орташа деңгейден төмендігі, халық санының аздығы және оның үлкен аумақта шашыраңқы орналасуы кедергі келтіреді, мұның өзі халықтың жинақтаған қорын тартудың өзіндік құнын арттырады және инвестициялық қорлардың қымбат инфрақұрылымының қайтарымдылығын қиындатады.

2.2.6. Мемлекеттiк инвестициялар

Егер мемлекеттiк инвестицияларға қарайтын болсақ, олар ел үшiн өмiрлiк маңызы бар жобалардың өзiн қаржыландыру үшiн де жеткiлiксiз. Бүгiнгi таңда қолданылып отырған Мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасы экономиканың басым салаларындағы кәсiпорындарға кредит беру үшiн iс жүзiнде қаражат көздемейдi.

2.3. Мүмкiндiктер

Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң белсендi позициясы экономикаға инвестиция көлемiн арттыру үшiн мүмкiндiк жасайды, түпкi мақсаты - жоғары қосылған құны бар өндiрiстi дамытудың, әр түрлi қаржы құралдарын дамытуды ынталандыру жолымен, өтiмдi қаражатты өнеркәсiптiк мақсаттарға сәйкес пайдалану үшiн тетiктердi iске қосуға мүмкiндiк бередi.
Ұлттық қор идеясын iске асыру Қазақстанның жағымсыз сыртқы факторларға тұрлаулылығын арттыруға, сондай-ақ экономиканы жаңарту үшiн капиталды қажетсiнетiн жаңа қуаттар құруға мүмкiндiк бередi.

2.4. Қатерлер

Енжар инвестициялық саясат жүргiзудi жалғастыру экономикалық өсудiң жоғары қарқынына қатысты болжамдардың орындалуына қатер төндiредi.
Инвестициялық саясатқа мемлекет белсендi түрде араласпаса, экономиканың өндiрушi салаларының басым түсуi одан әрi жалғаса беретiн болады. Елдiң болашағы оның табиғи ресурстар қорының мөлшерiне тәуелдi болып қалады.
Тиiстi мемлекеттiк бақылау болмаса капиталдың жылыстау процесi жалғаса беретiн болады, қазiргi iшкi инвесторлардың қаржылық мүмкiндiктерiнің шектеулілiгiне байланысты қор нарығы шетелдiк инвесторлардың ықпалында қалып қоюы мүмкін.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Қазiргi инвестициялық саясатқа жасалған талдаудан елдiң экономикалық игiлiгiнiң негiзi болып табылатын экономиканың өндiрiстiк секторын дамытуды қаржыландыру жеткiлiктi дәрежеде жүргiзiлмейдi деп қорытынды жасауға болады.
Соңғы жылдардағы экономикалық реттеулер тәжiрибесi, шетелдiк жекеше инвестициялардың бәсекеге қабiлеттi, жоғары қосылған құнмен өнiм шығаратын өндiрiс құруға ешқашан да бармайтынын көрсетiп отыр, өйткенi шетелдiк капитал өз өндiрiсiне бәсекелестер туғызуға ұмтылмайды.
Шетелдiк капитал да, iшкi капитал да экономиканың нақты секторына iрi ауқымды ұзақ мерзiмдi инвестицияларды қамтамасыз ете алмайды. Банк секторының, қор нарығының, шетелдiк инвесторлардың қызметi ең алдымен бiр сәттiк пайда түсiруге бағытталған, нәтижесiнде қаржы капиталының өндiрістiк сектордан бөлiнуi жүрiп жатыр, ұлттық мүдделер мен даму басымдықтарына қатер төнуде.
Инвестициялық саясат стратегиясы мынадай мiндеттердiң шешiлуiн талап етедi:
- iшкi жинақ ақша әлеуетiн жүзеге асыруға көңiл аудара отырып экономиканың нақты секторын дамытуға инвестициялық ресурстарды тарту мен бағыттау процесiндегi мемлекеттiң рөлiн күшейту;
- қаржы ағынының инвестордан заемшыға ұйымдасқан түрде өтуiн қамтамасыз ететiн, экономиканың маңызды буыны ретiндегi қор нарығының қалыптасуы үшiн жағдайлар жасау;
- нақты экономика саласындағы банктердiң кредиттiк қызметiн жандандыру;
- Қазақстанның ұлттық мүдделерiн сақтай отырып шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру мен шетелдiк және отандық инвесторларды экономиканың басым салаларына тарту үшiн қолайлы жағдай жасау.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ 4.1. Ішкi жинақ ақша әлеуетiн жүзеге асыруға көңiл аудара отырып экономиканың нақты секторын дамытуға
инвестициялық ресурстарды тарту мен бағыттау
процесiндегi мемлекеттің рөлiн күшейту

4.1.1. Мемлекеттiк инвестициялық саясат

Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, жоғары технологияларды және ғылымды көп қажетсiнетiн өндiрiстiң дамуын ынталандыратын мақсатты мемлекеттiк ғылыми-техникалық, өнеркәсiптiк және инвестициялық саясат жүргiзбейiнше экономиканы құрылымдық қайта құру мүмкiн емес.
Қазiргi заманғы жағдайларда мемлекеттiк инвестициялық саясатты күшейту Қазақстанда да жүргiзiлуге тиiс. Мемлекет экономиканы дамытудың ең басты қозғаушы күшi болуға тиiс. Мемлекет қана инвестициялық процестердің дамуына және ел iшiнде iрi инвестицияларды ұзақ мерзiмдi жобаларда жүзеге асыруға түрткi бола алады. Жеке кәсіпкерлiктi дамыту үшiн жағдайлар жасауда ғана емес, сонымен бiрге қолда бар бос ресурстарды экономиканың нақты секторын көтеруге бағыттау үшін мамандандырылған институттар мен тетiктер құруда да мемлекеттiң рөлi болуға тиiс.
Мемлекеттiк инвестициялық саясат бiрiншi кезекте, дайындалуы неғұрлым жоғары дәрежедегi, импорттық тауарлармен бәсекеге түсуге және оларды iшкi рыноктан ығыстыруға қабiлетті өнімдердi экспорттауға бағдарланған өндірістi дамытуға және қолдауға бағытталатын болады.
Белсендi мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшiн инвестициялық бағдарламаларды қолдаудың арнаулы ұйымдастыру нысандарын құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялар жүйесiн неғұрлым ұтымды құру үшiн жұмыс iстеп тұрған Ұлттық қормен қатар даму бюджетi, мемлекеттiк кредиттік дамыту ұйымдары сияқты мемлекеттiк қаржы институттарын дамыту талап етiледi.

4.1.2. Даму бюджетi

Мемлекеттiк шығыстар ағымдағы және күрделi деп бөлiнуге тиiс. Бұл үшiн республикалық бюджетте дербес бөлiм инвестициялық жобаларды кредиттеуге, инвестициялауға және кепілдіктi қамтамасыз етуге арналған даму бюджетi болуы қажет.
Мемлекеттiк инвестициялық саясатты iске асыру қаржы ресурстарының жеткiлiктi болуына байланысты болғандықтан, инвестицияның қажеттi көлемiн қамтамасыз етуге бюджеттiң мүмкiндігi туралы мәселе өткiр қойылады.
Қалыптасып отырған жағдайда ашық емес және тиiмдi емес Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасынан бас тарту жолымен мемлекеттiк инвестициялық саясатқа өзгерiстер енгiзу және даму бюджетiн құра отырып, бюджеттi ағымдағы және күрделi деп бөлуге көшу қажеттiгi пiсiп-жетiлдi.
Даму бюджетін құру және оған мемлекеттiк инвестицияларды жүзеге асыруға арналған барлық ықтимал ресурстарды шоғырландыру мемлекеттiк инвестициялаудың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.
Даму бюджетiнiң қаражаттары жеңiлдiктi сыртқы заемдардың, инвестициялық мақсаттар үшiн мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару жолымен iшкi қарыз алудың, мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiруден түскен табыстардың, салықтық табыстардың бiр бөлiгi есебiнен қалыптастырылуы мүмкiн.
Мемлекеттiк бюджеттi ағымдағы және инвестициялық деп бөлу салықтардың бiр бөлiгiн инвестициялық мақсаттарға пайдалану тұрғысынан маңызды, түптеп келгенде ол, салықтық түсімдердiң артуына алып келеді.
Инвестициялық мақсаттарға арналған мемлекеттiк бағалы қағаздар немесе мемлекеттiк инвестициялық бағалы қағаздар жинақтаушы зейнетақы қорлары, сақтандыру ұйымдары, басқа да институционалдық инвесторлар арасында орналастырылатын болады, сондай-ақ почта-жинақтау жүйесiнiң қаражатын шоғырландырады. Аталған бағалы қағаздар капитал мен ол бойынша табыстарды жоғалтудың мейлiнше төмен қатерiне байланысты ең тартымды қаржы құралдарының бiрi бола алады. Бұдан басқа, жаңа қаржы құралдарының пайда болуы қайталама қаржы нарығын жандандырады. Мемлекеттiк емес корпорациялық бағалы қағаздардың дамуына қарай мемлекеттiк инвестициялық бағалы қағаздар айналысы қысқаратын болады.
Сыртқы берешектiң өсу қарқыны IЖӨ-нiң өсу қарқынынан асып түсiп отырған ағымдағы сәтте инвестициялық саясатты жүргiзген кезде бiрiншi кезекте қолда бар меншiктi ресурстарға бағдар ұстаған және оларды отандық экономиканы инвестициялау үшiн пайдаланған жөн.
Ішкi институционалдық инвесторлардан тартылған қаражат есебiнен қалыптасатын даму бюджетiнiң тетiгi халықтың iшкi жинақ ақшаларын нақты инвестициялық жобаларға бағыттауға мүмкiндiк бередi.
Республикалық мемлекеттiк бюджеттiң бiр бөлiгi ретiндегi даму бюджетiнде оның қаражаты пайдаланылатын баптар тiзбесi болуға тиiс. Даму бюджетiне, ағымдағы қаржы жылында инвестициялау болжанып отырған жобалар тiзбесiнен басқа, көзделмеген, бiрақ перспективалық жобаларды жедел қаржыландыру үшiн резервтер салынуға тиiс. Жобалар тiзбесiн әзiрлеудi ықтимал заемшылардың, коммерциялық банктердiң, мүдделi министрлiктер мен ведомстволардың, Үкiметтiң келiсiлген бiрлесiп қатысу процесi арқылы жүзеге асыру қажет.

4.1.3. Ұлттық қор

Ұлттық қордың қызметi мемлекеттiң негiзгi шикiзат ресурстарын әзiрлеу, өндiру және экспорттау жөнiндегi қызметiнен түсетiн үстеме табысын шоғырландырудан және оларды әлемдiк қаржы нарықтарында одан әрi инвестициялаудан тұратын болады. Шикiзат қорлары таусылатын және орны толмайтын ресурстар болып табылатындықтан оны өндiруден, қайта өңдеу мен өткiзуден түсетiн болашақ қаржы ағындарына дұрыс иелiк еткен маңызды. Ұлттық қорды құру артық валюта түсiмдерiн стерилизациялау, экономикада дағдарысты ахуалдар жағдайына резервтiк активтер құру, болашақ ұрпақ үшiн қор қалыптастыру мақсатын көздейдi.
Ұлттық қор қаражаты мемлекеттiк бюджеттен алынатын трансферттер жолымен шаруашылық жүргiзуші субъектiлердiң экономиканың шикізат секторындағы қызметiнен төлейтiн салық түсiмдерi мен басқа да мiндеттi төлемдердiң бiр бөлiгiнен қалыптастырылатын болады.
Мұндай трансферттер бюджеттiң ағымдағы шығыстары бойынша профицитке қол жеткен жағдайда ғана жүзеге асырылуға тиiс. Бұл таяу жылдарда мемлекеттiң шикiзат ресурстарын өндiру және экспорттау қызметiнен түсетiн үстеме табыстардың ең алдымен бюджеттiң ағымдағы шығыстар бойынша тапшылығы мен мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борышқа қызмет ету жөніндегi шығыстарды азайтуға бағытталуға тиiс екендiгiн бiлдiредi.
Сонымен бiрге даму бюджетi iшкi және сыртқы нарықта жыл сайынғы қарыз алу нәтижесiнде бюджеттiң тұрақты инвестициялық тапшылығын қалыптастыратын болады.
Ұлттық қор қаражаты әлемдiк қаржы нарықтарында бағалы қағаздардың кең әртараптандырылған қоржынында инвестицияланатын болады. Iшкi экономикаға инвестициялау үшiн түскен инвестициялық кiрiс есебiнен қалыптастырылатын Ұлттық қордың бөлу шотынан қаражаттар пайдаланылатын болады.

4.1.4. Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдары (МКДҰ)

Кәсiпорындарды инвестициялау мен кредиттеудi Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдары (МКДҰ) тiкелей жүзеге асыратын болады.
МКДҰ - бұл мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүзеге асыруға ықпал ететiн мамандандырылған мемлекеттiк институттар. Даму бюджетiнде шоғырланған қаражат оларды бұдан былай нақты кешендi бағдарламаларға салу үшiн МКДҰ арасында бөлiнедi. Өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы, тұрғын үй құрылысы, шағын және орта бизнеске кредит беру, инфрақұрылым салаларында МКДҰ құрылуы мүмкiн.
Бұл қаржылық даму институттары жұмыс iстеп тұрған қорлардың негiзiнде және солардың тәжiрибесiн ескере отырып ұйымдастырылуы мүмкiн, олардың арасында - "Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры" ЖАҚ-ы, "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры" ЖАҚ-ы бар. Қорлардың барлығы дерлiк тармақталған облыстық филиалдар жүйесiне ие, алайда олардың қызметi осы уақытқа дейiн айтарлықтай нәтижелер берген жоқ. Осыған байланысты жұмыс iстеп тұрған қорларды алдын ала ұйымдық және қаржылық қайта құрылымдауды жүргiзгеннен кейiн ғана мемлекеттiк кредиттiк ұйымдардың функциясын жүктеген орынды.
Жаңадан құрылған Қазақстан Даму Банкiн айрықша атап өту керек, ол мемлекеттiк инвестициялық саясат жүргiзушiлердiң негiзгiлерiнің бiрi болады.
МКДҰ-ның негiзгi мiндетi экономиканың басым секторларындағы қаржыландырылуға мұқтаж кәсiпорындарға кредит беру және құрылым түзетiн өнеркәсiптiк кәсiпорындарды экономикалық сауықтыру бағдарламасын жасау мен жүзеге асыру болады. Даму бюджетi қаражатын бөлу ашықтық, айқындық, қол жетімдiлiк және тең құқықтық принципiнде жүзеге асырылуға тиiс. Мемлекеттiк инвестициялық қоржын коммерциялық жағынан өтелiмдi жобаларды да, сондай-ақ өтелiмдiлiгi жанама нәтижелi жобаларды да, бiрақ әлеуметтiк және саяси мәнi бар жобаларды қамтиды.
МКДҰ үкiмет белгiлеген шеңберде қосымша кредиттiк ресурстарды тарту мүмкiндiгiне ие болуға тиiс. Кредиттiк ұйымдарды құру белсендi және кәсiби басқарылған жағдайда ағымдағы өтiмдiлiк пен табыстылыққа қол жеткiзе отырып ресурстарды шоғырландыру, тиiстi бiлiктiлiк сараптамасымен бiрге атаулы инвестицияларды басым салаларға бағыттау мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.
МКДҰ кәсiпорындар-заемшылармен тұрақты тығыз өзара iс-қимыл негiзiнде, белгiленген мерзiмде өтелiмдi жобалар бойынша қаржының қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшiн берiлген кредиттердiң нысаналы пайдаланылуын бақылайтын болады. Кредиттердi берудiң қатаң рәсiмдерi және олардың бұдан кейiнгi тұрақты мониторингi экономиканың нақты секторында бар қатерлердi оралымды еңсеруге мүмкiндiк бередi. Мемлекеттiк инвестициялардың тиiмдiлiгi мен қайтарымдылығын арттыру үшiн жекеше банктер тарапынан жобаларды бiрлесiп қаржыландыру мемлекеттiк кредит ұйымдарының кредит беру шарты бола алады. МКДҰ инвестициялық және реттеушi функцияларын жүзеге асырудан тыс, оңалтушылық және лизингтiк қызметтер де көрсете алған болар едi.

