О Государственной программе управления водными ресурсами Казахстана и внесении дополнения в Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 "Об утверждении Перечня государственных программ"

Указ Президента Республики Казахстан от 4 апреля 2014 года № 786. Утратил силу указом Президента Республики Казахстан от 14 февраля 2017 года № 420.

      Сноска. Утратил силу указом Президента РК от 14.02.2017 № 420.

      Подлежит опубликованию в Собрании

      актов Президента и Правительства

      Республики Казахстан

      В целях устойчивого обеспечения водными ресурсами Республики Казахстан в долгосрочном периоде ПОСТАНОВЛЯЮ:

      1. Утвердить Государственную программу управления водными ресурсами Казахстана (далее – Программа).

      2. Правительству Республики Казахстан:

      1) в месячный срок разработать и утвердить План мероприятий Правительства Республики Казахстан по реализации Программы;

      2) представлять в Администрацию Президента Республики Казахстан результаты мониторинга реализации Программы в сроки и порядке, установленные Указом Президента Республики Казахстан от 4 марта 2010 года № 931 "О некоторых вопросах дальнейшего функционирования Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

      3. Центральным и местным исполнительным органам, а также государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, принять меры по реализации Программы.

      4. Внести в Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 "Об утверждении Перечня государственных программ" (САПП Республики Казахстан, 2010 г., № 25-26, ст. 185; 2011 г., № 3-4, ст. 39; 2012 г., № 9, ст. 171; № 47, ст. 626; 2013 г., № 11, ст. 200) следующее дополнение:

      Перечень государственных программ, утвержденный вышеназванным Указом, дополнить строкой, порядковый номер 10, следующего содержания:

"10.

Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана

Министерство окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан

до 30 октября 2013 года

2014–2020 годы

до 31 декабря 2013 года".


      5. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

      6. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент


Республики Казахстан

Н. НАЗАРБАЕВ


  УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от 4 апреля 2014 года № 786

ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПРОГРАММА
управления водными ресурсами Казахстана
Содержание

      1. Паспорт Программы

      2. Введение

      3. Анализ текущей ситуации

      4. Цели, задачи, целевые индикаторы и показатели результатов реализации Программы

      5. Основные направления, пути достижения поставленных целей и соответствующие меры

      6. Этапы реализации Программы

      7. Необходимые ресурсы

1. Паспорт Программы

Наименование

Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана

Основание для разработки

Общенациональный план мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства", утвержденный Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449

Разработчик

Министерство окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан

Цель программы

Обеспечение водной безопасности Республики Казахстан путем повышения эффективности управления водными ресурсами

Задачи

1. Гарантированное обеспечение населения, окружающей среды и отраслей экономики водными ресурсами путем осуществления мер по водосбережению и увеличению объемов располагаемых водных ресурсов.
2. Повышение эффективности управления водными ресурсами.
3. Обеспечение сохранности водных экологических систем.

Сроки и этапы реализации

2014-2020 годы

Целевые индикаторы

1. К 2020 году снижение потребления воды на единицу ВВП в реальном выражении на 33% к уровню 2012 года.
2. Увеличение дополнительных поверхностных водных ресурсов на 0,6 км3 к 2020 году.
3. Доля водопользователей, имеющих постоянный доступ к системе центрального питьевого водоснабжения: в городах не ниже 100% и в сельских населенных пунктах не ниже 80% до 2020 года.
4. Доля водопользователей, имеющих доступ к системам водоотведения: в городах не ниже 100% до 2020 года;
в сельских населенных пунктах не ниже 20% до 2020 года.
5. Удовлетворение ежегодных потребностей природных объектов в воде и сохранение навигации на уровне 39 км3.

Источники и объемы финансирования

Государственный бюджет и внебюджетные средства в соответствии с законодательством Республики Казахстан.
Оценочные объемы финансирования в период с 2014 по 2040 годы составляют 8,2 трлн. тенге, из которых 5,4 трлн. тенге предусмотрены из республиканского и местных бюджетов, а 2,8 трлн. за счет внебюджетных средств.
Оценочные объемы финансирования из республиканского и местных бюджетов до 2020 года составляют 3,3 трлн. тенге и будут уточняться при формировании соответствующих бюджетов на планируемый период.

2. Введение

      Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана (далее - Программа) разработана в соответствии с Общенациональным планом мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050" новый политический курс состоявшегося государства", утвержденным Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449.

      В настоящее время Казахстан начинает испытывать нехватку водных ресурсов и по прогнозам1 к 2040 году может столкнуться с существенным дефицитом водных ресурсов в объеме 50% от потребности2.

      Проблема водной безопасности в условиях ограниченности и уязвимости водных ресурсов рассматривается как угроза национальной безопасности государства.

      Программа направлена на решение вопроса предотвращения дефицита водных ресурсов для сохранения экосистем, обеспечения населения, запланированного роста экономики, а также совершенствования системы управления водными ресурсами. Проведена оценка минимальной удельной стоимости реализуемых инициатив, от которой зависит нагрузка на государственный бюджет и темпы роста тарифов.

      Программой предусмотрены меры по сокращению ожидаемого дефицита водных ресурсов к 2020 году за счет модернизации и развития инфраструктуры, эффективного использования водных ресурсов, модернизации системы водоснабжения и водоотведения населенных пунктов, а также меры по эффективному управлению водными ресурсами.

      В случае непринятия достаточных мер по повышению эффективности потребления воды и увеличению объема доступных водных ресурсов, дефицит воды может привести к следующим последствиям:

      1) снижению объемов природоохранных попусков с последующей деградацией озерной и речной экосистем и рыболовного промысла, особенно на озере Балхаш, в дельте рек и болотных системах центрального Казахстана, Северного Арала и т. д.;

      2) вынужденному лимитированию потребления воды в экономических целях, особенно в сельском хозяйстве, а также в гидроэнергетической отрасли, промышленности, кроме того возможны перебои с водоснабжением населенных пунктов;

      3) повышению издержек на водообеспечение из-за необходимости введения в эксплуатацию новых источников водоснабжения (вторичное использование, десалинационные заводы, магистральные трубопроводы) и переброски водных ресурсов между бассейнами.

      В целях предотвращения указанных последствий, с учетом тенденций изменения климата, для Казахстана актуальны такие функции леса, как сохранение и поддержание в устойчивом состоянии водных ресурсов, поглощение углекислого газа из атмосферы. Необходимо обеспечить сохранение горных, тугайных и пойменных лесов, а также увеличение лесистости водосборных площадей водных объектов. Для устойчивого развития экологических систем и сохранения биологического разнообразия важно на системной основе решение проблемных вопросов в отношении водоемов, расположенных на особо охраняемых природных территориях.

      Также крайне важно укреплять принципы и практики интегрированного управления водными ресурсами, обеспечить широкую государственную поддержку по повышению уровня квалификации персонала в учреждениях по управлению водными ресурсами, а также развивать трансграничное сотрудничество, основанное на международно-правовых соглашениях.

      _________________________

      1 Анализ Рабочей группы, основанный на данных Агентства Республики Казахстан по статистике, Комитета по водным ресурсам и его бассейновых инспекций, исследований казахстанских и международных институтов, в том числе перспектив экономического роста сопредельных с Казахстаном государств.

      2 При устойчивом развитии экономики.

3. Анализ текущей ситуации
1. Анализ ключевых проблем в водной отрасли

      В целях снижения угрозы дефицита водных ресурсов в последние годы в управлении водными ресурсами Казахстана отмечается позитивная тенденция, в частности, переход на бассейновый принцип управления водными ресурсами, что соответствует наилучшим международным практикам, а также возросшее финансирование водохозяйственной и гидромелиоративной инфраструктуры, что способствует снижению потерь воды и повышению безопасности инфраструктуры.

      В то же время, значительное количество проблем все еще остается нерешенным:

      1) ожидается существенный дефицит водных ресурсов в размере от 10 км3 до 12 км3 (50% от потребности при развитии экономики по существующей траектории и сохранении текущей практики по водопотреблению) в течение следующих 30 лет, обусловленный как уменьшением доступных ресурсов, так и ростом потребления;

      2) большинство усилий по предотвращению дефицита направлено в основном на развитие инфраструктуры, а не на сокращение потребности в воде. Мега-проекты представляются ключевым решением проблемы дефицита водных ресурсов;

      3) низкая эффективность использования (продуктивность) водных ресурсов в Казахстане по сравнению с другими государствами: экономике страны требуется в три раза больше воды на доллар валового внутреннего продукта (далее - ВВП), чем России или США, и в шесть раз больше, чем Австралии;

      4) существующая система тарифообразования и утверждаемые тарифы, особенно в сельском хозяйстве, не обеспечивают необходимые эксплуатационные затраты и амортизационные отчисления;

      5) недостаточное стимулирование водосбережения во всех секторах, особенно - в сельском хозяйстве, где потери составляют до 66%;

      6) несовершенство нормативной правовой и нормативной технической базы в части требований к водосбережению (например, водоподача из магистральных и распределительных каналов осуществляется без учета уровня эксплуатации оросительных систем и их оснащенности водомерными постами);

      7) недостаток инвестиций в инфраструктуру наблюдается как в строительстве новых мощностей для обеспечения доступа к воде, так и в содержании существующих объектов инфраструктуры;

      8) недостаточный доступ к водным ресурсам: только 67% населения Казахстана имеют доступ к качественной питьевой воде, и 47% - к системам водоотведения, тогда как в большинстве развитых стран данные показатели приближаются к 100%;

      9) более 40% магистральных и распределительных каналов находятся в неудовлетворительном техническом состоянии;

      10) значительная часть гидромелиоративной инфраструктуры находится в заброшенном состоянии;

      11) некоторые ключевые методы и механизмы управления водными ресурсами недостаточно развиты и нуждаются в усовершенствовании;

      12) детальные данные по объему и качеству водных ресурсов, а также прогнозу их изменения труднодоступны для общественности и отсутствуют в открытых источниках;

      13) координация работы по управлению водными ресурсами между различными министерствами и ведомствами выстроена недостаточно эффективно;

      14) наблюдается нехватка специалистов в водном секторе, владеющих знаниями и навыками прогнозирования и оптимизации баланса водных ресурсов, обоснования и оценки инвестиций, повышения эффективности потребления воды;

      15) тенденция роста в последние годы материального ущерба от вредного воздействия вод вследствие паводков, наводнений, изменения берегов водных объектов, подтопления территорий подземными водами, заболачивания и засоления земель, водной эрозии;

      16) отсутствует полный государственный учет водохозяйственных сооружений и не создана единая информационная база данных водных объектов (государственный водный кадастр) для обеспечения доступа к ней всех заинтересованных лиц.

      Анализ состояния и перспектив развития водной отрасли проводился на основании данных, предоставленных заинтересованными государственными органами, научными и проектными организациями, государственных статистических данных.

2. Оценка текущего состояния водных ресурсов

      Водные ресурсы Республики Казахстан ограничены по сравнению со многими другими государствами. Наблюдается региональный дефицит в отдельных речных бассейнах, в результате чего происходят потери в рыбной отрасли и сельском хозяйстве, деградация озер, рек, водно-болотных угодий.

      Ожидаемые тенденции роста потребления воды и снижения обеспеченности водными ресурсами угрожают ростом регионального дефицита, с которым шесть из восьми водных бассейнов Казахстана могут столкнуться к 2030 году.

      Если не будет повышена эффективность использования и управления водными ресурсами, то к 2040 году нехватка воды усилится, что отрицательно скажется на обеспечении водой населения, росте ВВП и состоянии окружающей среды.

      Основной объем водных ресурсов обеспечивают поверхностные воды в среднегодовом объеме 101 км3 (Таблица 1).

      Из них 56% формируются локально (основные бассейны: Есильский, Нура-Сарысуский, Тобыл-Торгайский), а остальные 44% за счет стока трансграничных рек из Китая, Узбекистана, России и Кыргызстана (основные бассейны: Арало-Сырдарьинский, Балхаш-Алакольский, Жайык-Каспийский). Казахстан стоит в одном ряду с такими странами, как Израиль и Португалия, по индексу зависимости от притока трансграничных рек с территории соседних стран.

      Это значительно увеличивает значимость урегулирования трансграничных перетоков для решения существующих и потенциальных водных проблем страны.

      Таблица 1. Обеспеченность водных бассейнов Казахстана поверхностными водами и водными ресурсами, добываемыми из прочих источников

Наименование бассейна

Локальные водные ресурсы, км3

Трансграничные водные ресурсы, км3

Подземные воды, км3

Прочие источники, км3

Итого водных ресурсов, км3

Арало-Сырдарьинский

3,4

14,6

0,2

3,2

21,4

Балхаш-Алакольский

15,4

12,2

0,4

0,4

28,4

Ертисский

25,9

7,8

0,2

0

33,9

Есильский

2,6


0,1

0

2,6

Жайык-Каспийский

4,1

7,1

0,2

0,3

11,7

Нура-Сарысуский

1,4


0,1

0,1

1,5

Тобыл-Торгайский

1,3

0,3

0

0

1,6

Шу-Таласский

1,6

2,6

0,1

0

4,4

Всего по РК

55,7

44,7

1,2

3,9

105,5


      Дополнительными источниками пресной воды являются подземные воды, утвержденные к эксплуатации запасы которых составляют 15,4 км3 (из них в настоящее время добывается 1,2 км3 в год - см. Таблица 2), опреснение морской воды и прочие источники (забор воды из шахт, прямое потребление из водохранилищ3, использование сточных вод, обессоливание - всего 3,9 км3 в год). Основные запасы подземных вод находятся в Балхаш-Алакольском и Ертисском бассейнах (66% от общего объема запасов).

      Таблица 2. Обеспеченность водных бассейнов Казахстана запасами подземных вод

Наименование бассейна

Эксплуатационные запасы подземных вод, км3 /год

Добыча подземных вод. км3/год

всего

в том числе4

ХПВ

ПТВ

ОРЗ

бальнеологические

Арало-Сырдарьинский

1,14

0,79

0,16

0,19

0,002

0,2

Балхаш-Алакольский

7,26

1,73

0,22

5,31

0,005

0,4


      ________________________________

      3 Например, ресурсы Шардаринского водохранилища в рамках Арало-Сырдарьинского бассейна, которые не включены в трансграничные ресурсы и идут напрямую на потребление.

      4 ХПВ - хозяйственно-питьевое водоснабжение, ПТВ - производственно-техническое

      водоснабжение, ОРЗ - орошение земель.

Ертисский

2,87

1,10

0,12

1,65

0,001

0,2

Есильский

0,16

0,11

0,03

0,02

0,001

0,1

Жайык-Каспийский

0,97

0,51

0,22

0,24

0,002

0,2

Нура-Сарысуский

0,82

0,35

0,34

0,13

0,0004

0,1

Тобыл-Торгайский

0,48

0,40

0,08

0,00

0,0008

0,0

Шу-Таласский

1,75

0,79

0,24

0,72

0,001

0,1

Итого по РК

15,44

5,76

1,41

8,27

0,01

1,2


      Из общих водных ресурсов на сегодняшний день 38,6 км3 в год необходимы для использования в природоохранных целях (экологический сток) для сохранения речных и озерных экосистем.

      Еще 29 км3 в год недоступны из-за отсутствия необходимой инфраструктуры, испарений и фильтрации, обеспечения обязательного перетока в сопредельные государства. Кроме того, 12,8 км3 водных ресурсов являются ненадежными, исходя из критерия 75% обеспеченности5. Таким образом, объем гарантированных водных ресурсов в настоящее время составляет 23,2 км3 в год.

      При неблагоприятных климатических и трансграничных гидрологических ситуациях в перспективе прогнозируется уменьшение поверхностного стока по Казахстану на 11,4 км3 в год к 2040 году.

      Это обусловлено, главным образом, уменьшением притока воды по трансграничным рекам с 44,7 км3 в год до 32,6 км3 в год. Основанием для данного прогноза является увеличение водозабора соседними странами в последние годы, связанное с ростом их экономического и социального развития. Наибольший риск уменьшения притока имеют реки Ертис и Иле, берущие начало на территории Китайской Народной Республики (далее - КНР), потенциальный объем снижения стока которых составляет 7,7 км3 в год.

      В таблице 3 показано потенциальное снижение притока воды по трансграничным рекам к 2040 году в двух сценариях: первый, при котором соседние страны полностью выбирают свой лимит согласно соглашениям или при равном делении водных ресурсов, если соглашения отсутствуют (например, в случае с КНР), и второй, при котором современные тенденции по увеличению водозабора соседними странами сохраняются, превышая установленную квоту. Выбор сценария, по которому пойдет развитие ситуации, зависит от результатов работы в сфере международного сотрудничества по вопросам деления трансграничных вод.

      ____________________________________

      5 Обеспеченность гидрологической величины - вероятность того, что рассматриваемое значение гидрологической величины может быть превышено (или не превышено).

      Обеспеченность в 75% означает, что рассматриваемый объем будет доступен в среднем 3 года из 4-х.

      Таблица 3. Потенциальное снижение притока воды из трансграничных рек к 2040 году

Наименование бассейна

Река

Объем воды, забираемый соседними государствами, км3

Объем воды, доступный Республике Казахстан,км3

2012 г.

2040 г., сценарий 1

2040 г., сценарий 2

2012 г.

2040 г., сценарий 1

2040 г., сценарий 2

Арало-Сырдарьинский

Сырдарья

19,8

15,4

16,2

14,6

12,8

12,0

Балхаш-Алакольский

Иле, Каратал

3,5

7,9

7,4

12,2

7,9

7,5

Ертисский

Ертис

1,2

4,5

9,0

7,8

4,5

0,0

Жайык-Каспийский

Жайык

1,8

4,4

6,4

7,1

4,4

2,5

Тобыл-Торгайский

Тобыл

0,0

0,2

0,2

0,3

0,2

0,2

Шу-Таласский

Шу

1,0

1,7

1,7

1,9

1,2

1,2

Шу-Таласский

Талас, Асу

0,8

0,8

0,8

0,7

0,8

0,7

Всего по РК

28,1

34,8

41,6

44,7

32,66

25,1


      На территории Казахстана выделены восемь речных бассейнов, крупнейшими из которых являются Ертисский, Балхаш-Алакольский, Арало-Сырдарьинский и Жайык-Каспийский (суммарно более 90% водных ресурсов). Приложение 1 к настоящей Программе иллюстрирует основные факторы, влияющие на объем доступных, устойчивых и надежных водных ресурсов по каждому из бассейнов.

      В 2012 году в Нура-Сарысуском бассейне наблюдался дефицит водных ресурсов в размере 0,1 км3 в год. На практике это означает нехватку воды для использования в природоохранных целях для сохранения речных и озерных экосистем. По первому сценарию, к 2020 году из-за снижения трансграничных перетоков в результате сокращения доступных ресурсов и роста потребления дефицит водных ресурсов затронет шесть из восьми бассейнов. Дефицит будет расти до 2040 года и может составить 12,2 км3 в год (50% от чистого потребления). По второму сценарию, при более интенсивном отборе воды соседними государствами, дефицит может увеличиться на 7,5 км3. Особенно острой ситуация будет в Арало-Сырдарьинском и Жайык-Каспийском бассейнах (абсолютный дефицит 4,1 и 2,9 км3 в год, соответственно) и в Нура-Сарысуском и Тобыл-Торгайском бассейнах, где дефицит может составить более 50% от прогнозируемого потребления.

      ____________________________________________

      6 Дополнительные 0,6 км3 в год, включенные в сумму, составляют потенциал дополнительного забора из рек Тобыл и Ертис на основании соглашений с Россией.

      Таблица 4 иллюстрирует динамику изменения спроса на воду и обеспеченности водными ресурсами на национальном уровне и в разбивке по бассейнам.

      Таблица 4. Удовлетворение экономических потребностей в водных ресурсах

Наименование бассейна

Доступные, устойчивые и надежные водные ресурсы, км3

Спрос на воду, км3

Профицит/ дефицит, км3

2012

2040

2012

2040

2012

2040

Арало-Сырдарьинский

6,3

5,2

8,1

9,3

-1,8

-4,1

Балхаш-Алакольский

4,0

3,0

3,3

4,7

0,7

-1,7

Ертисский

8,7

5,2

1,3

2,6

7,4

2,5

Есильский

0,5

0,5

0,1

0,5

0,4

0,0

Жайык-Каспийский

1,5

-1,0

0,6

1,9

0,9

-2,9

Нура-Сарысуский

-0,1

0,2

0,6

1,6

-0,7

-1,4

Тобыл-Торгайский

0,4

0,3

0,1

0,8

0,3

-0,5

Шу-Таласский

1,8

1,6

1,7

3,4

0,2

-1,7

В среднем по стране

23,2

14,9

15,8

24,6

7,4

-9,7

Сумма по дефицитным бассейнам

-

-

-

-

-2,5

-12,2

3. Анализ использования водных ресурсов

      Эффективность использования воды в Казахстане в среднем ниже, чем в сравнимых странах как по отдельным отраслям, так и по экономике в целом: Казахстану требуется 97 м3 воды на 1000 долларов ВВП, что существенно превышает показатели Австралии (15 м3), Бразилии (26 м3), США (31 м3), России (33 м3), КНР (67 м3).

      Общий объем водозабора на коммунальные, производственные и сельскохозяйственные нужды в 2012 году составил 19,5 км3 (около 20% от всех водных ресурсов). Из этого объема на сельское хозяйство приходится основная часть потребления - 68%, промышленность - 27% и коммунальное хозяйство - 5%. Общий возврат воды составляет 3,7 км3, при этом возвратные воды промышленности составляют более 90%. Потери при транспортировке воды составляют в среднем: около 60% для сельскохозяйственных потребителей; около 40% для промышленных потребителей и 50% для коммунальных хозяйств от объемов водопотребления. При сохранении текущей ситуации использования водных ресурсов в коммунальном и сельском хозяйстве, умеренном повышении эффективности в промышленности7 до 2040 года ожидается рост водозабора до 29,7 км3 в год и потребления (с учетом потерь) до 24,6 км3 в год. В приложении 2 к настоящей программе приведены данные по потреблению в каждом бассейне в 2012 году и перспективы его роста до 2040 года.

      _________________________________________

      7 Ежегодное повышение эффективности использования водных ресурсов на 0,5% в год на

      существующих мощностях и повышение эффективности на 30% на новых мощностях по сравнению

      с существующими.

В сельском хозяйстве

      Водозабор на нужды сельского хозяйства составляет 13,4 км3 в год, из которых 3,8 км3 в год используются на нужды регулярного орошения на площади 1,4 млн. га, а оставшиеся 0,8 км3 в год распределяются между лиманным орошением, заливом сенокосов и обводнением пастбищ, 8,8 км3 в год составляют потери при транспортировке.

      Высокие потери воды в сельском хозяйстве объясняются низким КПД ирригационных систем. При этом возврат воды из-за неудовлетворительного уровня эксплуатации и их технического состояния составляет менее 1 % от общего объема водозабора.

      Использование водосберегающих технологий подачи и полива воды (капельное, дождевальное, дискретное) в сельском хозяйстве составляет менее 7% от используемых орошаемых земель, или 95,8 тыс. га.

В промышленности

      Объем водозабора на нужды промышленности составляет 5,3 км3 в год, из которых 4,2 км3 в год составляет потребление, а 1,1 км3 в год - потери при транспортировке. Объем безвозвратного потребления составляет 1,9 км3 в год или около трети от общего водозабора. При этом всего около 20% промышленных предприятий используют технологии оборотного водоснабжения.

      К 2040 году ожидается увеличение безвозвратного потребления воды промышленностью до 2,6 км3 в год (в среднем на 1,1% в год), обусловленное ростом производства на 4% в год и при условии ежегодного повышения эффективности использования воды промышленностью на 0,5% в год по существующим мощностям, а также улучшением эффективности новых мощностей по сравнению с существующими на 30%. Рост обеспечен, главным образом, следующими отраслями: добыча и переработка газа, нефти, горнодобывающая промышленность, пищевая промышленность.

В коммунальном хозяйстве

      Объем водозабора для коммунально-бытовых нужд составляет 0,9 км3 в год, из которых потребление в городах составляет 55%, в сельских населенных пунктах - 11%, а потери при подаче - около трети от всего водозабора.

      Среднее потребление воды на душу населения для коммунально-бытовых нужд по сравнению со странами со схожим уровнем ВВП на душу населения остается низким и составляет 51 м3 в год, тогда как в Бразилии, Турции, России и Мексике 80 - 100 м3 в год. Низкий уровень потребления во многом связан с недостаточным покрытием сетями водоснабжения и водоотведения.

      В настоящее время 67% населения Казахстана может пользоваться центральной системой питьевого водоснабжения, тогда как в России этот показатель составляет 89%, в Великобритании, Германии, Франции, Сингапуре и Израиле - почти 100%. Доступ к централизованной системе водоотведения имеет менее половины населения страны, в Германии и Франции - 93%, Великобритании - 98%. К 2040 году ожидается увеличение безвозвратного потребления воды на коммунально-бытовые нужды до 1,4 км3 (в среднем на 1,9% в год).

      Прогнозируется рост численности населения до 20,8 млн. человек, что приведет к увеличению объемов потребления воды на 35%, при этом доля городского населения увеличится с нынешних 53% до 73% в связи с формированием центров агломераций на базе крупнейших городов Казахстана - Астаны, Алматы и Шымкента с населением не менее двух миллионов человек, а также Актобе и Актау, которые имеют высокую долю трудоспособного населения и где наиболее активно развивается малый и средний бизнес. По мере развития страны центрами агломерации могут стать и другие крупные города Казахстана, что потребует строительства новой водохозяйственной инфраструктуры для удовлетворения потребностей растущего населения агломераций в системах водоснабжения и водоотведения.

      Ситуация с нехваткой доступной питьевой воды, водоотведения и очистки сточных вод усугубляется отставанием в области технической поддержки и ремонта существующей инфраструктуры централизованного водоснабжения. Значительная часть инфраструктуры коммунального хозяйства находится в ветхом состоянии, что приводит к высоким потерям воды. В масштабах страны они составляют около 40% всего объема, что значительно выше чем в таких странах, как США -11%, Россия - 21 %, Великобритания - 23%.

      Одной из причин отставания в развитии инфраструктуры является слабый механизм тарифообразования, что не позволяет покрывать эксплуатационные и инвестиционные затраты.

      Общее неудовлетворительное состояние активов (более 60% изношено) ухудшает показатели качества услуг централизованного водоснабжения. Эффективность работы коммунальных служб в Казахстане отстает от показателей таких стран, как Великобритания, Италия, Россия: на тысячу потребителей воды здесь приходится 1,5-4 сотрудника, в то время как в других странах этот показатель составляет 0,3-1,3 человека.

4. Оценка качества водных ресурсов

      По причине загрязнения водных объектов качество воды является неудовлетворительным. В 2012 году только 13 из 88 водоемов по показателю загрязненности были классифицированы как "чистые". Кроме того, данные свидетельствуют о том, что со временем уровень загрязнения воды увеличивается (с 2006 года показатель загрязненности воды вырос для 8 крупных водоемов).

      Поверхностные водные объекты республики интенсивно загрязняются предприятиями горнодобывающей, металлургической и химической промышленности, сельским хозяйством, коммунальными службами. Загрязняющие отрасли ежегодно сбрасывают около 50% воды без очистки, что означает 1,5-2 км3 неочищенных стоков в год. Из-за отставания по доступности систем водоотведения в Казахстане всего 29% сточных вод населенных пунктов перед сбросом проходит вторичную очистку (в Великобритании - 94%, Израиле и Сингапуре - 100%). Загрязнению подвержены и подземные воды на участках расположения отходов производства и потребления.

      В настоящее время качество питьевой воды отстает от показателей развитых стран. Так, например, в Казахстане 0,9% всех смертей происходит по причине болезней, вызываемых низким качеством воды и ее очистки, в то время как в США этот показатель составляет 0,4%, а в Великобритании - 0,1%. Рост потребности в системах водоотведения будет примерно соответствовать росту потребности в питьевой воде, что означает увеличение отставания в уровне получаемых потребителем услуг и, скорее всего, приведет к дальнейшему ухудшению качества поверхностных вод Казахстана.

      Вместе с тем, качество воды рек зависит не только от организованных сбросов сточных вод, за которыми ведется постоянный контроль, но также в значительной мере от площадного смыва в водные источники различных отходов (отвалов вскрышных пород, золоотвалов), с территорий населенных пунктов, химикатов, смываемых с полей. Поэтому также необходима реализация мероприятий по перехвату и очистке ливневых стоков.

      Несбалансированность между антропогенной нагрузкой на водные объекты и их способностью к восстановлению привела к тому, что экологическое неблагополучие стало характерно практически для всех крупных бассейнов рек и представляет реальную экологическую угрозу.

Стандарты качества питьевой воды

      Параметры стандартов качества питьевой воды в Казахстане в целом соответствуют европейским стандартам (далее - ЕС) и Всемирной организации здравоохранения, однако уровни максимально допустимых значений международных стандартов, например, по мутности, часто оказываются более строгими.

      Отбор проб воды обычно ограничен объектами водоподготовки.