4.1.5. Iшкi жинақ ақшаларды тартудың басқа жолдары

Iшкi ұлттық жинақ ақшаларды шоғырландыратын институционалдық инвесторларды одан әрi дамыту мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүргiзу мен даму бюджетi қорларын қалыптастыру үшiн қажеттi шарт болып табылады. Даму бюджетiнiң тетіктерiнен тыс, жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру ұйымдары өз активтерiн корпорациялық бағалы қағаздар мен Қазақстан қор биржасының листингiнен өткен қазақстандық кәсiпорындардың акцияларына салуды кеңейту жолымен экономиканың нақты секторын кредиттеу мүмкiндiгiне ие болады.
Осыған байланысты сақтандыру нарығының осы заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру, сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығын арттыру жөнiндегi iс-шараларды жалғастыру керек.
Қазақстанда бұқаралық шағын инвесторларды жинақтауды шоғырландыратын институттар ретiнде толыққанды және өзiн-өзi ақтайтын инвестициялық қорлардың құрылуына және жұмыс iстеуiне объективтi кедергiлер орын алып отырған жағдайда, саны онша көп емес, бiрақ салыстырмалы түрде алғанда халықтың тұрмысты жiгiнiң жинақ ақшаларын тартудың (соның iшiнде ақшаны және бағалы қағаздарды сенiмдi инвестициялық басқару жүйесi арқылы) тетiгi әзiрленетiн болады.

4.1.6. Мемлекеттік меншiк саласындағы инвестициялар

Мемлекеттiң экономикаға белсендi қатысуы аталған шараларды өткiзумен шектелмеуге тиiс. Мемлекет экономика саласында ұлттық экономикалық қауiпсiздiктiң стратегиялық маңызды меншiк иесi болуы қажет.
Мемлекет жүйе түзетiн ұлттық компаниялардың меншiгiне қатысуға тиiс. Сондықтан мемлекеттiк ресурстардың бiр бөлiгi стратегиялық кәсiпорындардың бақылау пакетiн сатып алуға бағытталуы мүмкiн.
Елдiң стратегиялық және экономикалық мүдделерiн қамтамасыз ету үшiн таяу шет елдердегi тиiстi кәсiпорындарды сатып алуға және өз бақылауына көшiруге бағытталған iс-әрекет жасау қажет. Инфрақұрылымдық объектiлер, құбырлар мен мұнай өңдеу зауыттары қызығушылық тудырады.
Мемлекеттiң кең ауқымды инвестициялық қызметтер жүргiзуiнiң табысты болуы мемлекеттiк меншiк пен сыртқы борышты тиiмдi басқаруға, салықтардың жиналуына, сыбайлас жемқорлықтың еңсерiлуiне байланысты (қараңыз. Х Бөлiм. Мемлекеттiк активтердi басқару).

4.2. Қаржы ағынының инвестордан заемшыға ұйымдасқан түрде өтуiн қамтамасыз ететiн, экономиканың маңызды буыны
ретiнде қор нарығының қалыптасуы үшiн жағдайлар жасау

Қор нарығын дамыту қор нарығына iшкi инвесторларды тарту, ұжымдық инвестициялаудың әртүрлi нысандарын дамыту, листингке жаңа эмитенттердi ынталандыру, бағалы қағаздардың қайталама нарықтағы айналысын жандандыру жөнiндегi шараларды жүргiзудi талап етедi.
Институционалдық инвесторлардың қызметiн кеңейту үшiн:
- әр түрлi қаржы құралдарын: акциялар, корпорациялық облигациялар, ипотекалық облигациялар, туынды бағалы қағаздар шығару есебiнен Қазақстан қор нарығында инвестициялаудың жаңа мүмкiндiктерiн жасау;
- ұйымдаспаған нарықтағы операцияларды шектеу есебiнен қор нарығындағы қаражатты инвестициялаудың сенiмдiлiгi мен қауiпсiздiгiн арттыру қажет.
Қор нарығына жаңа эмитенттердi шығару үшiн:
- активтерi ең жоғары мөлшерден асып кеткен жағдайда, кәсіпорынды акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына көшiрудi заң жүзiнде айқындау;
- стратегиялық маңызы жоқ Қазақстан кәсiпорындары акцияларының мемлекеттiк пакеттерiн сатуды қор нарығы арқылы жүргiзу талап етiледi. Бұл ретте акцияларды орналастыру аффилиирленбеген әр түрлi инвесторлардың қалың тобы арасында жүргiзiлуге тиiс.
Мемлекет қаржы нарығын корпорациялық құралдармен молықтыру процестерiне тiкелей әсер ететiн шаралардан басқа, реттеудiң инвестициялық институттарды (өзара қарыз қорларын, трасталық компанияларды) қалыптастыруды ынталандыратын, халықтың қор нарығының құралдарына қол жетiмдiлiгiн жеңiлдететiн жанама нысандарын қолдана алады.
Инвесторлар үшiн мемлекеттiк емес бағалы қағаздардың тартымдылығын арттыру ақпараттың халықаралық стандарттарға сәйкес деңгейiн және қор нарығына қатысушылар қызметiнiң айқындығын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қолдануды талап етедi.
Осыған байланысты:
- бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды олардың өз қызметi туралы ақпаратты ашу, бағалы қағаздар бойынша табыстарды есептеу мен төлеу кезiндегi төлем тәртiбiн арттыру жөнiндегi талаптарды орындау бөлiгiнде мемлекеттiк реттеудi күшейтуге;
- бағалы қағаздарды иеленушілердiң құқықтарын бұзғаны үшiн компания басшыларының әкiмшiлік жауапкершiлiгiн күшейтуге, акцияның бақылау пакетiне ие емес акционерлердiң құқығын қорғайтын нормативтiк актiлер қабылдауға мүмкiндiк туады.
Халықтың хабардарлық деңгейiн арттыру үшiн:
- бағалы қағаздар нарығындағы қызметтi бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап отыру;
- мамандандырылған әдебиеттер шығаруды қамтамасыз ету;
- бағалы қағаздардың ықтимал эмитенттерi үшiн семинарлар өткiзу қажет.

4.3. Коммерциялық банктердiң нақты экономика саласындағы
кредиттiк қызметiн жандандыру

Коммерциялық банктердiң кредит саясатын жандандыру олардың ресурстық базасын ұлғайтуды талап етедi.
Халықтың ұзақ мерзiмдi депозиттерiнiң үлесiн ұлғайтудың оң үрдiстерiне қолдау көрсету үшiн халықтың салымдарын мiндеттi сақтандыру жүйесін нығайту мен банктердiң жүйелiк орнықтылығын арттыруды қамтитын банк жүйесiне деген халық сенiмiн арттыру жөнiндегi iс-шараларды одан әрi жүргiзу қажет (қараңыз: VII Бөлiм. Ақша-кредит саясаты).

4.4. Қазақстанның ұлттық мүдделерiн сақтай отырып шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру мен шетелдiк және
отандық инвесторларды экономиканың басым салаларына
тарту үшiн қолайлы жағдай жасау

Қазақстан шетелдiк инвесторларға күрделi қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжiрибенiң маңызды көзi ретiнде қарай отырып, дәйексiз және бұлыңғыр саясат нәтижесiнде өзiнiң ұлттық мүдделерiне қысым жасалуына жол бермеуге тиiс.
Үкiметтiң саясаты, ұлттық мүдде тұрғысынан қарағандағы құқықтық және әкiмшiлiк шаралар шетел инвестицияларын тарту мiндеттерiне және инвесторлардың өз мүдделерiне жауап беретiн жағдайларды қамтамасыз етуге тиiс. Сонымен бiрге шетел инвесторлары операцияларының Қазақстан экономикасына тигiзетiн қажетсiз зардаптарын болдырмауға немесе, ең болмағанда, бәсеңдетуге мүмкiндiк беретiн тетiктер әзiрлеу қажет.
Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн мынадай шаралар қолданылуға тиiс:
- заңнаманың даму дәрежесi мен тұрақтылығы, мемлекеттiк саясаттың болжамдылығы инвестициялық ахуалдың салауатты жай-күйiнің кепiлi болуға тиiс;
- заңнаманы тиiмдi қолдану мәселесi шешiлуге тиiс. Қазақстанның iскер қауымдастығы мен Үкiметтiң беделiн арттыру үшiн жергiлiктi және халықаралық сот шешiмдерiн орындауды, шарттарды сақтауды және күшiне енгiзудi қамтамасыз ету қажет;
- заңнамаға шетелдiк және iшкi инвесторлар үшiн бiрдей жағдай жасайтын түзетулер енгiзу қажет;
- инвестициялық қызмет туралы заңнаманы жетiлдiру әлемдiк стандарттарға жауап беретiн нақты, айқын және бiр мәндi құқықтық нормалардың бар болуын қамтамасыз етуге тиiс;
- шетелдiк күрделі қаржы және инвесторлардың құқықтары заңнамамен кепiлдi қорғалуға тиiс;
- тiркелген сауда маркалары мен патенттердi қорғау, қарақшылық өнiмдердiң заңсыз айналымына қарсы күрес маңызды мiндет болып табылады. Бұл үшін авторлық құқықтарды қорғау саласында жұмыс iстейтiн мамандардың бiліктiлiгi деңгейiн арттыру талап етiледi;
- инвесторлар үшiн қаржы ақпаратының айқындығының, уақтылы болуының, толықтығы мен дұрыстығының аса маңызды мәнi бар. Осы орайда бухгалтерлiк және статистикалық есеп беру стандарттарын жетiлдiру жөнiндегi iс-шараларды жалғастыру қажет.
Шетелдiк инвестицияларды тартуда өнеркәсiптiң өңдеушi салаларына басымдық берiлуге тиiс. Жаңа iрi инвестициялар есебiнен маркетинг пен менеджменттiң осы заманғы әдiстерi қолданылатын технологиялық жағынан күрделi өндiрiстер құрылуы мүмкін.
Шетелдiк тiкелей инвесторлар қызметiн реттеу кезiнде олардың кәсiпорынның негiзгi капиталына инвестиция салуы жөніндегi және экологиялық қауiпсiздiк нормаларын орындауы жөнiндегi мiндеттемелерiн атқаруына бақылау жасау шараларын заң жүзiнде бекiту қажет.
Инвестициялық преференциялар (салық және кеден жеңiлдiктерi, мемлекеттiк заттай гранттар) мемлекеттiк инвестициялық саясаттың маңызды құралы болады. Шетелдiк және отандық инвесторларды мемлекеттiк қолдау жүйесi инвестициялық преференциялар алудың инвесторлардың негiзгi құралдарға инвестиция салу, сондай-ақ салық төлеуден босатуды оның мерзімін кейiнге қалдырумен (жедел амортизация) алмастыру және жер салығы бойынша жеңiлдiктердi алып тастау есебiнен бәсекелестік ортаны сауықтыру жөнiндегi мiндеттемелердi орындауына неғұрлым қатаң тәуелдi болуын көздейтiн болады.
Тiкелей инвестициялардағы едәуiр үлестi жер қойнауын пайдалану инвестициясы иеленедi, ол басқа салаларды дамытуға мультипликативтік (еселенген) нәтижесiн тигiзе алар едi. Бұл нәтижеге ие болу үшiн жер қойнауын пайдаланушылармен келiсiмшарт жасаған кезде отандық кәсiпорындарға жабдықтар мен қосалқы бөлшектер беруге, отандық жұмысшылар мен мамандарды тартуға, әлеуметтiк объектiлердi салу мен жөндеуге қаражат аударуға тапсырыстар орналастыру бөлiгiнде инвесторлардың мiндеттемелерiн ескерту қажет.
Ұлттық мүдделердi сақтау үшiн шетелдiк инвесторлардың нарыққа монополистiк бақылау орнатуына жол беруге болмайды, салық төлеуден жалтару мақсатында трансферттiк баға белгiлеудi пайдаланудың жолын кесу керек.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық мүдделерiне қайшы келген жағдайда шетелдiк инвесторлармен жасалған келiсiмшарттарды қайта қарауға батыл бару қажет.

X БӨЛIМ
МЕМЛЕКЕТТIК АКТИВТЕРДI БАСҚАРУ

1. МАҚСАТ

Мемлекеттi дәйектi меншiк иесi ретiнде қалыптастыру және мемлекеттiк кәсiпкерлiктi дамыту.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Қазiргi кезде Қазақстандағы жекешелендiру кезеңi негiзiнен аяқталды. Мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiрудiң ұлттық бағдарламасын орындау барысында тұтыну нарығындағы үстем жағдайға жекеше сектор ие болды, ол бүгiнгi таңда IЖӨ-нiң 75%-ға жуығын өндiредi.
Жекешелендiру нәтижесiнде кәсiпорындардың едәуiр бөлiгi жеке меншiкке көшкенiне қарамастан, тиiмдi жеке меншiк иелерiнiң қалың жiгiн қалыптастырудың сәтi түспедi.
Сырттан тартылған шетелдiк консультанттар iрi инвесторлардың Қазақстан үшiн стратегиялық салаларды бақылауға алуына жәрдемдестi. Мемлекеттiк кәсiпорындардың бiр бөлiгi соңыра салық төлеуден жалтарған инвесторларға сатылды, мұның өзi елдiң экономикалық дамуына терiс әсер еттi.
Жекешелендiру Қазақстанға келетiн инвестицияларға жол ашты. Алайда кәсiпорындардың жаңа меншiк иелерiнiң қызметi саланы дамыту мен жаңа өндiрiстер құруға емес, бiр сәттiк нәтижелерге бағытталды. Оның үстiне, бiрқатар салаларда кәсiпорындардың отандық және әлемдiк нарықтардағы бәсекелестiк жағдайын сақтаудың сәтi түспедi.
Алайда мемлекет едәуiр активтердi иеленiп отыр. Едәуiр бөлiгi экономиканың стратегиялық жағынан маңызды салаларында жұмыс iстейтiн 242 акционерлiк қоғам мен 188 серiктестiктiң акциялар пакетi мен үлестерi мемлекеттiң меншiгiнде сақталған.
Мемлекет сол сияқты:
- республикалық меншiктегi 1983 кәсiпорын мен республикалық бюджеттен қаржыландырылатын 2503 мекеменiң;
- коммуналдық меншiктегi 3716 кәсiпорын мен жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын 13500 мекеменiң меншiк иесi болып табылады.
1999 жылы 1998 жылмен салыстырғанда мемлекеттiк кәсiпорындардың саны артты және сонымен бiр мезетте мемлекеттiк бюджет алатын кiрiстер төмендедi. Сөйтiп, мемлекеттiк кәсiпорындардың таза пайдасынан мемлекеттiк бюджет алған кiрiстер сомасы 1998 жылы 113 млн. теңгенi, 1999 жылы - 34 млн. теңгенi құрады. Акциялардың мемлекеттiк пакетi бойынша дивидендтер 1998 жылы 1,2 млрд. теңгенi, 1999 жылы - 1 млрд. теңгенi құрады. Жылжымайтын мүлiк объектiлерiн жалға беруден мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсi 1998 жылы 475 млн. теңгенi, ал 1999 жылы - 433 млн. теңгенi құрады.

2.1. Күштi жақтар

Мемлекеттiң өндiрiстiк қуаттардың иеленушiсi ретiндегi үлесi ұдайы төмендеп келе жатқанына қарамастан, ол елдiң өнеркәсiптiк кешенiн дамытуда маңызды рөл атқаруын жалғастырып отыр. Мемлекет Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделерi үшiн айрықша маңызы бар кәсiпорындар мен объектiлер қызметiн реттеу құқығын өзiнде сақтап қалды.
Бүгiнгi таңда мемлекет мемлекеттiк активтердi басқару тиiмдiлiгiнiң артуы нәтижесiнде бұдан былай дивидендтер түсiмiнiң және мемлекеттiк кәсiпорындар пайдасының бiр бөлiгiнiң өсiмiмен өтеледi деген есеппен жекешелендiруден бас тарта алады.