      Систематический и регулярный отбор воды для определения ее качества в домах или в сети водоснабжения не производится. В то же время в развитых странах происходит регулярный мониторинг качества воды в домах. О несоответствии качества водопроводной воды нормам свидетельствуют экспертные оценки - например, по оценке Международного института "Зеленого роста", только 1% питьевой воды в Казахстане соответствует принятым нормам. Главным образом это вызвано неудовлетворительным состоянием инфраструктуры сетей водоснабжения и избыточным хлорированием. При этом общедоступные источники информации не предоставляют данных о качестве питьевой воды для широкой общественности.

Стандарты качества сточных вод

      Стандарты качества промышленных сточных вод были разработаны еще в советское время без учета экономических факторов, кроме того, их сложно соблюдать, и они значительно сложнее, чем стандарты ЕС. В некоторых случаях стандарты противоречат друг другу. Нормы, определяющие стандарты качества сточных вод, предлагают ориентироваться на местные условия, что является передовой практикой, однако фактически этот принцип сложно реализовать, так как для этого требуются экологические, физические и химические данные по всем местам расположения водовыпускных сооружений (река, озеро, водохранилище и т.д.) и подробная схема контроля, учитывающая местные особенности, а также необходима четкая методика определения необходимого качества сточных вод в зависимости от местных условий. Кроме того, используемая в мировой практике система онлайн-мониторинга качества сбросов с крупнейших предприятий в Казахстане фактически отсутствует.

      Ограничена информация о фактическом качестве воды в водоемах и расположении и характере основных источников загрязнения: качество поверхностной воды на территории всей страны отслеживают всего 215 контрольных станций. Реестр основных источников загрязнения и основных загрязнителей отсутствует.

5. Предотвращение вредного воздействия вод

      В обычные по климатическим условиям годы водные объекты не доставляют особых проблем жизни населения и экономике страны. В экстремальные или близкие к ним годы по условиям формирования водного стока даже полностью пересыхающие летом водотоки несут в себе угрозу возникновения чрезвычайных ситуаций.

      Наводнения, вызванные весенним или весенне-летним половодьем, отмечаются на реках практически во всех регионах Казахстана. Вероятность возникновения таких ситуаций наступает на реках Южного Казахстана в феврале-июне, Юго-Восточного и Восточного Казахстана на горных реках - в марте-июле, на равнинных реках - в марте-июне.

      Чрезвычайные ситуации, связанные с вредным воздействием вод, могут возникать в результате ухудшения технического состояния водоподпорных и водорегулирующих гидротехнических сооружений (авария на водохранилище Кызылагаш в 2010 году).

      В Казахстане насчитываются 643 гидротехнических сооружений, имеющих различную ведомственную принадлежность и форму собственности.

      На водохозяйственных объектах в связи с продолжительной эксплуатацией и недостаточными объемами производимых ремонтно-восстановительных работ происходит разрушение основных конструкций сооружений, заиление водохранилищ и создается высокая вероятность чрезвычайных ситуаций техногенного характера, особенно при прохождении весенних половодий и паводков.

      Маловодный цикл водообеспеченности также наносит значительный ущерб экономике страны, особенно сельскому хозяйству.

      В последние годы для предотвращения чрезвычайных ситуаций, связанных с вредным воздействием вод, реализованы крупные водохозяйственные проекты, такие как строительство Коксарайского контррегулятора на реке Сырдарья, регулирование русла реки Сырдарья и северной части Аральского моря (I фаза).

6. Анализ действующей государственной политики в водной сфере

      В Казахстане созданы основы развития водной отрасли в условиях рыночных отношений с разделением управленческих и хозяйственных функций. Внедрен бассейновый принцип управления водными ресурсами.

      В целях создания законодательной базы развития водной сферы, рационального и комплексного изучения и использования недр, в том числе ресурсов подземных вод приняты Водный кодекс Республики Казахстан, законы "О недрах и недропользовании", "О сельском потребительском кооперативе водопользователей", а также соответствующие подзаконные акты.

В области управления и регулирования

      Основными проблемами в области управления водными ресурсами являются:

      1) отсутствие необходимой координации между различными функциями заинтересованных государственных органов, а также прозрачности в системе соблюдения нормативных требований со стороны организаций, осуществляющих эксплуатацию объектов инфраструктуры, коммунальных служб, промышленных предприятий, водопользователей, достаточной системы мониторинга и контроля;

      2) фрагментированная собственность на объекты водохозяйственной инфраструктуры и нечеткая схема принятия решений в отношении инвестиций. Фрагментированное владение и управление активами привело к возникновению ряда проблем, связанных с управлением и развитием объектов республиканской и коммунальной инфраструктуры водного хозяйства следующего характера:

      отсутствие системного и комплексного подхода с учетом интересов всех отраслей при планировании и проектировании мероприятий в водной сфере;

      длительные, сложные и возможно непрозрачные процессы принятия решений, затрудняющие внедрение крупномасштабных программ в рамках секторов или регионов;

      недостаточная инвентаризация объектов инфраструктуры на всех уровнях и недостаточное понимание текущего состояния активов приводят к отсутствию должного обоснования принятия решений в области планирования и инвестирования, а также ограниченному пониманию рисков в области водоснабжения и качества водных ресурсов, возникающих в связи с износом водохозяйственных объектов;

      отсутствуют четкие целевые показатели для управляющих активами, что сильно ограничивает результативность мер, направленных на достижение эксплуатационной эффективности;

      недостаточная численность кадров, имеющих необходимые навыки и умения в области управления водными ресурсами, а также персонала в инспекционных службах.

В области тарифообразования

      Отсутствие существенных мер по стимулированию водосбережения при текущих уровнях и структурах тарифов в сельском и коммунальном хозяйстве, промышленности является причиной низкой эффективности водопотребления. В настоящее время затраты на воду составляют менее 1% стоимости основных сельскохозяйственных культур (0,9% для пшеницы, 0,1% для хлопка), что существенно меньше, чем в других странах (4-13% для пшеницы, 2-10% для хлопка в таких странах, как Индия, КНР, Австралия, ЮАР, США и Израиль). В абсолютном выражении текущий уровень тарифов на воду в сельском хозяйстве является одним из наиболее низких в мире, в 2-10 раз меньше, чем в таких странах, как Австралия, Великобритания, КНР, Греция, и в 20 раз меньше, чем в Израиле. Помимо того, что тариф на воду для конечного потребителя является крайне низким (средний тариф составляет 0,5 тенге/ м3 в сельском хозяйстве), он не стимулирует эффективное потребление водных ресурсов. Текущие тарифы предусматривают единообразную ставку в сравнении с тарифами, возрастающими по мере увеличения спроса, или зависящими от технологии орошения, и не предусматривают какого-либо экономического стимулирования эффективного водопотребления. Кроме того, некоторые тарифные субсидии представляют собой негативные стимулы, побуждающие к использованию неэффективных с точки зрения водосбережения технологий и сельскохозяйственных культур (например, 50% субсидий на орошение рисовых полей).

      Уровень тарифов для промышленных потребителей варьирует в пределах 120-260 тенге за м3 и, таким образом, сравним с уровнем тарифов, применяемым в других странах. Используемый тарифный уровень покрывает полную стоимость обеспечения водой (капитальные расходы и операционные затраты). Помимо покрытия стоимости водоснабжения, промышленные потребители, как правило, вынуждены субсидировать коммунальных потребителей: в городе Семей тариф для промышленных потребителей покрывает 186% полной стоимости (включая операционные затраты и капитальные расходы, но не включая инвестиции на необходимую модернизацию), тогда как тарифы для коммунальных потребителей покрывают только 62% полной стоимости. Текущие тарифы для промышленных предприятий связаны лишь с уровнем водопотребления, что практически не создает стимулов для использования возвратного водопотребления и оборотного использования воды.

      Тарифы для коммунальных потребителей достаточно низкие и обычно не полностью покрывают операционные затраты (например, в городе Семей покрытие операционных затрат составляет 78%). Средний уровень тарифов в Казахстане ниже, чем в других странах (средний тариф в Казахстане составляет 0,5 доллара США в сравнении со средним тарифом 1,2 доллара США в ряде таких стран, как Россия, Украина, КНР, Австралия). В настоящее время средняя сумма счета по оплате услуг хозяйственно-питьевого водоснабжения составляет всего 0,2% от среднего дохода домохозяйства по сравнению со средним показателем 0,8% в других странах (в России - 0,5%, Германии - 1,1%).

      В результате низкого уровня тарифов вода воспринимается как бесплатный ресурс, и большинство потребителей не пытаются использовать воду экономно. Это приводит к низкой эффективности использования водных ресурсов конечными пользователями и непроизводительному расходу со стороны сельскохозяйственных потребителей и населения. В промышленном секторе текущие тарифы на водопотребление предусматривают лишь незначительные экономические стимулы для инвестирования средств в водосберегающие технологии.

      Тарифы на услуги водоотведения также не обеспечивают достаточное стимулирование снижения степени загрязнения и очистки сточных вод. Тарифы на сточные воды для промышленности не зависят от качества воды и степени ее очистки. Несмотря на наличие в Казахстане детально разработанных методик, их применение затруднено отсутствием постоянного и повсеместного мониторинга качества воды и слабым механизмом возмещения ущерба. Нормативная база, регулирующая качество сточных вод, в Казахстане значительно отстает от других стран.

      В сельском хозяйстве тарифы на сточные воды не применяются, вследствие чего отсутствуют какие-либо стимулы для поддержания дренажных систем.

      Для формирования системы контроля потребления воды в национальном масштабе в целях осуществления планирования и управления, необходимо повсеместное обеспечение приборами учета. На сегодня коммунальный сектор обеспечен ими только на 80% (от количества подключений), тем не менее, значительная их часть изношена (находится в эксплуатации более 10 лет), а их обслуживание и замена проводятся недостаточно часто.

      Обеспечение индивидуальными приборами учета составляет менее 30%, что создает дополнительные препятствия для стимулирования водосбережения среди конечных потребителей с помощью тарифов.

      В сельском хозяйстве текущий уровень обеспечения приборами учета составляет менее 60%, при этом большая часть технологий проведения измерений устарела, в результате чего более 30% общего объема водопотребления не измеряется. Помимо того, что учет водопотребления в сельском хозяйстве неполный, измерения часто осуществляются вручную, а данные хранятся на местном уровне. Это делает невозможной систему управления водным хозяйством в соответствии с принципом, по которому живут развитые страны: "потребляй и плати".

Трансграничное сотрудничество в контексте водной безопасности
Республики Казахстан

      В силу географического расположения Республики Казахстан стоки 7 из 8 речных бассейнов формируются в соседних государствах (КНР, страны Центральной Азии, Россия) и носят трансграничный характер.

      Учитывая, что 44% водного фонда пополняется за счет внешних источников, вопрос трансграничного сотрудничества в контексте водной безопасности Республики Казахстан является весьма важным и требует стратегического и комплексного подхода.

      В этой связи, наряду с решением внутренних вопросов управления водными ресурсами, важным является эффективное взаимодействие с КНР, Россией, Кыргызстаном, Таджикистаном и Узбекистаном в сфере использования, охраны и вододеления трансграничных рек, а также с организациями системы ООН и другими международными организациями и странами в области обмена опытом управления водными ресурсами, водосбережения и водного законодательства, привлечения и внедрения передовых технологий.

      Положительной тенденцией является сотрудничество Казахстана по рекам Чу и Талас: Чу-Таласская комиссия, созданная в 2006 году, является примером функционирующего совместного органа в рамках двустороннего соглашения. Чу-Таласская комиссия стала модельным инструментом, с помощью которого страны, расположенные ниже по течению рек, могут принимать участие в управлении плотинами и иными гидротехническими сооружениями, расположенными на территории стран, находящихся выше по течению.

      В качестве другого положительного примера трансграничного сотрудничества можно назвать подписанное между Правительством Республики Казахстан и Правительством Китайской Народной Республики двустороннее соглашение о защите качества вод трансграничных рек, подписанное в 2011 году.

      Казахстан является стороной целого ряда международных соглашений с сопредельными государствами, а также международных конвенций. Реализация норм соглашений с сопредельными странами осуществляется в рамках межправительственных комиссий.

7. Международный опыт управления водными ресурсами
В области сокращения дефицита водных ресурсов

      Многие страны в настоящее время столкнулись с проблемой дефицита водных ресурсов. Индия, Австралия, Иордания, ЮАР и другие страны вплотную занимаются стратегическими вопросами обеспечения будущих потребностей в воде. При этом основными рычагами сокращения дефицита воды являются:

      1) сокращение потребления: внедрение технологий по водосбережению позволяет более рационально использовать водные ресурсы и в преобладающем большинстве случаев оказываются экономически более выгодными, чем строительство новой инфраструктуры;

      2) увеличение доступных водных ресурсов: обеспечение доступа к дополнительным водным ресурсам остается важной частью решения проблемы дефицита воды. Наряду с крупными инвестиционными проектами рассматриваются также и проекты доступа к подземным водам как источникам пресной воды;

      3) пересмотр распределения водных ресурсов между потребителями: анализ экономической эффективности потребления водных ресурсов зачастую демонстрирует, что страны используют водные ресурсы нерационально, направляя их в сферы с низкой добавленной стоимостью. Например, в определенный период Саудовская Аравия использовала воду, полученную путем дорогостоящей технологии опреснения, для выращивания пшеницы на экспорт. Переход на экономически обоснованные тарифы для всех потребителей стал основным механизмом эффективного перераспределения водных ресурсов и максимизации выгоды для экономики.

      В каждой из вышеперечисленных групп применяются меры, специфичные для отдельных потребителей или регионов. Для сопоставления различных мер применяется методология кривой затрат, где рассчитывается потенциальный объем экономии воды и среднегодовая стоимость реализации конкретной меры на кубометр сэкономленной воды. Эта методология позволяет принять более взвешенное решение о реализации тех или иных рычагов.

      Мировой опыт позволяет сделать следующие основные выводы о механизмах сокращения водного дефицита:

      1) водосбережение в сельском хозяйстве является ключом к экономии воды в большинстве вододефицитных стран;

      2) использование оборотного водоснабжения, эффективных систем водоочистки, сокращение потерь в объектах инфраструктуры в промышленности и коммунальном секторе является необходимым условием сокращения объемов будущего водопотребления;

      3) повышение лесистости водосборных площадей водных объектов для увеличения, стабилизации и очистки водного стока, укрепление берегов рек путем проведения лесной мелиорации в целях сохранения и поддержания баланса воды в наземных экосистемах, регулирования и улучшения ее поверхностного стока (по опыту Турции и других стран);

      4) качество водных ресурсов является неотъемлемой частью проблемы дефицита и должно рассматриваться с точки зрения контроля за использованием водных ресурсов и сохранением экосистем.

      Отдельного внимания заслуживает проблема трансграничных вод. В связи с особенностью водных ресурсов проблема вододеления с сопредельными государствами знакома многим странам. Среди успешных примеров международного сотрудничества в данной сфере можно выделить следующие:

      1) Соглашение по высокогорьям Лесото, 1986 год: финансирование ЮАР инфраструктуры в Лесото в обмен на питьевую воду для Йоханнесбурга;

      2) Соглашение по Меконгу, 1995 год: пятилетний межнациональный проект по совместному сбору данных;

      3) программа снижения загрязнения Дуная, 1999 год: межнациональный проект по снижению загрязнения, управляемый специально созданной международной комиссией;

      4) "План мирного парка" на Голанских высотах, 1995 год: предложение о создании экологической зоны на спорных территориях, в которой управление водными ресурсами могло бы осуществляться международной комиссией при участии ООН;

      5) соглашения между Непалом и Индией, 1959 год и 1966 год: высадка деревьев в Непале для снижения заиления вниз по течению.

      Успех соглашений зависит от детализации в них необходимых механизмов реализации и мониторинга достигнутых договоренностей. Однако далеко не все соглашения учитывают ключевые необходимые параметры: более половины соглашений не оговаривают подход к мониторингу и 80% не содержат механизмов применения санкций.

В области питьевого водоснабжения и очистки сточных вод

      Казахстан может получить существенную выгоду в результате внедрения международных стандартов качества воды и сточных вод и соответствующего передового опыта как в коммунальном секторе, так и в промышленности.

      1. Ключевые факторы успеха, на которых основан международный передовой опыт в области доступа к питьевой воде и очистке бытовых сточных вод:

      1) постоянный (круглосуточный) и неограниченный доступ населения к питьевой воде требуемого качества;

      2) 100% очистка питьевой воды в соответствии со стандартами;

      3) регулярный и эффективный мониторинг качества питьевой воды (например, частое взятие проб по всей системе водоснабжения и водоотведения - на всех этапах сброса, очистки и потребления воды, постоянный контроль основных параметров в реальном режиме времени);

      4) социально дифференцированные тарифы для конечных потребителей, обеспечивающие покрытие затрат на водоочистку и распределение, а также сбор и очистку сточных вод;

      5) адресная поддержка экономически уязвимых групп населения или введение субсидированных тарифов (необходимо обеспечить, чтобы потребители питьевой воды с низким уровнем доходов платили за воду менее 5% своих доходов);

      6) действенный режим регулирования, обеспечивающий доступность и качество питьевой воды, а также высокий уровень обслуживания потребителей (стабильность давления, надежность водоснабжения, оперативное реагирование при обслуживании).

      Передовой международный опыт предполагает использование современных технологий (трубы из ковкого чугуна, энергосберегающие насосные установки, мембранная водоочистка и другие) для обеспечения устойчивого развития инфраструктуры центрального водоснабжения и водоотведения.

      Существует значительный потенциал в области переработки сточных вод и дальнейшего использования продуктов переработки в качестве удобрений (брикетированных или жидких) и биотоплива (анаэробное разложение). В европейских странах объем продукции, полученной при переработке сточных вод, составляет 5-20 кг на душу населения в год.

      Повторное использование сточных вод для бытовых нужд, для целей орошения в городах и в сельском хозяйстве - это еще одна возможность повышения эффективности водопользования.

      Переход к использованию передовых практик при определении стандартов качества питьевой воды и сточных вод и соблюдение этих стандартов требуют значительных инвестиций в городскую инфраструктуру водоснабжения и водоотведения и эффективные системы мониторинга. Для этого потребуется увеличить тарифы на воду и сточные воды и обеспечить их эффективный сбор.

      2. В области очистки промышленных сточных вод.

      В Казахстане существует потенциал для более масштабной стандартизации и упрощения плановых показателей по промышленным стокам, а также для повышения эффективности контроля за соблюдением стандартов и правоприменением за счет перехода от двух методик (Предельно допустимая концентрация и Предельно допустимый сброс) к методике определения допустимого уровня загрязняющих веществ исходя из необходимого качества водного объекта, в который осуществляется сброс, как это принято в развитых странах.

      В отраслях промышленности, наносящих урон окружающей среде, возможно применение трех потенциальных технологий очистки сточных вод, предусматривающих различный уровень расходов. Каждая из этих технологий дает возможность сбрасывать сточные воды в окружающую среду (водоемы, водоносные зоны) без отрицательного воздействия на качество воды в соответствующем водоеме:

      1) "Стандартная" технология очистки - традиционная вторичная очистка и дезинфекция сточных вод. Данная технология применяется в случаях, когда никакие конкретные параметры стоков не требуют особой очистки (например, уран), и стоит примерно 1-2 тыс. долларов США на кубометр объема очистки;

      2) "Особая" технология очистки - очистка, используемая для удаления некоторых специфических загрязняющих веществ (например, применение смолы, обратный осмос, осушение для урановых рудников). Стоимость такой очистки на кубометр очищаемого объема составляют примерно 3-6 тыс. долларов США;

      3) "Нулевые жидкие выбросы" - технология очистки, которая может применяться для промышленных объектов с интенсивным повторным использованием воды в рамках предприятия и в условиях среды, слишком чувствительной к выбросам. Стоимость такой технологии обычно составляет около 7-11 тыс. долларов США на кубометр объема.

В области тарифообразования, регулирования и управления водными
ресурсами

      Мировой опыт в области тарифообразования предлагает ориентироваться на следующие основные принципы:

      1) окупаемость затрат - основной принцип тарифного регулирования в отношении всех групп конечных потребителей. В сельском хозяйстве основной задачей, как правило, является покрытие операционных затрат, тогда как полное покрытие расходов может быть затруднительным. Во многих странах тарифы на воду в сельском хозяйстве покрывают только операционные затраты, не отражающие реальную стоимость и дефицит воды как ресурса. Из 23 стран Организации экономического сотрудничества и развития (далее - ОЭСР) только шести (включая Великобританию, Швецию и Новую Зеландию) удалось добиться полного покрытия расходов тарифами на воду в сельском хозяйстве. Применительно к промышленным и бытовым потребителям возможность достижения полной окупаемости затрат более реалистична;

      2) эффективность водопотребления и рациональное использование водных ресурсов - еще одна важная задача тарифной политики во всех отраслях. В сельском хозяйстве тарифы должны быть сопряжены с эффективным использованием водных ресурсов (оборудование для орошения, дренажные системы и т.п.), а также использованием систем дренирования и очистки сточных вод (например, более низкие тарифы за применение дренажных систем). Для промышленных потребителей частью тарифного стимулирования должно стать снижение степени загрязнения водных объектов (например, использование оборотного водоснабжения, очистка сточных вод в соответствии со стандартами). Прогрессивные тарифы оказали значительное влияние на ситуацию в коммунальном секторе городов, испытывающих острый дефицит воды, например, в столице Намибии Виндхуке;

      3) отражение ценности водных ресурсов и альтернативная возможность водопотребления. Данный принцип обеспечивает получение конечными потребителями сигнала о том, что водные ресурсы обладают экономической ценностью и стимулируют оптимальное распределение по секторам и потребителям (например, сельскохозяйственные культуры с различной добавленной стоимостью воды). Применения данного принципа можно добиться путем внедрения платы за пользование водными ресурсами, единой для всех потребителей (например, плата за пользование водными ресурсами в Сингапуре, плата за водозабор в Германии);

      4) доступность для обеспечения эффективного использования водных ресурсов без ухудшения положения экономически уязвимых членов общества;

      5) в области управления водными ресурсами и их регулирования существует ряд обстоятельств, которые должны определить выбор структуры управления водными ресурсами. Во-первых, важно принимать во внимание исходные позиции страны с точки зрения наличия экспертов по водному хозяйству, инфраструктуры и охвата обслуживанием, а также общее состояние инфраструктуры (например, отставание по инвестициям или достаточное финансирование капитальных затрат). Во-вторых, важным критерием является способность системы управления рационально использовать водные ресурсы на национальном и региональном уровнях, а также обеспечивать и координировать инвестиционные программы в течение длительного периода. В-третьих, потенциал системы с точки зрения качественного изменения уровня обслуживания потребителей также имеет критическое значение.

      Как показывает международный опыт, существует ряд потенциальных организационных структур, которые могут быть использованы в водном хозяйстве:

      1) модель, предполагающая наличие региональных и местных муниципальных организаций и контроль со стороны правительства, основывающаяся на сильном законодательстве и технических стандартах, а также региональных генеральных планах в области водоснабжения (например, Германия, Франция). Эта модель имеет ряд преимуществ, включая способность к саморегулированию и возможность достижения высоких стандартов операционной деятельности, несмотря на фрагментарность структуры отрасли (например, создание крупных международных компаний - лидеров в своей области, таких как Suez, Veolia). С другой стороны, эта модель требует зрелой и стабильной рыночной среды с сильным законодательством, техническими стандартами и большим количеством экспертов по водному хозяйству на всех уровнях управления. Кроме того, в такую структуру обычно сложнее привлечь частный капитал.

      При таком типе организации имеет место сильная централизованная координация посредством органа, отвечающего за водное хозяйство, с полным контролем вопросов политики и регулирования на национальном уровне, обеспечивающим интеграцию работы министерств, отвечающих за различные сектора;

      2) концессии для частных компаний (например, Филиппины, Сингапур, Марокко). Модель, основанная на работе частного сектора, имеет ряд преимуществ, включая доступ к новым источникам инвестирования, возможность разделить риски с частным сектором, доступ к новым технологиям, и идеям, а также формирование навыков и возможностей. С другой стороны, такая модель усложняет возможность получения экономии водных ресурсов в масштабе государства и требует более сильного регулирующего надзора и сложных контрактов;

      3) национальная/региональная водохозяйственная компания (которая может быть государственной или частной) с экономическим регулированием и регулированием качества воды и степени воздействия на окружающую среду. Успешные примеры такой модели можно наблюдать в Великобритании и США. Преимуществом такой структуры являются способность максимального использования базы знаний, обеспечение координации на национальном уровне и привлечение частного финансирования в больших масштабах. Однако переход к такой модели обычно требует значительных изменений на уровне функциональных подразделений и на уровне управления.

      Примеры других стран показывают важность развитого регулирования для оказания услуг по водоснабжению в рамках модели национальной водохозяйственной компании.

      Примеры из международного опыта также показывают важность мер по повышению осведомленности как дополнения к изменениям в области управления, регулирования и тарифов.

4. Цели, задачи, целевые индикаторы и показатели результатов
реализации Программы

      Целью Программы является обеспечение водной безопасности Республики Казахстан путем повышения эффективности управления водными ресурсами. Для достижения данной цели необходимо достижение следующих задач, целевых индикаторов и показателей результатов реализации Программы.

      Целевые индикаторы:

      1) к 2020 году снижение потребления воды на единицу ВВП в реальном выражении на 33% к уровню 2012 года;

      2) увеличение дополнительных поверхностных водных ресурсов на 0,6 км3 к 2020 году;

      3) доля водопользователей, имеющих постоянный доступ к системе центрального питьевого водоснабжения, в городах не ниже 100% и в сельских населенных пунктах не ниже 80% до 2020 года;

      4) доля водопользователей, имеющих доступ к системам водоотведения:

      в городах не ниже 100% до 2020 года; в сельских населенных пунктах не ниже 20% до 2020 года;

      5) удовлетворение ежегодных потребностей природных объектов в воде и сохранение навигации на уровне 39 км3.

      Для достижения поставленных целей необходимо решить следующие задачи:

      1) гарантированное обеспечение населения, окружающей среды и отраслей экономики водными ресурсами путем осуществления мер по водосбережению и увеличению объемов располагаемых водных ресурсов;

      2) повышение эффективности управления водными ресурсами;

      3) обеспечение сохранности водных экологических систем.

      Достижения задач будут измеряться следующими показателями в рамках реализации Программы:

      потери в магистральных и распределительных каналах не выше 20% к 2020 году;

      потери в ирригационной инфраструктуре не выше 30% к 2020 году (исключая магистральные и распределительные каналы);

      влагосберегающие методы обработки почвы и водосберегающая реструктуризация посевов на 50% возможных площадей к 2020 году;

      водосберегающие технологии орошения на 30% возможных площадей к 2020 году;

      водосберегающие технологии в промышленности на 20% предприятий к 2020 году, а также технологии оборотного водоснабжения на 30% предприятий к 2020 году;

      приборы учета воды в коммунальном хозяйстве у 95% конечных потребителей к 2020 году;

      уровень потерь воды в городских сетях не выше 15% к 2020 году;

      увеличение дополнительных поверхностных водных ресурсов на 0,6 км3 до 2020 года за счет мер по поддержанию и модернизации действующей инфраструктуры;

      до 2020 года в действии система регулярного забора проб воды и сточных вод - не менее 12 проб в год, для городов с населением более 100 тысяч человек - не менее 24 проб в год;

      действующая автоматизированная информационная система государственного водного кадастра на основе совершенствования его организационной структуры и порядка ведения к 2020 году;

      оснащение измерительными приборами и автоматизация управления на всех этапах забора и подачи воды 80% сельхозтоваропроизводителей к 2020 году;

      охват гидрологическими наблюдениями всех крупных и средних, а также значимых для хозяйственного комплекса республики малых рек и доведение числа государственных гидропостов до 2020 года до 500;

      обеспечение потребностей природных объектов в воде для сохранения и улучшения их экологического состояния, в том числе озера Балхаш не менее 12,0 км3 в год, озера Арал - 3,6 км3 в год, дельта реки Сырдарья - 2,7 км3 в год, дельта реки Или - 2,0 км3 в год и других природных объектов, включенных в Список водно-болотных угодий международного значения;

      уменьшение уровня загрязнения воды для 20 водоемов до 2020 года.

5. Основные направления, пути достижения поставленной цели и
соответствующие меры

      1. Основные направления и пути достижения цели Программы

      Развитие в сфере управления водными ресурсами требует стратегического планирования на долгосрочную перспективу, и в этой связи разработаны прогнозные цели до 2040 года, реализацию которых можно будет обеспечить при достижении индикаторов и показателей на 2020 год, указанных в четвертом разделе данной Программы.