2.2. Әлсiз жақтар

Мемлекеттiк активтердiң ағымдағы жай-күйiн талдау бүгiнгi таңда мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметінің, акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн басқарудың және мемлекеттiк тұрғын үй емес қор объектiлерiнiң алаңдарын пайдаланудың тиiмсiздiгi туралы негiзделген тұжырым жасауға мүмкiндік бередi. Мемлекет iс жүзiнде өз активтерiн басқарудың тиiмдiлiгiне мүдделi емес. Мемлекеттiк кәсіпорындарды басқарудағы уәкiлеттi органның негiзгi рөлi негiзгi құрал-жабдықтарды иелiктен шығаруға келiсiм берумен аяқталады.
Бұдан ертерек кезеңде қабылданған жекешелендiру процесiн реттейтiн заңнамалық актілер әр түрлi ерекшелiктерi бар мемлекеттiк меншiк нысандарының барлық алуан қырларын көрсете алмайды, сондай-ақ оларды жүзеге асыру рәсiмдерiнiң жеткiліктi транспаренттiлігін қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бұрын қабылданған заңнамалық актiлер жекешелендiрудi өзiнiң негiзгi мақсаты ретінде қарастырады және мемлекеттік активтердi басқаруға байланысты мәселелердi толық көлемде көрсете алған жоқ.
Мемлекеттiк кәсiпорындар мен олардың басшылары жұмысының тиiмдiлiгiн бағалау жүйесi, сондай-ақ қызмет нәтижелерi бойынша жүйелi есептiлiк жоқ.
Мемлекеттiң қатысу үлесi бар заңды тұлғалардың бақылау және байқау органдарындағы мемлекеттiк органдар қызметкерлерiнiң қызметiн регламенттеудiң жалпыға бiрдей қабылданған практикасы жоқ. Аталған қызметкерлер мемлекеттiң мүдделерiн бiлмейдi және осы органдардағы шешiмдердi талқылау кезiнде оларды басшылыққа алып отырмайды.
Акционерлiк қоғамдар мен шаруашылық серiктестiктерiндегi акциялардың мемлекеттiк пакетiн және қатысу үлесiн басқаруды бақылау азаюда. Көптеген акционерлiк қоғамдар бойынша мемлекет акционерлер тiзiлiмiнде көрсетiлмеген.
Мемлекеттiк капиталға ұтқырлық тән болмай отыр. Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар мемлекет кiрiсiне салықтарды ғана аударып, мемлекеттiк капиталды өздерiнiң "ведомстволық" мақсаттары үшiн пайдаланады.
Өзiнiң қаржы-шаруашылық қызметiнің нәтижелерiнен және жылжымайтын мүлiк объектiлерiн жалға беруден пайда табатын мемлекеттiк кәсiпорындардың сол пайданың белгiленген бiр бөлiгiн мемлекеттiк бюджет кiрiсiне аудармайтын фактiлерi орын алуда.
Мемлекеттiк активтер туралы толық ақпараттың болмауына байланысты олардың жиынтық құнын анықтау, оларды пайдалану тиiмдiлiгiне дұрыс талдау жүргiзу, сондай-ақ тиiстi бюджеттерге қаражаттың түсуiне болжам жасау мүмкiн емес.
Коммуналдық меншiктi басқарудың жеткiлiктi құқықтық базасының болмауы коммуналдық кәсiпорындардың құрылуына және қызмет етуiне кедергi жасайды.

2.3. Мүмкiндiктер

Қазақстанның мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мүмкiндiктерi бiрiншi кезекте менеджерлердiң жаңа буынының келуiне байланысты.
Үкiметте де, сондай-ақ жекеше секторда да қалыптасқан кәсiби кадрлар мемлекеттiң меншiк иесi ретiнде орнығуына және мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асыруға жәрдемдесетiн болады.
Иелiктен алынғандарды қайтару және жаңа негiзгi құрал-жабдықтар құру жолымен мемлекеттiк активтердi молайтуға мүмкiндiктер бар.
Қазақстанда корпорациялық басқаруға көшу мүмкiндiгi бар. Холдинг рөлiнде көрiнуге қабiлеттi бiрқатар компаниялар iс жүзiнде қалыптасып та үлгердi, оларды ұйымдастырып, заң жүзiнде ресiмдеу ғана қажет.

2.4. Қатерлер

Мемлекеттiк активтердi басқару функцияларын орталықсыздандыру жағдайында мемлекеттiк мекемелердi қайта ұйымдастыру есебiнен республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар (РМК) санының негiзсiз өсуi және мемлекеттiк сатып алуларды қаржыландыру бойынша мiндеттемелердi тиiсiнше соларға көшiру байқалады.
Бұл ретте шаруашылық жүргiзу құқығының заңдық түзiлiмi РКМ-ның өздерi мен оларға қатысты меншiк құқығы субъектiлерi болып табылатын министрлiктердiң бiрлесiп мемлекеттiк меншiктi иелiктен алу мүмкiндiгiне жол бередi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзi мемлекеттiк жылжымалы мүлiк пен акциялардың мемлекеттiк пакетiн басқару саласындағы мемлекеттiң рөлiн ой елегінен қайта өткiзу болмақ. Елдi индустриялық дамытудың негiзгі мiндетi мемлекеттi өз капиталының толық құқықты меншiк иесi рөлінде орнықтыру болмақ.
Мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясатты табысты iске асыру үшiн:
- мемлекеттік активтердi елдiң капитал айналымына тарту және оларды басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру;
- мемлекеттiң тiкелей қатысуымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру;
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың ақиқат қаржылық жай-күйiне аудиторлық тексерулер жүргiзiп, анықтау мақсатында инспекциялайтын агенттiк құру мүмкіндiгiн қарастыру;
- мемлекеттiк капиталға икемдi ұтқырлық тән ету және оны ең алдымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың өз мұқтаждарына емес, мемлекеттiк мiндеттердi шешуге бағыттау;
- коммуналдық меншiкке көшiрiлуi қажет объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн әзiрлеу.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ 4.1. Мемлекеттiк активтердi елдiң капитал айналымына тарту және оларды басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру

2010 жылға қарай мемлекеттiң өз активтерiн басқаруға қатынасы түбегейлi өзгередi. Экономиканың негiзгi салаларында мемлекеттiң рөлi арттырылады. Отандық кәсiпорындар бәсекеге қабiлеттi өнiмдерiмен әлемдiк нарықтарға шығады.
Аталған кезеңде мемлекеттiк кәсiпкерлiктiң оңтайлы шеңберiн айқындау қажет. Дамыған елдердiң де, сондай-ақ дамушы елдердiң де тәжiрибесi, жекеше кәсiпкерлiктiң мемлекеттiк кәсiпкерлiкпен толықтырылуға тиiс екендiгiн көрсетiп отыр. Бұл ретте ел өзiнiң экономикалық дамуында неғұрлым артта қалса, мемлекеттiң шаруашылық қызметiнiң қатысушысы ретiндегi жалпыұлттық ауқымда аса маңызды экономикалық проблемаларды шешуге жәрдемдесудi мұрат тұтатын тиiстi рөлi соғұрлым жоғары болатынын ескеру қажет.
Ұлттық экономиканың жекеше капитал бармайтын не олардың капиталды көп қажетсiнетiндiгiне, өтемдiлiк мерзiмiнiң ұзақтығына және тәуекел дәрежесiнің жоғарылығына орай жеткiлiксiз көлемде баратын, өмiрлiк маңызы бар салаларын мемлекеттiк қолдау қажет.
Қазақстан Республикасының аумағындағы, сондай-ақ шет елдердегi мемлекеттiк меншiктің бiрыңғай тiзiлiмiн әзiрлеудi аяқтау қажет. Бұл тiзiлiмде мемлекеттiк меншiк объектiлерiнiң жай-күйi, олардың амортизациясы мен нақты жай-күйi, жалға, кепiлге, сенiмдi басқаруға берiлуi, сондай-ақ тиiстi шарттардың талаптары, мемлекеттiк меншiктi пайдаланғаны үшiн төлем түсiмдерiнiң жүйелiлiгi мен толықтығы ескерiле отырып, көрсетiлуге тиiс.
Мемлекеттiк кәсiпорындар санын қысқарту және басқару шығындарын оңтайландыру, сондай-ақ акциялардың мемлекеттiк пакеттерiнен түсетiн кiрiстердi ұлғайту мақсатында:
- мемлекеттiң активтерi мен пассивтерi балансының әдiстемесi әзiрленедi;
- экономикалық және әлеуметтiк жағынан маңызы аз кәсiпорындардағы мемлекеттiк меншiк орналасқан акциялар саны қысқартылады;
- акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн басқару тетiктерi жетiлдiрiледi.
Мемлекеттiк үлес белгiленген деңгейден асып түсетiн жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер акционерлендiруге тиiс. Акция пакеттерiн ұлттық компаниялардың басқаруына беру мүмкіндiгiн қарастыру қажет. Мемлекет үшiн маңызы аз серiктестерде қалған үлес жекешелендiрiлуi қажет.
Бүгiнгi таңда мемлекет балансында бар меншiктi олардың жалпымемлекеттiк мүдделердi қамтамасыз етудегi маңызына сәйкес санаттарға бөлу және оларды сақтау не жекешелендiру туралы шешiм қабылдау қажет.
Бiрiншi санатқа жекешелендiруге жатпайтын мемлекеттiк меншiктi жатқызу қажет. Толық мемлекеттiк меншiкте қалатындар:
- Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi штаттағы мүлiктер, әскери-техникалық мақсаттағы кәсiпорындар мен объектiлер;
- мемлекеттiк халықаралық маршруттар желiсiне қосылған, магистральдi темiр жолдар, жалпы пайдаланудағы республикалық автомобиль жолдары, сондай-ақ инженерлiк ғимараттарды қоса алғанда, қорғаныс кемелерi жүретiн су жолдары, маяктар, кеме қатынасының қауiпсiздiгiн реттейтiн және оған кепiлдiк беретiн құрылғылар мен навигациялық белгiлер;
- мемлекеттiң әлеуметтiк мiндеттерiн шешу жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын мемлекеттiк мекемелер.
Екiншi санатқа республикалық маңызы бар мемлекеттiк меншiк жатқызылуы қажет. Бұл ең алдымен мұнай-газ және химия кешенiнiң, өндiрушi және өңдеушi өнеркәсiптiң орындары, аса iрi құрылыс, машина жасау, көлiк және байланыс кәсiпорындары. Акцияларының бақылау немесе тосқауылдық пакетi мемлекеттiк меншiкте болатын екiншi санаттағы кәсіпорындар елдің ұлттық компаниялары мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторына кiредi. Акциялардың бақылау немесе тосқауылдық пакетi болуының қажеттiгi әр саласы үшiн оның стратегиялық мақсаты және оған мемлекеттiк ықпалдың қажеттiгi ескерiле отырып, дербес айқындалатын болады.
Үшiншi санатты жекешелендiру немесе коммуналдық меншiкке беру жөн болатын мемлекеттiк меншiк құрайды. Аяқталмаған құрылыстар мен мемлекеттiк мұқтаж үшiн пайдаланылмайтын басқа да мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру жүргiзiлетiн болады, мұның өзi өндiрiс үшiн және бизнестi дамыту үшiн жаңа алаңдар жасайды. Пайдаланылмайтын не мақсатқа сай пайдаланылмайтын мемлекеттiк мекемелер меншiгiн табу және алып қою, жылжымайтын мүлiк объектiлерiн пайдалануға беру жөнiндегi iс-әрекеттiң ашықтығын, олардың тiзiмiн барлық мүдделi тұлғалар үшiн мiндеттi түрде жариялай отырып қамтамасыз ету қажет.
Мемлекеттiк бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдердi ұлғайту және шағын кәсiпкерлiктi қолдау мақсатында мемлекеттiк меншiктегi жылжымайтын мүлiк объектiлерi жалға берiлетiн болады. Бұл ретте аталған объектiлердi жалға беру конкурс өткiзу және транспаренттілік жағдайында, кейiннен атаулы сату шартынсыз өткiзiлетiн болады. Мемлекеттiк жылжымайтын мүлiктi пайдаланғаны үшiн төленетiн жалдау ақысының ставкасы нарықта қалыптасқан ставкаға сәйкес келетiн болады. Мемлекеттiк кәсiпорын алған жалдау ақысының бiр бөлiгi мемлекеттiң кiрiсiне алынатын болады, ал бiр бөлiгi - осы кәсiпорынның пайдасын құрайды.
Заң түрiндегi базалық нормативтiк құқықтық акт әзiрлеу қажет, ол мемлекеттiк меншiктi басқару деп ненi түсiну керектiгiн, оның мақсаттары мен мiндеттерiнiң қандай екендiгiн, басқарудың негiзгi принциптерiн, нысандары мен әдiстерiн, басқарудың объектiлерi мен субъектілерiн, мемлекеттiк меншiктi есепке алу мен тиiмдi пайдалануды бақылау тәртiбiн белгiлейдi.

4.2. Мемлекеттiң тiкелей қатысуымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру

Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру мақсатымен мемлекет елдiң iшiнде де, сондай-ақ одан тысқары да iс-әрекет жасауға қабiлеттi кәсiпкер рөлiнде көрiнуге тиiс.
Ұлттық компаниялар секторын құруға отандық капиталды елдiң iшiнде шоғырландыру қажеттiгi себеп болып отыр.
Мемлекеттiң қатысуы қажет салаларда мемлекеттiң 100% қатысуымен жабық акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанындағы мемлекеттiк холдингтер ретiнде ұлттық компаниялар жұмыс iстейтiн болады. Оларды құрудың мақсаты ұлттық экономиканың тұтқалы салаларындағы технологиялық байланысты өндiрiстер қызметiн басқаруға салады.
Қазақстаннан тысқары жерлерде экономикалық өктемдiк, таяу шетелден Қазақстан үшiн қажеттi өнеркәсiптiк объектiлер мен инфрақұрылымдар сатып алу жүргiзiлетiн болады.
Сонымен, мемлекеттiк холдинг нысанындағы ұлттық компанияларды құру корпоративтiк басқару әдiстерiне көшудi бiлдіредi. Корпоративтiк басқару шығындарды оңтайландыруға, технологиялық және кадр саясатын тұжырымдауға, сала шеңберiнде кәсiпорындар қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
Елдiң стратегиялық кәсiпорындарының дамуына отандық жекеше инвесторлардың қаражаттарын тарту қажет. Жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру компаниялары инвесторлар ретiнде әрекет ете алады.
Мұндай инвестицияларды тарту жекешелендiру туралы шешiмдердi тездеткен болар едi, өйткенi мемлекет кәсiпорындарды орнықты қаржылық жағдайға келтiрiп және олар үшiн нарықтық текшенi қамтамасыз ете отырып, оларды жекеше секторға беруге тиiс.

4.3. Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың
ақиқат қаржылық жай-күйiн аудиторлық тексеру мен
анықтау мақсатында инспекциялайтын агенттiк құру

Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету үшiн инспекциялайтын агенттік құру мүмкiндiгiн қарастыру қажет.
Агенттiк ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсіпорындардың басшылығынан толық тәуелсiз болуға және есептердi тiкелей Үкiметке ұсынуға тиiс.
Агенттiктің бiрiншi кезектi мiндеттерi:
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржылық есептiлiгiне аудит жүргiзу, сондай-ақ олардың қаржы-шаруашылық қызметiн талдау;
- акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн басқарудың тиiмдiлiгiн бағалау;
- кәсiпорындардың жарғылық капиталындағы мемлекеттiң үлесiн сақтаудың немесе сатып алудың экономикалық орындылығын бағалау;
- мемлекет қатысатын кәсiпорындарды қаржылай, экономикалық және өзгедей қолдау жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу;
- кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiн ескере отырып мемлекеттiң үлестерi бойынша дивидендтердiң мөлшерi туралы ұлттық компаниялардың шешiмдерiн үйлестiру;
- мемлекеттiң қатысуындағы кәсiпорындардың акциялары мен өзге де бағалы қағаздарын алмастыру, сатып алу-сату туралы ұлттық компаниялардың шешiмдерiн үйлестiру;
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың басқару органдарында мемлекеттiң мүдделерiн бiлдiретiн кандидаттарды аттестациялау, олардың қызметiн бағалау;
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың өндiрiстiк бағдарламаларының тепе-теңдiгiн, нарықтық конъюнктураны зерделеу және талдау, маркетингтiк қызметтi жүзеге асыру бола алады.

4.4. Мемлекеттiк капиталға икемдi ұтқырлық беру және оны ең
алдымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк
кәсiпорындардың өз мұқтаждарына емес, мемлекеттiк
мiндеттердi шешуге бағыттау

Мемлекеттiк сектордың компаниялары мен кәсiпорындары арасында ресурстарды орталықтандырған бөлiнiсiн орнықтыру үшiн қолда бар меншiкке бақылауды арттыру қажет. Мемлекет өзiне меншiк иесiнiң рөлiн алып, кәсiпорындар арасында ресурстар орналастыру үшiн қажеттi шешiмдер қабылдайтын жағдайда ғана мемлекеттiк секторда капиталға икемдi ұтқырлық беру тетiктерi өмiр сүре алады.
Мемлекет меншiк иесi ретiнде өз активтерiне табыс алудың құралы ретiнде қарауға және қаражатын неғұрлым жоғары пайда алу ұйғарылып отырған салаларға салуға және шығынға ұшырататын салаларды таратып отыруға тиiс. Сөйтiп, қандай салаға немесе кәсiпорынға қанша қаражат салынатындығын мемлекет қана шешуге тиiс. Өз капиталын тиiмдi басқара алу ғана мемлекетке ұлттық компаниялардың, мемлекеттiк кәсiпорындардың және мемлекеттiң меншiк үлесi бар кәсiпорындардың табысты қызметiне қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар бюджеттiк шектеулер шеңберiнде жұмыс iстейтiн болады. Әрбiр ұлттық компания мен мемлекеттiк кәсiпорын үшiн тиiстi бюджет бекiтiлетiн болады. Бюджет жобасы салалық министрлiктермен тығыз ынтымақтастықта әзiрленiп, оны Үкiмет бекiтедi және назарға алу үшiн Қазақстан Республикасының Парламентiне ұсынылатын болады.
Өз капиталына басшылық жасай отырып мемлекет, мемлекеттiк активтердi пайдаланудан түскен кiрiстiң бiр бөлiгiн осы қаражатты инвестициялаудың құралы ретiнде даму бюджетiне, ал бiр бөлiгiн - мемлекеттiк борышты өтеу есебiне аударуды көздеу қажет.