      Казахстан имеет возможность ликвидировать ожидаемый дефицит водных ресурсов в объеме свыше 11 км3 к 2040 году с помощью следующих рычагов:

      1) 3,2 км3 - за счет повышения эффективности потребления, в основном в сельском хозяйстве; при этом большинство мер являются самоокупаемыми;

      2) 0,4 км3 - за счет внедрения водосберегающих методов орошения общей стоимостью 269 млрд. тенге;

      3) 5,9 км3 - за счет мер по поддержанию и модернизации действующей и развитию новой водохозяйственной инфраструктуры общей стоимостью 1,8 трлн. тенге (кроме этого, дополнительные объемы возможны за счет переброски водных ресурсов);

      4) 1,6 км3 - за счет пересмотра состава возделываемых культур и районирования, что является самоокупаемой мерой в результате перехода на сельскохозяйственную продукцию с более высокой добавленной стоимостью;

      5) 1,1 км3 - за счет модернизации и развития инфраструктуры коммунального хозяйства общей стоимостью в 150-450 млрд. тенге.

      Для этого необходима концентрация усилий на следующих направлениях:

      1. Переход к экономически обоснованному распределению водных ресурсов с положительным эффектом на их производительность:

      1) поэтапное до 2040 года доведение средних тарифов на водоснабжение и водоотведение в размере не ниже 200 тенге за м3 для промышленности и в размере не ниже 300 тенге за м3 воды для населения; в сельском хозяйстве средний уровень тарифа на водоснабжение следует поднять в 10 раз до 5 тенге за м3 воды8;

      2) пересмотр структуры и районирования возделываемых культур для оптимизации производительности водных ресурсов в сельском хозяйстве.

      2. Переход к применению наименее затратных методов сохранения водных ресурсов:

      1) повышение эффективности водопотребления, являющегося основным и самоокупаемым рычагом преодоления дефицита водных ресурсов;

      2) увеличение использования подземных водных ресурсов, являющихся потенциальными источниками запасов пресной воды при условии, что такие источники являются возобновляемыми, а также при условии обеспечения надлежащего контроля за качеством и количеством их использования.

      3. Переход от неэффективной эксплуатации инфраструктуры к поддержанию ее в надлежащем состоянии:

      1) повышение эффективности управления инфраструктурой за счет создания условий для развития эксплуатирующих водохозяйственных организаций;

      2) инвестиции в содержание и модернизацию инфраструктуры для обеспечения ее безопасной эксплуатации, а также надлежащего качества и количества водных ресурсов.

      4. Переход от пересекающихся и размытых зон ответственности в управлении водными ресурсами к четкой пирамиде управления:

      1) создание межведомственного совета с целью ускорения реализации мер по повышению эффективности водопотребления;

      2) развитие мониторинга водных ресурсов, их прогнозирования и управления водными ресурсами, создание компьютерных моделей бассейнов рек;

      3) проработка вопросов в области управления качеством воды и контроля за его соблюдением.

      _________________________________

      8 Указанные уровни тарифов приведены в ценах 2012 года и требуют дальнейшей

      индексации.

2. Меры по достижению цели Программы
Повышение эффективности водопотребления

      Нижеперечисленная группа мер в Казахстане может обеспечить 9,5 км3 экономии воды в год. При этом первые 2,6 км3 экономии (21% возможного дефицита 2040 года) реализуются за счет самоокупаемых мер при текущем уровне тарифа на воду, причем объемы экономии, возможные при реализации самоокупаемых мер, повышаются при увеличении тарифа:

      1. Сокращение потерь в магистральных и межхозяйственных каналах и групповых водоводах, для чего необходимо провести работы по реабилитации инфраструктуры, включающие следующие мероприятия:

      разработка единой методики проведения многофакторного обследования;

      многофакторное обследование водохозяйственных объектов;

      внедрение автоматизированной системы управления водными ресурсами, включая автоматизацию учета уровня воды в каналах и контроля за ее качеством;

      восстановление и модернизация инфраструктуры;

      разработка и утверждение удельных нормативов расходов на эксплуатацию инфраструктуры;

      обеспечение надлежащего уровня эксплуатации инфраструктуры.

      В соответствии с расчетами, основанными на оценке состояния объектов водной инфраструктуры и сегодняшнего уровня инвестиций, необходимо увеличение затрат на содержание республиканской инфраструктуры с сегодняшних 5,5 млрд. тенге до 11 млрд. тенге, а также финансирование коммунальной инфраструктуры в размере 14 млрд. тенге (включая групповые водоводы).

      2. Повышение эффективности водопотребления в сельском хозяйстве достигается следующими мероприятиями:

      пересмотр состава сельскохозяйственных культур, возделываемых на орошаемых землях;

      проведение обследования состояния ирригационной инфраструктуры и сельхозугодий, используемых методов орошения и практик ведения сельского хозяйства;

      использование возвратных вод для орошения;

      установка измерительных приборов на всех этапах забора воды и автоматизация водовыделов (необходимые инвестиции 12 млрд. тенге при установке 200 тыс. измерительных приборов);

      внедрение влагосберегающих методов обработки почвы и водосберегающей реструктуризации посевов, водосберегающих технологий орошения (капельное, дождевание и дискретное);

      восстановление и реконструкция инфраструктуры с целью снижения потерь, в том числе путем облицовки каналов;

      повышение качества и эффективности коллекторно-дренажных систем, возврат и повторное использование дренажных вод;

      пересмотр тарифов в сельском хозяйстве для повышения стимула к экономии воды и дополнительного финансирования мер по водосбережению в сельском хозяйстве;

      изменение принципа предоставления субсидий для поощрения использования наилучших доступных технологий и экономически эффективных практик;

      запуск целевой поддержки и образовательных программ для фермеров с целью информирования о доступных решениях и развития навыков.

      3. Повышение эффективности водопотребления в промышленности достигается следующими мероприятиями:

      стимулирование внедрения промышленными предприятиями передовых водосберегающих технологий;

      информирование промышленных предприятий о доступных технологиях и их экономической эффективности;

      ужесточение контроля, разрешительной системы и нормирования, совершенствование системы мониторинга за водопотреблением и сбросом загрязняющих веществ в водные объекты.

      4. Повышение эффективности водопотребления в коммунальном хозяйстве достигается следующими мероприятиями:

      установка приборов учета воды у каждого конечного потребителя и их регулярная сертификация;

      информирование населения о доступных водосберегающих решениях;

      внедрение водосберегающих технологий в коммунальном секторе и государственных учреждениях;

      принятие мер по снижению потерь в водопроводных сетях.

Сокращение дефицита водных ресурсов как на национальном, так и
на региональном уровне

      Реализацию данной группы мер необходимо начать с мероприятий по прогнозированию объемов доступных ресурсов, международной работе для обеспечения трансграничного перетока, исследованию потенциала подземных вод. К данным мерам относятся гидрологические, инженерно-геологические, инженерно-экологические изыскания, научно-исследовательские работы, гидротехнические мероприятия по реконструкции и восстановлению водоемов, а также природоохранные, включая увеличение лесистости водосборных площадей бассейнов рек.

      1. Международное сотрудничество в сфере трансграничных водных ресурсов

      Согласно текущему прогнозу объема водных ресурсов Республики Казахстан, трансграничные воды являются наиболее уязвимым компонентом водного баланса. Работа по международному сотрудничеству в данной сфере должна быть усилена путем реализации следующих мер:

      1) создание инфраструктуры по мониторингу объема и качества водных ресурсов, поступающих из сопредельных государств, в том числе совместно с ними на их территории;

      2) разработка прогнозов и анализ возможных сценариев изменения трансграничных перетоков на основании детальных компьютерных моделей;

      3) усиление переговорных групп, и в целом переговорного процесса, по трансграничному вододелению для подготовки и заключения соглашений;

      4) разработка комплексных переговорных стратегий, основанных на собранной аналитической информации и учитывающих международный опыт;

      5) разработка концепции эффективного использования водно-энергетических ресурсов Центрально-Азиатского региона;

      6) заключение долгосрочных соглашений по вододелению трансграничных рек и создание механизмов по их выполнению.

      2. Использование подземных вод

      Будут реализованы следующие мероприятия:

      изучение потенциала использования подземных вод для нужд сельского и коммунального хозяйства, в том числе с применением технологий очистки;

      доразведка и переоценка месторождений подземных вод, поисково-разведочные работы по обеспечению запасами подземных вод населенных пунктов на территории Республики Казахстан, начиная с вододефицитных регионов, в том числе и как альтернативные источники водоснабжения;

      составление гидродинамических и гидрохимических моделей по основным месторождениям подземных вод на территории Республики Казахстан;

      инвентаризация, обследование и паспортизация водозаборных и мониторинговых скважин подземных вод с целью определения их собственника, технического состояния, проектного и фактического объема добычи, капитальный ремонт водозаборных скважин, включая обводнение пастбищ.

      3. Строительство новой инфраструктуры

      Развитие водохозяйственной и гидромелиоративной инфраструктуры необходимо, прежде всего, в тех регионах, где задача сокращения дефицита водных ресурсов не может быть решена другими методами при разумном уровне затрат. Необходимо реализовать следующие меры:

      составление плана развития инфраструктуры для обеспечения доступа к водным ресурсам на основании разработанных компьютерных моделей прогноза водного баланса;

      определение приоритетности инфраструктурных проектов, исходя из экологической ситуации, потребности в питьевой воде и перспектив создания дополнительной добавленной стоимости потребителями водных ресурсов, получающими выгоду от каждого из проектов;

      разработка проектов в соответствии с планом развития инфраструктуры;

      реализация инфраструктурных проектов.

      Реализация инфраструктурных проектов несет в себе существенные риски, связанные с превышением расходов над запланированными. Мировой опыт показывает, что работа по определению приоритетности и оптимизации проектов может сократить расходы на 30-40% за счет пересмотра портфеля проектов и выбранных проектных решений.

      Ключевым принципом реализации инфраструктурных проектов должно являться рассмотрение нескольких альтернативных вариантов водоснабжения, включая проекты по очистке загрязненных водных ресурсов и повторному использованию сбрасываемых вод.

      Одними из мер сокращения дефицита водных ресурсов являются увеличение располагаемых водных ресурсов за счет межбассейновых перебросок водного стока, создание новых водохранилищ, искусственное восполнение запасов подземных вод и т.д.

      4. Увеличение лесистости водосборных площадей водных объектов

      Необходимо определить одним из приоритетов воспроизводства лесов и лесоразведения создание лесных культур по берегам водных объектов.

      Особое внимание должно быть уделено увеличению лесистости водосборных площадей в речных бассейнах. Будут проведены специальные исследования по определению, приоритетности мест проведения лесохозяйственных работ в целях повышения водоохранной и водорегулирующей роли лесов.

Обеспечение доступа к питьевой воде, очистки сточных вод и
повышения качества воды

      Для достижения требуемого качества и устойчивого запаса питьевой воды и стандартов очистки городских сточных вод необходимо реализовать следующие основные меры.

      1. Проведение работ по восстановлению инфраструктуры коммунального хозяйства:

      проведение единой оценки (с использованием унифицированной методологии) состояния всей инфраструктуры коммунального хозяйства и ее мощности по сравнению с проектируемой с последующей разработкой плана модернизации;

      восстановление или замена существующей инфраструктуры, необходимой для снабжения питьевой водой и водоотведения;

      проведение мероприятий по восстановлению и модернизации установок очистки питьевой воды и очистки сточных вод;

      повышение энергоэффективности насосно-силового оборудования путем модернизации морально и физически устаревших насосных станций.

      2. Создание новой инфраструктуры централизованного питьевого водоснабжения и водоотведения путем:

      внедрения экономически привлекательных рычагов снижения потребления (тарифы, покрывающие операционные и (частично) капитальные затраты, с минимизацией расходов на новую инфраструктуру);

      разработки генеральных планов по соотношению спроса и предложения в сотрудничестве центральных и местных исполнительных органов;

      создания новой инфраструктуры для обслуживания растущего внутреннего потребления.

      3. Обновление стандартов для питьевой воды и городских сточных вод и обеспечение мониторинга их соблюдения:

      обновление стандартов для питьевой воды и городских сточных вод и обеспечение последовательности этих стандартов (например, за счет доведения до уровня ЕС);

      разработка стандартов повторного использования воды в коммунальном секторе;

      обеспечение мониторинга качества питьевой воды в режиме реального времени или с высокой частотой для всех установок очистки воды и обеспечение общедоступности информации о результатах мониторинга.

      4. Очистка промышленных сточных вод путем:

      обеспечения прозрачности информации в отношении качества воды в водоемах;

      определения приоритетности водоемов, исходя из текущего уровня загрязнения, опасности для городских территорий, способности негативно влиять на качество питьевой воды;

      разработки плана действий по улучшению качества воды для каждого из приоритетных водоемов на уровне речного бассейна;

      разработки конкретных стандартов для стоков в отношении каждой отрасли или каждого предприятия, загрязняющего окружающую среду, исходя из желаемого качества воды в водоемах.

      Для контроля за сбросами промышленных сточных вод рекомендуется применять следующие принципы:

      промышленные предприятия, не подключенные к бытовой канализационной сети, должны быть оборудованы очистными сооружениями, позволяющими обеспечить соответствие сбрасываемой воды необходимым стандартам. С технической точки зрения очистка стоков в точке сброса ("очистка на предприятии") должна быть предпочтительной. Такая очистка может быть полной или частичной, если таковой будет достаточно для соответствия параметрам, установленным для стоков на центральных очистных сооружениях;

      промышленным предприятиям, подключенным к бытовой канализационной сети, необходимо подписать договор о стоках с оператором сети с требованием минимального качества стоков, которое не создавало бы опасности для правильного функционирования сетей канализации и очистных сооружений (например, конкретные параметры могут относиться к наличию запаха или опасного газа в сети, большого количества смазки или песка, сбросу веществ, являющихся микрозагрязнителями, превышению содержания солей, тяжелых металлов, являющихся ингибиторами традиционной биологической очистки). Небольшим предприятиям с высоким риском сброса особых загрязняющих веществ (например, авторемонтным мастерским) сброс стоков в сеть бытовой канализации необходимо постепенно полностью запретить и предложить услугу по сбору таких стоков.

      Инвестиции, необходимые для использования соответствующей технологии очистки сточных вод, должны определяться исходя из конкретных параметров отрасли/предприятия и желаемого качества водоема, в который осуществляется сброс. Суммарный объем капитальных вложений, необходимый для увеличения мощностей Казахстана по очистке сточных вод на 20-50% с применением стандартных технологий (что позволит очищать в соответствии со стандартами 200-500 млн. м3 не очищаемых в настоящее время сточных вод в год), составляет 300-750 млрд. тенге.

      5. Развитие наиболее важных навыков и обеспечение прозрачности в отношении данных по питьевому водоснабжению и очистке бытовых и промышленных сточных вод.

      Помимо инвестиций в модернизацию и строительство новой инфраструктуры необходимо реализовать программу по развитию навыков у предприятий коммунального хозяйства и других организаций, связанных с сектором центрального водоснабжения и водоотведения. Обучение в технических и управленческих сферах должно быть усилено за счет использования зарубежного опыта и ввода соответствующих технических специальностей в местных университетах.

      Необходимо также разработать и внедрить стандартные инструменты формирования отчетности по всем бассейнам с указанием ключевых параметров, включая качество питьевой воды, воды в водоемах и сточных вод.

      Также важно обеспечить соблюдение стандартов в отношении сбросов сточных вод с помощью надлежащего мониторинга и мер административных взысканий.

Совершенствование системы управления водными ресурсами

      1. Детализация и обновление бассейновых схем

      Составление долгосрочного прогноза баланса водных ресурсов по речным бассейнам является одной из важнейших задач водной политики.

      Детальные бассейновые схемы, учитывающие тенденции изменения объема доступных водных ресурсов и прогнозы потребления, должны лежать в основе долгосрочного планирования развития инфраструктуры. Для регулярного обновления бассейновых схем необходимы следующие меры:

      создание подробной электронной базы данных и геоинформационных систем по объемам водных ресурсов и их качеству, включая запасы подземных вод, а также внутренние и трансграничные поверхностные воды;

      создание подробной электронной базы данных и геоинформационных систем по объемам потребления воды и прогнозу изменения потребления в результате роста промышленности, сельского хозяйства и численности населения;

      разработка и ежегодное обновление компьютерных моделей прогноза водного баланса на 30-50 лет и уровня загрязнения по каждому бассейну с региональной детализацией.

      Для максимального ускорения внедрения новых технологий в сфере управления водными ресурсами необходимо обеспечить доступность первичных гидротехнических данных для всех потенциальных пользователей. Данные, собранные за счет средств государственного бюджета Республики Казахстан, должны быть размещены в открытом доступе.

      2. Совершенствование тарифной политики

      Новая структура тарифов должна основываться на ряде общих для всех потребителей принципах:

      полное покрытие расходов по всем секторам (операционные затраты, затраты на техобслуживание и капитальные расходы - последнее - за исключением потребителей в сельском хозяйстве, для которых необходим баланс между окупаемостью инфраструктуры и доступностью воды для фермеров);

      обеспечение доступности тарифа для каждого сектора (например, менее 10% всех затрат на производство продукции в сельском хозяйстве, менее 1,5% дохода домохозяйства в коммунальных услугах).

      В отношении каждого сектора потребления рекомендуется следовать нижеуказанным основным принципам:

      в сельскохозяйственном секторе: зависимость льгот и субсидий от методов и технологий повышения эффективности водопользования (например, использование капельного орошения); возможное субсидирование фермеров - мелких земельных собственников (например, в настоящее время разрабатываются проекты инвестиционного субсидирования поливов дождевальным и капельным способом); установление более высоких тарифов на воду в случае интенсивного использования удобрений, в целях предотвращения загрязнения водных объектов;

      для промышленных пользователей: структура тарифа, направленная на стимулирование снижения степени загрязнения воды, например, взимание более высокого тарифа/наложение штрафов за сброс вод, не соответствующих стандартам; тарифы, стимулирующие возврат воды (например, плата за невозвратную воду);

      в области коммунального хозяйства: уровень тарифа, стимулирующий использование водосберегающих мер; различия на уровне регионов для обеспечения финансирования критически важных объектов инфраструктуры (например, более высокий тарифный уровень для городов с недостатком водных ресурсов); социальный компонент в целях обеспечения доступа к воде для населения с низким уровнем доходов, например, ступенчато-пропорциональный тариф, прямые субсидии или налоговое послабление.

      В области эксплуатации водохозяйственных сооружений необходим постепенный переход на финансирование эксплуатационных затрат за счет увеличения иной деятельности эксплуатирующих организаций.

      Следование вышеуказанным принципам потребует изменений в тарифной политике, в частности:

      к 2020 году прекращение предоставления неэффективных субсидий в сельском хозяйстве, идущих вразрез с поставленными целями (при обеспечении переходного этапа для переориентирования государственных средств по видам необходимых субсидий), и повышение уровня окупаемости, например, минимум 60% от всех расходов; достижение полной окупаемости и ввод принципа "загрязнитель платит" в промышленном потреблении; достижение полной окупаемости в коммунальном секторе и реализация должного контроля качества воды; достижение 100% эффективного учета водопотребления во всех секторах до уровня конечного пользователя;

      полная окупаемость для всех конечных пользователей к 2040 году;

      достижение очистки 100% сточных вод и соответствия стандартам;

      достижение требуемого качества питьевой воды и уровня обслуживания.

      Таким образом, для создания эффективной системы регулирования и управления в Казахстане необходимо принять следующие основные меры:

      постепенный пересмотр тарифов до уровня, обеспечивающего покрытие всех издержек (операционных и капитальных расходов) и долгосрочные инвестиции при доступности тарифов для потребителей коммунального и сельскохозяйственного секторов.

      Общий объем требуемых инвестиций в финансирование инфраструктуры питьевого водоснабжения и водоотведения оценивается в 4,5 трлн. тенге до 2040 года. При текущем уровне тарифов для населения платежи по тарифам смогут покрыть только четверть таких инвестиций в годовом исчислении в 2013 году и половины инвестиций в годовом исчислении к 2040 году (исходя из увеличения количества домохозяйств, подключенных к сети водоснабжения, и, соответственно, более высоких сборов по тарифам).

      В сельском хозяйстве пересмотр тарифов также потребует:

      устранения субсидий, идущих вразрез с поставленными целями (например, субсидии на орошение риса), в целях повышения уровня тарифов для неэффективных с точки зрения водосбережения технологий и культур;

      корректировка тарифов для сельского хозяйства с целью мотивировать потребителей на использование эффективных методов орошения и состава выращиваемых культур за счет применения уровней тарифов, зависящих от используемых технологий и прогрессивных тарифов (исходя из потребления на гектар).

      Ввод элементов тарифов для стоков и сбережения влаги в целях повышения осведомленности и улучшения финансирования технического обслуживания объектов. Кроме того, необходимо ввести ограничения сбросов в окружающую среду и квоты на потребление в целях предотвращения избыточного забора воды.

      Также рекомендуется обеспечить мотивацию на повторное использование воды и очистку стоков в промышленности и коммунальном секторе (с помощью эффективного тарифа) и полную реализацию принципа "загрязнитель платит" (например, эффективный размер штрафа за загрязнение);

      обеспечение всех юридических, институциональных и технических факторов содействия реализации новой политики в области тарифов с созданием прочных правовых рамок для прояснения прав собственности на водные объекты и прав на забор воды, а также создание правовых рамок для формирования развитого регулирования в области водного хозяйства, касающегося здравоохранения, экологии и эффективности/результативности операционной деятельности.

      Кроме того, необходимо обеспечение стопроцентного эффективного учета по потребителям, включая потребление конечным потребителем (в том числе учет водопотребления отдельными домохозяйствами) при содействии органа сертификации систем учета потребления.

      Также нужно полное определение и мониторинг сбросов в окружающую среду и обеспечение эффективных мер наказания за избыточный забор воды и достижение полной прозрачности данных по качеству питьевой воды и соответствия сбросов имеющимся стандартам, а также обеспечение регулярного отслеживания соответствия и применение штрафов в случае нарушений.

      3. Межведомственный совет по управлению водными ресурсами

      В целях совершенствования системы управления водными ресурсами будет создан межведомственный совет для выработки предложений по:

      1) национальным приоритетам политики в области водного хозяйства;

      2) определению национальных приоритетов в области водоснабжения по бассейнам рек и внутри бассейнов, а также по секторам (объединение приоритетов сельскохозяйственного, промышленного и коммунального секторов);

      3) перераспределению водных ресурсов между регионами и потребителями и, если необходимо, установление квот;

      4) определению стандартов по защите окружающей среды;

      5) правилам финансирования для отрасли (доступ к государственному/частному финансированию и общие платежи, взимаемые с потребителей);

      6) определению организационной политики водохозяйственного сектора.

      В этот координирующий орган будут входить представители заинтересованных государственных органов.

      На основании совместно выработанных предложений Правительством Республики Казахстан будет утверждаться 5-летняя комплексная генеральная схема по водному хозяйству с указанием основных приоритетов и комплексов мероприятий, основных результатов инвестиционных программ (с точки зрения доступа к водным ресурсам, обслуживания потребителей и экономической выгоды) и основных программ, связанных с регулированием или политикой, требуемых для выполнения плана.

      Уполномоченный орган в области охраны и использования водного фонда с должным уровнем материально-технического оснащения и кадрового потенциала должен обеспечивать комплексное рассмотрение национального водного баланса, эффективное управление распределением водных ресурсов и отслеживание за ходом реализации Программы на национальном уровне. На местном уровне водные бассейновые инспекции при условии наделения их недостающими полномочиями, а также и материально-техническим и кадровым инструментарием должны отслеживать и обеспечивать прогресс в реализации комплексов мероприятий в рамках Программы на региональном уровне с учетом вопросов безопасности водохозяйственных объектов.

      Кроме того, уполномоченный орган в области охраны и использования водного фонда должен обеспечивать оперативный качественный сбор данных, построение моделей водных бассейнов, составление национального водного баланса с комплексным учетом поверхностных и подземных вод, а также проводить долгосрочное прогнозирование национального водного баланса. Кроме того, данный орган должен обеспечивать доступность информации для различных организаций и научно-технических учреждений.

      Необходимо создание организационной структуры, несущей ответственность за водохозяйственные активы и их эксплуатацию, а также эффективное обслуживание и обеспечение четко определенной ответственности за состояние активов и показатели их работы.

      В этих целях предлагается проработка вопроса создания национальной водохозяйственной компании, которая управляла бы инфраструктурой республиканского уровня и осуществляла ее эксплуатацию, а также обеспечивала соответствие наличия водных ресурсов (поверхностных и подземных вод) и водозабора национальным приоритетам, транспортировку воды между бассейнами рек, местное распределение воды конечным потребителям, включая ирригационные активы.

      Для успешной реализации мер по строительству и эксплуатации инфраструктуры водоснабжения и водоотведения в населенных пунктах также необходима проработка вопроса создания единого национального оператора.

      Компании должны иметь региональную структуру, определяемую бассейнами рек, для обеспечения должного взаимодействия с регулирующими и контролирующими органами и реализации генеральной схемы и приоритетов по бассейнам рек.

      В новой структуре компаний уполномоченный орган по вопросам регулирования естественных монополий будет устанавливать цены для всех уровней (водозабор, транспортировка на национальном уровне и подача конечному потребителю), а также определять соотношение ценовой политики и уровня качества услуг для всех операторов, предоставляющих услуги по водообеспечению, и отслеживать достижение плановых показателей этими компаниями.

      Также необходима полная координация в области регулирования воздействия на окружающую среду и качества воды в целях контроля соблюдения стандартов по коммунальным и промышленным стокам, качеству питьевой воды и воды в водоемах.

      4. Предотвращение вредного воздействия вод

      Для предотвращения чрезвычайных ситуаций, связанных с регулированием водных ресурсов, необходимо создать правовую основу обеспечения безопасности водоподпорных и водорегулирующих сооружений.

      Необходимо обеспечить безопасную эксплуатацию водохозяйственных объектов и внедрить современные системы автоматизации, диспетчеризации управления водными ресурсами и водохозяйственными объектами и их использования. При этом все водоподпорные и водорегулирующие сооружения, расположенные непосредственно на водных объектах, должны находиться в государственной собственности.

      Маловодный цикл водообеспеченности наносит значительный ущерб экономике страны, особенно сельскохозяйственному производству. Поэтому необходимо предусмотреть организационно-технические и финансовые (страхование) меры по смягчению последствий таких явлений.

      Также необходимо предусмотреть ежегодные организационно-технические меры по защите населения и экономики от паводковых (талых) вод.

      Для гарантированного водообеспечения экологически неблагополучных районов Западного Казахстана необходимо предусмотреть строительство водохозяйственных объектов в Западно-Казахстанской области.

      Для проведения дно- и берегоукрепительных работ в целях увеличения пропускной способности водных объектов предусматривается проведение обследования естественного гидрологического режима рек, расположенных на территории Западно-Казахстанской, Мангистауской, Атырауской, Актюбинской, Северо-Казахстанской, Кызылординской, Южно-Казахстанской и Жамбылской областей.

      5. Формирование навыков и знаний, имеющих критическое значение и повышение осведомленности общественности о дефиците воды

      Необходима реализация программ по формированию навыков и возможностей на всех уровнях управления. Например, для коммунального сектора нужно создать обучающие центры по управлению коммунальным водоснабжением - сеть образовательных учреждений для руководства и ведущих технических специалистов предприятий коммунального водоснабжения с курсами обучения, направленными на развитие важных способностей, осведомленности и культуры, ориентированной на обслуживание. Аналогично должны быть созданы обучающие центры бассейновых инспекций и эксплуатирующих организаций с участием международных экспертов, проводящих выезды на места и семинары для развития важных способностей и обмена передовыми практиками, где также бы производилось регулярное обучение фермеров технологиям орошения.

      Необходимо усиление целевых рабочих групп по трансграничному взаимодействию/переговорам и инвестирование в развитие навыков их участников в целях разработки детальных генеральных схем по водному балансу на уровне бассейнов рек, включая прогнозирование дефицита и современное моделирование стока.

      Для подготовки квалифицированных кадров для водного сектора и повышения квалификации работников необходимо создание междисциплинарного факультета по управлению водными ресурсами в ведущем институте/университете или создание отдельного института, который бы выпускал 50-100 специалистов по управлению водными ресурсами в год (включая экономистов в сфере водных ресурсов, гидрологов, гидрогеологов, гидротехников, специалистов по гидромелиорации, сельхозводоснабжению и очистке сточных вод, а также почвоведов-мелиораторов). Кроме того, очень важно усилить техническую и технологическую базу учебного заведения. В дальнейшем на базе специализированного высшего учебного заведения необходимо организовывать различные обучающие центры, указанные выше.

      Необходимо обеспечить научное сопровождение реализации Программы с привлечением ведущих институтов страны и мира для реализации научно-исследовательских работ и опытно-конструкторских разработок.

      Кроме того, необходимо в области образовательной сферы:

      создать в регионах сеть консультативных учебных и информационных центров по обучению водопользователей и внедрению передовых технологий использования и охраны вод;

      ввести новый классификатор специальностей бакалавриата "Гидро-техническое строительство и сооружение", "Сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ", "Технология очистки сточных вод", соответственно, выделив на них по 200 грантов;

      пересмотреть выделяемые гранты для специальности "Мелиорация, рекультивация и охрана земель" с доведением количества до 200 грантов;

      увеличить количество грантов по водным специальностям в рамках программы "Болашак".

      Во всех аграрных университетах и колледжах целесообразно ввести новый курс "Сельскохозяйственная мелиорация", "Сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ" в качестве обязательного предмета в программы обучения студентов аграрных факультетов.

      В профильных учебно-образовательных организациях необходимо регулярно готовить следующих специалистов: "техник - гидрометр", "мастер-оператор - наладчик поливной техники", "мастер орошения" и других.

      Вместе с тем, для привлечения молодых специалистов в водный сектор необходимо предоставление им мер социальной поддержки (единовременное подъемное пособие, кредит на приобретение жилья), повышение оплаты труда в тех сегментах водного сектора, где такая поддержка действительно обоснована (к примеру, в сельских регионах).

      Кроме того, обучение по всем инженерным специальностям должно включать изучение предметов, посвященных защите окружающей среды и производительности ресурсов (например, как в большинстве стран ОЭСР).

      Важно также проведение массовых кампаний по повышению осведомленности общественности о дефиците воды и использованию мер эффективного водопользования. Необходимо полностью включить темы по дефициту воды в учебные планы начальных школ и дошкольных учреждений. Необходима реализация программ по информированию в целях повышения осведомленности общественности о вопросах водопользования и экологических проблемах. Наконец, важно обеспечить наличие всех основных данных по качеству воды в водоемах, сбросам и измерениям качества воды в общедоступных источниках.

      6. Совершенствование нормативной правовой базы в области водных ресурсов

      Для достижения целей настоящей Программы необходимо дальнейшее совершенствование нормативной правовой базы в области использования и охраны водных ресурсов, мелиорации, управления и обеспечения надлежащей эксплуатации водохозяйственных и гидромелиоративных систем с внесением соответствующих изменений и дополнений в следующие нормативные правовые акты:

      бюджетное законодательство Республики Казахстан по вопросам бюджетной поддержки мероприятий по реконструкции и строительству новых ирригационных и дренажных систем;

      водное законодательство Республики Казахстан по вопросам уточнения компетенции государственных органов, расширения полномочий бассейновых советов, уточнения положений о совместном водопользовании, а также статуса и функций первичного и вторичного водопользователей, определения механизмов государственного стимулирования создания и развития сельских потребительских кооперативов водопользователей, внедрения планового водопользования и водосберегающих технологий полива, экономного водопользования и другим;

      земельное законодательство Республики Казахстан по вопросам дифференциации земель, занятых под водными и гидромелиоративными объектами и другим;

      законодательство по банкротству и финансовому оздоровлению организаций, занятых в сфере технического содержания и эксплуатации водохозяйственных и гидромелиоративных систем;

      в законы Республики Казахстан "О сельских потребительских кооперативах водопользователей" и "О государственном имуществе" по вопросам договорных отношений с водопользователями, уточнения имущественных прав сельского потребительского кооператива водопользователей и его членов на ирригационные и дренажные системы, связанным с единством ирригационно-дренажных систем с орошаемыми землями и другим вопросам;

      в подзаконные нормативные правовые акты по вопросам обеспечения более оперативной и адресной передачи ирригационных и дренажных систем как составляющих орошаемых земель субъектам пользователям подвешенных площадей или их кооперативам.

      Необходимо разработать и принять законы Республики Казахстан "О безопасности гидротехнических сооружений", "О водоснабжении и водоотведении", методические основы по утверждению тарифов по доставке воды и водоотведению.

      Учитывая долгосрочную перспективу развития сферы управления водными ресурсами, в дальнейшем будут разработаны последующие этапы достижения целей Программы.

6. Этапы реализации Программы

      При реализации Программы предполагается в первую очередь осуществить наиболее эффективные инициативы, а также планирование крупных инициатив для дальнейшей работы по устранению водного дефицита.

      При реализации данной Программы необходимы согласованные действия по следующим основным направлениям.

      Стимулирование рационального использования водных ресурсов в сельском хозяйстве:

      1) пересмотр состава возделываемых сельскохозяйственных культур с целью сокращения общего водопотребления;

      2) проведение обследования состояния ирригационной инфраструктуры и сельхозугодий, используемых методов орошения и практик ведения сельского хозяйства;

      3) по результатам обследования создание национального плана по водосбережению в сельском хозяйстве;

      4) запуск национального плана по водосбережению (восстановление инфраструктуры, внедрение современных технологий обработки почв, современных методов орошения и пр.);

      5) составление плана мероприятий по мелиорации и восстановлению земель с учетом водосбережения.

      Стимулирование рационального использования водных ресурсов в прочих отраслях:

      1) установка приборов учета воды у каждого конечного потребителя и их регулярная сертификация с целью проверки исправности работы;

      2) информирование населения о доступных водосберегающих решениях;

      3) разработка программ внедрения водосберегающих технологий в коммунальном секторе и государственных учреждениях;

      4) анализ возможности повторного использования очищенных сточных вод в промышленных или сельскохозяйственных целях;

      5) стимулирование внедрения промышленными предприятиями водосберегающих технологий.

      Справедливое вододеление трансграничных рек:

      реализация инициатив по трансграничным водам, включая усиление переговорных групп, составление прогнозов, разработку переговорной стратегии, создание инфраструктуры мониторинга трансграничных водных потоков, заключение соглашений.

      Регулирование внутренних водных ресурсов:

      1) многофакторное обследование водохозяйственных объектов по единой утвержденной методике;

      2) составление плана осуществления инвестиций в восстановление объектов инфраструктуры, разработка проектов и оптимизация технических решений с привлечением технических консультантов;

      3) реализация критически важных проектов по восстановлению инфраструктуры;

      4) разработка и утверждение удельных нормативов расходов на обслуживание инфраструктуры.

      Развитие республиканской инфраструктуры регулирования и переброски поверхностных вод:

      1) составление плана развития республиканской инфраструктуры и определение приоритетности инфраструктурных проектов;

      2) разработка проектов в соответствии с планом развития республиканской инфраструктуры, сформированным по результатам составления бассейновых схем;

      3) привлечение технических консультантов к оптимизации проектных решений развития республиканской инфраструктуры с целью сокращения стоимости каждого из проектов.

      Обеспечение доступа к централизованному водоснабжению и водоотведению:

      1) обследование текущего состояния всех коммунальных инфраструктурных объектов и их инвентаризация;

      2) определение приоритетности объектов инфраструктуры для модернизации, начиная с крупных городов;

      3) составление плана осуществления инвестиций в восстановление объектов инфраструктуры, разработка проектов и оптимизация технических решений с привлечением технических консультантов;

      4) реализация проектов по модернизации и восстановлению сетей водоснабжения и водоотведения, начиная с крупных городов;

      5) разработка проектов по созданию новой инфраструктуры в соответствии с генеральными планами по бассейнам рек;

      6) привлечение технических консультантов к оптимизации проектных решений развития коммунальной водохозяйственной инфраструктуры с целью сокращения стоимости проектов.

      Обеспечение подземными водами:

      реализация инициатив по использованию подземных вод, включая доразведку запасов и анализ потенциала использования подземных вод, составление гидродинамических моделей и инвентаризацию скважин.

      Управление водными ресурсами:

      1) реализация инициатив по детализации и обновлению бассейновых схем;

      2) пересмотр структуры управления на национальном уровне;

      3) разработка и внедрение программ развития знаний, навыков и увеличения осведомленности среди населения.

      Совершенствование тарифной политики и регулирования:

      1) плавное повышение тарифов для сельского и коммунального секторов до уровня покрытия всех издержек;

      2) устранение неэффективных видов субсидий в сельском хозяйстве и введение стимулов для эффективного водопотребления и уменьшения загрязнения для всех отраслей;

      3) пересмотр стандартов качества питьевой воды и сточных вод, приведение их в соответствие с европейскими стандартами;

      4) обеспечение полного мониторинга качества питьевой воды, стоков и забора воды.

7. Необходимые ресурсы

      На реализацию мероприятий Программы будут привлечены средства республиканского и местного бюджетов, средства от сбора тарифов, внешние займы и гранты, а также частные инвестиции. Использование и доля различных источников финансирования будет различна для разных блоков инициатив.

      1. Инвестиции в инфраструктуру республиканского уровня на начальном этапе в основном будут осуществляться из государственного бюджета ввиду того, что в прошлом в инфраструктуру вкладывались небольшие ресурсы. В перспективе, когда тарифы будут повышены до уровня самоокупаемости, целесообразен переход к другим формам собственности на национальном уровне, такие как государственно-частное партнерство (далее - ГЧП), и привлечение большой доли частного капитала для финансирования объектов республиканского уровня, включая мега-проекты.

      2. Для финансирования коммунального водохозяйственного сектора возможно на первом этапе привлечь частный капитал. Возможны различные формы собственности для привлечения частного капитала к финансированию инфраструктуры, имеющие свои преимущества и недостатки, связанные в основном с разной степенью передачи инвестиционных и операционных рисков. Необходимо провести пилотные проекты с использованием разных форм собственности в нескольких регионах (например, крупных городах).

      3. Финансирование мер по увеличению объема доступных ресурсов (трансграничные переговоры и подземные воды) будет осуществляться из государственного бюджета.

      4. Финансирование ирригационных систем может происходить как из государственного бюджета, грантов, так и с привлечением частного капитала в различной форме собственности.

      5. Рычаги эффективного потребления воды, в особенности самоокупаемые (внедрение эффективных технологий обработки земли, водосберегающие технологии в промышленности, водосберегающая сантехника в домах и организациях), должны финансироваться преимущественно самими потребителями.

      6. Использование частного капитала является одной из наиболее современных форм финансирования проектов, поскольку позволяет не только снизить нагрузку на государственный бюджет и разделить риски, но и привлечь навыки частного сектора по повышению эффективности капитальных вложений и операционных затрат.

      Необходимо определить объекты инфраструктуры и провести пилотирование каждой из применимых форм привлечения частного капитала, начиная с крупных городов, и на основании результатов пилотов разработать план привлечения частных инвестиций по всей стране.

  ПРИЛОЖЕНИЕ 1
к Государственной программе
управления водными ресурсами
Казахстана

Основные факторы, влияющие на объем доступных, устойчивых и
надежных водных ресурсов


Арало-Сырдарьинский

Балхаш-Алакольский

Ертисский

Есильский

Жайык-Каспийский

Нура-Сарысуский

Тобыл-Торгайский

Шу-Таласский

Всего по стране


2012 г.










Локальные водные ресурсы, км3

3,4

15,4

25,9

2,6

4,1

1,4

1,3

1,6

55,7

Трансграничные водные ресурсы, км3

14,6

12,2

7,8


7,1


0,3

2,6

44,7

Подземные воды, км3

0,2

0,4

0,2

0,1

0,2

0,1

0,0

0,1

1,2

Прочие источники, км3

3,2

0,4

0,0

0,0

0,3

0,1

0,0

0,0

3,9

Итого водных ресурсов, км3

21,4

28,4

33,9

2,6

11,7

1,5

1,6

4,4

105,5

Снижение по сравнению со среднемноголетним, км3



1,6






1,6

Недоступные ресурсы из-за отсутствия инфраструктуры, км3


2,0

3,0






5,0

Испарение/фильтрация,
км3

2,4


2,5



0,8

0,6

2,2

8,4

Обязательный сброс в соседние страны, км3



14,2

0,3

0,8


0,0

0,2

15,6

Разница между 50% и 75% обеспеченностью, км3

1,5

2,7

1,6

1,5

5,2

0,1

0,1

0,1

12,8

Минимальный расход на экологические нужды, км3

11,1

19,5

2,2

0,3

4,1

0,7

0,5

0,0

38,6

Неустойчивый запас подземных вод, км3

0,1

0,1

0,1

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,4

Доступные, устойчивые и надежные водные ресурсы, км3

6,3

4,0

8,7

0,5

1,5

-0,1

0,4

1,8

23,2

Возможное снижение из-за изменения климата, км3


1,7







1,7

Водные ресурсы при негативном сценарии климатических изменений, км3

6,3

2,4

8,7

0,5

1,5

-0,1

0,4

1,8

21,5

2040 г.


Локальные водные ресурсы, км3

3,4

18,0

24,1

2,6

4,1

1,4

1,3

1,6

56,4

Трансграничные водные ресурсы, км3

12,8

7,9

5,4


4,4


0,1

2,0

32,6

Подземные воды, км3

1,0

1,4

1,0

0,1

0,4

0,4

0,1

0,6

5,0

Прочие источники, км3

3,2

0,4

0,0

0,0

0,3

0,1

0,0

0,0

3,9

Итого водных ресурсов, км3

20,3

27,6

30,5

2,7

9,2

1,8

1,6

4,2

97,9

Снижение по сравнению со среднемноголетним, км3



1,6






1,6

Недоступные ресурсы из- за отсутствия инфраструктуры, км3


2,0

3,0






5,0

Испарение/фильтрация, км3

2,4


2,5



0,8

0,6

2,2

8,4

Обязательный сброс в соседние страны, км3



14,2

0,3

0,8


0,0

0,2

15,6

Разница между 50% и 75% обеспеченностью, км3

1,5

2,7

1,6

1,5

5,2

0,1

0,1

0,1

12,8

Минимальный расход на экологические нужды, км3

11,1

19,5

2,2

0,3

4,1

0,7

0,5

0,0

38,6

Неустойчивый запас подземных вод, км3

0,2

0,3

0,2

0,1

0,2

0,1

0,0

0,0

1,1

Доступные, устойчивые и надежные водные ресурсы, км3

5,2

3,0

5,2

0,5

-1,0

0,2

0,3

1,6

14,9

Возможное снижение из-за изменения климата, км3


4,2

1,5






5,7

Водные ресурсы при негативном сценарии климатических изменений, км3

5,2

-1,2

3,7

0,5

-1,0

0,2

0,3

1,6

9,2

  ПРИЛОЖЕНИЕ 2
к Государственной программе
управления водными
ресурсами Казахстана

Основные потребители и перспективы роста потребления до
2040 года

Бассейн

Водозабор, км3

Потери при передаче, км3

Потребление, км3

Возврат, км3

2012 г.

2040 г.

2012 г.

2040 г.

2012 г.

2040 г.

2012 г.

2040 г.

Сельскохозяйственные потребители

Арало-Сырдарьинский

8,0

9,1

5,3

6,0

2,8

3,1

0,0

0,0

Балхаш-Алакольский

3,1

4,3

2,0

2,8

1,1

1,5

0,0

0,0

Ертисский

0,4

1,6

0,3

1,1

0,1

0,5

0,0

0,0

Есильский

0,0

0,3

0,0

0,2

0,0

0,1

0,0

0,0

Жайык-Каспийский

0,1

1,3

0,1

0,9

0,0

0,4

0,0

0,0

Нура-Сарысуский

0,1

0,5

0,0

0,3

0,0

0,2

0,0

0,0

Тобыл-Торгайский

0,0

0,7

0,0

0,4

0,0

0,2

0,0

0,0

Шу-Таласский

1,6

3,3

1,1

2,2

0,6

1,1

0,0

0,0

Всего по стране

13,4

21,1

8,8

13,9

4,6

7,2

0,0

0,0

Промышленные потребители

Арало-Сырдарьинский

0,1

0,1

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,1

Балхаш-Алакольский

0,3

0,3

0,1

0,1

0,2

0,3

0,2

0,2

Ертисский

2,3

2,5

0,5

0,5

1,8

2,0

1,5

1,6

Есильский

0,1

0,1

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,1

Жайык-Каспийский

1,2

1,3

0,2

0,3

1,0

1,1

0,8

0,9

Нура-Сарысуский

1,3

2,7

0,3

0,5

1,1

2,2

0,8

1,7

Тобыл-Торгайский

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Шу-Таласский

0,1

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Всего по стране

5,3

7,1

1,1

1,4

4,2

5,7

3,4

4,6

Коммунально-бытовые потребители

Арало-Сырдарьинский

0,1

0,3

0,0

0,1

0,1

0,2

0,0

0,1

Балхаш-Алакольский

0,2

0,4

0,1

0,1

0,2

0,3

0,1

0,1

Ертисский

0,1

0,2

0,0

0,1

0,1

0,2

0,1

0,1

Есильский

0,1

0,2

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,1

Жайык-Каспийский

0,1

0,2

0,0

0,1

0,1

0,1

0,0

0,1

Нура-Сарысуский

0,1

0,1

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,1

Тобыл-Торгайский

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

Шу-Таласский

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

Всего по стране

0,9

1,5

0,3

0,4

0,7

1,1

0,3

0,5

Итого по всем видам потребителей

Арало-Сырдарьинский

8,2

9,4

5,3

6,1

2,9

3,4

0,1

0,1

Балхаш-Алакольский

3,6

5,0

2,1

3,0

1,5

2,0

0,3

0,3

Ертисский

2,8

4,3

0,8

1,6

2,1

2,7

1,5

1,7

Есильский

0,2

0,6

0,1

0,3

0,1

0,3

0,1

0,1

Жайык-Каспийский

1,4

2,8

0,3

1,2

1,1

1,7

0,8

0,9

Нура-Сарысуский

1,5

3,3

0,3

0,9

1,2

2,4

0,9

1,8

Тобыл-Торгайский

0,1

0,8

0,0

0,5

0,1

0,3

0,0

0,1

Шу-Таласский

1,7

3,4

1,1

2,2

0,6

1,2

0,0

0,1

Всего по стране

19,5

29,7

10,1

15,7

9,5

14,0

3,7

5,1


Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы және "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына толықтыру енгізу туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 4 сәуірдегі № 786 Жарлығы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 14 ақпандағы № 420 Жарлығымен.

      Ескерту. Күші жойылды – ҚР Президентінің 14.02.2017 № 420 Жарлығымен.

      Қазақстан Республикасын ұзақ мерзімді кезеңде су ресурстарымен орнықты қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

      1. Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:

      1) Қазақстан Республикасы Үкіметінің Бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бір ай мерзімде әзірлеп, бекітсін;

      2) Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне Бағдарламаны іске асыру мониторингінің нәтижелерін "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің одан әрі жұмыс істеуінің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 4 наурыздағы № 931 Жарлығында белгіленген мерзімде және тәртіппен енгізсін.

      3. Орталық және жергілікті атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар Бағдарламаны іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын.

      4. "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2010 ж., № 25-26, 185-құжат; 2011 ж., № 3-4, 39-құжат; 2012 ж., № 9, 171-құжат; № 47, 626-құжат; 2013 ж., № 11, 200-құжат) мынадай толықтыру енгізілсін:

      жоғарыда аталған Жарлықпен бекітілген Мемлекеттік бағдарламалар тізбесі мынадай мазмұндағы реттік нөмірі 10-жолмен толықтырылсын:

"10.

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы

Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі

2013 жылғы 30 қазанға дейін

2014 – 2020 жылдар

2013 жылғы 31 желтоқсанға дейін".

      5. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

      6. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының


Президенті

Н.Назарбаев


  Қазақстан Республикасы
Президентінің
2014 жылғы 4 сәуірдегі
№ 786 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстанның су ресурстарын басқару
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ

      Астана, 2014 жыл

Мазмұны

      1. Бағдарламаның паспорты

      2. Кіріспе

      3. Ағымдағы жағдайды талдау

      4. Бағдарламаның мақсаттары, міндеттері, нысаналы индикаторлары мен оны іске асырудың нәтижелер көрсеткіштері

      5. Негізгі бағыттары, алға қойған мақсаттарға қол жеткізудің жолдары мен тиісті шаралар

      6. Бағдарламаны іске асыру кезеңдері

      7. Қажетті ресурстар

1. Бағдарламаның паспорты

Атауы

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы

Әзірлеу үшін негіздеме

Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығымен бекітілген, Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспары

Әзірлеуші

Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі

Бағдарламаның мақсаты

Су ресурстарын басқарудың тиімділігін арттыру арқылы Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігін қамтамасыз ету

Міндеттері

1. Су үнемдеу және қолда бар су ресурстарының көлемін ұлғайту жөніндегі шараларды жүзеге асыру арқылы халықты, қоршаған ортаны және экономика салаларын су ресурстарымен кепілді қамтамасыз ету.
2. Су ресурстарын басқару тиімділігін арттыру.
3. Су экологиялық жүйелерінің сақталуын қамтамасыз ету

Іске асырудың мерзімі мен кезеңдері

2014-2020 жылдар

Нысаналы индикаторлар

1. 2020 жылға қарай су тұтынуды ІЖӨ бірлігіне алғанда нақты мәнде 2012 жылдың деңгейіне 33%-ға төмендету.
2. Жерүсті су ресурстарын 2020 жылға қарай 0,6 км3-ге ұлғайту.
3. Орталық ауыз сумен қамту жүйесіне тұрақты қолжетімділікке ие су тұтынушылардың үлесі: 2020 жылға дейін қалаларда 100%-дан төмен емес және ауылдық елді мекендерде 80%-дан төмен емес.
4. Су бұру жүйесіне қолжетімділікке ие су тұтынушылардың үлесі:
2020 жылға дейін қалаларда 100%-дан төмен емес;
2020 жылға дейін ауылдық елді мекендерде 20%-дан төмен емес.
5. Табиғи нысандардың суға жыл сайынғы қажеттілігін қанағаттандыру және навигацияны 39 км3 деңгейінде сақтау

Қаржыландыру көздері мен көлемдері

Мемлекеттік бюджет және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бюджеттен тыс қаражаттар.
2014 жылдан 2040 жылға дейінгі кезеңде қаржыландыруды бағалау көлемі 8,2 трлн. теңгені құрайды, оның 5,4 трлн. теңгесі республикалық және жергілікті бюджеттерден, ал 2,8 трлн. теңгесі бюджеттен тыс қаражаттар есебінен.
2020 жылға дейін республикалық және жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландыруды бағалау көлемі 3,3 трлн. теңгені құрайды және жоспарланатын кезеңге арналған тиісті бюджеттерді қалыптастыру кезінде нақтыланады

2. Кіріспе

      Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарына сәйкес әзірленді.

      Қазіргі уақытта Қазақстан су ресурстарының жетіспеушілігін сезіне бастады және болжам бойынша1 2040 жылға қарай қажеттіліктің2 50%-ы көлемінде су ресурстарының елеулі тапшылығына ұшырауы мүмкін.

      Су ресурстарының тапшылығы мен осалдығы жағдайында су қауіпсіздігінің проблемасы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер ретінде қарастырылады.

      Бағдарлама экожүйені сақтау үшін су ресурстары тапшылығын болдырмау, халықты, экономиканың жоспарланған өсімін қамтамасыз ету, сондай-ақ су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру мәселесін шешуге бағытталған. Іске асырылатын бастамалардың мемлекеттік бюджетке және тарифтердің өсу қарқынына салмақ түсіретін, ең аз үлестік құнына бағалау жүргізілді.

      Бағдарламада инфрақұрылымды жетілдіру және дамыту, су ресурстарын тиімді пайдалану, елді мекендердің сумен қамту және су бұру жүйелерін жетілдіру, сондай-ақ су ресурстарын тиімді басқару бойынша шаралар есебінен 2020 жылға қарай су ресурстарының күтілетін тапшылығын қысқарту жөніндегі шаралар көзделген.

      Егер суды тұтынудың тиімділігін көтеру және қолжетімді су ресурстарын ұлғайту жөнінде жеткілікті шаралар қабылданбаған жағдайда су тапшылығы мынадай салдарларға:

      1) әсіресе, Балқаш көлінде, орталық Қазақстан, солтүстік Арал өзендерінің атырауы мен батпақты жүйелерде, кейіннен көл мен өзен экожүйесінің және балық аулау кәсібінің азып-тозуымен, табиғатты қорғау мақсатында су жіберуді төмендетуге және т.б.;

      2) әсіресе, ауыл шаруашылығында, сондай-ақ гидроэнергетикалық салада, өнеркәсіпте экономикалық мақсат үшін су тұтынуды мәжбүрлі лимиттеуге әкелуі мүмкін, оның үстіне елді мекендерді сумен қамтуда іркілістер болуы мүмкін;

      3) сумен қамтудың жаңа көздерін пайдалануға қосу (қайталама майдалану, десалинационды зауыттар, магистральдық құбырлар) және бассейндер арасында су ресурстарын бір-біріне ауыстыру қажеттілігіне байланысты сумен қамтамасыз ету шығындарын көтеруге әкелуі мүмкін.

      Көрсетілген салдарлардың алдын алу мақсатында, климаттың өзгеру үрдісін ескере отырып, Қазақстан үшін орманның: су ресурстарын орнықты жағдайда сақтау мен ұстау, атмосферадан көмірқышқыл газын сіңіру секілді функциялары өзекті. Таулы, тоғайлы және жайылма су ормандарын сақтауды, сондай-ақ су жинау алаңдарының орманды алқаптарын ұлғайтуды қамтамасыз ету қажет. Экологиялық жүйелерді орнықты дамыту және биологиялық әртүрлілікті сақтау үшін ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда орналасқан су айдындарына қатысты проблемалық мәселелерді шешуді жүйелі негізде қамтамасыз ету қажет.

      Сонымен қатар су ресурстарын ықпалдасқан басқару принципі мен тәжірибесін нығайту, су ресурстарын басқару жөніндегі мекемелерде персоналдың біліктілік деңгейін көтеру бойынша мемлекеттік қолдауды кеңінен қамтамасыз ету, сондай-ақ халықаралық-құқықтық келісімдерге негізделген трансшекаралық ынтымақтастықты дамыту барынша маңызды.

      ______________

      1Жұмыс тобының Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің, Су ресурстары комитетінің және оның бассейндік инспекцияларының мәліметтеріне, қазақстандық және халықаралық институттар зерттеулеріне, оның ішінде Қазақстанмен шектес мемлекеттердің экономикалық өсуінің перспективаларына негізделген талдауы.

      2Экономика орнықты дамыған жағдайда

3. Ағымдағы жағдайды талдау
1. Су саласындағы негізгі проблемаларды талдау

      Су ресурстары тапшылығының қаупін азайту мақсатында соңғы жылдары Қазақстанның су ресурстарын басқаруда оң үрдіс, атап айтқанда, ең үздік халықаралық тәжірибелерге сәйкес келетін, су ресурстарын бассейндік принципте басқаруға көшу, сондай-ақ су шығынын төмендетуге және инфрақұрылымның қауіпсіздігін арттыруға септігін тигізетін су шаруашылығы мен гидромелиоративтік инфрақұрылымды өсіңкі қаржыландыру байқалады.

      Соған қарамастан, проблемалардың едәуір бөлігі әлі де шешілместен қалып отыр.

      1) алдағы 30 жылдың ішінде қолжетімді ресурстарды азайтудан, сол секілді тұтынудың өсуінен туындайтын 10 км3-ден 12 км3 -ге дейінгі (экономика қазіргі траектория бойынша дамыған және су тұтыну бойынша ағымдағы тәжірибе сақталған ретте қажеттіліктің 50%-ы) мөлшерде су ресурстарының елеулі тапшылығы күтілуде;

      2) тапшылықты болдырмаудағы күш-жігердің басым бөлігі негізінен суға қажеттілікті қысқартуға емес, инфрақұрылымды дамытуға бағытталған. Мега-жобалар су ресурстарындағы тапшылық проблемаларының негізгі шешімі ретінде ұсынылуда;

      3) Қазақстанда басқа мемлекеттермен салыстырғанда су ресурстарын пайдаланудың (өнімділігінің) төмен тиімділігі: елдің экономикасына Ресейге немесе АҚШ-қа қарағанда ішкі жалпы өнімнің (бұдан әрі - ІЖӨ) бір долларына алғанда үш есе артық және Австралияға қарағанда алты есе артық су қажет;

      4) қазіргі тариф белгілеу жүйесі және бекітілетін тарифтер, әсіресе, ауыл шаруашылығында, қажетті пайдалану шығындары мен амортизациялық аударымдарды қамтамасыз етпейді;

      5) барлық секторда, әсіресе - мұндағы шығын 66%-ға дейін құрайтын ауыл шаруашылығында, суды үнемдеуді ынталандырудың жеткіліксіздігі;

      6) суды үнемдеуге қойылатын талаптар тұрғысында нормативтік құқықтық және нормативтік техникалық базаның жетілмеуі (мысалы, магистральдық және тарату каналдарынан су беру суару жүйелерін пайдаланудың деңгейін және олардың су өлшеуіш бекеттермен жарақтандырылуын есепке алмастан жүзеге асырылады);

      7) инфрақұрылымға инвестицияның жетіспеуі суға қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін жаңа қуаттарды салуда да, сол секілді қолданыстағы инфрақұрылым нысандарын күтіп-ұстауда да байқалады;

      8) су ресурстарына қолжетімділіктің жеткіліксіздігі: Қазақстан халқының тек 67%-ы ғана сапалы ауыз суға және 47 %-ы - су бұру жүйелеріне қолжетімділікке ие, ал көптеген дамыған елдерде аталған көрсеткіштер 100%-ға жақындайды;

      9) магистральдық және тарату каналдарының 40%-дан астамы техникалық тұрғыдан қанағаттанарлықсыз жағдайда болуы;

      10) гидромелиоративтік инфрақұрылымның едәуір бөлігінің күтімсіз жағдайда болуы;

      11) су ресурстарын басқарудың бірқатар негізгі әдістері мен тетіктерінің жеткіліксіз дамыған және жетілдіруді қажет етеді;

      12) су ресурстарының көлемі және сапасы, сондай-ақ оларды өзгеруінің болжамы бойынша егжей-тегжейлі деректердің жұртшылық үшін қолжетімділік қиындығы және ашық көздерде болмауы;

      13) министрліктер мен ведомстволар арасындағы су ресурстарын басқару жөніндегі жұмысты үйлестіру тиімділігінің жеткілікті түрде жолға қойылмауы;

      14) су ресурстары балансын болжамдау мен оңтайландыру, инвестицияларды негіздеу мен бағалау, суды тұтынудың тиімділігін арттыру біліктілігі мен дағдыларын меңгерген су саласы мамандарының жетіспеуі байқалады;

      15) соңғы жылдары тасқын, топан су, су нысандары жағалауларының өзгеруі, аумақты жерасты суларының алып кетуі, батпақтануы мен сортаңдануы, су эрозиясы салдарынан судың зиянды әсер етуінен материалдық шығынның өсу үрдісі;

      16) су шаруашылығы құрылыстарының толық мемлекеттік есебі жоқ және барлық мүдделі тұлғалардың оған қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін су нысандарының бірыңғай ақпараттық дерекқоры (мемлекеттік су кадастры) құрылмаған.