4.5. Коммуналдық меншiкке көшiрiлуі қажет объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн
әзiрлеу

Мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру шеңберiнде коммуналдық меншiктi республикалық меншiктен бөлiп шығару тетiктерiн және олардың басқару деңгейлерi бойынша бөлiнiсiнiң тәртiбiн жетiлдiру қажет. Коммуналдық меншiкке көшiрiлуге тиiстi объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн әзiрлеудi жүзеге асыру керек.
Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер кәсіпорындардың акциялар пакеттерiн иеленбеуге тиiс. Ұлттық компаниялар мүдделiлiк танытпаған және коммуналдық кәсiпорындар тiзiлiмiне кiргiзiлмеген кәсiпорындар акцияларының мемлекеттiк пакеттерi жекешелендiрiлетiн болады.
Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсіпорындар сияқты, коммуналдық кәсiпорындар да бюджеттiк шектеулер шеңберiнде жұмыс iстеуге тиiс, осыған байланысты олардың бюджеттерiн мәслихаттар бекiтетiн болады.

ХI БӨЛIМ
САЯСИ ЖҮЙЕНІ РЕФОРМАЛАУ

1. МАҚСАТ

Бүкiл қоғам мүддесiн iске асыруды қамтамасыз етуге қабiлеттi, пәрмендi саяси жүйе қалыптастыру.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Тәуелсiздiктiң тоғыз жылы iшiнде Қазақстанның саяси дамуында елеулi саяси және экономикалық жаңарулар болып өтті.
Қол жеткiзiлгендi объективтi бағалау саяси жүйенiң одан әрi даму барысын дұрыс айқындауға мүмкiндiк бередi.

2.1. Күштi жақтар

Дәйектi саяси реформалардың нәтижесiнде мемлекеттiлiктiң негiзi қалыптасты, Қазақстанның одан әрi дамуының бағыты белгiлендi, демократиялық құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам құрудың қажеттi алғышарттары жасалды.
Қазақстанда саяси жүйенi дамытудың демократиялық бағыттылығы қалыптасты.
Мемлекеттiк құрылыста билiктiң заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлiну принципi конституциялық тұрғыда айқындалды.
Мемлекет басшысын сайлау баламалы негiзде өткiзiлдi.
Өкiлдi органдарға (Парламент және мәслихаттар) сайлауды партиялық тiзiм бойынша өткiзудiң негiзi қаланды, ол партиялық құрылыс процесiн жандандыруға, мемлекеттiң саяси өмiрiнде партияның рөлiн күшейтуге жәрдемдесуге тиiс.
Саяси плюрализм заң жүзiнде бекiтілді, көппартиялылықты қалыптастырудың негiзi қаланды.
Мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдары түзiлiп, жұмыс iстеуде.
Қоғамның әр түрлi топтары мен жiктерiнiң мүддесiн бiлдiретiн үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар құру процесi жүрiп жатыр.
Нарықтық экономиканың дамуы қазақстандық саяси ортада дербес әлеуметтiк-демократиялық идеялардың бекуi үшiн әлеуметтiк база болған меншiк иелерiнiң жеткiлiктi өкiлдi жаңа табын құруға алып келдi. Қоғамды және оның саяси жүйесiн одан әрi ырықтандыру адамдардың осы әлеуметтiк топтарының ұмтылыстарына жауап бередi.
Қазақстан халқының бiлiм деңгейiнiң жоғарылығы тұтас алғанда қоғамды одан әрi демократияландыруға да ықпал етедi.
Ұлтаралық татулық саясатын жүргiзу құралы ретiнде Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды.

2.2. Әлсiз жақтар

Атқарушы билiктiң шектен тыс орталықтандырылуы және тұрақсыздығы.
Өкiлдi органдардың қызметi қазiргi қоғамдық-саяси және әлеуметтiк-экономикалық жағдайға толық дәрежеде сай емес.
Партиялардың саяси жүйедегi рөлi әлi де әлсiз, қазiргi саяси партиялардың жұртшылыққа белгiсiздiгi және әрекетсiздiгi.
Биліктің өзара iс-қимылының тетiктерiн пысықтау және жетiлдiру қажеттiгi.
Сот жүйесiнiң жекелеген буындарының атқарушы билiкке тәуелдiлігiнің сақталуы.
Демократиялық дәстүрлердiң және ырықтандырылған, нарықтық экономика жағдайында өмiр сүру тәжiрибесiнiң жетiспеушiлігi.

2.3. Мүмкiндiктер

Қоғамның демократиялық реформаларды жалғастыру, демократиялық институттарды тұрақты түрде дамыту мен нығайту қажеттiгiн түсiнуi.
Құқықтық мемлекет iсiне бүкiл қазақстандық қоғамның күш-жiгерiн шоғырландыру, онда заң үстемдiк етедi және азаматтардың түбегейлi құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етiледi.
Елдiң әлемдiк қауымдастыққа ақпараттық интеграциялануын кеңейтуге ықпал ететiн Қазақстан қоғамының ашықтығы.
Саяси дамудың халықаралық оң және терiс тәжiрибелерiн кеңiнен зерделеу мүмкiндiгi.
Әлемде демократиялық процестердiң ғаламдануы және мемлекеттердiң экономикалық және саяси өзара тәуелдiлiгiнiң артуы.

2.4. Қатерлер

Шет елдердiң тәжiрибесi, егер жүйе өз дамуында тоқырауға ұшыраса, оның ұдайы өзгерiп отырған сыртқы және iшкi жағдайларға барабар үн қосудан қалатынын дәлелдейдi. Мұндай жағдайда болжаусыз елдегi жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкiн әлеуметтiк-саяси зардаптар қатерi туындайды. Демек, жүйе ұдайы серпiндi дамып отыруға, қоғамдағы өзгерiстерге бейiмделуге және сол өзгерiстерге үн қатуға тиiс.
Қазiргi уақытта ел басынан өткерiп отырған әлеуметтiк-экономикалық қиындықтар және соның салдарынан халықтың бiр бөлiгiнiң әлеуметтiк қанағаттанбаушылығы қоғамда әр алуан әлеуметтiк жанжалдардың, жалпы iшкi саяси тұрақсыздықтың туындау қаупiн арттырады.
Елдiң көпұлттылығы әр түрлi этникалық топтар мүдделерiн үйлестiрудiң демократиялық тетiктерi болуы қажеттiгiн талап етедi, өйткенi Қазақстанның бұл ерекшелiгi елдiң одан әрi дамуы үшiн, жалпыұлттық татулық пен азаматтық бiтiмнiң сақталуы аса маңызды талап етiп қояды. Тарихтың бiрнеше мәрте көрсеткенiндей, ұлтаралық проблемаларды демократиялық емес әдiстермен шешу орын алған жерде көпұлттылық мемлекеттiлiк ұстынын шайқайтын және қоғамды iшкi тұрақсыздыққа жетелейтiн фактор ретiнде көрiнедi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

ХХ ғасырдың соңы демократиялық процестердiң ғаламдануымен сипатталады. Көптеген елдер саяси жүйенi демократияландыру жолына түстi және демократиялық дамудың қандай да бiр сатысында тұр. Әрбiр елдiң өзiнің саяси тарихы, өзiнiң саяси дәстүрі өзiнiң саяси мәдениетi, өзіндiк тарихи даму жолы бар. Сондықтан әрбiр елдегi демократияландыру процесiнiң өз ерекшелiктерi, алғышарттары немесе керiсiнше, кедергiлерi бар. Саяси жүйенi өзгертудiң едәуiр мол тәжiрибесi жинақталған, оны зерделеу мен талдау жүргiзiлiп жатқан жаңартулардың дұрыстығын бағдарлауға мүмкiндiк бередi.
Демократиялық жетiстiктердiң барлығына қарамастан, қазiр Қазақстанның демократияландырудың бастапқы кезеңiнде ғана тұрғаны анық және алда саяси жүйедегi реформаларды дәйектi және ойластырылған түрде жалғастыру мiндетi тұр.
Мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:
- елдiң саяси өмiрiнде өкiлдi билiк органдарының рөлiн кеңейту;
- соттардың iс жүзiндегi тәуелсiздiгiн және кәсiби құзыреттiлiгiн қамтамасыз ету;
- басқару функцияларының бiр бөлiгiн орталықсыздандыру;
- көппартиялық жүйенi дамыту үшiн жағдай жасау;
- сайлау процесiн жетiлдiру;
- үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың рөлiн күшейту, олар азаматтардың мүдделерiн iске асыруға белсендi және жемiстi қатысуға тиiс.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

Қазақстанның Конституциясы қуатты президенттiк республиканың қалыптасуын және билiктің үш тармағы арасында өкілеттiктердi бөлудi заң жүзiнде ресiмдедi. Конституция бойынша Президент мемлекеттiк билiктiң барлық тармақтарының үйлесiмдi жұмыс iстеуiн және билiк органдарының халық алдында жауаптылығын қамтамасыз етедi. Президенттiң мұндай мәртебесi мемлекет мүддесiне, мемлекеттiк билiктiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге жауап бередi.
Сонымен бiрге бүгiнгi таңда билiктiң барлық тармақтарының пәрмендiлiгiн күшейту әрбiр билiк тармағының мемлекеттің саяси жүйесiндегi рөлiн күшейту қажеттiгi анық.

4.1. Елдiң саяси өмiрiнде өкілдi билiк органдарының рөлiн кеңейту

Саяси жүйенi жетiлдiрудiң маңызды бағыттарының бiрi елдiң саяси өмiрiнде Парламенттiң функциясы мен рөлiн кеңейту болады.
Өкiлдi органдардың саяси жүйедегi рөлiн күшейту, реформалар процесiн толыққанды заңдық қамтамасыз ету үшiн олардың өкiлеттiгiн кеңейту олардың атқарушы органдардан тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету талап етiледi.
Парламенттiң рөлiн, оның функцияларын тиiмдi пайдалана отырып күшейту қажет. Парламент республикалық бюджеттiң орындалуын бақылауда неғұрлым белсендi рөл атқаруға тиiс.
Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын нақты бақылауға тиiс.
Қоғамда орын алып отырған әлеуметтiк-саяси мүдделерге орай тиiмдi үйлестiру мақсатында Парламенттiң жанынан әр түрлi партиялар мен қоғамдық-саяси қозғалыстардың, кәсiподақтардың, соның iшiнде Парламентте өкiлдiгi жоқтардың арасында жүйелi түрде саяси консультациялар өткiзудi ұйымдастыру қажет.

4.2. Соттардың тәуелсiздiгiн және кәсiби құзыреттiлiгін
қамтамасыз ету

Сот жүйесiнiң нақты тәуелсiздiгiне қол жеткiзу - қоғам алдында тұрған басты мiндеттердiң бiрi. Тәуелсiз сот - өзiмiз iргесiн қалағымыз келiп отырған құқықтық мемлекеттiң аса маңызды институттарының бiрi болып табылады.
Сот қызметiн неғұрлым тиiмдi жүзеге асыру үшiн олардың жоғарғы және төменгi инстанцияларының арасындағы функцияларды талдау және оңтайлы бөлу қажет. Қазақстанда мамандандырылған соттар енгiзудiң қажеттiгi барған сайын өзектi болып отыр. Бұл сот-құқықтық реформаның маңызды бағыттарының бiрi болды.
Соттарды кадрлармен қамтамасыз ету туралы және тиiсiнше судьялыққа кандидаттарды iрiктеуге жәрдемдесетiн органдар туралы мәселе айрықша өзектi. Озық шетелдiк тәжiрибенi ескере отырып, Әдiлет бiлiктiлiк алқасы мен Жоғары Сот Кеңесiнiң рөлiн күшейту және судьялыққа кандидаттарға талапты қатайту қажет.
Қазақстанда алқа заседательдерi институтын енгiзу мүмкiндiгi Конституция жүзiнде танылған. Бұл институтты енгiзудiң мәнi сотталушының iсiн алқа заседательдерiнiң не судьялар алқасының қатысуымен қарау құқығы туындайтындығына келiп салды, мұның өзi сот процесiнде адам құқығын қорғаудың қосымша кепiлi болып табылады. Осыған байланысты алда сот заңнамасына тиiстi толықтырулар енгiзу күтiп отыр.
Сот жүйесiнiң тәуелсiздiгiне қол жеткiзу және оны нығайту мақсатында судьялардың еңбегiне ақы төлеу жүйесiн одан әрi жетiлдiру, сондай-ақ соттардың қызметiн материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселелерiн шешу қажет.
Заңды күшiне енген сот қаулыларының орындалуын бақылауды қатайту қажет. Бұл сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудiң маңызды талаптарының бiрi болып табылады.

4.3. Басқару функциясының бiр бөлiгiн орталықсыздандыру
(қараңыз. ХIII бөлiм. Мемлекеттiк функцияны
орталықсыздандыру)

Демократиялық өзгерiстердi табысты жүргiзу орталық пен аймақтар арасында өзара қарым-қатынасты уақтылы реттеудi және өкiлеттiктердi бөлудi талап етедi. Негiзгi аймақтық проблемалар жергiлiктi билiк органдары деңгейiнде шешiлуге тиiс.

4.4. Көппартиялық жүйенi дамыту үшiн жағдай жасау

Саяси партиялар нақты беделге, халықтың қолдауына ие болуға тиiс, саяси стратегияларды тұжырымдауға қабiлеттi болуға тиiс.
Қазiргi таңда жұмыс жүргiзушi партиялар мен олардың парламенттегi фракцияларының қызметi қоғамның кең жiктерiнiң мүдделерiне саяси өкiлдiк етудiң болашақ құрылымын қалыптастыру үшiн бастапқы шарттар жасауға тиiс.
Партиялар дауыс беру жолымен қоғамдық пiкiр бiлдiруге ықпал етуге, қоғамның және мемлекеттiк органдардың арасында тұрақты байланысты жүзеге асыруға тиiс. Партиялық қызмет арқылы саяси элитаны, басқару аппаратының кадрларын iрiктеу және әзiрлеу жүзеге асырылуға тиiс.
Мемлекетте көппартиялықтың болуы азаматтардың саясатқа қатысуына кеңiнен қол жеткiзуiн қамтамасыз етудiң қажеттi шарттарының бiрi ретiнде көрiнедi.
Парламенттегi партиялық фракциялардың рөлін арттыру үшiн Парламенттегi партиялық фракциялардың жұмыс iстеу тетiгін нақты айқындайтын заңнаманы қабылдау қажет.

4.5. Сайлау процесiн жетiлдiру

Сайлау заңнамасын, сайлау жүйесiн жетiлдiрудi, сайлау процесiн ұйымдастыруды, кандидаттар туралы ақпаратты сайлаушыларға жеткiзудегi және iс-шараларының басқа да кезеңдерiн жария етуде бұқаралық ақпарат құралдарының рөлiн нығайтуды жалғастыру қажет.
Сайлау комиссияларының құрамына кәсiби мамандар ұсынылуға тиiс, әрбiр комиссияда тым болмаса бiр заңгер болуға тиiс.
Төмен тұрған сайлау комиссияларын саяси партиялардың, басқа қоғамдық бiрлестiктердiң, азаматтардың пiкiрлерiн ескере отырып өкiлдi органдар (мәслихаттар) құруға тиiс.
Дауыс беру және дауыстарды есептеу рәсiмi барынша "ашық" болуға тиiс. Дауыстарды есептеудiң автоматтандырылған жүйесiн енгiзу сайлау процесiн жетiлдiрудi қамтамасыз ету бағыттарының бiрi болады.