      Су саласының даму жағдайы мен перспективасын мүдделі мемлекеттік органдар, ғылыми және жобалау ұйымдары ұсынған негізде, мемлекеттік статистикалық мәліметтер негізінде жүргізілді.

2. Су ресурстарының ағымдағы жағдайын бағалау

      Қазақстан Республикасының су ресурстары көптеген басқа мемлекеттермен салыстырғанда шектеулі. Жекелеген өзен бассейндерінде өңірлік тапшылық байқалуда, оның нәтижесінде балық саласы мен ауыл шаруашылығындағы шығындар, көлдердің, өзендердің, су-батпақты алқаптардың азып-тозуы орын алуда.

      Су тұтынудың өсуі мен су ресурстарымен қамтамасыз ету төмендеуінің күтілетін үрдісі өңірлік тапшылықтың өсуіне қауіп төндіреді, Қазақстанның сегіз су бассейнінің алтауы 2030 жылға қарай осыған ұшырауы мүмкін. Егер су ресурстарын пайдалану мен басқару тиімділігі арттырылмаса, 2040 жылға қарай су жетіспеуі күшейіп, халықты сумен қамтамасыз етуге, ІЖӨ өсуіне және қоршаған ортаның жағдайына теріс әсерін тигізеді.

      Су ресурстарының негізгі көлемін орташа жылдық көлемі 101 км3 құрайтын жерүсті сулары қамтамасыз етеді (1-кесте). Олардың 56 %-ы жергілікті (негізгі бассейндер: Есіл, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай), ал қалған 44 %-ы Қытайдан, Өзбекстаннан, Ресейден және Қырғызстаннан келетін трансшекаралық өзендер (негізгі бассейндер: Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Жайық-Каспий) ағынды есебінен қалыптасады. Қазақстан көрші елдер аумағынан трансшекаралық өзендер ағысынан тәуелділік индексі бойынша Израиль мен Португалия секілді елдермен бір қатарда тұр. Бұл елдің қазіргі және әлеуетті су проблемаларын шешу үшін трансшекаралық ағындарды реттеудің маңыздылығын елеулі түрде көтереді.

      1-кесте. Қазақстан су бассейндерінің жерүсті суларымен және өзге де көздерден алынатын су ресурстарымен қамтамасыз етілуі

Бассейннің атауы

Жергілікті су ресурстары, км3

Трансшекаралық су ресурстары, км3

Жерасты сулары,
км3

Өзге де су көздері,
км3

Су ресурстарының жиыны, км3

Арал-Сырдария

3,4

14,6

0,2

3,2

21,4

Балқаш-Алакөл

15,4

12,2

0,4

0,4

28,4

Ертіс

25,9

7,8

0,2

0

33,9

Есіл

2,6


0,1

0

2,6

Жайық-Каспий

4,1

7,1

0,2

0,3

11,7

Нұра-Сарысу

1,4


0,1

0,1

1,5

Тобыл-Торғай

1,3

0,3

0

0

1,6

Шу-Талас

1,6

2,6

0,1

0

4,4

ҚР бойынша барлығы

55,7

44,7

1,2

3,9

105,5


      Тұщы судың қосымша көздері жерасты сулары болып табылады, олардың пайдалануға бекітілген қоры 15,4 км3 құрайды (қазіргі кезде олардың жылына 1,2 км3 өндіріледі - 2-кестені қараңыз), теңіз суын тұшыту және өзге де су көздері (шахтылардан су тарту, су қоймаларынан3 тікелей тұтыну, сарқынды суларды пайдалану, тұзсыздандыру - барлығы жылына 3,9 км3). Жерасты суларының негізгі қоры (жалпы қор көлемінің 66%-ы) Балқаш-Алакөл және Ертіс бассейндерінде орналасқан.

      2-кесте. Қазақстан су бассейндерінің жерасты сулары қорымен қамтамасыз етілуі

Бассейннің атауы

Жерасты суларының пайдаланылу қоры, км3/жыл

Жерасты суларын өндіру, км 3/жыл

Барлығы

Оның ішінде4

ШАС

ӨТС

ЖС

Бальнеологиялық

Арал-Сырдария

1,14

0,79

0,16

0,19

0,002

0,2

Балқаш-Алакөл

7,26

1,73

0,22

5,31

0,005

0,4

Ертіс

2,87

1,10

0,12

1,65

0,001

0,2

Есіл

0,16

0,11

0,03

0,02

0,001

0,1

Жайық-Каспий

0,97

0,51

0,22

0,24

0,002

0,2

Нұра-Сарысу

0,82

0,35

0,34

0,13

0,0004

0,1

Тобыл-Торғай

0,48

0,40

0,08

0,00

0,0008

0,0

Шу-Талас

1,75

0,79

0,24

0,72

0,001

0,1

ҚР бойынша барлығы

15,44

5,76

1,41

8,27

0,01

1,2


      __________________

      3Мысалы, трансшекаралық ресурстар енгізілмей, тікелей тұтынуға кететін Арал-Сырдария бассейні аясындағы Шардара су қоймасы.

      4ШАС - шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету. ӨТС - өндірістік-техникалық сумен қамтамасыз ету, ЖС - жерлерді суландыру.

      Бүгінгі күні жалпы су ресурстарынан өзендер мен көлдердің экологиялық жүйесін сақтау үшін табиғат қорғау мақсатында пайдалануға экологиялық ағын) жылына 38,6 км3 қажет. Бұған қоса, қажетті инфрақұрылымның болмауына, булану мен сүзілуге, шектес мемлекеттерге міндетті ағынды қамтамасыз етуге байланысты жылына км3-ге қолжетімдік жоқ. Одан басқа, су ресурстарының 12,8 км3-і 75%-дық қамтамасыз етілу5 критерийімен алғанда, сенімді болып табылмайды. Осылайша, кепілді су ресурсының көлемі қазіргі кезде жылына 23,2 км3-ді құрайды.

      Қолайсыз климаттық және трансшекаралық гидрологиялық жағдайларда келешекте 2040 жылға қарай Қазақстан бойынша жерүсті ағынының жылына 11,4 км3-ге азаюы болжануда.

      Бұл негізінен алғанда, трансшекаралық өзендерден су ағынының жылына 44,7 км3-ден 32,6 км3-ге дейін азаюынан болып отыр. Мұндай болжам үшін негіз көршілес елдердің экономикалық және әлеуметтік дамуының өсуіне байланысты соңғы жылдары су алуының артуы болып табылады. Қытай Халық Республикасының (бұдан әрі - ҚХР) аумағынан бастау алатын Ертіс пен Іле өзендерінде су ағынының азаю тәуекелі барынша басым, олардағы ағынның төмендеу әлеуетінің көлемі жылына 7,7 км3-ді құрайды.

      3-кестеде 2040 жылға қарай трансшекаралық өзендер бойынша су ағынының әлеуетті төмендеуін екі сценарийде көрсетілген: біріншісі, (көрші елдер келісімдерге сәйкес немесе келісімдер болмаған ретте (мысалы, ҚХР-мен жағдайда) су ресурстарын тең бөлу кезінде өз лимитін толықтай алады және екіншісі, көрші елдердің белгіленген квотадан асырумен су тартуды ұлғайта түсуінің қазіргі үрдісі сақталады. Ахуалдың дамуына жолашар сценарийді таңдау трансшекаралық суларды бөлу мәселелері жөніндегі халықаралық ынтымақтастық саласындағы жұмыстың нәтижелеріне байланысты.

      ________________

      5Гидрологиялық шамамен қамтамасыз етілу - гидрологиялық өлшемнің қарастырылып отырған мәні арттырылып алынуы (немесе арттырылмауы) ықтимал. 75 %-дық қамтамасыз етілу қарастырылып отырған көлемге 4 жылдың орташа алғанда 3 жылында қолжетімді болады дегенді білдіреді.

      3-кесте. 2040 жылға қарап трансшекаралық өзендерден келетін су ағынының әлеуетті төмендеуі

Бассейннің атауы

Өзен

Көрші мемлекеттер алатын су көлемі, км3

Қазақстан Республикасына қолжетімді су көлемі, км3

2012 ж.

2040 ж. 1 -сценарий

2040 ж. 2-сценарий

2012 ж.

2040 ж. 1 -сценарий

2040 ж. 2-сценарий

Арал-Сырдария

Сырдария

19,8

15,4

16,2

14,6

12,8

12,0

Балқаш-Алакөл

Іле, Қаратал

3,5

7,9

7,4

12,2

7,9

7,5

Ертіс

Ертіс

1,2

4,5

9,0

7,8

4,5

0,0

Жайық-Каспий

Жайық

1,8

4,4

6,4

7,1

4,4

2,5

Тобыл-Торғай

Тобыл

0,0

0,2

0,2

0,3

0,2

0,2

Шу-Талас

Шу

1,0

1,7

1,7

1,9

1,2

1,2

Шу-Талас

Талас, Асу

0,8

0,8

0,8

0,7

0,8

0,7

ҚР бойынша барлығы


28,1

34,8

41,6

44,7

32,66

25,1


      Қазақстанның аумағы сегіз өзен бассейніне бөлінеді, олардың ішінде ең ірілері Ертіс, Балқаш-Алакөл, Арал-Сырдария және Жайық-Каспий болып табылады (жиынтығы 90 %-дан аса су ресурстары бар). Осы Бағдарламаға 1-қосымша әр бассейн бойынша қолжетімді, тұрақты және сенімді су ресурстары көлеміне әсер ететін негізгі факторларды көрсетеді.

      2012 жылы Нұра-Сарысу бассейнінде жылына 0,1 км3 мөлшерінде су ресурстарының тапшылығы байқалды. Тәжірибеде бұл көл мен өзен экожүйелерін сақтау үшін табиғат қорғау мақсатында пайдалануға судың жетіспеуін білдіреді. Бірінші сценарий бойынша 2020 жылға қарай қолжетімді ресурстарды қысқарту және тұтынудың өсуі нәтижесінде трансшекаралық ағыстардың төмендеуінен сегіз бассейннің алтауына су ресурстарының тапшылығы әсер етеді. Тапшылық 2040 жылға дейін өседі және жылына 12,2 км3-ді құрауы мүмкін (таза тұтынудың 50%-ы). Екінші сценарий бойынша көршілес мемлекеттер суды біршама қарқынды алған кезде тапшылық 7,5 км3-ге, ұлғаюы мүмкін. Жағдай әсіресе Арал-Сырдария мен Жайық-Каспий бассейндерінде (жылына тиісінше 4,1 және 2,9 км3 тапшылық) және Нұра-Сарысу мен Тобыл-Торғай бассейндерінде тым қиындайды, оларда тапшылық болжанған тұтынудан 50%-дан астамды құрауы мүмкін.

      __________________

      6Қосындыға енгізілген жылына қосымша 0,6 км3 Ресеймен келісім бойынша Тобыл және Ертіс өзендерінен қосымша су алу әлеуетін құрайды

      4-кесте суға сұраныстың өзгеруі мен ұлттық деңгейде су ресурстарымен қамтамасыз етілудің серпінін және бассейндер бөлінісінде көрсетеді.

      4-кесте. Су ресурстарында экономикалық қажеттілікті қанағаттандыру

Бассейннің атауы

Қолжетімді, тұрақты және сенімді су ресурстары, км3

Суға сұраныс, км3

Тапшылық/профицит, км3

2012

2040

2012

2040

2012

2040

Арал-Сырдария

6,3

5,2

8,1

9,3

-1,8

-4,1

Балқаш-Алакөл

4,0

3,0

3,3

4,7

0,7

-1,7

Ертіс

8,7

5,2

1,3

2,6

7,4

2,5

Есіл

0,5

0,5

0,1

0,5

0,4

0,0

Жайық-Каспий

1,5

-1,0

0,6

1,9

0,9

-2,9

Нұра-Сарысу

-0,1

0,2

0,6

1,6

-0,7

-1,4

Тобыл-Торғай

0,4

0,3

0,1

0,8

0,3

-0,5

Шу-Талас

1,8

1,6

1,7

3,4

0,2

-1,7

Ел бойынша орташа

23,2

14,9

15,8

24,6

7,4

-9,7

Тапшылықтың бассейндер бойынша жиынтығы


-

-

-

-

-2,5

3. Су ресурстарын пайдалануды талдау

      Қазақстанда су пайдалану тиімділігі орташа алғанда салыстырмалы елдерге қарағанда жекелеген салалар бойынша да, тұтас экономика бойынша да төмен: Қазақстанға ІЖӨ-нің 1000 долларына 97 м3 су қажет етіледі, бұл Австралияның (15 м3), Бразилияның (26 м3), АҚШ-тың 31 м3), Ресейдің (33 м3), ҚХР-дың (67 м3) көрсеткіштерінен едәуір асып түседі.

      2012 жылы коммуналдық, өндірістік және ауыл шаруашылығы қажеттіліктеріне жалпы су тарту көлемі 19,5 км3-ді құрады (барлық

      су ресурстарының 20 %-ына жуық). Бұл көлемнен тұтынудың негізгі бөлігі ауыл шаруашылығына - 68 %, өнеркәсіпке - 27 % және коммуналдық шаруашылыққа - 5 % тиесілі. Судың жалпы қайтарымдылығы - 3,7 км3, бұл ретте өнеркәсіптің қайтарымды сулары 90 %-дан астамды құрайды. Су тасымалдау кезіндегі ысырап орташа алғанда су тұтыну көлемінен: ауыл шаруашылығы тұтынушылары үшін шамамен 60%-ды, өнеркәсіптік тұтынушылар үшін шамамен 40%-ды және коммуналдық шаруашылықтар үшін 50%-ды құрайды. 2040 жылға дейін коммуналдық және ауыл шаруашылығында су ресурстарын пайдаланудың ағымдағы тиімділігі сақталған, өнеркәсіпте су пайдалану тиімділігі қалыпты артқан7 ретте су тартудың жылына 29,7 км3- ге дейін және су тұтынудың (ысырапты есепке алғанда) 24,6 км3-ге дейін өсуі күтіледі. Осы бағдарламаға 2-қосымшада 2012 жылы әрбір бассейндегі су тұтыну және оның өсуінің 2040 жылға дейінгі перспективасы келтірілген.

      _________________

      7Су ресурстарын пайдалану тиімділігін қазіргі қуаттарға жылына 0,5%-ға арттыру және жаңа куаттарға қазіргілермен салыстырғанда тиімділікті 30%-ға арттыру

Ауыл шаруашылығында

      Ауыл шаруашылығының қажеттілігіне су тарту жылына 13,4 км3-ді құрайды, оның 3,8 км3-і жылына 1,4 млн. га алқаптағы тұрақты суару қажеттілігіне пайдаланылады, ал қалған 0,8 км3-і жылына көлдетіп суару, шабындықтарға су жайылту, жайылымдарды суландыру арасында бөлінеді, қалған 8,8 км3-і тасымалдау кезіндегі су ысырабын құрайды.

      Ауыл шаруашылығындағы судың жоғарғы ысырабы ирригациялық жүйелерде ПӘК төмендігімен түсіндіріледі. Бұл ретте судың қайтарымдылығы пайдалану деңгейінің жеткіліксіздігі мен техникалық жағдайына байланысты жалпы су тарту көлемінің 1%-ынан кемін құрайды.

      Ауыл шаруашылығында су үнемдеу технологиясын пайдалану және суару (тамшылатып, жаңбырлатып, дискреттік) пайдаланылатын суармалы жерлердің 7%-ынан кемін немесе 95,8 мың га құрайды.

Өнеркәсіпте

      Өнеркәсіптің қажеттілігіне су тарту көлемі жылына 5,3 км3-ді құрайды, оның жылына 4,2 км3-і су тұтынуды, ал жылына 1,1 км3-і - тасымалдау кезіндегі ысырапты құрайды. Қайтарымсыз су тұтыну көлемі жылына 1,9 км3 немесе жалпы су тартудың үштен бір бөлігін құрайды. Бұл ретте, өнеркәсіптік кәсіпорындардың небәрі 20%-ға жуығы ғана айналымды сумен қамту технологиясын пайдаланады.

      2040 жылға қарай өндірістің жылына 4%-ға өсуі және өнеркәсіптің пайдалану тиімділігін жыл сайынғы көтеруі жағдайында қолданыстағы қуаттар бойынша жылына 0,5%-ға арттыруы, сондай-ақ қолданыстағы қуаттармен алғанда жаңа қуаттар тиімділігінің 30%-ға жақсаруы себебінен өнеркәсіптің қайтарымсыз су тұтынуы жылына 2,6 км3-ге дейін (жылына орташа 1,1%-ға) өсуі күтіледі. Өсімді, негізінен алғанда, мынадай: газды, мұнайды өндіру және өңдеу, тау-кен өнеркәсібі, азық-түлік өнеркәсібі салалары қамтамасыз етеді.

Коммуналдық шаруашылықта

      Коммуналдық-тұрмыстық қажеттілік үшін су тарту көлемі жылына 0,9 км3-ді, оның ішінде қалаларда тұтыну - 55%-ды, ауылдық елді мекендерде - 11 %-ды құрайды, ал су берудегі ысырап жалпы су тартудың үштен бір бөлігі шамасын құрайды.

      Коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктер үшін халықтың жан басына суды орташа тұтыну ұқсас елдердегі халықтың жан басына ІЖӨ деңгейімен салыстырғанда төмен күйінде қалып отыр және жылына 51 м3-ді құрайды, бұл ретте Бразилияда, Түркияда, Ресейде және Мексикада жылына 80-100 м3. Тұтынудың төмен деңгейі көбінесе сумен қамтамасыз ету және су бұру жүйелерімен жеткілікті қамтылмауымен байланысты.

      Қазіргі уақытта Қазақстан халқының 67%-ы орталықтандырылған ауыз сумен қамтамасыз ету жүйесін пайдалана алады, ал Ресейде бұл көрсеткіш 89 %-ды, Ұлыбританияда, Германияда, Францияда, Сингапурда және Израильде - 100% дерлік құрайды. Орталықтандырылған су тарту жүйесіне қолжетімділікке елдегі халықтың жартысына жуығы ие, Германия мен Францияда - 93%, Ұлыбританияда - 98%. 2040 жылға қарай коммуналдық-тұрмыстық қажеттілікке қайтарымсыз су тұтыну жылына 1,4 км3-ге дейін (жылына орташа 1,9% -ға) өсуі күтіледі.

      Халық санының 20,8 млн. адамға дейін өсімі болжануда, бұл суды тұтыну көлемінің 35%-ға өсуіне әкеледі, Қазақстанның халқы екі миллионнан кем емес ірі қалалары Астана, Алматы және Шымкенттің, сондай-ақ еңбекке қабілетті халықтың үлесі жоғары, шағын және орта бизнес барынша белсенді дамып отырған Ақтөбе мен Ақтаудың базасында агломерациялық орталықтар құрылуына байланысты қала халқының үлесі қазіргі 53%-дан 73%-ға дейін өседі. Елдің дамуы шамасына қарай Қазақстанның басқа да ірі қалалары агломерация орталықтары бола алады, бұл агломерациялардың өсіп отырған халқының ауыз суға және су тарту жүйелерінде қажеттілігін қанағаттандыру үшін жаңа су шаруашылығы инфрақұрылымын салуды талап етеді.

      Қолжетімді ауыз сумен қамту, су бұру және сарқынды суларды тазалаудың жетіспеу жағдайы қазіргі орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымын техникалық қолдау мен жөндеу саласындағы артта қалушылықпен қиындай түседі. Коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымының едәуір бөлігі тозған жағдайда, бұл судың жоғары шығынына әкеледі. Ел ауқымында ол барлық көлемінің 40%-ы шамасын құрайды, бұл мына секілді елдерден елеулі түрде жоғары: АҚШ-та - 11%, Ресей - 21%, Ұлыбритания - 23%.

      Инфрақұрылым дамуындағы артта қалу себептерінің бірі тариф белгілеудің әлсіз тетігі болып табылады, бұл пайдалану және инвестициялық шығындарды жабуға мүмкіндік бермейді.

      Активтердің жалпы қанағаттанарлықсыз жағдайы (60%-дан астамы тозған) орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету қызметтері сапасының көрсеткіштерін төмендетеді. Қазақстанда коммуналдық қызметтер жұмысының тиімділігі Ұлыбритания, Италия, Ресей секілді елдердің көрсеткіштерінен артта қалуда: мұнда бір мың су тұтынушыға 1,5-4 қызметкерден келсе, бұл орайда басқа елдерде аталған көрсеткіш 0,3-1,3 адамды құрайды.

4. Су ресурстарының сапасын бағалау

      Су нысандарының ластануы себебінен судың сапасы қанағаттанарлықсыз болып табылады. 2012 жылы 88 су айдынының 13-і ғана ластану көрсеткіші бойынша "таза" сыныптамасына жатқызылған. Оның үстіне, деректер уақыт өткен сайын судың ластану деңгейі өсетіндігін көрсетіп отыр (2006 жылдан бастап судың ластану көрсеткіші 8 ірі су айдынында өскен).

      Республиканың жерүсті су нысандарын тау-кен өндіру, металлургия және химиялық өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, коммуналдық қызметтер кәсіпорындары қарқынды ластауда. Ластаушы салалар жыл сайын 50%-ға жуық суды тазалаусыз төгеді, бұл жылына тазартылмаған 1,5-2 млрд. км3 ағындыны білдіреді. Су бұру жүйелерінің қолжетімділігі жөнінен кейін қалу себебінен Қазақстанда елді мекендердің сарқынды суларының небәрі 29%-ы төгу алдында қайталама тазалаудан өтеді (Ұлыбританияда 94%, Израиль мен Сингапурде 100%). Өндіріс пен тұтыну қалдықтары орналасқан учаскелерде жерасты сулары да ластануға ұшырайды.

      Қазіргі уақытта ауыз судың сапасы дамыған елдер көрсеткішінен төмен тұр. Мысалы, Қазақстанда барлық өлім-жітімнің 0,9%-ы судың және оны тазартудың сапасы төмендігінен туындаған аурулардың есебінен болып отырса, бұл жөнінен АҚШ-та аталған көрсеткіш 0,4%-ды, ал Ұлыбританияда - 0,1%-ды құрайды. Су бұру жүйелеріне қажеттіліктің өсуі шамамен ауыз суға қажеттіліктің өсуіне сәйкес келетін болады, бұл тұтынушылар алатын қызметтердің деңгейінде артта қалушылықты білдіреді және жерүсті сулары сапасының, одан әрі нашарлауына әкелуі мүмкін.

      Дегенмен, өзендер суларының сапасы тұрақты бақылау жүргізілетін сарқынды суларды төгудің ұйымдастырылуынан ғана емес, сонымен қатар едәуір шамада елді мекендер аумағынан түрлі қалдықтардың (аршынды жыныстар үйінділері, күл үйінділері), далалық жерден ілесетін химикаттардың су көздеріне алаңдық шайылуына да байланысты болады. Сондықтан жауын-шашынның ағынды суларын ұстау мен тазалау жөніндегі іс-шараларды іске асыру қажет.

      Су нысандарына антропогендік жүктемелер және оның қалпына келу қабілеті арасындағы теңгерімсіздік экологиялық қолайсыздықтың іс жүзінде барлық ірі өзендер бассейндеріне тән болуына және шын мәнінде экологиялық қатер тудыруына әкелді.

Ауыз су сапасының стандарттары

      Ауыз су сапасы стандарттарының параметрлері Қазақстанда тұтас алғанда еуропалық стандарттар (бұдан әрі - ЕС) және Халықаралық денсаулық сақтау ұйымы стандарттарына сай келеді, алайда халықаралық стандарттар мәнінің барынша рұқсат етілетін деңгейлері, мысалы, лайлануы бойынша, көп жағдайда қатаңырақ болып шығады.

      Су сынамасын алу әдетте су дайындау нысандарымен шектелген. Үйлерде немесе сумен қамтамасыз ету желілерінде судың сапасын анықтау үшін жүйелі де тұрақты су сынамасын алу жүргізілмейді. Бұл орайда дамыған елдерде үйлердегі судың сапасына тұрақты мониторинг жүргізіледі. Құбыр суының сапасы нормаларға сай еместігі туралы сараптама бағалауы куәландырады - мысалы, "Жасыл даму" халықаралық институтының бағалауы бойынша, Қазақстанда ауыз суының тек 1%-ы қабылданған нормаларға сай. Ең алдымен, бұл сумен қамтамасыз ету желілері инфрақұрылымының қанағаттанғысыз жағдайынан және артық хлорлаудан туындайды. Бұл ретте жалпыға қолжетімді ақпарат көздері қалың жұртшылық үшін ауыз судың сапасы туралы деректер ұсынбайды.

Сарқынды су сапасының стандарттары

      Өнеркәсіптік сарқынды су сапасының стандарттары кеңес уақытында-ақ экономикалық факторлар ескерілместен әзірленген болатын, бұдан басқа, олардың талаптарын сақтау қиын, олар ЕС стандарттарына қарағанда едәуір күрделі. Кейбір жағдайларда стандарттар бір-біріне қарама-қайшы келеді. Сарқынды су сапасының стандарттарын айқындайтын нормалар, озық практика болып табылатын жергілікті жағдайларға бағдарлануды ұсынады, бірақ іс жүзінде бұл қағидатты іске асыру күрделі, өйткені бұл үшін су жіберуші құрылыстардың (өзен, көл, су қоймасы және т.б.) барлық орналасу орындары бойынша экологиялық, физикалық және химиялық деректер мен жергілікті ерекшеліктер ескерілетін егжей-тегжейлі бақылау схемасы талап етіледі, сондай-ақ жергілікті жағдайларға байланысты сарқынды судың қажетті сапасын айқындаудың нақты әдістемесі керек. Одан басқа, әлемдік практикада пайдаланылатын ірі кәсіпорындардан шығатын ағынды су сапасын онлайн арқылы мониторингтеу жүйесі Қазақстанда жоқтың қасы.

      Су қоймаларындағы нақты су сапасы мен негізгі ластану көздерінің орналасуы мен сипаты туралы ақпарат шектеулі: бүкіл елдің аумағындағы жер беті суының сапасын небәрі 215 бақылау стансасы қадағалайды. Негізгі ластану көздері мен негізгі ластаушылардың ұлттық тізілімі жоқ.

5. Суға зиянды әсер етуді болдырмау

      Климаттық жағдай әдеттегідей жылдарда су объектілері ел экономикасы мен халқының тіршілігінде ерекше проблема туындатпайды. Су ағысының қалыптасу жағдайы бойынша экстремальды немесе соған жақын жылдарда тіпті жазда су ағысының құрғап қалуының өзі-ақ төтенше жағдай туындау қатерін төндіреді.

      Көктемгі немесе көктемгі-жазғы судың толуына байланысты су тасқыны іс жүзінде Қазақстанның барлық өңірлеріндегі өзендерде кездеседі. Мұндай ахуалдың туындау ықтималдылығы Оңтүстік Қазақстандағы өзендерде ақпан-маусымға, Оңтүстік-Шығыс пен Шығыс Қазақстанның таулы өзендерінде наурыз-шілдеге, тегіс жерлердегі өзендерде - наурыз-шілдеге келеді.

      Судың зиянды әсер етуіне байланысты төтенше жағдайлар сутежегіш және суреттегіш гидротехникалық құрылыстардың техникалық жағдайының нашарлауы нәтижесінде туындауы мүмкін (2010 жылғы Қызылағаш су қоймасындағы апат).

      Қазақстанда түрлі ведомстволық қатыстылығы және меншік түрі бар 643 гидротехникалық құрылыс есепке алынған.

      Ұзақ пайдалану мен жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының аз көлемде жүргізілуіне байланысты су шаруашылығы объектілеріндегі құрылыстардың негізгі конструкциясы бұзылады, су қоймаларының лайлануына әкеліп, әсіресе көктемгі судың толуы мен тасуы кезінде техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың жоғарғы ықтималдылығы туындайды.