4.6. Үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың азаматтардың
мүдделерiн iске асыруға белсендi және жемiстi
қатысуға тиiс рөлiн күшейту

Халықтың әр түрлi топтары мен жiктерiнiң мүдделерiн талап ететiн үкiметтiк емес ұйымдарды (YЕҰ) дамыту және нығайту қажет. Осыған байланысты үкiметтiк емес ұйымдардың одан әрi дамуын қамтамасыз ететiн арнаулы заңнамалық актiлер қабылдаған орынды.
Мемлекеттiң және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың өзара iс-қимылын жандандыру талап етiледi. Бұл орын алып отырған проблемаларды шешудiң жолдарын тез және тиiмдi табуға мүмкiндiк бередi.
ҮЕҰ-ды қолдаудың нақты нысандарының бiрi оларға әлеуметтiк маңызды жобаларды iске асыруға арналған мемлекеттiк гранттар беру мүмкiндiктерi мен тәртiбiн айқындау болып табылады.
Қазақстанның жастар мен балалар ұйымдарын қолдауға және оларды дамытуға айрықша назар аудару қажет. Бұл жастарды барабар әлеуметтендiруге және әлеуметтiк-экономикалық проблемаларын шешуге, олардың сыңаржақ дiни немесе экстремистiк саяси идеяларды қабылдау салдарынан қылмысқа бой алдырмауына жәрдемдеседi.

ХII БӨЛIМ
ӘКIМШIЛIК РЕФОРМА

1. МАҚСАТ

Жаңа экономикалық және саяси ортада iс-қимыл жасауға, өз функцияларын толық көлемде орындауға қабiлеттi пәрмендi мемлекеттiк аппарат құру.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Әлемдiк тәжiрибенi зерделеу көрсетiп отырғанындай, мемлекеттi басқарудың абсолюттi жетiлдiрiлген құрылымы әлемнiң бiрде бiр елiнде жоқ, ал мемлекеттiк билiк органдарын реформалау үздiксiз процесс болып табылады. Өтпелi экономика тұсындағы елдердiң ерекшелiгi: оларда қоғамдық және экономикалық қатынастардағы өзгерiстермен қатар, мемлекеттің өзiнің рөлiн трансформациялау процесi жүрiп жататындығы болып табылады. Сондықтан мемлекеттiк аппарат пен мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң қоғамның қажеттерi мен күтуiне де, сондай-ақ мемлекеттiң өзгермелi функциясына да барабарлығы өзектi болады.
Бiздiң елiмiзде бiрқатар жылдардан берi мемлекеттi басқару құрылымын оңтайландыру мен жетiлдiру процесi жүрiп жатыр, оның мақсаты Қазақстанды дамытудың ағымдағы және перспективадағы мәселелерiн тиiмдi шешуге қабiлеттi кәсiби үкiмет құру болып табылады.
Әрбiр кезеңде елдегi әлеуметтiк-экономикалық және қоғамдық-саяси укладтың нақты жай-күйi талап ететiн мiндеттер шешiледi.
Және де бүгiнгi таңда қоғамның болашақ қажеттерiне, ұзақ мерзiмдi мiндеттердi шешуге және мемлекеттi дамытудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткiзуге бағдарланған әкiмшiлiк реформасы өзектi болып табылады.

2.1. Күштi жақтар

Билiк тармақтарының жұмыс iстейтiн және өзара iс-қимыл жасайтын заңнамалық-құқықтық негiзi қаланды.
Рабайсыз ұлғайған командалық-салалық басқару құрылымы мен мемлекеттiк аппараттың саны қысқартылды.
Қазақстанда мемлекеттiк қызметтiң жаңа моделi жұмыс iстейдi.
2000 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттiк қызметшiлердi саяси және әкiмшiлiк деп бөлудi, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызметке қабылдау кезiнде конкурстық рәсiмнен мiндеттi түрде өтудi, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызметшiлердi әлеуметтiк-құқықтық қорғауды, кадрлар резервiн қалыптастыру тетiгiн күшейтудi көздейтiн "Мемлекеттiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы күшiне ендi.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң мемлекеттiк қызметшi антының мәтiнiн, Мемлекеттiк қызметшiнiң қызмет этикасы ережесiн, Мемлекеттiк қызметшiлерге тәртiптiк жаза қолдану ережесiн, Кадрлар резервiн қалыптастыру тәртiбiн бекiткен жарлықтары, мемлекеттiк қызмет саласындағы қатынастарды реттейтiн және басқа да актiлер: мемлекеттiк қызметшiлердiң мүлiктерiн сенiмдi басқаруға беру тәртiбi туралы Yкiметтiң қаулысы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi агенттiгiнiң актiлерi - Әкiмшiлiк лауазымды иеленуге арналған конкурстар өткiзудiң тәртiбi, Әкiмшiлiк мемлекеттiк лауазымдар санаттарына қойылатын үлгi бiлiктiлiк талаптары қабылданды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестi жандандыру мақсатында тиiстi заң мен бiрқатар нормативтiк құқықтық актiлер қабылданды.

2.2. Әлсiз жақтар

Жүргiзiлген құрылымдық өзгерiстерге, мемлекеттiк органдардың саны мен олардың штат санын қысқартуға қарамастан, мемлекеттiк аппараттың икемдiлiгi мен тиiмдiлiгi бұрынғысынша жеткiлiксiз күйiнде қалып отыр.
Құрылымның көп деңгейлiлiгi және функциялардың қосарлана атқарылуы, сондай-ақ мемлекеттiк органдар алдында тұрған мiндеттердің көмескiлiгi жауапкершiлiк пен есептiлiк мәселелерiнде ретсiздiктерге әкеп соқты.
Мемлекеттiк органдардың құрылымын және олардың мiндеттерi мен функцияларын ұдайы қайта қарау нәтижесiнде ведомствоаралық өзара iс-қимыл әлсiредi, мемлекеттiк аппарат iшiндегi, сондай-ақ сыртқы институттарға қатысты интеграция, бақылау мен үйлестiру деңгейiнiң төмендегенi байқалуда.
Мемлекеттiк аппараттың қызметi жедел өзгерiп отырған сыртқы орта мен қоғамның қажеттерiне баяу бейiмделумен, шешiмдер қабылдаудың тиiмсiз тетiктерiмен сипатталады.
Мемлекеттiк аппараттың қызметi мен мемлекеттiк қызметшiлердiң беделi қоғамдық санада бұрынғысынша төмен күйiнде қалып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтiк алғышарттарын iздестiруде белсендiлiк жетiспейдi, оларды шектеу мен жою жөнiнде нысаналы жұмыстар жүзеге асырылмай келедi.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу мәселесi проблемалы күйiнде қалып отыр. Проблема еңбекке барабар деңгейде ақы төлеуге ғана емес, сонымен бiрге ақы төлеу жүйесiнiң мемлекеттiк қызметшiлер бiлiктiлiгiн арттыруды көтермелеуге де қатысты.
Осы уақытқа дейiн мұғалiмдердiң, дәрiгерлердiң және басқалардың, сондай-ақ республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұлттық компаниялар қызметкерлерiнiң мәртебесi айқындалмай отыр.
Мемлекеттiк аппараттың қызметiн ұйымдастыруда айқын iс-қимыл стратегиясы мен жүйелi қағидат жоқ.

2.3. Мүмкiндiктер

Елдiң жоғары басшылығы мен қоғамның мемлекеттiк аппаратты реформалау қажеттiгiн түсiнуi.
Тиісiнше ынталандыру болса Қазақстан халқы бiлімдарлығының жеткiлiктi жоғары деңгейi мемлекеттiк қызметке кәсiби кадрларды тартуға мүмкiндiк бередi.
Елдiң егемендi дамуына бағдар ұстанған мемлекеттiк менеджерлердiң жеткiлiктi дәрежедегi мол әрi жоғары бiлiктi корпусы.
Халықаралық ұйымдардың Қазақстандағы мемлекеттiк құрылыс процесiн қолдауы.
Қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушiлiктiң өсуi.

2.4. Қатерлер

Мемлекеттiк аппарат құрылымын негiзiнен мемлекеттiк органдар санын қысқарту есебiнен ретсiз оңтайландыру Үкiметтің экономиканы басқаруға шамасы келмей қалатын ахуалға соқтыруы мүмкiн.
Күш-жiгердi сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететiн себептер мен жағдайларды жою жөнiндегi жүйелi жұмысқа емес, негiзiнен сыбайлас жемқорлықтың жекелеген көрiнiстерiне қарсы бағыттау қоғамда қылмыстылық қатерiн ушықтырады.
Жаңа жағдайда жұмыс iстеуге даяр емес жекелеген шенеунiктер тарапынан жасырын қарсылық.
Жиi құрылымдық өзгерiстер практикасының сақталуы мемлекеттiк қызметшiлер қатарының тұрақсыздануына әкеп соғуы мүмкін.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Қазiргi жағдайда нарықтық бастама мемлекеттiң белсендi және оралымды қатысуына мұқтаж.
Экономикалық және әлеуметтiк салаларда белсендi саясат жүргiзу мемлекеттiң рөлiн көтерудi көздейдi. Түптеп келгенде - бұл тиiмдi, қоғам талаптарына сай келетiн заңдар мен нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеп, жүзеге асыру.
Мемлекет қызметiнiң пәрмендiлiгiн арттыру Қазақстанның болашағын айқындайтын басты фактор. Демек, бұл - аса маңызды стратегиялық мiндет.
Сондықтан бүгiнде мемлекеттiк қызметшiлер мен тұтас алғанда мемлекеттiк органдар жұмысының тиiмдiлiгiн арттыру және тиiсiнше мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалану қажет.
Тұтас алғанда мемлекеттiк аппарат пен оның жекелеген буындары жұмысының тиiмдiлiгiн арттыруға озық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгiзу жәрдемдесуге тиiс.
Әкiмшiлiк реформасының стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi қамтиды:
- Үкiметтiң оңтайлы құрылымын жасақтау;
- басқару жүйесi мен әдiстерiн жетiлдiру, үйлестiру мен бақылаудың тиiмдi тетiктерiн енгiзу;
- мемлекеттiк сектордағы кадрлық қамтамасыз ету жүйесiн жетiлдiру;
- қоғам мен мемлекеттiң сыбайлас жемқорлық көрiнiсiнiң барлық түрлерiнiң алдын алуға бағытталған өзара қарым-қатынасының жүйелiк негiздерiн жасау.

4. ІС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Үкiметтiң оңтайлы құрылымын жасақтау

Мемлекеттiк органдардың функциялар (жоспарлаушы, атқарушы, реттеушi және бақылаушы) бойынша бөлiнiсi негiзiнде Үкiметтi қайта ұйымдастыру. Аталған схемаға сәйкес экономикалық және бюджеттiк жоспарлау үшiн жауапты министрлiк құрған жөн. Бұл министрлiктiң мiндетi республикалық бюджеттi түзудi және мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаларды жоспарлауды қамтуға тиiс. Мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуы да бiр жеке министрлiкте шоғырландырылуға тиiс.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң жанынан мемлекеттiк басқаруды жетілдiру жөнiнде тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия құру. Оның қызметiнiң негiзгi бағыттары мыналар болуға тиiс:
- тиiстi ұсынымдарды тұжырымдай отырып, мемлекеттiк билiк органдарының жұмысын кешендi талдау;
- перспективалы мемлекеттiк шенеунiктердiң жоғары тиiмдi мемлекеттiк менеджментi бар елдерде (мемлекеттiк басқаруды жетiлдiру әдiснамасын үйрене отырып) интенсивтi тағылымдамадан өтуiн ұйымдастыру;
- әрбiр мемлекеттiк орган туралы, оның функцияларын айқын тұжырымдайтын ережелер әзiрлеу;
- мемлекеттiк қызметтер ұсыну стандарттарын әзiрлеу;
- жоғары және орташа қызметтер атқаратын мемлекеттiк қызметшiлердiң құзыреттiлiгi мен психологиялық сапасына қойылатын бiрiздендiрiлген талаптарды талдап жасау;
- кiмнiң, қандай деңгейде және қандай дербес шешiм қабылдайтынын айқындайтын, бiрiздендiрiлген лауазымдық нұсқаулықтар дайындау;
- Үкiметтiң, ведомстволардың және лауазымды адамдардың қызметiн бағалаудың бiрiздендiрiлген өлшемдерiн талдап жасау.
Ведомстволардың өзге ведомстволардың функцияларын қосарлана атқаратын құрылымдық бөлiмшелер құру практикасын толық жою.
Мемлекеттiк құрылымдарды қайта ұйымдастыру iсiн ойластырылған және салиқалы түрде жүргiзу, содан кейiн мемлекеттiк аппарат құрылымына белгiлi бiр кезең iшiнде қандай да бiр өзгерiстер енгiзуге мораторий жариялау.

4.2. Басқару жүйесi мен әдiстерiн жетiлдiру, үйлестiру мен бақылаудың тиiмдi тетiгiн енгiзу

Барлық мемлекеттiк органдарда ұлттық компаниялар мен республикалық мемлекеттiк кәсiпорындарда стратегиялық жоспарлаудың бiртұтас көп деңгейлi жүйесiн қалыптастыру. Әрбiр мемлекеттiк құрылым өз жұмысын стратегиялық мақсаттар мен мiндеттерге орай құруға тиiс.
Мемлекеттiк органдар қызметiн келiсiмдi үйлестiру үшiн құрамы лауазымдар негiзiнде регламенттелiп, тұрақты жұмыс iстейтiн ведомствоаралық комиссиялар құру.
Министрлiктер мен ведомстволардың көлбеу iс-қимылын күшейту. Бiрiздендiрiлген лауазымдық нұсқаулықтар негiзiнде мәселелердi мемлекеттiк органдардың құрылымдық бөлiмшелерi (бөлiмдер, басқармалар, департаменттер) басшыларының деңгейiнде олардың өз құзыретi шегiнде шешу практикасын енгiзу.
Орталық атқарушы билiк органдарының, олардың аумақтық бөлiмшелерiн қоса, жергiлiктi билiк органдарымен үйлесiмдiлiгi мен өзара iс-қимылының бiрыңғай рәсiмiн белгiлеу.
Өндiрiс мониторингi, оны басқару, жоспарлау және ел шаруашылығының әр түрлi салаларын дамыту жөнiндегi мiндеттердi шешу тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiк органдарының ұлттық геоақпараттық жүйесiн (МБО ГАЖ) құру.
ГАЖ - бұл аумақтық бағдарланған деректердi жинаудың, сақтаудың, құрылымдандыру мен басқарудың, талдаудың және қорытудың компьютерлiк жүйесi. Аталған технология карта ұсынатын толыққанды визуализация жасау мен географиялық (кеңiстiктiк) талдаудың артықшылықтарымен дерек базаларымен сұрау салу мен статистикалық талдау тәрiздi жұмыстың дәстүрлi операцияларын бiрiктiредi. Бұдан басқа, ол басты факторлар мен себептердi, сондай-ақ олардың ықтимал салдарларын көрсете отырып, стратегиялық шешiмдердi және қолға алынатын iс-қимылдың ағымдағы салдарларын жоспарлай отырып, қоршаған әлемдегi құбылыстар мен оқиғаларды талдау мен болжауға байланысты кең спектрлi мiндеттердi шешуде қолданудың бiрегей мүмкiндiктерiн қамтамасыз етедi.
ГАЖ технологиясы тұтас алғанда адамзаттың және iшiнара алғанда нақты ұйымдардың немесе адамдар топтарының алдында тұрған проблемаларды талдауға және мiндеттердi шешуге жаңа, неғұрлым тиiмдi, қолайлы әрi жылдам қағидаттарды ұсынады. Ол талдау мен болжаудың рәсiмдерiн автоматтандырады.
Мемлекеттiк басқару саласында дағдарысты ахуалдардың алдын алу орын алған жағдайдан ойдағыдай шығуды iздестiру, қабылданған шешiмнің ықтимал салдарын бағалау, қаржылық ахуалдың үрдiстерi мен даму заңдылықтарын анықтау, стратегиялық жоспарлау, жоспарлар мен бағдарламалардың орындалу тиiмдiлiгiн бақылау және бағалау, баламалы сценарийлер түзу және т.б. - санаткерлiк-ақпараттық қолдаусыз олардағы ақпараттық технологияны тиiмдi пайдалану мүмкiн емес, яғни проблемалық салаларда.
МБО ГАЖ мақсаты басқарушылық шешiмдердiң жан-жақты зерттелуi, бағалануы және негiзделуi үшiн мемлекеттiк билiк органдарын өзектi, сенiмдi және кешендi ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттiк органдар дамыған елдердiң қазiргi заманғы мемлекеттiк басқару жүйесiнде және табысты жұмыс iстейтiн жеке компанияларда қолданылып жүрген жаңа жұмыс әдiстерiн игеруге және соған көшуге тиiс.
Әлемдiк практиканы зерделеу пәрмендi жұмыс iстейтiн мемлекеттiк аппаратқа тән сипатты ерекшелiктердi бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi. Жалпы түрiнде бұл процестi дәстүрлi құндылықтардан жаңа құндылықтарға көшу деп қарастыруға болады.
Мемлекеттiк басқарудың сапасын шұғыл арттырмайынша салиқалы әлеуметтiк және экономикалық өзгерiстер жүргiзу мүмкiн емес. Мемлекеттiк ресурстарға иелiк етуде, тактикалық және жедел мақсаттарды анықтауда, кадр саясатын жүргiзуде және тағы басқаларда мемлекеттiк мекемелер басшыларына көбiрек iс-қимыл еркiндiгiн беру осының сөзсiз шарты болып табылады.
Төрешiлдiкке тәуелділіктiң және иерархиялық бағыныстылықтың орнына дербестiк пен мемлекеттiк құрылымға жүктелген негiзгi мiндеттi орындаудағы жауаптылық принципi келедi. Осы орайда ұйымдастырушылық икемдiлiк, инновацияларды басқару, орталықсыздандыру, қызметкерлердiң елеулi iс-қимыл еркiндiгi бiрiншi қатарға шығады.
Мемлекеттi басқару сапасы көбiне жоғары басшылардың қызметiне байланысты. Олардың мемлекеттiк аппараттағы айрықша рөлiн мойындау бiрқатар елдерде (АҚШ, Австралия) мансапқа емес, орындалатын жұмысқа бағдарланған неғұрлым талантты басшылар мен құзыреттi мамандарды iрiктеп алуға мүмкiндiк беретiн жеке институттың - жоғары шенеунiктер қызметiнiң пайда болуына ықпал етті.
Дербестiктi көбiрек беру мемлекеттiк аппараттың есептiлiк және бақылау жүйесiне жаңа қағидаттарды талап еттi. Егер бұрын негiзгi назар жұмыстың орындалуы мен мемлекеттiк ресурстарды пайдалану процесiне аударылса, қазiр нәтижелер мен салдарларды бақылауға және бағалауға күш салынуда.
Көптеген аралық буындарды жоюға жетелейтiн неғұрлым қарапайым және үнемдi ұйымдық құрылымдарға көшу байқалады.
Мемлекеттiк органдардың қызметiн бағалау азаматтардың мемлекеттiк қызметтерге қанағаттану деңгейiне, олардың мемлекетке сену дәрежесiне және шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдауға қатысуларының нақты мүмкiндiгiне байланысты.

4.3. Мемлекеттiк сектордағы кадрлық қамтамасыз ету жүйесiн жетiлдiру

Мемлекеттiк бюджеттен жалақы алатын барлық қызметшiлердiң (дәрiгерлердiң, мұғалiмдердiң және басқалардың) мәртебесiн, құқықтарын және еңбегiне ақы төлеу ережелерiн заңнамамен айқындау.
Республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұлттық компаниялардың қызметiн қамтитын мемлекеттiк кәсiпкерлiк саласындағы қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру. Мұндай жүйенi Үкiмет айқындауға және ол бекiтiлген жалақы мен мөлшерi кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижелерiмен байланысты болатын бонустардан құралуға тиiс.
Лауазымдарға қызметтiк талдау жүргiзу негiзiнде мемлекеттiк қызметтегi жалақы мөлшерiн жекеше сектордағы ақы төлеуге бiртiндеп жақындату үшiн мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру.
Мемлекеттiк қызметшiлердi үздiксiз даярлау мен бiлiктiлiгiн арттыру тетiгiн iске қосу.
Мемлекеттiк қызметшiлердi оқыту бағдарламаларын қаржыландырудың орнықты тетiгiн жасау.
Орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттiк қызметшiлерiн, елдегi және шет елдердегi жоғары оқу орындары түлектерiн, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызмет лауазымына тiлек бiлдiрген және оған ие болуға өзiнiң бiлiктiлiк құқығын растаған азаматтарды қамтитын мемлекеттiк қызмет кадрларын басқарудың ақпараттық жүйесiн енгiзу.

4.4. Сыбайлас жемқорлық көрiнiсiнiң барлық нысандарының
алдын алуға бағытталған қоғам мен мемлекеттің өзара
қарым-қатынасының жүйелi негiздерiн жасау

Мемлекеттiк органдар қызметiн қоғамдық бақылаудың тиiмдi тетiгi ретiнде азаматтардың мемлекеттiк мекемелерге шағымын қарау үшiн тағайындалатын омбудсмендер институтын енгiзу.
Омбудсмен дегенiмiз азаматтардың құқықтарын қорғауға және барлық мемлекеттiк лауазымдарды, олар қабылдаған шешiмдi өзгерту құқығынсыз, кең қадағалау нысанындағы бақылауға сенiм бiлдiруге лайықты уәкiлеттi тәуелсiз тұлға.
Жоғары лауазымды шенеунiктердiң активтерi мен табыстары туралы ақпарат жариялау практикасын енгiзу.
Шенеунiктiң бақылауындағы құқықтық өкiлеттiктi ауыстыру мақсатымен кадрлардың белгiлi бiр санаттарының мерзiмдi алмастырылуын қамтамасыз ету.
Шаруашылық қызметте құқықтық ортаның болжамдылығын орнықтыру үшiн заңнамалық және басқа нормативтiк құқықтық актiлердi барынша қарапайым ету. Неғұрлым толығырақ келесi шағын бөлiмде.

5. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС 5.1. Сыбайлас жемқорлық және экономикалық реформалардың
табыстылығы

Қазақстандағы мемлекеттiк билiк пен қоғам үшiн жалпы қылмыспен қатар сыбайлас жемқорлық елеулi алаңдаушылық тудырып отыр. Сандық тұрғыда ол:
- пара беруге арналған шығындарды ұлғайту қажеттiгiне байланысты қатысты тауарлар мен қызметтер құнының артуынан;
- жемқор шенеунiктердiң экономикалық тиiмсiз немесе жөнсiз жобаларды қабылдауының салдарынан әлеуметтiк сипаттағы бюджеттiк бағдарламалардың ақшалай көлемiнiң кемiп, мемлекеттiк борыштың артуынан;
- елдiң экономикалық бет-бейнесi мен стандарттардың төмендеуiнен, өйткенi сапасы төмен тауарлар жеткiзiледi, ескiрген не қажетсiз технологиялар мен техника сатып алынады; мұндай жағдайда инвестициялардың тиiмдiлiгi нөлге тең немесе тiптi терiс болып шығуы мүмкiн;
- бюджеттiк қаражаттың тиiмсiз немесе нысансыз жұмсалуынан;
- мемлекеттің бақылау және қадағалау функцияларын күшейтуге арналған қосымша ресурстардан көрiнедi.
Жағдайлардың теңсiздiгiнiң тереңдей түсуi әлеуметтiк шиеленiс туғызуы мүмкiн, өйткенi шағын және орташа кәсiпорындарға арқа сүйейтiн нарықтық экономиканың негiзгi агенттерiнiң жеткiлiксiз дамуы мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық саясатының өзектi мақсаты - жұмыссыздықты азайту мен халықтың негiзгi бөлiгiнiң табысын өсiруге қол жеткiзудi қиындатады. Сыбайлас жемқорлық сондай-ақ инвесторлардың сенiмiн азайтады, оларсыз жекеше сектордың серпiндi дамуы мен шетелдiк инвестицияларды тарту мүмкiн емес.
Алайда бақылаусыз сыбайлас жемқорлықтың неғұрлым қауiптi салдары қоғам мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың жүйелi негiзiнiң "зардап шегуi" болып табылады. Адамдардың сыбайлас жемқорлықты қоғамдық мүддеге қатер төндiрушi ретiнде емес, керiсiнше мiнез-құлық нормасы ретiнде қабылдайтын қоғамдық енжарлығы мен көнбiстiгi, сыбайлас жемқорлықтың қалыптасып келе жатқан құқықтық мемлекеттiң iргетасын күйретуге қабiлеттi, бақылаусыз күш екендiгiнiң шынайы дерлiк кепiлi болып табылады.
Қолда бар мемлекеттiк бағдарламаны iске асырудың тәжiрибесi сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының келесi кезеңiндегi тұжырымдамалау мен жоспарлау кезiнде ескерiлуге тиiс. Стратегияның жүйелi сипаты болуға және сыбайлас жемқорлық көрiнiсiнiң барлық негiзгi түрлерiне бiр мезгiлде "соққы" беруге тиiс. Алайда мұндай қағидат жылдам және қомақты нәтижелерге қол жеткiзуге бағытталған практикалық шаралар кешенiн әзiрлеудi қиындатып жiберуi де мүмкiн. Әлсiз үйлестiрiлу мен шектеулi мүмкiндiктер жағдайында ресурстар бытырап, ал iс-әрекет даңғаза, бiрақ орындалмайтын мәлiмдемелермен доғарылып қалуы мүмкiн. Сондықтан мемлекеттiк сектордағы сыбайлас жемқорлықтың сипаты мен даму дәрежесiн нақты бiлу мақсатында ахуалды бағалаған жөн.

5.2. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес (негiзгi нәтижелер)

Неғұрлым маңызды қадам, сөз жоқ, 1998 жылғы 2 шiлдедегi "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңның қабылдануы болды. Заң сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығының негiзгi түрлерiн, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшiн қажеттi шараларды және лауазымды адамдардың заң алдындағы жауапкершiлiгiн айқын белгiлейдi. Бұл Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң қуатты құралы болып табылады, бiрақ оның тиiмдi орындалуы мемлекет тарапынан жүйелi және үйлестiрілген шаралардың тұтас кешенiн қолдануды талап етедi. Осы мақсатта Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң 1998-2000 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi мемлекеттiк комиссия құрылды.
1999 жылы Мемлекеттiк комиссия таратылды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды жүйелi және нысаналы жүргiзу жауапкершiлiгi жекелеген орталық мемлекеттiк органдар арасында бөлiндi.
Сыбайлас жемқорлықтың жолын кесу шараларын жасау жөнiнде белгiлi бiр жұмыстар жүргiзiлiп жатыр. Осы тұрғыдан алғанда, қаржы бақылау органдарын қалпына келтiрудiң зор маңызы бар. Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң рөлi бiртiндеп күшейiп келедi. Билiктi терiс пайдаланушылықпен күресте бюджет пен қаржы саласының басым салалар болып табылатындығы белгiлi. Мемлекеттiк қызметшiлердiң және олардың жұбайларының табыстарын мәлiмдеу жөнiндегi жаңа ережелер, Ант қабылдау институты мен Қызметтiк этика ережелерiн енгiзу мемлекеттiк қызмет саласында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөнiндегi маңызды жүйелiк шаралар болып отыр. Мемлекеттiк бюджет, аудит, салық әкiмшiлiгiн жүргiзу мен кеден қызметi - мемлекет халықаралық қаржы органдарының көмегiн тарта отырып заңдылықтың сақталуын нығайтуды жоспарлап отырған өзге де басым салалар болып табылады.
Алайда тұтас алғанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiнде жүргiзiлiп жатқан шаралар әзiрше тиiстi нәтижелер берген жоқ.

5.3. Дерттi анықтау

Сыбайлас жемқорлықтың дәрежесi мен сипатын талдауға және бағалауға ұмтылған ретте елеулi проблемалардың бiрi, көпшiлiк санайтындай, оны анықтаудың және тiптi бiр өлшемге салудың қиындығы. Сонымен бiрге задында сыбайлас жемқорлықты шамалаудың мүмкiн екендiгiн тәжiрибе көрсетiп отыр. Мысалы, сыбайлас жемқорлық пен парақорлықты түйсiнудің кең таралған индекстерi осы мақсатқа қызмет етедi. Бұл индекстер кәсiпкерлiк құрылымдар арасындағы зерттеулер деректерiне негiзделедi. Дерттi анықтайтын зерттеулер жүргiзудiң негiзгi мақсаты парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтың неғұрлым негiзгi түрлерiн, сондай-ақ жағдайлары мен себептерiн табу. Азды-көптi объективтi деректер алу бұл проблеманы едәуiр дәрежеде "саясатсыздандыруға" және неғұрлым әдiл бағалауға мүмкiндiк бередi. Деректер мен оларды талдау стратегияның басымдықтарын айқындауға көмектеседi және қабылданған шаралардың iлгерiлеуi мен нәтижелiлiгiн өлшеу үшiн негiз қалайды.
Дерттi анықтау зерттеулерi, әдетте, кәсiпкерлiк құрылымдар, үй шаруашылықтары және мемлекеттiк қызметшiлер арасында жүргiзiледi. Бұл ретте зерттеудiң әдiстемелерi тұрақты жетiлдiрiлiп отырады, жаңа индекстер енгiзiледi, фокустық топ тәрiздi және т.б. әдiстердi пайдалану ұсынылады. Қазiргi уақытта өз функциялары мен өкiлеттiктерiн терiс пайдалануға едәуiр мүмкiндiктерi бар жекелеген мекемелер деңгейiнде зерттеулер әдiснамасын әзiрлеу де жүргiзiледi. Әдетте, әдiснама зерттеулердi қайталап жүргiзудi көздейдi, бұл сыбайлас жемқорлық деңгейiндегi өзгерiстер серпiнiне зер салып отыруға мүмкiндiк бередi. Қазақстанда кәсiпкерлiк салада осындай зерттеулер жүргiзу тәжiрибесi бар да. Кәсiпкерлердiң сыбайлас жемқорлық проблемасын бағалау жөнiнде 1999 жылы жүргiзiлген социологиялық зерттеулер осының мысалы бола алады.

5.4. Сыбайлас жемқорлықты бақылау және оның алдын алудың
негiзгi құралдары мен стратегиясы

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң әлемдiк тәжiрибесi мол және сан алуан. Бұл күресте табысқа жетудiң принциптi шарттары саяси ерiк-жiгер, заңдардың орындалуын қадағалаудың тиiмдi институттарын қалыптастыру, оған азаматтардың, жекеше сектордың, бұқаралық ақпарат құралдарының және әр түрлi үкiметтiк емес ұйымдардың атынан қоғамның қатысуы болып табылады. Бұған қоса, бақылау мен тойтарудың әр түрлi саяси тетiктерiн қалыптастыру сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды саяси мақсаттарға пайдакүнемдiкпен пайдалануды едәуiр дәрежеде тияды. Алайда мұндай тетiктерге барлық мемлекеттер бiрдей ие емес. Сондықтан сыбайлас жемқорлықты шектеудiң неғұрлым пәрмендi институттары мен құралдарын жасау маңызды болмақ. Мұндай институттарды дамытудың негiзгi мақсаты кез келген деңгейдегi лауазымды тұлғаның құқық бұзушылығын анықтаудың және оны жасағаны үшiн жазалану ықтималдығын едәуiр арттыру болуға тиiс.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының негiзгi бағыттары мыналар болып табылады:

Заңның атқарылуы

"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңның тиiмдi атқарылуы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте практикалық нәтижелерге қол жеткiзудiң басты шарты ретiнде қарастырылады. Заңның атқарылуы сыбайлас жемқорлық сипатындағы жолсыздықтарды бiлiктi түрде анықтауға қабiлеттi, жақсы жолға қойылған мемлекеттiк тетiктiң iркiлiссiз жұмыс iстеуiн және құқық бұзушының деңгейi мен лауазымына қарамастан әдiлеттi жазалаудың қамтамасыз етiлуiн көздейдi. Заңды орындаудағы салиқалы "агрессивтiлiк" сыбайлас жемқорлыққа төзбестiк ахуалды айтарлықтай тез орнықтыруға және жазаланбаушылық, әсiресе iрi ауқымды ықтимал сыбайлас жемқорлық саласында (мемлекеттiк сатып алу, келiсiмшарттар, жекешелендiру, монополияларды реттеу, импорттық квоталарды бөлу және т.б.) жазаланбаушылық шегiн шектеуге тиiс.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi мамандандырылған органдардың рөлi

Белгiлi бiр жағдайда, мүмкiндiктер және өкiлеттiктер болған ретте айрықша сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске маманданған органдар құру Заңның атқарылуын қамтамасыз етудiң пәрмендi құралы болуы мүмкiн. Әдетте, мұндай органдардың тәуелсiз мәртебесi, кең, айқын белгiленген өкiлеттiктерi, ақы төлеудiң жоғары деңгейi және бiлiктi кадрлары болады. Агенттiктердiң көпшiлiгiнiң екi негiзгi функциясы сыбайлас жемқорлықты тексеру және алдын алу функциясы бар. Мұның үстiне кейбiр елдерде бұл функциялар мемлекетке ғана емес, сонымен бiрге жекеше секторға да тиесiлi. Мұндай органдардың өкiлеттiгi оларды бұл маңызды мiндеттi орындауда тиiмдi ете түседi. Сонымен бiрге қоғамдық бақылау мен тәуелсiз соттар болмаған жағдайда, мұндай органдардың мемлекеттiк мүдделердi емес, жеке мүдделердi қорғау құралына айналу қаупi туады. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресетiн мамандандырылған органдар құру iсiнде алдымен мұндай органдардың құрылымын, функцияларын, жауапкершiлiгiн, кадрлармен қамтамасыз етiлуiн және басшыларының тағайындалуын, сондай-ақ бақылауда болуы мен есептiлiгiн белгiлеу жөнiндегi жан-жақты әзiрлiк жұмыстары жасалуға тиiс.