      Сумен қамтамасыз етудің су тапшылығы циклі, сонымен қатар еліміздің экономикасына, әсіресе ауыл шаруашылығына едәуір залал келтіреді.

      Судың зиянды әсер етуіне байланысты төтенше жағдайларды болдырмау үшін соңғы жылдары: Сырдария өзеніндегі Көксарай суреттегішін салу, Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау (I фазасы) сияқты ірі су шаруашылығы жобалары іске асырылды.

6. Су саласындағы қазіргі мемлекеттік саясатты талдау

      Қазақстанда нарықтық қатынастар жағдайында басқару және шаруашылық функцияларын бөле отырып, су саласын дамытудың негізі жасалды. Су ресурстарын басқарудың бассейндік қағидаты енгізілді.

      Су саласын дамытудың, жер қойнауын, оның ішінде жерасты суларының ресурстарын ұтымды және кешенді зерттеу мен пайдаланудың заңнамалық базасын құру мақсатында Қазақстан Республикасының Су кодексі, "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы, "Су пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылар кооперативі туралы" заңдар, сондай-ақ заңға тәуелді тиісті актілер қабылданды.

Басқару және реттеу саласында

      Су ресурстарын басқару саласындағы негізгі проблемалар:

      1) мүдделі мемлекеттік органдардың түрлі функциялары арасындағы қажетті үйлестірудің, сондай-ақ инфрақұрылым объектілерін пайдалануды жүзеге асыратын ұйымдар, коммуналдық қызметтер, өнеркәсіптік кәсіпорындар, су пайдаланушылар тарапынан нормативтік талаптарды сақтау жүйесінде ашықтықтың, жеткілікті мониторинг пен бақылау жүйесінің болмауы;

      2) су шаруашылығы инфрақұрылымы нысандарына меншіктің болуы және инвестицияларға қатысты шешімдер қабылдау схемасының нақты болмауы. Активтерге бөлек-бөлек иелік ету мен оны басқару мынадай:

      барлық салалар мүддесі ескеріле отырып, су саласындағы іс-шараларды жоспарлау мен жобалау кезінде жүйелі әрі кешенді тәсілдің болмауы;

      секторлар немесе өңірлер шеңберінде ірі ауқымды жобалар енгізуді қиындататын ұзақ, күрделі әрі ашық емес шешімдер қабылдау процестері;

      барлық деңгейдегі инфрақұрылым объектілерін жеткілікті түгендемеу және активтердің ағымдағы жай-күйін толық түсінбеушілік жоспарлау мен инвестициялау саласында шешімдер қабылдаудың тиісті негіздемелерінің болмауына, сондай-ақ су шаруашылығы объектілерінің тозуына байланысты пайда болатын сумен жабдықтау мен су ресурстары сапасының тәуекелдерін жете түсінбеушілікке әкелуі;

      активтерді басқарушылар үшін анық мақсатты көрсеткіштердің болмауы, мұның пайдалану тиімділігіне қол жеткізуге бағытталған шаралар нәтижелілігін едәуір шектеуі;

      су ресурстарын басқару саласында қажетті дағдысы мен білігі бар кадрлардың, сондай-ақ персоналдың инспекциялық қызметтегі жеткіліксіздігі сипатындағы су шаруашылығының республикалық және коммуналдық инфрақұрылым объектілерін басқару мен дамытуға байланысты бірқатар проблемалардың туындауына әкеп соғуы.

Тариф белгілеу саласында

      Ауыл шаруашылығы мен коммуналдық шаруашылықта, өнеркәсіпте тарифтердің ағымдағы деңгейі мен құрылымы кезінде суды үнемдеуді ынталандыру жөнінде елеулі шаралардың болмауы су тұтыну тиімділігі төмендігінің себебі болып табылады. Қазіргі кезде суға жұмсалатын шығын негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары құнының кемінде 1%-ын құрайды (0,9% бидай үшін, 0,1 % мақта үшін), бұл басқа елдерге қарағанда анағұрлым аз (Үндістан, ҚХР, Австралия, ОАР, АҚШ және Израиль сияқты елдерде бидай үшін - 4-13%, мақта -2-10%). Абсолютті түрде айтқанда ауыл шаруашылығы саласындағы судың ағымдағы тариф деңгейі әлемдегі ең төмен тарифтердің қатарына жатады, мысалы Австралия, Ұлыбритания, ҚХР, Греция сияқты елдерден 2-10 есе аз, ал Израильден 20 есе аз. Түпкі тұтынушы үшін судың тарифі өте төмен болғанына қарамастан (ауыл шаруашылығында орташа тариф 0,5 теңге/м3 құрайды), ол су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандырмайды. Сұраныстың ұлғаю шамасына қарай немесе суландыру технологияларына байланысты өсе түсетін тарифтермен салыстырғанда ағымдағы тарифтер бірыңғай ставканы көздейді және қандай да бір тиімді су тұтынуды ынталандыруды көздемейді. Бұдан басқа, кейбір тарифтік субсидиялар жағымсыз ынталандыруға итермелейді, ол су үнемдеу тұрғысынан тиімсіз технологиялар мен ауыл шаруашылығы дақылдарын пайдалануға итермелейді (мысалы, күріш егістігін суландыруға 50%-дық субсидия).

      Өнеркәсіп тұтынушылары үшін тарифтер деңгейі текше метріне 120-260 теңге аралығында құбылып отырады, сөйтіп басқа елдерде қолданылатын тарифтер деңгейімен салыстыруға болады. Қолданылатын тарифтік деңгей сумен қамтамасыз етудің толық құнын жабады (күрделі шығыстар және операциялық шығындар). Өнеркәсіптік тұтынушылар сумен жабдықтау құнын жабумен қатар коммуналдық тұтынушыларды субсидиялауға мәжбүр: Семей қаласында өнеркәсіптік тұтынушыларға арналған тариф жалпы құнның 186%-ын жабады (оның ішінде операциялық шығындарды және күрделі шығыстарды қоса алғанда, бірақ қажетті жаңғыртуға кететін инвестицияларды қоспағанда), алайда коммуналдық тұтынушыларға арналған тарифтер толық құнның 62%-ын ғана өтейді. Өнеркәсіптік кәсіпорындарға арналған ағымдағы тарифтер су тұтыну деңгейімен ғана байланысты, бұл қайта су тұтыну мен айналма су тұтынуды пайдалану үшін іс жүзінде ынталандыру тудырмайды.

      Коммуналдық тұтынушыларға арналған тарифтер деңгейі айтарлықтай төмен әрі әдетте операциялық шығындарды толығымен жаба алмайды (мысалы, Семей қаласында операциялық шығындарды жабу 78%-ды құрайды). Қазақстанда тарифтердің орташа деңгейі басқа елдерге қарағанда төмен (Қазақстанда орташа тариф деңгейі 0,5 АҚШ доллары, ол Ресей, Украина, ҚХР, Австралия сияқты бірқатар елдерде 1,2 долларды құрайды). Қазіргі уақытта шаруашылық - ауыз сумен жабдықтау қызмет көрсетулерінің төлемақысы бойынша есепшоттың орташа сомасы - үй шаруашылығының орташа табысының бар-жоғы 0,2%-ын ғана құрайды, бұл басқа елдерде 0,8% орташа көрсеткішті құрайды (Ресейде - 0,5%, Германияда - 1,1%).

      Тарифтер деңгейінің төмен болуы нәтижесінде су тегін ресурс ретінде қабылданады және тұтынушылардың көбі суды үнемді пайдалануға тырыспайды. Бұл түпкі тұтынушылардың су ресурстарын пайдалану тиімділігінің төмендігіне және ауыл шаруашылық тұтынушылары мен халықтың суды үнемсіз шығындауына әкеп соқтырады. Өнеркәсіп секторындағы су пайдалануға арналған ағымды тарифтер су үнемдеу технологияларына қаражат инвестициялау үшін елеусіз ғана экономикалық ынталандыруды көздейді.

      Су бұру қызмет көрсетулеріне арналған тарифтер де сарқынды сулардың ластану деңгейін төмендету мен су тазалауды тиісінше ынталандыруды қамтамасыз етпейді. Өнеркәсіптер үшін сарқынды суға арналған тарифтер су сапасы мен оны тазалау деңгейіне тәуелді емес. Қазақстанда егжей-тегжейлі әзірленген әдістемелердің болуына қарамастан, олардың пайдаланылуы, су сапасын ұдайы әрі жер-жерде мониторингтеудің болмауына және залалды өтеу тетігінің әлсіздігіне байланысты, қиындатылған. Сарқынды су сапасын реттеуші нормативтік база Қазақстанда, басқа елдерден қарағанда, анағұрлым артта қалған.

      Ауыл шаруашылығында сарқынды суға тарифтер пайдаланылмайды, соның салдарынан кәріздеу жүйелерін қолдау үшін қандай да болмасын ынталандыру шаралары жоқ.

      Суды тұтынуды бақылау жүйесін қалыптастыру үшін ұлттық ауқымда жоспарлау мен басқаруды жүзеге асыру мақсатында жаппай есептегіш кұралдарымен қамтамасыз ету қажет. Бүгінгі күні коммуналдық сектор онымен қосылғандарының санымен есептегенде 80% ғана қамтамасыз етілген, оның үстіне, олардың көп бөлігі тозған (10 жылдан артық пайдаланылуда), ал оларға қызмет көрсету мен оны ауыстыру жеткілікті жиі өткізілмейді.

      Жеке есептегіш құралдарымен қамтамасыз ету 30%-дан кем, ол тарифтер көмегімен түпкі тұтынушылар арасында су үнемдеуді ынталандыру үшін қосымша кедергілер келтіреді.

      Ауыл шаруашылығында есептегіш құралдармен қамтамасыз етудің ағымдағы деңгейі 60%-дан кемді құрайды, бұл ретте өлшеулерді өткізу технологиясының көп бәлігі тозған, нәтижесінде су тұтынудың жалпы көлемінің 30%-ынан астамы өлшенбейді. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығында су тұтыну есебі толық емес, өлшеу көбінесе қолмен жүзеге асырылады, ал деректер жергілікті деңгейде сақталады. Бұл су шаруашылығын басқару жүйесінің дамыған елдер қолданатын "пайдалан да төле" қағидатымен жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейді.

Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігі тұрғысында трансшекаралық ынтымақтастық

      Қазақстан Республикасының географиялық орналасуына сәйкес оның өзен бассейнінің 7-уінің ағыны көршілес мемлекеттерде қалыптасады (ҚХР, Орталық Азия елдері, Ресей) және трансшекаралық сипатқа ие.

      Су қорының 44%-ы сыртқы көздер есебінен толығатынын ескерсек су қауіпсіздігі тұрғысында Қазақстан Республикасының трансшекаралық ынтымақтастығы мәселесі өте маңызды болып табылады және стратегиялық әрі кешенді көзқарасты талап етеді.

      Осыған байланысты, су ресурстарын басқарудың ішкі мәселелерін шешумен қатар, ҚХР-мен, Ресеймен, Қырғызстанмен, Тәжікстанмен және Өзбекстанмен трансшекаралық өзендерді пайдалану, қорғау және су бөлу саласында, сондай-ақ БҰҰ жүйесі ұйымдарымен және басқа да халықаралық ұйымдармен су ресурстарын басқару, суды үнемдеу және су заңнамалары, алдыңғы қатарлы технологияларды тарту және енгізу тәжірибесін алмасу саласында тиімді өзара іс-қимыл аса маңызды болып табылады.

      Шу мен Талас өзендері бойынша Қазақстанның ынтымақтастығы оң үрдіс болып табылады: 2006 жылы құрылған Шу-Талас комиссиясы екіжақты келісім аясында жұмыс істейтін бірлескен органның үлгісі болды. Шу-Талас комиссиясы модельдік құралға айналды, оның көмегімен өзендердің төменгі ағысында орналасқан елдер ағыс бойынша жоғары орналасқан елдер аумағындағы бөгеттер мен басқа да гидротехникалық құрылыстарды басқаруға қатыса алады.

      Трансшекаралық ынтымақтастықтың басқа бір оңды мысалы ретінде трансшекаралық өзендердің су сапасын қорғау туралы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Қытай Халық Республикасы Үкіметінің арасындағы 2011 жылы қол қойылған екіжақты келісімді атауға болады.

      Қазақстан бірқатар көршілес мемлекеттермен халықаралық келісімдердің, сондай-ақ халықаралық конвенциялардың тарапы болып табылады. Іргелес елдермен келісімдердің нормаларын іске асыру үкіметаралық комиссия шеңберінде жүзеге асырылады.

7. Су ресурстарын басқарудағы халықаралық тәжірибе
Су ресурстары тапшылығын қысқарту саласында

      Көптеген елдер қазіргі уақытта су ресурстарының тапшылығы проблемасын басынан өткеруде. Үндістан, Австралия, Иордания, ОАР және басқа елдер келешектегі суға қажеттілікті қамтамасыз етудің стратегиялық мәселелерімен тікелей айналысып жатыр. Бұл ретте су тапшылығын қысқартудың негізгі тетіктері мыналар болып табылады:

      1) тұтынуды қысқарту: су үнемдеу технологияларын енгізу су ресурстарын неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді және көптеген жағдайда жаңа инфрақұрылым салудан гөрі экономикалық тұрғыда өте пайдалы болып табылады;

      2) қолжетімді су ресурстарын молайту: қосымша су ресурстарына қолжетімділікпен қамтамасыз ету су тапшылығы проблемасын шешудің маңызды бөлігі болып қала береді. Ірі инвестициялық жобалармен қатар тұщы су қоры ретінде жерасты суларына қолжетімділік жобалары да қаралады;

      3) тұтынушылар арасында су ресурстарының бөлінуін қайта қарау: су ресурстарын тұтынудың экономикалық тиімділігін талдау көбіне елдердің су ресурстарының едәуір бөлігін қосымша құны төмен салаға бағыттап, оларды ұтымсыз пайдаланатынын көрсетеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде Сауд Арабиясы экспортқа шығаруға бидай өсіру үшін қымбат тұратын тұщыландыру технологиясы жолымен алынған суды пайдаланды. Барлық су тұтынушылар үшін экономикалық негізделген тарифтерге ауысу су ресурстарын тиімді қайта болу мен экономика үшін барынша пайда алудың негізгі тетігі болды.

      Жоғарыда көрсетілген топтардың әрқайсысында жеке тұтынушылар немесе өңірлер үшін өзгеше шаралар пайдаланылады. Әртүрлі шараларды салыстыру үшін шығындардың қисық сызығы әдіснамасы қолданылады, онда су үнемдеудің әлеуетті көлемі және үнемделген судың текше метріне нақты шараны іске асырудың орташа жылдық құны есептеледі. Бұл әдіснама осы немесе өзге тетіктерді іске асыру туралы неғұрлым салмақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

      Әлемдік тәжірибе су тапшылығын қысқарту тетіктері туралы мынадай негізгі тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:

      1) ауыл шаруашылығында суды үнемдеу көптеген су тапшылығы бар өңірлерде су үнемдеудің негізгі көзі болып табылады;

      2) қайталама сумен қамтуды, су тазартудың тиімді жүйелерін қолдану, өнеркәсіптегі инфрақұрылым объектілері мен коммуналдық шаруашылықта су ысырабын қысқарту келешек су тұтыну көлемін қысқартудың қажетті шарты болып табылады;

      3) жерүсті экожүйелерінде су балансын сақтау мен ұстап тұру, оның үстіңгі ағыстарын реттеу мен жақсарту мақсатында орман мелиорациясын жүргізу арқылы өзендердің жағалауларын бекіту, су ағысын ұлғайтуды тұрақтандыру, және тазалау үшін су объектілерінің су жинау алаңдарының ормандылығын арттыру (Түркия мен өзге елдердің тәжірибесі бойынша);

      4) су ресурстарының сапасы тапшылық проблемасының ажырамас бөлігі болып табылады және су ресурстарын пайдалану мен экожүйені сақтауды бақылау тұрғысынан да қаралуға тиіс.

      Трансшекаралық сулардың проблемасы бөлек назар аударуды қажет етеді. Су ресурстарының ерекшелігіне байланысты шектес мемлекеттермен су бөлу проблемасы көптеген елге таныс. Бұл саладағы табысты халықаралық ынтымақтастық мысалдары арасында мыналарды бөліп көрсетуге болады:

      1) Лесотоның биік таулары бойынша келісім, 1986 жыл: ОАР-дың Йоханнесбург үшін ауыз суға айырбас ретінде Лесотодағы инфрақұрылымды қаржыландыруы;

      2) Меконг бойынша келісім, 1995 жыл: деректерді бірлесіп жинау жөніндегі бесжылдық ұлтаралық жоба;

      3) Дунайды ластауды азайту бағдарламасы, 1999 жыл: арнайы құрылған халықаралық комиссия басқаратын ластауды азайту жөніндегі ұлтаралық жоба;

      4) Голан биіктігіндегі "Бейбітшілік паркі жоспары", 1995 жыл: даулы аумақтарда экологиялық аймақ құру туралы ұсыныс, ол бойынша су ресурстарын басқаруды БҰҰ-ның қатысуымен халықаралық комиссия жүзеге асыра алар еді;

      5) Непал мен Индия арасындағы келісім, 1959 жыл және 1966 жыл: төменгі ағыстағы пайлануды азайту үшін Непалда ағаш отырғызу.

      Келісімдердің табысты болуы олардағы қол жеткізілген уағдаластықтарды іске асыру мен мониторингтеудің қажетті тетіктерін егжей-тегжейлі етуге байланысты болады. Алайда, көптеген келісімдер негізгі қажет параметрлерді ескермейді: келісімдердің жартысынан астамында мониториигтеу тәсілдері айтылмайды және 80%-ында санкциялар қолдану тетіктері қамтылмаған.

Ауыз суымен қамту және сарқынды суларды тазалау саласында

      Қазақстан сапалы ауыз сумен сарқынды судың халықаралық стандарттарын енгізу нәтижесінде айтарлықтай пайда мен коммуналдық секторда да, өнеркәсіпте де тиісті алдыңғы қатарлы тәжірибе ала алар еді.

      1. Ауыз суға қолжетімділік пен сарқынды суларды тазарту саласындағы халықаралық алдыңғы қатарлы тәжірибеге негізделген табыстың негізгі факторлары:

      1) халықтың талап етілетін сапалы ауыз суға тұрақты (тәулік бойы) және шектеусіз қолжетімділігі;

      2) стандарттарға сәйкес ауыз суды 100% тазарту;

      3) ауыз судың тұрақты және тиімді мониторингі (мысалы, суды жіберудің, тазалаудың және тұтынудың барлық кезеңдерінде - сумен жабдықтау және су тартудың барлық жүйесі бойынша сынаманы жиі алу, нақты уақыт режимінде негізгі параметрлерін үнемі бақылау);

      4) суды тазарту мен бөлуге кететін шығындарды жабуды қамтамасыз ететін түпкі тұтынушыларға арналған әлеуметтік сараланған тарифтер, сондай-ақ сарқынды суларды жинау және тазалау;

      5) халықтың экономикалық тұрғыдан осал топтарын атаулы қолдау немесе субсидияланған тариф енгізу (табысы төмен су тұтынушылар су үшін өз табысының 5%-ын төлейтіндей қамтамасыз ету);

      6) ауыз судың сапасы мен қолжетімділігін, сондай-ақ тұтынушыларға қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ететін реттеу (қысымның тұрақтылығы, сумен қамту сенімділігі, қызмет көрсетудегі жедел ден қою).

      Алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибе орталық сумен қамтамасыз ету мен су бұру инфрақұрылымын орнықты дамытуды қамтамасыз ету үшін қазіргі заманғы технологияларды (қақталған шөгеннен жасалған тұрбалар, энергия үнемдегіш сорғы қондырғылар, мембрандық су тазалау және басқалары) пайдалануды ұсынады.

      Сарқынды суларды қайта өңдеу мен оны одан әрі тыңайтқыш (брикеттелген немесе сұйық) пен биоотын (анаэробтық шіріткі) ретінде қайта өңделген өнімдерді пайдалану саласында едәуір әлеует бар. Еуропа елдерінде сарқынды суларды қайта өңдеуден алынатын өнімнің көлемі адам басына шаққанда жылына 5-20 кг құрайды.

      Тұрмыстық қажеттіліктерге, қалаларда және ауыл шаруашылығында суару мақсаттары үшін сарқынды суларды қайтадан пайдалану - бұл су пайдаланудың тиімділігін көтерудің тағы бір мүмкіндігі.

      Ауыз су мен сарқынды су сапасының стандарттарын айқындау және сол стандарттарды сақтау кезінде алдыңғы қатарлы практиканы пайдалануға көшу сумен қамтамасыз ету мен су бұрудың қалалық инфрақұрылымына және мониторингтің тиімді жүйелеріне айтарлықтай инвестицияларды талап етеді. Ол үшін су мен сарқынды суға тарифтерді ұлғайту мен оны тиімді жинауды қамтамасыз ету қажет.

      2. Өнеркәсіптік сарқынды суларды тазарту саласында

      Қазақстанда неғұрлым ауқымды стандарттау және өнеркәсіптік ағындар бойынша жоспарлы көрсеткіштерді оңайлату үшін, сондай-ақ екі әдістемеден (Шектеулі жол берілетін концентрация және Шектеулі жол берілетін ағынды су) дамыған елдердегі сияқты ағынды жүзеге асырылатын су нысанының қажетті сапасынан ластаушы заттардың жол берілетін деңгейін айқындау әдістемесіне көшу есебінен стандарттарды сақтау мен құқық пайдалануды бақылаудың тиімділігін көтеру үшін әлеует бар.

      Қоршаған ортаға зиян келтіретін өнеркәсіп салаларында шығыстардың түрлі деңгейін көздейтін сарқынды суларды тазартудың үш әлеуетті технологиясын пайдалану мүмкіндігі бар. Бұл технологиялардың әрқайсысы тиісті су айдынындағы су сапасына зиянды әсер етпей, сарқынды суды қоршаған ортаға (су айдындарына, су өткізу аймақтарына) ағызуға мүмкіндік береді:

      1) Тазартудың "стандартты" технологиясы - сарқынды суларды дәстүрлі қайта тазарту мен залалсыздандыру. Аталған технология ағындардың ешқандай нақты параметрлері айрықша тазартуды (мысалы, уран) талап етпеген жағдайларда қолданылады, құны, шамамен, тазартудың текше метр көлеміне 1-2 мың АҚШ долларын құрайды.

      2) "Айрықша" тазарту технологиясы - кейбір ерекше ластаушы заттарды кетіру үшін пайдаланатын технология, (мысалы, шайырды қолдану, кері осмос, уран кен орындарын құрғату). Осындай тазалаудың бір текше метр тазартылған көлемге құны шамамен 3-6 мың АҚШ долларын құрайды.

      3) "Нөлдік сұйық шығарындылар" - тазарту технологиясы, ол кәсіпорын шеңберінде суды қарқынды қайталап пайдаланатын өнеркәсіптік объектілер үшін және шығарындыларға тым сезімтал орта жағдайында қолданылуы мүмкін. Мұндай технология құны әдетте шамамен бір текше метр көлемге 7-11 мың АҚШ долларын құрайды.

      Су ресурстарын басқару және реттеу, тариф белгілеу саласында

      Тариф белгілеу саласындағы әлемдік тәжірибе мынадай негізгі қағидаттарды бағдарға алуды ұсынады:

      1) шығындардың өз-өзін ақтауы - түпкі тұтынушылардың барлық топтарына қатысты тарифтік реттеудің негізгі қағидаты. Ауыл шаруашылығында, шығыстарды толық жабу қиындық туғызған кезде, негізгі мақсат, әдетте, операциялық шығындарды жабу болып табылады. Көптеген елдерде ауыл шаруашылығында суға арналған тарифтерді, ресурс ретінде судың шынайы бағасы мен тапшылығы көрсетілмейтін, операциялық шығыстар ғана жаба алады. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (бұдан әрі - ЭЫДҰ) 23 елі ішінен тек алтауы ғана (Ұлыбританияны, Швеция мен Жаңа Зеландияны қоса алғанда) ауыл шаруашылығында суға арналған тарифтермен шығыстарды толық жабуға қол жеткізді. Өндірістік және тұрмыстық су тұтынушыларға қатысты шығындардың өз-өзін толық ақтауына қол жеткізу мүмкіндігі неғұрлым шынайы;

      2) су тұтыну тиімділігі және су ресурстарын ұтымды пайдалану - барлық салаларда тарифтік саясаттың тағы бір маңызды міндеті. Ауыл шаруашылығында тарифтер су ресурстарын тиімді пайдаланумен (суландыру жабдықтары, дренаж жүйелері және т.с.с), сондай-ақ кәріздеу жүйесін пайдаланумен және сарқынды суларды тазалаумен (мысалы, дренаж жүйелерін пайдаланғаны үшін өте төменгі тарифтер) үйлесіп жатуға тиіс. Өндірістік тұтынушылар үшін тарифтік көтермелеудің бір бөлігі су объектілерінің ластану дәрежесін төмендету (мысалы, айналмалы сумен жабдықтауды пайдалану, сарқынды суларды стандарттарға сәйкес тазалау) болуға тиіс. Прогрессивтік тарифтер су тапшылығын қатаң сезініп отырған қалалардың, мысалы Намибия астанасы Виндхукте, коммуналдық секторларындағы ахуалға айтарлықтай әсер етті;

      3) су ресурстарын бағалаудың көрініс табуы және су пайдаланудың балама мүмкіндіктері. Аталған қағидат түпкі тұтынушылардың су ресурстарының экономикалық құндылыққа ие екендігі туралы әрі оның секторлар мен тұтынушылар арасында оңтайлы бөлінуінің (мысалы, судың түрлі қосылған құнымен ауыл шаруашылығы дақылдары) ынталандырылатындығы туралы белгі алуын қамтамасыз етеді. Аталған қағидатты қолдануға су ресурстарын пайдаланғаны үшін барлық тұтынушылар үшін бірыңғай (мысалы, Сингапурде су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем, Германияда су алғаны үшін төлем) төлем енгізу жолымен қол жеткізуге болады;

      4) қоғамның экономикалық тұрғыдан осал мүшелерінің жағдайын төмендетпей, су ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін қолжетімділік;

      5) су ресурстарын басқару және реттеу саласында бірқатар мән-жайлар бар, олар су ресурстарын басқару құрылымын таңдауды айқындауға тиіс. Біріншіден, су шаруашылығы бойынша сарапшылардың бар-жоғы, инфрақұрылымдар мен қызмет көрсету ауқымы, сондай-ақ ифрақұрылымның жалпы жай-күйі (мысалы, инвестициялар бойынша артта қалу немесе күрделі шығындарды жеткілікті қаржыландыру) тұрғысынан елдің бастапқы ұстанымын назарға алу маңызды. Екіншіден, басқару жүйесінің ұлттық және өңірлік деңгейлерде су ресурстарын ұтымды пайдалану, сондай-ақ ұзақ кезең ішінде инвестициялық бағдарламаларды қамтамасыз ету мен үйлестіру қабілеттілігі болып табылады. Үшіншіден, тұтынушыларға қызмет көрсетулер деңгейін сапалы өзгерту тұрғысынан жүйенің әлеуеті де сыни мәнге ие.

      Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, су шаруашылығында пайдалануға болатын бірқатар әлеуетті ұйымдық құрылымдар бар:

      1) Өңірлік және жергілікті муниципалдық ұйымдардың, күшті заңнама мен техникалық стандарттарға негізделген үкімет тарапынан бақылаудың, сондай-ақ сумен жабдықтау саласында өңірлік бас жоспарлардың болуын көздейтін модель (мысалға, Германия, Франция). Өзін-өзі реттеуге қабілеттілікті және саланың құрылымдық бөлектігіне қарамастан (мысалға, Suez, Veoliа - сынды өз саласында алдыңғы қатардағы - халықаралық ірі компаниялардың құрылуы), операциялық қызметтің жоғары стандарттарына қол жеткізу мүмкіндіктерін қоса алғанда, бұл модельдің бірнеше артықшылықтары бар. Бір жағынан, бұл модель күшті заңнамасы, техникалық стандарттары мен су шаруашылығы саласы бойынша басқарудың барлық деңгейлерінде көптеген сарапшылары бар, аяғынан нық тұрған әрі тұрақты нарықтық ортаны қажет етеді. Бұдан басқа, мұндай құрылымға әдетте жекеше капитал тарту күрделірек.

      Ұйымдастырудың мұндай үлгісі кезінде түрлі секторларға жауап беретін министрліктердің жұмысын интеграциялауды қамтамасыз ететін, саясат мәселелерін толық бақылауда ұстап, ұлттық деңгейде реттеп отыратын, су шаруашылығына жауап беретін орган арқылы күшті орталықтандырылған үйлестірудің алатын орны айрықша;

      2) Жекеше компаниялар үшін концессия (мысалы, Филлипин, Сингапур, Марокко). Жекеше сектордың жұмысына негізделген модельдің, инвестициялаудың жаңа көздеріне қолжетімділікті, тәуекелдерді жеке секторлармен бөлісу мүмкіндігін, жаңа технологиялар мен идеяларға қолжетімділікті, сондай-ақ дағдылар мен мүмкіншіліктерді қалыптастыруды қоса алғанда, бірқатар артықшылықтары бар. Басқа жағынан, мұндай модель мемлекет ауқымында су ресурстарын үнемдеу мүмкіндігін қиындатады және неғұрлым қатаң қадағалау мен күрделі келісімшарттарды талап етеді;

      3) Экономикалық реттеуімен және судың сапасы мен оның қоршаған ортаға әсер ету дәрежесін реттеуімен ұлттық/өңірлік су шаруашылығы компаниясы (мемлекеттік немесе жекеше болуы мүмкін). Мұндай модельдің табысты үлгілерін Ұлыбритания мен АҚШ-тан байқауға болады. Мұндай құрылымның басымдығы білім базасын барынша пайдалану қабілеттілігі, үйлесімділікті ұлттық деңгейде қамтамасыз ету және үлкен ауқымда жекеше қаржыландыруды тарту болып табылады. Алайда мұндай модельге көшу әдетте функционалдық бөлімшелер деңгейінде және басқару деңгейінде елеулі өзгерістерді талап етеді.

      Өзге елдердің үлгісі - ұлттық су шаруашылығы компаниясының моделі шеңберінде сумен жабдықтау жөніндегі қызмет көрсетулер үшін дамыған реттеудің маңыздылығын көрсетеді.

      Халықаралық тәжірибеден алынған үлгілер сонымен қатар басқару, реттеу және тарифтер саласындағы өзгерістерге толықтыру ретінде хабардар болуды арттыру жөніндегі шаралардың маңыздылығын көрсетеді.

4. Бағдарламаның мақсаттары, міндеттері,
нысаналы индикаторлары мен оны іске
асырудың нәтижелер көрсеткіштері

      Бағдарламаның мақсаты су ресурстарын тиімді басқаруды арттыру арқылы Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін бағдарламаның мынадай мақсаттарына, міндеттеріне, нысаналы индикаторларына және оны іске асыру нәтижелерінің көрсеткіштеріне қол жеткізу қажет.

      Нысаналы индикаторлар:

      1) 2020 жылға қарай ІЖӨ-нің бірлігіне су тұтынуды төмендету шынайы айтқанда 2012 жылғы деңгейге қарағанда 33% болады;

      2) 2020 жылға қарай қосымша жерүсті су ресурстары 0,6 км3 артады;

      3) орталық ауыз сумен қамту жүйесіне тұрақты қолжетімділігі бар су тұтынушылардың үлесі 2020 жылға дейін қалада 100%-дан төмен емес және ауылдық елді мекендерде 80%-дан кем емес;

      4) су бұру жүйесіне қолжетімділігі бар су тұтынушылардың үлесі:

      қалаларда 2020 жылға дейін 100%-дан төмен емес;

      ауылдық елді мекендерде 2020 жылға дейін 20%-дан төмен емес;

      5) табиғи объектілердің жыл сайынғы суға қажеттілігін қанағаттандыру және су навигацияның сақталуын 39 км3 деңгейде сақтау.

      Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:

      1) су үнемдеу және қолда бар су ресурстарының көлемін ұлғайту жөніндегі шараларды жүзеге асыру арқылы халықты, қоршаған ортаны және экономика салаларын су ресурстарымен кепілді қамтамасыз ету;

      2) су ресурстарын басқару тиімділігін арттыру;

      3) су экологиялық жүйесінің сақталуын қамтамасыз ету.

      Міндеттерге қол жеткізу Бағдарламаны іске асыру шеңберінде мынадай көрсеткіштермен өлшенетін болады:

      2020 жылға қарай магистральдық және бөліп тарату каналдарындағы шығындар 20%-дан жоғары емес;

      2020 жылға қарай ирригациялық инфрақұрылымдағы шығындар 30%-дан жоғары емес (магистральдық және бөліп тарату каналдарын қоспағанда);

      2020 жылға қарай топырақты өңдеудің ылғалды үнемдеу әдістері және қайта құрылымдауға болатын алаңдардың 50%-ын егістіктерді су үнемдеу тұрғысынан қайта құрылымдау;

      2020 жылға қарай орнатуға болатын алаңдардың 30%-на суарудың су үнемдеу технологияларын орнату;

      2020 жылы кәсіпорындардың 20%-ына кәсіпорындағы су үнемдеу технологияларын орнату, сондай-ақ 2020 жылға қарай кәсіпорындардың 30%-ына айналма сумен жабдықтау технологияларын орнату;

      2020 жылға қарай коммуналдық шаруашылықтағы түпкі тұтынушылардың 95%-ында су есептеу аспабы болады;

      2020 жылға қарай қалалық желілерде шығын деңгейі 15%-дан көп емес;

      қолданыстағы инфрақұрылымды қолдау мен жаңғырту шаралары есебінен қосымша жерүсті су ресурстарын 2020 жылға дейін 0,6 км3 ұлғайту;

      2020 жылға дейін су мен сарқынды сулар сынамасын үнемі алып тұру жүйесін іске қосу - жылына 12 сынамадан кем емес, 100 мың адамнан аса халқы бар қалалар үшін - жылына 24 сынамадан кем емес;

      2020 жылға қарай мемлекеттік су кадастрының ұйымдық құрылымы мен жүргізу тәртібін жетілдіру негізінде оның қолданыстағы автоматтандырылған ақпараттық жүйесі;

      2020 жылға қарай ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің 80%-ы су тарту мен берудің барлық кезеңдерінде өлшеу аспаптарымен жарақталып, басқару автоматтандырылады;

      барлық ірі және орта, сондай-ақ республиканың шаруашылық кешені үшін елеулі кіші өзендерді гидрологиялық бақылаумен қамту және 2020 жылға дейін мемлекеттік гидробекеттердің санын 500-ге дейін жеткізу;

      табиғи нысандардың экологиялық жағдайын сақтау және жақсарту үшін олардың суға сұранымын қамтамасыз ету, оның ішінде Балқаш көлін жылына 12,0 км3 кем емес, Арал көлін - жылына 3,6 км3, Сырдария өзенінің атырауын - жылына 2,7 км3, Іле өзенінің атырауын - жылына 2,0 км3 және халықаралық мәндегі Сулы-батпақты алқаптар тізіміне енгізілген басқа да табиғи нысандар; 20 су айдыны үшін судың ластану деңгейін 2020 жылға дейін азайту.

5. Негізгі бағыттары, алға қойған мақсаттарға
қол жеткізудің жолдары мен тиісті шаралар
1. Бағдарлама мақсатына қол жеткізудің негізгі бағыттары мен жолдары

      Су ресурстарын басқару жүйесін дамыту ұзақ мерзімді перспективаға арналған стратегиялық жоспарды қажет етеді, осыған байланысты 2040 жылға дейінгі болжамдық мақсаттар әзірленді, оны іске асыру осы Бағдарламаның төртінші бөлігінде көрсетілген 2020 жылға арналған индикаторлар мен көрсеткіштерге қол жеткізілген жағдайда қамтамасыз етілетін болады.

      Қазақстанның мынадай тетіктердің көмегі арқылы 2040 жылға қарай 11 км3 көлемдегі су ресурстарының күтілетін тапшылығын жоюға мүмкіндігі бар:

      1) 3,2 км3 - әсіресе негізінен ауыл шаруашылығында тұтыну тиімділігін арттыру есебінен; бұл ретте шаралардың көбі өзін-өзі ақтайтын болып табылады;

      2) 0,4 км3 - жалпы құны 269 млрд. теңге болатын суарудың су үнемдеу әдістерін енгізу есебінен;

      3) 5,9 км3 - жалпы құны 1,8 трлн. теңге болатын қолданыстағы инфрақұрылымды қолдау мен жетілдіру және жаңасын дамыту жөніндегі шаралар есебінен (бұдан басқа қосымша көлемдер су ресурстарын бұру есебінен болуы мүмкін);

      4) 1,6 км3 - өсірілетін дақылдар құрамы мен аудандастыруды қайта қарау есебінен, ол неғұрлым жоғары қосылған құнымен ауыл шаруашылығы өніміне көшу нәтижесінде өзін-өзі ақтайтын шара болып табылады;

      5) 1,1 км3 - жалпы құны 150-450 млрд. теңге болатын коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымын жаңарту және дамыту есебінен.

      Ол үшін күш-жігерді мынадай бағыттарға шоғырландыру қажет:

      1. Су өндіруге оң әсерін тигізе отырып су ресурстарын экономикалық тұрғыдан негізделген бөліп-таратуға көшу:

      1) 2040 жылға дейін сумен жабдықтау мен су бұруға орташа тарифтерді өнеркәсіп үшін бір текше метрге 200 теңгеден кем емес көлемде және халық үшін бір текше метр суға 300 теңгеден кем емес көлемде кезең-кезеңімен жеткізу; ауыл шаруашылығында сумен жабдықтау тарифінің орташа деңгейін судың текше метріне 5 теңгеге дейін 10 есе көтерген жөн8;

      2) ауыл шаруашылығында су ресурстарын өндіруді оңтайландыру үшін өсірілетін дақылдардың құрылымы мен аудандастырылуын қайта қарау.

      2. Су ресурстарын сақтаудың соғұрлым аз шығынды әдістерін пайдалануға көшу:

      1) су ресурстарының тапшылығын еңсерудің негізгі әрі өзін өзі ақтайтын тетігі болып табылатын су тұтынудың тиімділігін арттыру;

      2) тұщы су көздері жаңартылатын болып табылса, сондай-ақ оларды пайдалану сапасы мен санына тиісінше бақылау қамтамасыз етілсе, осындай шартпен, тұщы су қорларының әлеуетті көздері болып табылатын жерасты су ресурстарын пайдалануды ұлғайту.

      3. Инфрақұрылымды тиімсіз пайдаланудан оны тиісінше жай-күйде ұстап тұруға көшу:

      1) пайдаланылатын су шаруашылығы ұйымдарын дамыту үшін жағдайлар жасау есебінен инфрақұрылымды басқару тиімділігін арттыруды қамтамасыз ету;

      2) инфрақұрылымды қауіпсіз пайдалану үшін оны күтіп ұстауға және жаңғыртуға, сондай-ақ су ресурстарының тиісінше сапасы мен санына инвестициялар.

      4. Су ресурстарын басқарудағы жауапкершіліктің шиеленіскен және шайылып кеткен аймақтарынан басқарудың нақты пирамидасына көшу:

      1) су тұтыну тиімділігін көтеру жөніндегі шараларды іске асыруды жеделдету мақсатында ведомствоаралық кеңес құру;

      2) су ресурстары мониторингін дамыту, су ресурстарын болжамдау мен басқару, өзендер бассейндерінің компьютерлік модельдерін жасау;

      3) су сапасын басқару және оның сақталуын бақылау саласындағы мәселелерді пысықтау.

      ___________________

      8Көрсетілген тарифтер деңгейі 2012 жылғы бағалар бойынша келтірілді және әрі қарай индексациялауды қажет етеді

2. Бағдарлама мақсатына қол жеткізу жөніндегі шаралар
Су тұтыну тиімділігін көтеру

      Төменде санамаланған шаралар тобы Қазақстанда жылына 9,5 км3 су үнемдеуді қамтамасыз ете алады. Бұл ретте үнемнің бірінші 2,6 км3 (2040 жылғы ықтимал су тапшылығының 21%) су тарифінің ағымдағы деңгейі кезінде өзін өзі ақтайтын шаралар есебінен іске асырылады, оның үстіне, өзін өзі ақтайтын шараларды іске асырған кездегі ықтимал үнем көлемі тариф көтерілген кезде өседі:

      1. Магистральдық және шаруашылықаралық каналдардағы, топтық су тартқыштардағы ысырапты қысқарту үшін инфрақұрылымды оңалту жөнінде жұмыс жүргізу қажет, ол мынадай іс-шараларды қамтиды:

      көпфакторлы зерттеу өткізудің бірыңғай әдістемесін әзірлеу;

      су шаруашылығы нысандарын көпфакторлы зерттеу;

      каналдардағы су деңгейін есепке алуды автоматтандыру мен оның сапасын бақылауды қоса алғанда, автоматтандырылған су ресурстарын басқару жүйесін енгізу;

      инфрақұрылымды қалпына келтіру және жаңғырту;

      инфрақұрылымды пайдалануға жұмсалған шығыстардың үлестік нормативтерін әзірлеу және бекіту;

      инфрақұрылымды пайдаланудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету.

      Су инфрақұрылымы объектілерінің жай-күйін бағалау мен инвестициялардың бүгінгі деңгейіне негізделген есептерге сәйкес, республикалық инфрақұрылымды күтіп ұстауға жұмсалатын шығынды бүгінгі күнгі 5,5 млрд. теңгеден 11 млрд. теңгеге дейін ұлғайту, коммуналдық инфрақұрылымды (топтық сутартқыштарды қоса алғанда) 14 млрд. теңге мөлшерінде қаржыландыру қажет.

      2. Ауыл шаруашылығында су тұтыну тиімділігін арттыруға мынадай іс-шаралармен қол жеткізіледі:

      суармалы жерлерде өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының құрамын қайта қарау;

      ирригациялық инфрақұрылым мен ауыл шаруашылығы алқаптарының жай-күйіне, суарудың пайдаланылып отырған әдістері мен ауыл шаруашылығын жүргізу практикасына зерттеу жүргізу;

      суару үшін кері қайтарылған суды пайдалану;

      су тартудың барлық кезеңінде өлшеу аспаптарын орнату және су бөлуді автоматтандыру (200 мың өлшеуіш аспабын орнатқан кезде қажетті инвестиция 12 млрд. теңге);

      топырақты өңдеудің ылғалды үнемдеу және егістіктерді су үнемдеу тұрғысынан қайта құрылымдау әдістерін, суарудың суды үнемдеу технологиясын (тамшылатып, жаңбырлатып және дискреттік) енгізу;

      ысырапты төмендету мақсатында каналдарды, оның ішінде олардың табанын бекіту арқылы, инфрақұрылымды қалпына келтіру және рекконструкциялау;

      коллекторлық-дренаждық жүйелердің сапасы мен тиімділігін арттыру, дренаждық суды қайтару және қайта пайдалану;

      ауыл шаруашылығында су үнемдеуге ынталандыруды арттыру және су үнемдеу жөніндегі шараларды қосымша қаржыландыру үшін тарифтерді қайта қарау;

      үздік қолжетімді технологияларды және экономикалық тиімді практикаларды пайдалануды көтермелеу үшін субсидиялар беру қағидаттарын өзгерту;

      қолжетімді шешімдер туралы хабардар етіп отыру мен дағдыны дамыту мақсатында фермерлер үшін нысаналы қолдау мен білім беру бағдарламаларын іске қосу.

      3. Өнеркәсіпте су тұтыну тиімділігін арттыруға мынадай іс-шаралармен қол жеткізіледі:

      өнеркәсіп орындарының алдыңғы қатарлы су үнемдеу технологияларын енгізуін ынталандыру;

      өнеркәсіп орындарын қолжетімді технологиялар мен олардың экономикалық тиімділігі туралы ақпараттандырып отыру;

      нормалауды және рұқсат ету жүйелерін бақылауды қатаңдату, суды тұтынуға және су объектілеріне ластаушы заттарды тастауға мониторинг жүйесін жетілдіру.

      4. Коммуналдық шаруашылықта су тұтыну тиімділігін арттыруға мынадай іс-шаралармен қол жеткізіледі:

      әрбір түпкі тұтынушыда су өлшеу аспабын орнату және оларды жүйелі сертификаттау;

      қолжетімді су үнемдеу шешімдері туралы халықты ақпараттандырып отыру;

      Коммуналдық сектор мен мемлекеттік мекемелерде су үнемдеу технологияларын енгізу;

      су құбыры желілерінде ысырапты төмендету жөнінде шаралар қабылдау.

Ұлттық деңгейде және өңірлік деңгейде де су ресурстары
тапшылығын қысқарту

      Шаралардың бұл тобын іске асыруды қолжетімді су ресурстары көлемін болжау, трансшекаралық су ағынын қамтамасыз ету үшін халықаралық жұмыс, жерасты суларының әлеуетін зерттеу жөніндегі іс-шаралардан бастау қажет. Бұл шараларға гидрологиялық, инженерлік-геологиялық, инженерлік-экологиялық ізденістер, ғылыми-зерттеу жұмыстары, су қоймаларын қайта жөндеу мен қалпына келтіру жөніндегі гидротехникалық іс-шаралар, сондай-ақ өзендер бассейндеріндегі су жинау алаңдарының ормандылығын ұлғайтуды қоса алғанда, табиғатты қорғау шаралары жатқызылады.

      1. Трансшекаралық су ресурстары бойынша халықаралық ынтымақтастық

      Қазақстан Республикасының су ресурстары көлемінің ағымдағы болжамына сәйкес трансшекаралық сулар су теңгерімінің ең осал компоненті болып табылады. Бұл саладағы халықаралық ынтымақтастық жөніндегі жұмыс мынадай шараларды іске асыру жолымен күшейтілуі тиіс:

      1) іргелес мемлекеттерден ағып келетін су ресурстарының көлемі мен сапасын мониторингтеу жөніндегі инфрақұрылым, оның ішінде сол мемлекеттермен бірлесіп олардың аумағында да инфрақұрылым құру;

      2) нақтыланған компьютерлік үлгілер негізінде болжамдар әзірлеу және траншекаралық су ағынының өзгеруінің ықтимал сценарийлерін талдау;

      3) келісімдерді әзірлеу және жасау үшін трансшекаралық суды бөлу бойынша келіссөз топтарын, жалпы келіссөз процестерін күшейту;

      4) жиналған талдама ақпаратқа негізделген және халықаралық тәжірибені ескеретін кешенді келіссөз стратегияларын әзірлеу;

      5) Орталық Азия өңірінде су-энергетика ресурстарын тиімді пайдалану тұжырымдамасын әзірлеу;

      6) трансшекаралық өзендерде су бөлу бойынша ұзақ мерзімді келісімдерді және оларды орындау бойынша тетіктерді жасау.

      2. Жерасты суларын пайдалану

      Мынадай іс-шаралар іске асырылатын болады:

      Ауыл шаруашылығы мен коммуналдық шаруашылық қажеттілігі үшін, оның ішінде су тазарту технологиясын қолданып жерасты суларын пайдалану әлеуетін зерделеу;

      су тапшы өңірлерден бастап, Қазақстан Республикасының аумағында елді мекендерді жерасты қорларымен қамтамасыз етуде жерасты суларының қорын жете барлау мен қайта бағалау, оның ішінде сумен қамтудың балама көздері де бар;

      Қазақстан Республикасының аумағында жерасты суларының негізгі көздері бойынша гидродинамикалық және гидрохимиялық үлгілер жасау;

      ұңғымалардың меншік иесін, техникалық жағдайын, су тартудың жобалық және нақты көлемін анықтау мақсатында барлық қолданыстағы жерасты сулары және мониторинг үңғымаларын түгендеу, зерттеу және құжаттау, жайылымдарды суландыруды қоса алғанда, сутартқыш ұңғымаларды күрделі жөндеу.

      3. Жаңа инфрақұрылымды салу

      Су шаруашылығы және гидромелиорация инфрақұрылымын дамыту ең алдымен, қаражат жұмсаудың қисынды деңгейімен су ресурстары тапшылығын қысқарту міндеті өзге әдістермен шешілмейтін өңірлерде қажет. Мынадай шаралар іске асырылуы қажет:

      су балансы болжамының әзірленген компьютерлік үлгілері негізінде ресурстарына қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін инфрақұрылымды дамыту жоспарын құру;

      экологиялық жағдайдан, ауыз су қажеттілігі мен жобалардың әрқайсысынан пайда табатып су ресурстарын тұтынушылардың қосымша қосылған құн жасау перспективасына негіздей отырып, инфрақұрылымдық жобалардың басымдығын айқындау;

      инфрақұрылымды дамыту жоспарына сәйкес жобаларды әзірлеу;

      инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру.

      Инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру шығындардың жоспарланғаннан асып түсуіне байланысты едәуір тәуекелдерді қамтиды. Жобалардың басымдығын айқындау мен оларды оңтайландыру жөніндегі жұмыс жобалар мен таңдалған жобалық шешімдер портфелін қайта қарау есебінен шығындарды 30-40%-ға қысқартуы мүмкін екенін әлемдік тәжірибе көрсетеді.

      Инфрақұрылымдық жобаларды іске асырудың негізгі қағидаты ластанған су ресурстарын тазарту мен ағынды суларды қайта пайдалану жөніндегі жобаларды қоса алғанда, сумен жабдықтаудың бірнеше балама нұсқаларын қарау болуы тиіс.

      Су ресурстарының тапшылығын қысқарту шараларының бірі су ағынын бассейнаралық қайта бұру есебінен су ресурстарын ұлғайту, жаңа су қоймаларын салу, жерасты сулары қорларын жасанды түрде толықтыру және т.б. болып табылады.

      4. Су нысандарының су жинау алаңдарының ормандылығын ұлғайту.

      Ормандарды ұлғайту және орман өсіру басымдықтарының бірі ретінде су нысандарының жағасында орман ағаштарын отырғызуды айқындау қажет. Өзендер бассейнінің су жинау алаңдарында ормандылықты ұлғайтуға назар аударылуы тиіс. Ормандардың суды қорғау және суды реттеу рөлін арттыру мақсатында орман шаруашылығы жұмыстарын жүргізу орындарының басымдықтарын айқындайтын арнайы зерттеулер жүргізіледі.

Ауыз суға қолжетімділікті, сарқынды суларды тазалауды және су сапасын жақсартуды қамтамасыз ету

      Ауыз судың тұрақты қорына, талап етілетін сапасына және қаланың сарқынды суларын тазарту стандарттарына жету үшін мынадай негізгі шараларды іске асыру керек.

      1. Коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымын қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу;

      коммуналдық шаруашылықтың барлық инфрақұрылымның жағдайына және оның қуаттылығына кейіннен әзірленетін жаңғырту жоспарымен бірге жобадағыны салыстырып бірыңғай бағалау жүргізу (бірдейлендіру әдіснамасын қолданып);

      ауыз сумен қамту және су тарту үшін қажетті бар инфрақұрылымды қалпына келтіру немесе ауыстыру;

      ауыз суды тазарту және сарқынды суларды тазарту қондырғыларын келтіру және жаңғырту бойынша іс-шараларды өткізу;

      моральдық және физикалық тозған сорғы станцияларын жаңғырту арқылы сорғы-қуатты жабдықтардың энергия тиімділігін арттыру.

      2. Орталықтандырылған ауыз сумен қамту және су тартудың жаңа инфрақұрылымын жасау жолдары:

      тұтынуды төмендетудің экономикалық тартымды тетіктерін ендіру жаңа инфрақұрылымға қажетті шығындарды азайтатын операциялық және (бөлшектеп) күрделі шығындарды жабатын тарифтер;

      орталық және жергілікті атқарушы органдармен әріптестікте сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы бойынша бас жоспарларды әзірлеу;

      өспелі ішкі тұтынуға қызмет ету үшін жаңа инфрақұрылымды жасау.

      3. Ауыз су және қалалық сарқынды сулардың стандарттарын жаңарту мен олардың сақталуына мониторингті қамтамасыз ету:

      ауыз су мен қалалық сарқынды сулар үшін стандарттарды жаңарту және осы стандарттардың жүйелілігін қамтамасыз ету (мысалы, ЕО деңгейіне жеткізу есебінен);

      коммуналдық секторларда суларды қайта пайдалану стандарттарын әзірлеу;

      суды тазартудың барлық қондырғылары үшін жоғары жиілік немесе нақты уақыт тәртібінде ауыз су сапасының мониторингін қамтамасыз ету және мониторинг нәтижелері туралы ақпараттың жалпы қолжетімділігін қамтамасыз ету.

      4. Өнеркәсіптік сарқынды суларды тазарту жолдары

      су қоймаларындағы су сапасына қатысты ақпараттың анықтығын қамтамасыз ету;

      қазіргі ластану деңгейіне, қала аумақтарына қауіптілігіне, ауыз су суының сапасына жағымсыз әсер етуіне қарай су қоймаларының басымдықтарын айқындау;

      өзен бассейні деңгейінде басымдықты су қоймаларының әрбірі үшін су сапасын жақсарту бойынша іс-қимыл жоспарын әзірлеу;

      су қоймаларындағы ойдағыдай су сапасын негіздей отырып, қоршаған ортаны ластайтын әрбір өндіріс пен әрбір салаға қатысты ағындылардың нақты стандарттарын әзірлеу.

      Өнеркәсіпте сарқынды судың шығарылуын бақылау үшін мына қағидаттарды қолдану ұсынылады:

      тұрмыстық кәріз желілеріне қосылмаған өнеркәсіп орындары, шығарылатын судың қажетті стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз ететіндей тазалау құрылыстарымен жабдықталуы керек. Техникалық тұрғыдан ағындыларды ағызу орындарында тазалау ("кәсіпорында тазалау") басым болуы керек. Мұндай тазалау толық немесе ішінара болуы мүмкін, егер орталық тазалау құрылыстарындағы ағындылар үшін белгіленген параметрлерге сәйкестігі жеткілікті болса;

      тұрмыстық кәріз желілеріне қосылған өнеркәсіп орындары, желі операторымен тазалау құрылыстары мен кәріз желілерінің дұрыс жұмыс жасауы үшін қауіп тудырмайтындай (мысалы, нақты параметрлерге: иістің болуы немесе желідегі қауіпті газдың болуы, құм немесе майдың көп көлемде болуы, микроластау болып табылатын тұздың дәстүрлі биологиялық заттардың, тазалаудың ингибиторы болып табылатын ауыр металдардың шамадан артық болуы) ағындылар сапасына барынша төмен талаптармен ағынды туралы шартқа қол қоюы қажет Ерекше ластайтын заттарды тұрмыстық кәріз желілеріне шығарудың тәуекелі жоғары шағын кәсіпорындарға (мысалы, автожөндеу шеберханаларына) біртіндеп толығымен тыйым салу және осындай ағынды суды жинайтын қызметтерді ұсыну қажет.

      Сарқынды су тазалаудың тиісті технологиясын қолдану үшін қажетті инвестициялар ағындылар жіберілетін су қоймаларының ойдағыдай сапасына және кәсіпорындар/салалардың нақты параметрлеріне қарай анықталуы керек. Қазақстандағы сарқынды суларды 20-50% стандартты техногияларды қолдану арқылы (қазіргі кезде жылына тазартылмайтын сарқынды сулардың стандартқа сәйкес 200-500 млн. м3 тазартуына жағдай туғызатындай) тазалау оның қуатын арттыру үшін қажет күрделі қаржы жұмсалымының жалпы көлемі 300-750 млрд. теңгені құрайды.

      5. Ауыз сумен қамту мен тұрмыстық және өнеркәсіптік сарқынды суларды тазалау бойынша деректерге қатысты ашықтықты қамтамасыз ету және аса маңызды дағдыларды дамыту.

      Жаңа инфрақұрылымның құрылысына және жаңғыртуға инвестициялардан басқа, орталықтан сумен қамту және су тарту секторына байланысты коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары мен басқа да ұйымдарда дағдыларды дамыту бойынша бағдарламаны іске асыру қажет. Техникалық және басқару салаларындағы оқыту шетелдік тәжірибені пайдалану және тиісті техникалық мамандықтардың жергілікті университеттерде енгізілуі есебінен күшейтілуі тиіс.

      Ауыз судың, су қоймаларындағы судың және сарқынды сулардың сапасын қоса алғанда, негізгі параметрлерді көрсетіп, барлық бассейндер бойынша есептілікті жасаудың стандарты құралдарын әзірлеп, енгізу қажет.

      Сонымен қатар сарқынды суларды ағызуға қатысты стандарттарды сақталуын тиісінше мониторинг жасау және әкімшілік айыппұл салу жолымен бақылануын қамтамасыз ету маңызды.

Су ресурстары басқару жүйесін жетілдіру

      1. Бассейндік схемаларды нақтылау және жаңарту

      Өзен бассейндері бойынша су ресурстары балансының ұзақ мерзімді болжамын жасау су саясатының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Су ресурстарының қолжетімді көлемін өзгерту үрдісін ескеретін нақты бассейндік схемалар және тұтыну болжамдары инфрақұрылымды дамытуды ұзақ мерзімге жоспарлауға негіз болуы тиіс. Бассейндік схемаларды үнемі жаңарту үшін мынадай шаралар қажет:

      жерасты су қорларын, сондай-ақ ішкі және трасншекаралық жерүсті суларын қоса алғанда, сапасы және су ресурстары көлемі бойынша толық электрондық дерекқоры және геоақпараттық жүйелерді құру;

      өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және халық санының өсімі нәтижесінде тұтыну өзгерісінің болжамы мен су тұтыну көлемі бойынша толық электрондық дерекқорды және геоақпараттық жүйелерді құру;

      өңірлік нақтылаумен әрбір бассейн бойынша ластану деңгейі мен 30-50 жылға су балансы болжамының компьютерлік үлгілерін әзірлеу және жыл сайын жаңарту.