Омбудсмен

Омбудсмендердiң мемлекеттiк органдар тарапынан құқықтары мен мүдделерiнiң бұзылуына қатысты азаматтардың шағымдарын алуға және тексеру жүргiзуге өкiлеттiгi бар. Қазақстанда орнықтыру жоспарланып отырған бұл институт жұртшылық үшiн құқық бұзушылықтар туралы ақпаратты берудiң баламалы және неғұрлым қол жетiмдi арна қызметiн атқарады. Омбудсмен құқық қорғау органдарының заңдылықты сақтау жөнiндегi қызметiн толықтыра алады және сонымен бiр мезгiлде олардың қызметiне қоғамдық бақылау жасаудың айтарлықтай тиiмдi тетiгi болады.

Бюджет, аудит және қаржы бақылау

Мемлекеттiк қаражатты нысанасыз жұмсаудың жолын кесу, сондай-ақ мемлекеттiк кiрiстер саласындағы сыбайлас жемқорлықты анықтау сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi iс-қимыл бағдарламасында неғұрлым маңызды басымдықтар болуға тиiс. Мемлекеттiк қаржы саласында билiктi терiс пайдаланушылық, кәсiпкерлiктi дамыту мен жұмыссыздыққа және қайыршылыққа қарсы күрестi қоса алғанда, әлеуметтiк маңызды инвестициялар мен бағдарламалардың жетiмсiз қаржыландырудың жетелейдi. Осы мақсатта, мемлекеттiк қаржы бақылауды қоса алғанда, қаржылық және бюджеттiк бақылау институттары мен құралдарын нығайтуды жалғастыру маңызды. Жоғары дәрежелi мемлекеттiк қызметшiлердiң жеке шоттарына ғана емес, сонымен бiрге министрлiктердiң, агенттiктердiң және ұлттық компаниялардың шоттарына да жүйелi аудит пен тексерулер жүргiзiп отырған жөн. Аудиттi министрлiктер мен жергiлiктi басқару органдарының жанындағы қызметтер мен инспекциялар, сондай-ақ сыртқы мемлекеттiк аудит жүргiзуге тиiс. Бұл бағытта мемлекеттiк аудиторларды институционалдық дамыту, әзiрлеу және оқыту жөнiндегi шараларды жалғастырған жөн.
Неғұрлым кең мағынасында қаржы транспаренттiлiгi мемлекеттiк бюджет саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы алдын алу шараларын әзiрлеуде басшылыққа алатын принцип болуға тиiс. Мұнда мемлекеттiк және мемлекеттiк емес функциялардың неғұрлым нақты бөлiнуi, мемлекеттiк қаржы бойынша ақпараттың мүдделi адамдар үшiн қол жетiмдiлiгi, бюджеттен тыс қорларды жою немесе оларды бюджеттiк процестiң және есепке алудың жалпы жүйесiне қосу, мемлекеттiк бюджеттi әзiрлеудiң, атқарудың және ол бойынша есеп беру процесiнiң неғұрлым ашықтығы, шығыстар жiктелiсiнiң ашықтығы және анықтығы неғұрлым маңызды принциптер болып табылады.

Мемлекеттiк реттеу және нарықтық бәсеке

Сыбайлас жемқорлықтың дамуының негiзгi принциптерiнiң бiрi нарық жағдайында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiн нормативтiк шектеу және сонымен байланысты мемлекеттiк реттеу болып табылады. Экономикалық қызметтi кең ауқымды реттеу мен оған бақылау жасау ережелер мен рәсiмдер жүйесiн сақтаудың, тексерулер жүргiзудiң және жекеше сектор мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың тұтас бiр кешенiн дамыту қажеттiгiн туындатады. Бұл сыбайлас жемқорлықтың дамуы үшiн ықтимал мүмкiндiктер тудырмай қоймайды. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың экономикалық себептерiне қарсы күрестiң жалпы стратегиясы мемлекет бақылауындағы салаларды қысқарту және нарықтық заңдар мен тетiктердiң жұмыс iстеуiн кеңейту болып табылады. Экономикалық белсендiлiктi бақылайтын және оған ықпал ететiн ведомстволар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес органдары мен жұртшылықтың ұдайы және мұқият бақылауында болуға тиіс.

Мемлекеттiк қызмет - еңбек сiңiру принципi, қызмет этикасы және еңбекке ақы төлеу

Әкiмшiлiк этикасы мен рәсiмдер, мемлекеттiк қызметтi ұйымдастыру жүйесi сыбайлас жемқорлыққа ықпал етуi немесе оны болдырмауы мүмкiн. Мемлекеттiк қызметшiнiң этикасы қоғамдық мүдделерге қызмет ету үшiн құрылған институт ретiнде мемлекеттiң ерекше мәртебесiмен және рөлiмен тiкелей байланысты. Этикалық стандарттар мен тиiстi жағдайларды неғұрлым егжей-тегжейлi реттеу мемлекеттік қызметшiнің мiнез-құлқын айқын құқықтық шеңберге қоюға және этикалық тұрғыда дұрыс шешiм қабылдауға көмектесуге бағытталған. Өз кезегiнде мемлекеттiк қызметшiлер Қызмет этикасы ережелерiн және басқа ережелердi оқып-үйренуге, бiлiктi заң консультацияларын алуға тиiс.
Мемлекеттiк қызметке конкурстық iрiктеу ережесiн енгiзу әдiлеттiлiк принципi мен бiлiмнiң басымдығын, мемлекеттiк функцияларды орындау үшiн қажет қабiлеттiлiк пен дағдыларды қамтамасыз етуге ғана емес, сонымен бiрге қамқоршылық пен ағайынгершiлiк бұрушылық мүмкiндiктерiн қысқартуға жәрдемдесуге тиiс. Конкурстық iрiктеу билiктi терiс пайдаланушылық пен сыбайлас жемқорлық үшiн мүмкiндiктердiң жоқтығына кепiлдiк бермесе де, институт ретiнде, мемлекеттiк қызмет мәртебесiн түбегейлi өзгертедi және жеке басы ешкiмге тәуелсiз, әдiл және кәсiби мемлекеттiк әкiмшiлiк қалыптастыру үшiн негiз қалайды.
Кәсiби әрi сыбайлас жемқорлықтан қорғалған мемлекеттiк қызметтi құру кезiндегi маңызды мiндеттер еңбекке ақы төлеу жүйелерiн реформалау, медициналық қызмет көрсету, сондай-ақ тұрғын үй беру және оны сатып алу жөнiндегi жеңiлдiктер жөнiндегi кепiлдiктердi қоса алғанда, мемлекеттiк қызметшiлердi әлеуметтiк қорғау жөнiндегi нормативтiк актiлердi әзiрлеу болып қала бередi. Әдiлеттi және бәсекеге қабiлеттi еңбекке ақы төлеу жүйесiнiң iшкi және сыртқы талаптары бар. Iшкi талаптар лауазымдарды талап етiлетiн бiлiм, қабiлеттiлiк және жауапкершiлiк деңгейi тұрғысынан бағалау негiзiнде мемлекеттiк қызметшiлерге ақы төлеу санаттары мен деңгейiн айқындаудан тұрады. Жүйеге сыртқы талап жекеше сектордағы ақы төлеу деңгейiмен салыстырмалы және бәсекеге қабiлеттi ақы төлеу деңгейiн қамтамасыз етуге саяды. Еңбекке ақы төлеудiң төмендiгi, әсiресе мемлекеттiк қызметтiң орташа және төменгi деңгейiнде және жергiлiктi басқару органдарында сыбайлас жемқорлықтың таралуының айтарлықтай себептерiнiң бiрi болып табылады. Лауазымдық жалақы төмен жағдайда, тiптi құқық бұзғаны үшiн жұмыстан босап қалу қаупiнiң жоғарылығының өзiнде, материалдық игiлiктен айрылудың мардымсыздығынан, оның мемлекеттiк қызметшiлер арасында сыбайлас жемқорлықты болдырмау нәтижелiлiгi төмен. Халыққа және ұйымдарға мемлекеттiк қызметтердi тiкелей көрсету деңгейiндегi сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың тиiмдi құралы кадрларды ауыстыру бола алады. Шенеунiктiң бақылауындағы құқықтық өкiлеттiктi ауыстыру мақсатымен кадрлардың белгiлi бiр санаттарын мезгiл-мезгiл ауыстыру мемлекеттiк шенеунiктер мен олардың қызметiн тұтынушылар арасында қамқоршылық қатынастарының орнығу қаупі төмендетуге мүмкiндiк бередi.

Қоғамдық қатысуды жұмылдыру және бiлiм беру

Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесiндегi халықтың бiлiмi мен құқықтық сауаттылығы - мемлекеттiк қызметшiлер тарапынан билiктi терiс пайдалануға тиiмдi қоғамдық бақылау жасаудың маңызды және қажеттi алғышарты. Егер халық оған табанды түрде қарсы әрекет жасауға бейiм болса, сыбайлас жемқорлықты анықтау мен жазалаудың ықтималдығы едәуiр өседi. Бұл жұртшылық арасында төзбеушiлiк ахуалын орнықтырады, мұның өзi билiктi терiс пайдаланушылықтың алдын алудың елеулi факторына айналады. Бiлiм беру, соның iшiнде мектептегi бiлiм беру қоғамдық пiкiр қалыптастырудың маңызды арнасы болып табылады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы тексерулер жүргiзуге және қоғамды хабардар етуге қабiлеттi тәуелсiз бұқаралық ақпарат құралдары да қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет етуге мүдделiлiгiнiң өсуiне ықпал жасайды. Азаматтардың құқықтарын, заңнама ережелерiн, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының түрлерiн түсiндiретiн кеңiнен таратылатын ақпараттық кiтапшалар, әкiмшiлiк этикасының бұзылуы мен билiктi терiс пайдалану жағдайларында ұсынылатын iс-әрекеттер кең туылған халықтың қатысуы мен қолдауын қамтамасыз ететiн тиiмдi әдiстердiң бiрi болып табылады.
Әр түрлi елдердегi жергiлiктi билiк әкiмшiлiк жүйесiнiң барынша ашықтығының қамтамасыз ету және халықтың сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға неғұрлым белсене қатысуы проблемаларының әртүрлi инновациялық шешiмдерiн табуда. Мысалы, Сеул әкiмшiлiгi азаматтар мен жеке құрылымдардың Интернет арқылы өз өтiнiмдерiнiң, лицензияларының, анықтамаларының және басқа құжаттарының қаралу жай-күйi туралы, олардың мәселелерiмен айналысатын лауазымды адамдар мен қызметтер және т.б. туралы ақпаратқа қол жеткiзуiне мүмкiндiк беретiн ақпараттық жүйенi ойдағыдай енгiздi. Инновациялық шешiмнiң басқа бiр мысалы жергiлiктi мемлекеттiк мекемелер халыққа қызмет көрсететiн жерлерде қызмет бабын терiс пайдалану жағдайлары белгiленген ережелер азаматтар құқықтарының бұзылуы туралы қала мэрiне тiкелей хабарлаудың арнаулы нысандарын тарату болып табылады. Сондай-ақ бiлiктi азаматтардың қала аудандары деңгейiнде шағын құрылыс жобаларына инспекциялық тексеру мен мониторинг жүргiзу үшiн тағайындалу мүмкiндiгi де бар.

Жекеше сектордың рөлi мен қатысуы

Сыбайлас жемқорлық, әдетте, мемлекет пен жекеше сектор арасындағы өзара қарым-қатынастар негiзiнде пайда болады. Кәсiпкерлер мен коммерциялық ұйымдар белгiлi бiр артықшылықтар алу үшiн заңсыз қызметтер мен төлемдер ұсынатын белсендi тарап ретiнде де, сондай-ақ өзiнiң заңды құқықтарын iске асыру мүмкiндiгiнiң орнына төлем талап етудiң объектiсi ретiнде де көрiнуi мүмкiн. Жекеше сектор, дертi анықтау жағдайындағы сияқты, сыбайлас жемқорлықтың сипаты мен деңгейi, оның неғұрлым елеулi түрлерi мен схемалары туралы ақпараттың маңызды көзi болады. Жекеше секторда сыбайлас жемқорлықтың азаюы корпоративтiк этиканың айқын ережелерiн әзiрлеу мен сақтауға, қолданылып жүрген заң шеңберiнде бопсалап, төлем алуға қарсы күрестiң мүмкiндiктерi мен құралдарын бiлуге, сондай-ақ нарықтық экономиканың дамуына кедергi келтiретiн сыбайлас жемқорлық пен құқық бұзушылықты неғұрлым қатаң қадағалау мен жазалауға байланысты. Мысалы, кейбiр мемлекеттердiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес практикасында мамандандырылған органдар мемлекеттiк секторда ғана емес, сонымен бiрге жекеше секторда да құқық бұзушылықтарды тексеру жөнiнде белсендi жұмыстар жүргiзедi. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу стратегиясы шеңберiнде аталған органдар корпоративтiк этиканы нығайту мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама ережелерi туралы хабардарлықты арттыру үшiн жекеше компаниялардың қызметкерлерi арасында жүйелi бiлiм беру науқандарын жүргiзедi.

Транспаренттiк және ақпаратқа қол жеткiзу

Мемлекет пен оның институттарында мейлiнше ашықтық ахуалын орнықтыру - ұзақ мерзiмдi перспективада билiктi терiс пайдалану үшiн шарттар мен ынталандыруды қысқартудың сенiмдi жолы. Мейлiнше ашықтық мемлекеттiк қызметтердiң клиент-тұтынушылары үшiн де, сондай-ақ тұтас алғанда бұқаралық ақпарат құралдары мен халық үшiн де әкiмшiлiк сипатындағы ақпаратқа кеңiнен қол жеткiзу дегендi бiлдiредi. Мұның өзi халықтың мемлекетке деген сенiмiн бiртiндеп қалпына келтiру және сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен жоюға деген жұртшылық мүдделiлігiн ояту үшiн қажеттi шарт болып табылады. Томаға-тұйықтық, қол жетiмсiздiк, бұқаралық ақпарат құралдарының өкiлдерiн табиғи қабыл көрмеу дәстүрлi мемлекеттiк басқарудың жүйесi мен мәдениетiндегi өзгерiстердiң әзiрге әлсiз болып отырғанын дәлелдейдi. Ашықтық саясатының негiзгi идеологиялық жемiсi, бiрiншi кезекте, өмiр сүруiнiң бiрден бiр заңды негiзi азаматтардың конституциялық мүдделерi мен құқықтарын қамтамасыз ету болып табылатын мемлекеттiң тұжырымдамасын бiлдiретiн мемлекеттiк басқаруды демократияландыру болуға тиiс. Жаңа ақпараттық технология және ең алдымен, Интернет адамдардың әкiмшiлiк ақпаратқа қол жеткiзуiн кеңейтуге, мемлекеттi халыққа жақындатуға және мемлекеттiк органдар мен мекемелер қызметiнiң сапасы мен тиiмдiлiгiн жақсарту үшiн керi байланыс орнатуға мүмкiндiк жасайды.
Егер сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының басты мақсаты заңдылықты және баршаның заң алдында теңдiгiн қамтамасыз ету болса, айқын тәсілдер мен құралдарды ұсынса және ұсақ сыбайлас жемқорлықпен ғана емес, сонымен бiрге iрi ауқымды қылмыстармен де ымырасыз әрi принциптi күресуге бағытталса, ол жұртшылықтың сенiмi мен қолдауына ие болады. Саяси бағдарлар мен басымдықтар тиiстi бағдарламада көрiнiс табуға тиiс, оның iске асырылуы Мемлекет басшысының тұрақты бақылауында болады.

ХIII БӨЛIМ
МЕМЛЕКЕТТIК ФУНКЦИЯЛАРДЫ ОРТАЛЫҚСЫЗДАНДЫРУ

1. МАҚСАТ

Мемлекеттiк басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттiк органдардың халыққа есептiлiгiн күшейту жолымен мемлекеттiк басқару негiздерiн демократияландыру.

2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

Басқарудың әр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн және өкiлеттiгiн ой елегiнен қайта өткiзу және өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа және ТМД елдерiндегi реформалардың тәжiрибесi орталықсыздандырудың экономиканы және қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мәнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, әлеуметтiк, әкiмшiлiк, экономикалық және мәдени әр түрлi қырларын қозғайды.
Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң тәжiрибесi оның артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие екендiгiн көрсетiп отыр.
Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының проблемаларымен және қажеттерiмен жақсы танысады және тиiсiнше, саяси шешiмдердi талдап жасауға және iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасалады, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен функцияларды игере алады.
Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды, сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi үн қосатын болады.
Орталықсыздандыру үкiметтiң және орталық мемлекеттiк органдардың жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады және назарды ел дамуының стратегиялық мәселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде әр түрлi бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас алғанда халықтың саяси белсендiлiгiн одан әрi демократияландыруға және арттыруға түрткi болады.
Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк билiктi күштi орталықтандыру өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орташа мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.
Әлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын әзiрлеудi жеделдетудi талап етедi.
Әлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дәстүрлерiн ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.

2.1. Күштi жақтар

Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
Жергiлiктi басқару институтының болуы.
Республикада әр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде.
Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.
Әкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан бiрсыпыра асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.

2.2. Әлсiз жақтар

Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың қазiргi жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз етпейдi.
Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы салдарынан билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-бiрiне арту мен тартыстар.
Жергiлiктi өкiлдi органдардың әлсiздiгi және олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тәуелдiлiгi.
Жергiлiктi жерлерде және аймақтық әкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының қайталануы.

2.3. Мүмкiндiктер

Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен жергiлiктi мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы.
Әлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тәжiрибесiн зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн демократияландыруды талап ететiн әлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.

2.4. Қатерлер

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелерi назар аударуды талап етедi. Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң туындауына дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар.
Аймақтардың әр түрлi экономикалық әлеуетiне байланысты ойластырылмаған бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс әсерi болуы және аймақтардың әлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi салалары үшiн жауапты болып қала бередi және жергiлiктi билiк органдарының қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы реттейдi.
Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
- билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пәрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау;
- демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ 4.1. Билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет,
функциялар және жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу

Мiндетке қол жеткiзу үшiн мынадай нақты шараларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет.
Құзырында орталықсыздандыру жоспарын әзірлеу және оның орындалуын бақылау, сондай-ақ мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру мәселелерi бойынша мемлекеттiк басқару органдарының қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыру болатын уәкiлеттi органды белгiлеу.
Функциялар мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң кезеңдерi мен бағыттарын, мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн және олардың өзара iс-қимыл жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына және мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды айқындайтын орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын әзiрлеу.
Мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң орындайтын функцияларына қойылатын талаптарды егжей-тегжейлi әзiрлеу. Өкiлеттiктердi беру жоспары, iске асыру барысында ашылатын мүмкіндiктердi пайдалану үшiн стратегиялық сипатқа ие болуға тиiс. Бұл жоспар орталық пен аймақтардың арасындағы қатынастардың серпiндi дамуын ескере отырып әзiрленуге тиiс.
Басқару органдарының функциясы айқын белгiленуге және ажыратылуға тиiс. Халықаралық тәжiрибенi және Қазақстанда қалыптасқан жағдайды ескере отырып, негiзгi функцияларды тиiсiнше бекiту белгiленуi мүмкiн (27-қосымшаны қараңыз).
Оларды билiк деңгейлерiнiң арасында бөлудi заң жүзiнде бекемдеп, аталған функцияларды нақтылау мен кеңейту үшiн барлық деңгейдегi билiк өкiлдерiнiң қатысуымен мұқият функционалдық талдау жүргiзу қажет.

27-қосымша

Басқару органдарының негiзгi функциялары

-------------------------------------------------------------------
Басқару деңгейі ! Функциялары
-------------------------------------------------------------------
Төменгі деңгей (ауыл және шағын Коммуналдық шаруашылық, мәдениет
қалалар) мекемелерi, жер мен суды пайдала.
ну, жылумен жабдықтау, абаттанды.
ру және көгалдандыру мәселелерi.

Орташа деңгей (аудандар мен Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылы.
облыстық маңызы бар қалалар) ғы, мектепке дейiнгi және жалпы
орта бiлiм беру, алғашқы медици.
налық-санитарлық көмек, жалпы
бағдардағы емханалар мен ауруха.
налар, қоғамдық тәртiптi сақтау,
жергiлiктi маңызы бар жолдар,
құрылысты жоспарлау, жергiлiктi
тұрғын үй салу және күтiп ұстау,
коммуналдық қызметтерге арналған
тарифтердi реттеу.

Жоғарғы деңгей (облыстар мен Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылы.
республикалық маңызы бар ғы, коммуналдық қызмет көрсету.
қалалар) лерге арналғантарифтердi реттеу,
құрылысты жоспарлау, муниципал.
дық тұрғын үй (қалалар үшiн)
салу, құрылысын жүргiзу және кү.
тiп ұстау, арнаулы орта бiлiм бе.
ру, облыстық маңызы бар жалпы
бағдардағы ауруханалар, індеттер.
ге қарсы қызметтер, атаулы әлеу.
меттiк көмек, халықты жұмыспен
қамтуға жәрдем көрсету, қоғамдық
тәртiптi сақтау, облыстық маңызы
бар жолдарды салу, күтiп ұстау
және жөндеу, облыс шегiндегi ха.
лыққа көлiктiк қызмет көрсету,
өрт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,
облыстық деңгейдегi төтенше жағ.
дайларды жою, ауыл шаруашылығы
мәселелерi, қоршаған ортаны қор.
ғау, қызметтiң белгiлi бiр түрi.
мен шұғылдануға лицензиялар беру,
шағын және орта бизнестi қолдау,
шетел инвесторларымен келiсiмшарт
әзiрлеуге қатысу және олардың
орындалуын бақылау, кең таралған
пайдалы қазбаларды пайдалануды
басқару, аудандар мен қалаларға
қаржылық көмек көрсету.
-------------------------------------------------------------------

4.2. Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау

Мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейiндегi жергiлiктi органдарға бюджет пен меншiктiң айқын белгiленген өкiлеттiктерi берiлуге тиiс, өздерiне мемлекет берген функцияны атқаруға тиiс.
Жергiлiктi органдардың өз бюджеттерiне қатысты нақты өкiлеттiктерiн қамтамасыз ету, яғни басқарудың әрбiр деңгейi үшiн кiрiстiң меншiктi көздерiн, оларды жұмсаудың бағыттарын дербес белгiлеу құқығын бекiту қажет. Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттi бекiтуге және оның атқарылуын нақты бақылауға тиiс (қараңыз. VIII бөлiм. Салық-бюджет саясаты).
Сондай-ақ, жергiлiктi басқару органдары қызметкерлерiнiң даярлығы мен бiлiктiлiгiн арттыру курстарын ұйымдастыру қажет.

4.3. Демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу

Мемлекеттiк басқаруды қайта құрылымдау жөнiндегi мiндеттердiң күрделiлiгiн ескере отырып реформаны "пилоттық" жобаларды iске асыру арқылы, кезең-кезеңiмен жүргiзу қажет.
Өзiн-өзi басқарудың жаңа принциптерiн жекелеген ауылдық округтерде, қалаларда, аудандарда, бiр жыл iшiнде алдын ала байқап көрген жөн және сонан соң ғана оларды заңнамалық актiлерде бекiткен жөн. Мұндай тактика сынақ кезеңi iшiнде жаңа жағдайдағы жұмыс тәжiрибесiн жинақтауға, заңнамалық нормаларды мұқият пысықтауға және бүкiл ел ауқымында iрi қателiктер мен кемшiлiктер жiбермеуге мүмкiндiк бередi.
Реформалаудың оң және терiс нәтижелерiн зерделеу мен талдау оны келесi деңгейлерде одан әрi тарату үшiн бағдар болады.
Орталықсыздандырудың бiрiншi кезеңiнде ауыл мен шағын қалалардағы, яғни қазiргi кезде билiктiң белгiлi бiр жетiмсiздiгi орын алып, мұның өзi үлкен келеңсiздiктерге әкелiп отырған жерлерде проблемаларды шешу айрықша маңызды болып табылады.
Ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер және аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде әкiмдер сайлау жүргiзiлетiн болады.
Екiншi кезеңде төмен деңгейдегi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк деңгейiнде, яғни ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер мен аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде басқарудың толыққанды органдарын құру мүмкiндiктерiн қарастыру керек.
Орталықсыздандырудың бұл кезеңiнде аудандық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк басқару реформасы талап етiледi. Халыққа есептiлiгi мен бақылаулылығын күшейту мақсатында тиiстi өкiлдi органдармен - аудандық (қалалық) мәслихаттармен келiсе отырып белгiлi бiр мерзiмге аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) әкiмдерiн қызметке тағайындау және орнынан алу тәртiбiн енгiзу қажет. Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiн аудандық (қалалық) мәслихат депутаттарының қатарынан облыстық әкiмнiң тағайындау нұсқасы да болуы мүмкiн.
Yшiншi кезеңде облыстық маңызы бар аудандар мен қалалар деңгейiнде орталықсыздандыру принциптерiн енгiзу қажет.

ХIV БӨЛIМ
КҮТIЛЕТIН НӘТИЖЕЛЕР

Ұзақ мерзiмге орайластырылған бәсекеге қабiлеттi экономика құру.
IЖӨ-нiң көлемiн екi есе ұлғайту .
Осы заманғы бюджет жүйесiнiң жұмыс iстеуi, бюджетке түсетiн түсiмдердiң IЖӨ-нiң 30%-ына дейiн өсуiн қамтамасыз ету.
Мемлекеттiң қатысуымен iрi ұлттық компаниялар құру және аймақтық әрi мүмкiндiгiнше, әлемдiк деңгейге шығару.
Пәрмендi, мемлекеттiк кәсiпкерлiктi басқаруға қабiлеттi Үкiмет құру.
Орталықсыздандыру принциптерiнде жергiлiктi басқарудың осы заманғы жүйесiн құру.
Халықтың санын, ұзақ жасаудың базалық көрсеткiшiнiң (туылған кездегi алдағы өмiрiнiң орташа күтiлетiн ұзақтығы) ерлер үшiн 4 жылға, әйелдер үшiн - 2 жылға өсу жағдайында, 16 млн. адамға және одан да астамға дейiн көбейту.
Экономикалық жағынан белсендi халықтың көпшiлiгiн зейнетақы, әлеуметтiк және медициналық сақтандыру жүйелерiмен қамту.

ӨНЕРКӘСIПТIК ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ САЛАДА

Онжылдықтың аяқталуына қарай елдің iшкi және сыртқы нарықта бәсекеге қабiлеттi, тұрақты және орнықты өткiзу нарығы бар, әлемдiк еңбек бөлiнiсiнде мамандануы айқындалған индустриалдық кешенi жасақталатын болады.
Өнеркәсiп пен экономиканың тұтастай алғанда жаңа технологиялық укладтарға көшуi үшiн алғышарттар жасалатын болады.
Өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi 2000 жылмен салыстырғанда 2 еседен астам, аграрлық өндiрiс көлемi - 1,5-еседен астам өседi.
Осы кезең iшiнде өнеркәсiп өндiрiсiнiң құрылымы өзгередi, оның материалдық-техникалық базасы мен қолданылатын технологияларды қайта жаңарту жүргiзiлетiн болады.
Экспортқа бағдарланған блок - мұнай-газ секторы мен металлургия, мұнай-химия және химия - өнеркәсiптiң индустриалдық ұйтқысы болып қалыптасады және солармен байланысты салалардың дамуына да кең мультипликативтiк (еселенген) әсер етедi.
Машина жасау, құрылыс индустриясы, негiзiнен экспорттық өнеркәсiптiк кешеннiң, сондай-ақ аграрлық сектор мен көлiктiң көмекшi және қызмет көрсетушi блогын құрайды. Осымен бiр қатарда электр-техникалық және электрондық өнеркәсiпте жаңа өндiрiстер енгiзiлетiн болады.
Жоғары технологиялық және ғылымды көп қажетсiнетiн өндiрiстер, ең алдымен биология, химия, медицина түйiсiндегi, сондай-ақ ақпараттық технологиялар саласындағы өндiрiстер басым дамуға ие болады.
Аграрлық сектор мен тамақ өнеркәсiбi елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн ғана емес, сонымен бiрге отандық тамақ өнiмдерiнiң әлемдiк нарықтағы өктемдiгiн де қамтамасыз етедi. Бұл үшiн субъектiлерi ауыл шаруашылығы өндiрiсшiлерiнiң кооперативтiк бiрлестiктерi, салалық одақтар мен қауымдастықтар, аграрлық және қайта өңдеу кәсiпорындарының тiгiнен интеграцияланған бiрлестiктерi болатын аграрлық-индустриялық өнiмнiң бәсекелес және интеграцияланған нарығының дамуы, ауылда агробизнестiң қалыптасуы айқындаушы болып табылады.
Тұтас алғанда, экономиканың индустриялық секторында ақпараттық технологиялар мен техника ауқымды пайдаланылатын болады және тауарлар мен қызметтердiң өзара сабақтас нарығы осы негiзде құрылады.
Өндiрiстердi, инновациялар мен менеджменттi, iшкi және сыртқы нарықтардағы өктемдiктi дамыту тұрғысынан тиiмдi корпорациялық құрылымдар (холдингтер, консорциумдер, қаржы-өнеркәсіп топтары) қалыптастырылады.
Осының бәрi ұлттық экономиканың әлемдiк шаруашылық қатынастарына табиғи және тең құқылы кiрiгуiне мүмкiндiк бередi. Сөйтiп экономиканың дамудың индустриалдық сатысынан постиндустриалдық сатыға өтуi үшiн алғышарттар жасалатын болады.

КӨЛIК КЕШЕНIНДЕ

Iргелi мiндет - дамуға ықпал ететiн және экономика мен қоғамның қажеттерiн сапалы қызметтермен қамтамасыз ететiн тиiмдi және технологиялық жаңарған көлiк кешенiн құру шешiледi.
Транзиттiк жүктердi жыл сайын тасымалдаудан түскен кiрiс кемiнде 1 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.
Ұсынылатын қызметтер көлемiнiң ұлғаюы көлiк кешенi кiрiсiнiң өсуiне әсер етедi, бұл өз кезегiнде кешеннiң қызметтерiне арналған тарифтердiң төмендеу мүмкiндiгiне алып келедi.
Транзиттен түскен кiрiстер мен көлiк кешенiне тiкелей инвестициялар тарту саланы меншiктi қаражат есебiнен қаржыландыруға және бюджет жүктемесiн төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Нәтижеде экономиканың нақты секторында өндiрiс жанданады және жұмыс орындарының саны көбейедi. Ең үлкен тиiмдiлiк бiрiншi кезекте өнiмнiң өзiндiк құнында көлiк шығынының үлесi жоғары болып отырған өнеркәсiптiң шикiзат секторының экспортқа бағдарланған салаларынан алынатын болады.

ӘЛЕУМЕТТIК САЛАДА

Мамандандырылған оқуға мұқтаж балаларды қоса алғанда, мектеп жасындағы балаларды орта мектеп бағдарламасы бойынша оқумен 100% қамтуға қол жеткiзілетiн болады.
Жалпыға бiрдей бiлiм беру мектептерi түлектерiнiң 70%-ы осы заманғы жұмысшы кәсiптерiн меңгерген және жұмысшы кәсiбiнiң теңдестiрiлген еңбек нарығын құрайды.
Елдiң еңбекке қабiлеттi халқының көп бөлiгi қазақ және орыс тiлдерiн бiрдей жақсы меңгередi, шетел тiлiн меңгергендердiң үлесi артады.
Туберкулезбен ауыру жағдайлары жартылай қысқарады.
Өсiп-өну денсаулығы жөнiндегi арнаулы бағдарламаларды iске асыру арқасында әйелдердiң денсаулық индексi жоғарылайды.
Алғашқы медициналық-санитариялық көмек ұйымдарында пациенттерге өсiп-өну денсаулығы, жыныс жолдарымен берiлетiн жұқпалы аурулардың, ЖҚТБ/АҚТБ-ның алдын-алу және олардан емделу мәселелерi бойынша сапалы қызметтер көрсетiлетiн болады.
Халықтың үлкен бөлiгiне сапалы медициналық қызмет көрсетудi қамтамасыз ететiн әлемнiң жетекшi медициналық орталықтарымен ынтымақтастық жасайтын оқу-клиникалық орталықтар жұмыс iстейтiн болады.