      Су ресурстарын басқару саласында жаңа технологияларды енгізуді барынша жеделдету үшін барлық әлеуетті пайдаланушылар үшін бастапқы гидротехникалық деректердің қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің қаражаты есебінен жиналған деректер ашық қолжетімді түрде орналастырылуы тиіс.

      2. Тариф саясатын жетілдіру

      Тарифтердің жаңа құрылымы барлық тұтынушылар үшін ортақ қағидаттарға негізделуі тиіс:

      барлық секторлар бойынша шығындарды толық жабу (операциялық шығындар, техникалық қызмет көрсету шығындар және күрделі шығындары - соңғысы - ауыл шаруашылығындағы тұтынушылардан басқа, фермерлер үшін суға қолжетімділік пен инфрақұрылымның өзін-өзі ақтауы арасындағы баланс қажет);

      әрбір сектор үшін тарифтің қолжетімділігін қамтамасыз ету (мысалы, ауыл шаруашылығында өнімді өндіруге жұмсалатын барлық шығынның кемінде 10%-ы, коммуналдық қызметтерде үй шаруашылығындағы кірістің 1,5%-ы).

      Әрбір секторға қатысты тұтынуда төменде көрсетілген негізгі қағидаттарға сүйену ұсынылады:

      ауыл шаруашылығы секторында: суды пайдалану тиімділігін арттыру әдістері және технологияларының жеңілдіктер және субсидияларға тәуелділігі (мысалы, тамшылатып суаруды пайдалану); ұсақ жерге меншік иелері - фермерлерді ықтимал субсидиялау (мысалы, қазіргі уақытта жаңбырлатып және тамшылатып суару тәсілін инвестициялық субсидиялау жобалары әзірленуде); су нысандарының ластануын болдырмау мақсатында тыңайтқышты қарқынды пайдалану жағдайында аса жоғарғы тарифтерді белгілеу;

      өнеркәсіптік пайдаланушылар үшін: судың ластану дәрежесін төмендетуге ынталандыруға бағытталған тариф құрылымы, мысалы, стандарттарға сәйкес келмейтін су бұруға айыппұл салу/аса жоғарғы тарифпен өндіріп алу; су қайтарымын ынталандыратын тарифтері (мысалы, қайтарылмайтын суға төлем);

      коммуналдық шаруашылық саласында: суды үнемдеу шараларын пайдалануды ынталандыратын тариф деңгейі; инфрақұрылымның аса маңызды нысандарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін өңірлер деңгейіндегі айырмашылық (мысалы, су ресурстары жетіспейтін қалалар үшін аса жоғары тариф деңгейі); кірістің деңгейі төмен халық үшін суға қолжетімділікті қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік компонент, мысалы, сатылы-пропорционалды тариф, тікелей субсидиялар немесе салықтық жеңілдіктер.

      Су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану саласында пайдаланушы ұйымның басқа қызметін ұлғайту есебінен пайдалану шығындарын қаржыландыруға кезең-кезеңмен өту қажет.

      Жоғарыда көрсетілген қағидаттарға сүйену тариф саясатын өзгертуді талап етеді, атап айтсақ:

      2020 жылға қарай алға қойған мақсаттарға қайшы келетін, ауыл шаруашылығындағы тиімсіз субсидияларды беруді тоқтату (қажетті субсидия түрлері бойынша мемлекеттік қаражатты қайта бағыттау үшін ауыспалы кезеңді қамтамасыз етуде) және өзін-өзі ақтау деңгейін көтеру, мысалы, ең кем дегенде барлық шығындардың 60%-ы; толық өзін-өзі ақтауға қол жеткізу және өнеркәсіптік тұтынуда "ластаушы төлейді" қағидатын енгізу; коммуналдық секторда өзін-өзі толық сақтауға қол жеткізу және су сапасына тиісті бақылауды іске асыру; соңғы пайдаланушы деңгейіне дейін барлық секторларда суды тұтынудың тиімді есебін 100%-ға жеткізу;

      2040 жылға барлық соңғы пайдаланушылар үшін толық өзін-өзі ақтау;

      сарқынды суларды тазалауды 100%-ға және стандарттарға сәйкестікке жеткізу;

      қызмет көрсету деңгейі мен ауыз судың талап етілетін сапасына қол жеткізу.

      Осылайша, Қазақстанда басқару мен реттеудің тиімді жүйесін құру үшін мынадай негізгі шараларды қабылдау қажет:

      барлық шығындарды жабуды қамтамасыз ететін деңгейге дейін тарифтерді біртіндеп көтеру (операциялық және күрделі шығындар) мен коммуналдық және ауыл шаруашылығы секторларының тұтынушылары үшін тарифтер қолжетімді болғанда, ұзақ мерзімді инвестициялар.

      Ауыз сумен қамту және суды бұру инфрақұрылымын қаржыландыруда талап етілетін инвестициялардың жалпы көлемі 2040 жылға дейін 4,5 трлн. теңгеге бағаланады. Халық үшін тарифтердің ағымдағы деңгейінде, тарифтер бойынша төлемдер 2013 жылдың есептеуінде осындай инвестициялардың ширегін және 2040 жылдың есептеудегі инвестициялардың (сумен қамту желілеріне қосылатын шаруашылықтарының санының өсуінен, және тиісінше, тарифтер бойынша аса жоғарғы алымдар) жартысын жаба алады.

      Ауыл шаруашылығында тарифтерді қайта қарау:

      суды үнемдеу тұрғысынан тиімсіз технологиялар мен дақылдар үшін тарифтердің деңгейін көтеру мақсатында, алға қойылған мақсаттарға қайшы келетін субсидияларды жоюды талап етеді (мысалы, күрішті суаруға субсидия).

      прогрессивтік тарифтер мен пайдаланылатын технологияларға қатысты тарифтердің деңгейлерін пайдалану есебінен тұтынушыларды өсірілетін дақылдардың құрамы мен суарудың тиімді әдістерін пайдалануға уәждеу мақсатында ауыл шаруашылығы үшін тарифтерді түзету (гектарына тұтынудан шығатын).

      Нысандарға техникалық қызмет көрсетуді қаржыландыруды жақсарту және ашықтықты арттыру мақсатында ылғалды үнемдеу және ағындар үшін тарифтер элементтерін енгізу. Одан басқа, суды ысыраппен алуды болдырмау мақсатында тұтынуға квота мен қоршаған ортаға сарқынды суды шектеуді енгізу қажет.

      Сондай-ақ өнеркәсіпте және коммуналдық секторда сарқындыларды тазалау және қайтадан суды пайдалануға уәждемені қамтамасыз ету ұсынылады (тиімді тарифтің көмегімен) және "ластаушы төлейді" қағидатын толық іске асырады (мысалы, ластанғаны үшін қомақты айыппұл көлемі):

      су тарту құқығы мен су нысандарына меншік құқықтарын түсіндіру үшін орнықты құқықтық негіздемелер жасай отырып, тарифтер саласында жаңа саясатты іске асыруға ықпал ететін барлық заңды, институционалдық және техникалық факторларды қамтамасыз ету, сондай-ақ денсаулық сақтау, экология және операциялық қызметтің тиімділігі/нәтижесіне қатысты су шаруашылығы саласындағы дамыған реттеуді қалыптастыру үшін құқықтық негіздемелер жасау.

      Одан басқа, тұтыну есебінің жүйесін сертификаттау органының жәрдемдесуімен соңғы тұтынушыны қоса алғанда, тұтынушылар бойынша жүз пайыз тиімді есептеуді қамтамасыз ету қажет (оның ішінде жекелеген үй шаруашылықтарының суды тұтынуын есептеу).

      Сондай-ақ қоршаған ортаға шығарылатын ағындылардың мониторингі мен толық анықтау және артық су алғаны үшін тиімді жазалау шараларын қамтамасыз ету және ауыз су сапасы бойынша толық нақты деректерге қол жеткізу және бар стандарттарға ағындылардың сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ тәртіп бұзушылық жағдайында айыппұлды қолдану және сәйкестігін жүйелі түрде қадағалауды қамтамасыз ету қажет.

      3. Су ресурстарын басқару жөніндегі ведомствоаралық кеңес

      Су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру мақсатында:

      1) су шаруашылығы саласындағы саясаттың ұлттық басымдықтары;

      2) өзендер бассейндері мен бассейндер ішінде, сондай-ақ секторлар бойынша сумен қамту саласында ұлттық басымдықтарды айқындау (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және коммуналдық секторлары басымдықтарының бірлестігі);

      3) өңірлер мен тұтынушылар арасындағы су ресурстарын қайта бөлу, қажет болғанда квота белгілеу;

      4) қоршаған ортаны қорғау жөніндегі стандарттарды айқындау;

      5) саланы қаржыландыру қағидалары (мемлекеттік/жекеше қаржыландыруға қол жеткізу және тұтынушылардан алынатын жалпы төлемдер);

      6) су шаруашылығы секторының ұйымдастыру саясатын айқындау жөніндегі ұсыныстарды тұжырымдау үшін ведомствоаралық кеңес құрылады.

      Осы үйлестіруші органға мүдделі мемлекеттік органдардан өкілдер енетін болады.

      Бірлесіп тұжырымдалған ұсыныстардың негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі негізгі басымдықтарды және іс-шаралар кешендерін, негізгі инвестициялық бағдарламаларды (су ресурстарына қолжетімділігі, тұтынушыларға қызмет көрсету және экономикалық пайда тұрғысынан) және жоспарды орындау үшін талап етілетін саясатпен немесе реттеумен байланысты негізгі бағдарламаларды көрсетумен су шаруашылығы бойынша 5 жылға кешенді бас жоспар бекітілетін болады.

      Су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті орган материалдық-техникалық жабдықтау және кадрлық әлеуетінің тиісті деңгейімен ұлттық су балансын кешенді қарауды, су ресурстарын бөлуді тиімді басқаруды және Бағдарламаны ұлттық деңгейде іске асыру барысын қадағалауды қамтамасыз етуі тиіс. Жергілікті деңгейде бассейндік су инспекциялары оларға жетіспейтін өкілеттіктер берілген, сондай-ақ материалдық-техникалық және кадрлармен қамтылған жағдайда, су шаруашылығы нысандарының қауіпсіздігі мәселелерін ескере отырып өңірлік деңгейде Бағдарлама аясында іс-шаралар кешенін іске асыруда алдыңғы қатарда болуын қамтамасыз етуге және қадағалауға тиіс.

      Одан басқа, су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті орган деректерді жедел сапалы жинауды, су бассейндері үлгілерін жасауды қамтамасыз етуі, сондай-ақ жерасты және жерүсті суларын кешенді есептейтін ұлттық су балансын жасауы тиіс. Сонымен қатар, аталған орган түрлі ұйымдар мен ғылыми-техникалық мекемелер үшін ақпараттың қолжетімділігін қамтамасыз етуі тиіс.

      Су шаруашылығы активтеріне және оларды пайдалануға жауапкершілікті алатын ұйымдық құрылым құру, сондай-ақ активтер жағдайына және олардың жұмыс көрсеткіштеріне нақты белгілі бір жауапкершілікті қамтамасыз ету және тиімді қызмет ету қажет.

      Осы мақсатта республикалық деңгейде инфрақұрылымды басқаратын және оны пайдалануды жүзеге асыратын, сондай-ақ су ресурстары (жерүсті және жерасты сулары) және су жинаудың болуының ұлттық басымдықтарға сәйкестігін өзендердің бассейндері арасында суды жеткізуді, ирригациялық активтерді қоса алғанда, соңғы тұтынушыларға суды жергілікті бөлуді қамтамасыз ететін ұлттық су шаруашылығы компаниясын құру мәселесін пысықтау ұсынылады.

      Елді мекендерде сумен қамту және суды бұру инфрақұрылымын салу мен пайдалану шараларын табысты іске асыру үшін бірыңғай ұлттық оператор құру мәселесін де пысықтау қажет.

      Компанияларда өзендер бассейндері бойынша басты схемаларды және басымдықтарды іске асыру мен реттеуші және бақылаушы органдармен тиісті қарым-қатынасты қамтамасыз ету үшін өзендер бассейндері айқындалатын өңірлік құрылымы болуы тиіс.

      Табиғи монополияларды реттеу мәселелері жөніндегі уәкілетті орган компаниялардың жаңа құрылымында барлық деңгейлер үшін бағалар белгілейтін болады (су жинау, ұлттық деңгейдегі тасымалдау және соңғы тұтынушыға жеткізу), сондай-ақ сумен қамтамасыз ету бойынша қызметтерді ұсынатын барлық операторлар үшін қызметтер сапасының деңгейін және баға саясатының қатынасын анықтайтын және осы компаниялардың жоспарлы көрсеткіштерге жетуін қадағалайтын болады.

      Сондай-ақ коммуналдық және өнеркәсіптік ағындылар, су қоймаларындағы су және ауыз су сапасы бойынша стандарттарды сақтау мақсатында қоршаған орта мен су сапасына әсер етуді реттеу саласында толық үйлестіру қажет.

      4. Суға зиянды әсерді болдырмау

      Су ресурстарын реттеумен байланысты төтенше жағдайларды болдырмау үшін сутежегіш және суреттегіш құрылыстардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін жасау қажет.

      Су шаруашылығы нысандарын пайдаланудың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және су шаруашылығы нысандары мен су ресурстарын пайдалану және басқаруды автоматтандыру, диспетчерлеудің қазіргі заманғы жүйелерін енгізу қажет. Су нысандарында тікелей орналасқан, барлық сутежегіш және суреттегіш құрылыстар мемлекеттік меншікте болуы тиіс.

      Сумен қамтамасыз етудің су тапшылығы циклі еліміздің экономикасына, ауыл шаруашылығы өндірісіне едәуір шығын әкеледі. Сондықтан осындай құбылыстардың салдарын азайтатын ұйымдастыру-техникалық және қаржылық (сақтандыру) шараларын қарастыру қажет.

      Сондай-ақ тасқын (жайылма) сулардан халықты және экономиканы қорғау бойынша жыл сайын ұйымдастыру-техникалық шараларды қарастыру қажет.

      Батыс Қазақстанның экологиялық қолайсыз аудандарын сумен кепілді қамтамасыз ету үшін Батыс Қазақстан облысында су шаруашылығы нысандарын салуды қарастыру қажет.

      Су нысандарының өткізу қабілетін арттыру мақсатында табанын және жағалауды бекіту жұмыстарын жүргізу үшін Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарының аумағында орналасқан өзендердің табиғи гидрологиялық режиміне зерттеу жасау қарастырылады.

      5. Маңызды білімдер мен дағдыларды қалыптастыру және су тапшылығы туралы жұртшылықтың хабардарлығын арттыру.

      Басқарудың барлық деңгейінде дағдылар мен мүмкіндіктерді қалыптастыру бағдарламаларын іске асыру қажет. Мысалы, коммуналдық секторда коммуналдық сумен қамтуды басқарудың оқу орталықтарын құру керек - ол қызмет көрсетуге бағытталған мәдениет пен жариялылықты, маңызды қабілеттерді дамытуға бағытталған оқыту курстары бар, коммуналдық сумен қамту кәсіпорындарының басшылығы және жетекші техникалық мамандары үшін білім беру мекемелерінің желісі. Бассейндік инспекциялардың және пайдаланушы ұйымдардың осындай оқыту орталықтары құрылуы тиіс, оларға халықаралық сарапшылар қатысып, озық тәжірибелермен алмасу және маңызды дағдыларды дамыту үшін жергілікті жерге баратын және семинарлар өткізетін болады, мұнда суару технологияларына фермерлер ұдайы оқытылатын болады.

      Су ағынын қазіргі заманғы модельдеу және тапшылықты болжауды қоса алғанда, өзендер бассейндерінің деңгейінде су балансы бойынша жекелей бас жоспарларды әзірлеу мақсатында қатысушылардың дағдыларын дамытуға инвестициялау және трансшекаралық өзара іс-қимыл/келіссөздер бойынша нысаналы жұмыс топтарын күшейту қажет.

      Су секторына білікті мамандарды даярлау және қызметкерлердің біліктілігін арттыру үшін жетекші институтта/университетте су ресурстарын басқару бойынша пәнаралық факультетті ашу жылына су ресурстарын басқару бойынша 50-100 маман дайындап шығаратын еді (су саласындағы экономистер, гидрологтар, геологтар, инженер-гидротехниктер, гидромелиорация мамандары, ауыл шаруашылығын сумен қамту және сарқынды суларды тазалау, сондай-ақ топырақтанушы-мелиораторларды қоса алғанда) қажет. Одан басқа, осы оқу орнының техникалық және технологиялық базасын күшейту өте маңызды. Мамандандырылған жоғарғы оқу орнының базасында жоғарыда көрсетілген түрлі орталықтарды кейіннен ұйымдастыру қажет.

      Бағдарламаны іске асыруды ғылыми сүйемелдеуді ғылыми-зерттеу жұмыстарын және тәжірибелі-конструкторлық әзірлемелерді іске асыру үшін еліміздің және әлемнің жетекші институттарын тарта отырып қамтамасыз ету қажет.

      Одан басқа, білім беру саласында:

      өңірлерде суды пайдалану және қорғаудың алдыңғы қатарлы технологияларын енгізу және суды пайдаланушыларды оқыту бойынша консультативтік оқу және ақпараттық орталықтар желісін құру;

      тиісінше 200 грант бөле отырып, "Гидротехникалық құрылыс және ғимарат", "Ауыл шаруашылығын сумен қамту және жайылымдарды суландыру", "Сарқынды суларды тазарту технологиясы" бакалавриат мамандықтарының жаңа сыныптауышын енгізу;

      грант санын 200-ге жеткізіп, "Мелиорация, рекультивация және жерлерді қорғау" мамандығы үшін бөлінетін гранттарды бөлуді қайта қарау.

      "Болашақ" бағдарламасы аясында су мамандықтары бойынша гранттар санын көбейту қажет.

      Барлық аграрлық университтер мен колледждерде "Ауыл шаруашылығы мелиорациясы", "Ауыл шаруашылығын сумен қамту және жайылымдарды суландыру" жаңа курстарын аграрлық факультеттер студенттерін оқыту бағдарламасына міндетті пән ретінде енгізу орынды.

      Кәсіптік білім беру ұйымдарында мынадай мамандарды тұрақты түрде дайындау қажет: "техник-гидрометр", "мастер-оператор - суару техникасын реттеуші", "суару мастері" және тағы басқалары.

      Сонымен қатар, су секторына жас мамандарды тарту үшін оларға әлеуметтік қолдау көрсету қажет (біржолғы көтерме жәрдемақы, тұрғын үй алуға несие), мұндай қолдау көрсету негізді болатын су секцияларының сегментінде еңбекақылы көтеру (мысалы, ауылдық өңірлерде).

      Одан басқа, барлық инженерлік мамандықтар бойынша оқыту қоршаған ортаны қорғауға және ресурстардың өнімділігіне арналған пәндердің қамтуы тиіс (мысалы, ЭЫДҰ-ның көптеген елдеріндегі сияқты).

      Су тапшылығы мен су пайдаланудың тиімді шараларын қолдану туралы жұртшылықты хабардар етуді арттыру бойынша бұқаралық шаралар жүргізу өте маңызды. Бастауыш мектепте және мектепке дейінгі мекемелерде оқу жоспарына су тапшылығы бойынша тақырыптарды толығымен енгізу қажет. Суды пайдалану және экологиялық проблемалар мәселелері туралы жұртшылықтың хабардарлығын арттыру мақсатында бағдарламаларды іске асыру қажет. Сайып келгенде су қоймаларындағы су сапасы, жалпыға қолжетімді су көздеріндегі сапасының өзгеруі мен ағындылары бойынша барлық негізгі мәліметтердің болуын қамтамасыз ету маңызды.

      6. Су ресурстары саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдіру

      Осы Бағдарламаның мақсаттарына қол жеткізу үшін су ресурстарын пайдалану және қорғау саласында, мелиорация, су шаруашылығы мен гидромелиоративтік жүйелерді дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету және басқару саласындағы нормативтік құқықтық базаны мынадай нормативтік құқықтық актілерге:

      жаңа ирригациялық және дренаждық жүйелерді салу және қайта жаңарту бойынша іс-шараларды бюджеттік қолдау мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының бюджеттік заңнамасына;

      мемлекеттік органдардың құзыретін нақтылау, бассейндік инспекциялардың өкілеттіктерін кеңейту, бірлесіп суды пайдалану туралы ережені, сондай-ақ бастапқы және қайталама су пайдаланушылардың қызметтері мен мәртебесін нақтылау, ауылдық өндірістік су пайдаланушылар кооперативтері мен басқа да су пайдаланушылардың бірлестіктерін құру мен дамытуды мемлекеттік ынталандыру тетіктерін анықтау, жоспарлы суды пайдалану және үнемді суды пайдалану, суарудың суды үнемдеу технологияларын енгізу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының су заңнамасына;

      су нысандары және гидромелиоративтік нысандар орналасқан жерлерді саралап-жіктеу және басқа мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының жер заңнамасына;

      гидромелиоративтік және су шаруашылығы жүйелерін пайдалану және техникалық күтіп ұстау саласындағы ұйымдарды қаржылық сауықтыру және банкроттық жөніндегі заңнамаға;

      "Су пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылар кооперативтері туралы" және "Мемлекеттік мүлік туралы" Қазақстан Республикасының заңдарына су пайдаланушылармен шарттық қатынастар, су пайдаланушылардың ауылдық тұтынушылық кооперативі мен олардың мүшелерінің суарылатын жерлермен бірге ирригациялық дренаждық жүйелерімен мүліктік құқығын нақтылау және басқа мәселелер бойынша;

      берілген алаңдарды пайдалану субъектілеріне немесе олардың кооперативтеріне суармалы жерлердің құрамы ретінде ирригациялық және дренаждық жүйелерді аса жедел және арнайы қамтамасыз ету мәселелері бойынша заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерге тиісті өзгерістер мен толықтыруларды енгізе отырып жетілдіру қажет.

      "Гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігі туралы", "Сумен қамту және су тарту туралы" Қазақстан Республикасының заңдарын, суды жеткізу және суды бұру бойынша тарифтерді бекітетін әдістемелік негіздемелерді әзірлеу және қабылдау қажет.

      Су ресурстарын басқару саласын дамытудың ұзақ мерзімді келешегін ескеріп, Бағдарламаның мақсаттарына қол жеткізудің кейінгі кезеңдері әзірленетін болады.

6. Бағдарламаны іске асыру кезеңдері

      Бағдарламаны іске асыру кезінде ең алдымен неғұрлым тиімді бастамаларды, сондай-ақ су тапшылығына байланысты жұмысты жалғастыру үшін ірі бастамаларды жоспарлау көзделеді.

      Осы Бағдарламаны іске асыруда мынадай негізгі кезеңдер бойынша келісілген іс-қимыл қажет:

      Ауыл шаруашылығында су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру:

      1) жалпы су тұтынуды қысқарту мақсатында өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдары құрамын қайта қарау;

      2) ауыл шаруашылығын жүргізу тәжірибесі мен суарудың пайдаланылатын әдістеріне, ирригациялық инфрақұрылым және ауыл шаруашылығы дақылдарының жағдайына зерттеу жасау;

      3) зерттеу нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығында суды үнемдеу бойынша ұлттық жоспарды жасау;

      4) суды үнемдеу бойынша ұлттық жоспарды іске қосу (инфрақұрылымды қалпына келтіру, топырақты өңдеудің қазіргі заманғы технологияларын, суарудың қазіргі заманғы әдістерін енгізу және т.б.);

      5) суды үнемдеуді ескере отырып жерлерді қалпына келтіру және мелиорациялау жөнінде жоспар жасау.

      Басқа салаларда су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру:

      1) әрбір түпкі тұтынушыға суесептегіш құралдарын орнату және жұмысқа жарамдылығын тексеру мақсатында үнемі сертификаттау;

      2) қолжетімді суды үнемдеу шешімдері туралы халыққа ақпарат беру;

      3) мемлекеттік мекемелерде және коммуналдық секторда суды үнемдеу технологияларын енгізу бағдарламаларын әзірлеу;

      4) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік мақсаттарға тазартылған сарқынды суларды қайтадан пайдалану мүмкіндігін талдау;

      5) өнеркәсіп орындарының суды үнемдеу технологияларын енгізуін ынталандыру.

      Трансшекаралық өзендерден суды әділ болу:

      келіссөз топтарын күшейтуді қоса алғанда, келіссөздер стратегиясын әзірлеу, болжамдар жасау, трансшекаралық су ағыны мониторингінің инфрақұрылымын жасау, келісімдер жасасу.

      Ішкі су ресурстарын реттеу:

      1) бірыңғай бекітілген әдістеме бойынша су шаруашылығы нысандарын көпфакторлы зерттеу;

      2) инфрақұрылым нысандарын қалпына келтіруде инвестицияларды жүзеге асырудың жоспарын жасау, жобаларды әзірлеу және техникалық кеңесшілерді тарта отырып техникалық шешімдерді оңтайландыру;

      3) инфрақұрылымды қалпына келтіруде өте маңызды жобаларды іске асыру;

      4) инфрақұрылымға қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындардың үлес нормативтерін әзірлеу және бекіту.

      Жерүсті суларын бұру мен реттеудің республикалық инфрақұрылымын дамыту:

      1) республикалық инфрақұрылымды дамыту жоспарын жасау және инфрақұрылымдық жобалардың басымдығын анықтау;

      2) бассейндік схемаларды жасау нәтижесі бойынша құрылған ұлттық инфрақұрылымды дамыту жоспарына сәйкес жобаларды әзірлеу;

      3) әрбір жобаның құнын қысқарту мақсатында ұлттық инфрақұрылымды дамытудың жобалық шешімдерін оңтайландыруға техникалық кеңесшілерді тарту.

      Орталықтан сумен қамту және су бұруға қолжетімділікті қамтамасыз ету:

      1) барлық коммуналдық инфрақұрылым нысандарының ағымдағы жағдайын зерттеу және оларға түгендеу жүргізу;

      2) ірі қалалардағы бастап жаңғырту үшін инфрақұрылым нысандарының басымдығын айқындау;

      3) инфрақұрылым нысандарын қалпына келтіруде инвестицияларды жүзеге асыру жоспарын жасау, техникалық кеңесшілерді тарта отырып техникалық шешімдерді оңтайландыру және жобаларды әзірлеу;

      4) сумен қамту және су тарту желілерін дамыту бойынша жобаларды ірі қалалардан бастап іске асыру;

      5) бассейндер бойынша бас жоспарларға сәйкес жаңа инфрақұрылымды құру бойынша жобаларды әзірлеу;

      6) жобалардың құнын қысқарту мақсатында коммуналдық су шаруашылығы инфрақұрылымын дамытудың жобалық шешімдерін оңтайландыруға техникалық кеңесшілерді тарту.

      Жерасты суларымен қамтамасыз ету:

      қорларды жете барлауды және жерасты суларын пайдалану әлеуетін талдауды, гидродинамикалық модельдерді жасау мен ұңғымаларды түгендеуді қоса алғанда, жерасты суларын пайдалану бастамаларын іске асыру.

      Су ресурстарын басқару:

      1) бассейндік схемаларды нақтылай түсу және жаңарту бойынша бастамаларды іске асыру;

      2) ұлттық деңгейдегі басқару құрылымын қайта қарау;

      3) білімді, дағдыны дамыту мен халық арасында хабардарлықты арттыру бағдарламаларын әзірлеу және енгізу.

      Тариф саясатын жетілдіру және реттеу:

      1) барлық шығындарды жабу деңгейіне дейін ауыл шаруашылығы және коммуналдық секторлар үшін тарифтерді біртіндеп көтеру;

      2) ауыл шаруашылығында тиімсіз субсидияларды жою және суды тиімді тұтыну үшін ынталандырулар енгізу және барлық салаларда ластануды азайту;

      3) сарқынды сулар мен ауыз су сапасының стандарттарын еуропалық стандарттарға сәйкес келтіретіндей етіп қайта қарау;

      4) ауыз су, ағындылар мен су жинау сапасына толық мониторингті қамтамасыз ету.

7. Қажетті ресурстар

      Бағдарламаның іс-шараларын іске асыруға республикалық және жергілікті бюджеттер қаражаттары, тарифтер алымдарының қаражаттары, сыртқы заемдер мен гранттар, сондай-ақ жеке инвестициялар тартылады. Түрлі қаржыландыру көздерін пайдалану және олардың үлесі түрлі бастамалар блоктары үшін әртүрлі болады.

      1. Республикалық деңгейдегі инфрақұрылымға салынатын инвестициялар бастапқы кезеңде негізінен мемлекеттік бюджеттен жүзеге асырылатын болады, себебі өткен жылдарда инфрақұрылымға аздаған ресурстар салынған. Болашақта тарифтер өзін-өзі өтеуі мүмкін деңгейге дейін көтерілгенде, мега-жобаларды қоса алғанда, республикалық деңгейдегі нысандарды қаржыландыру үшін мемлекеттік-жекеше әріптестік (бұдан әрі - МЖӘ) және жеке капиталдың ауқымды үлесін тарту сияқты ұлттық деңгейде меншіктің басқа түрлеріне ауысу орынды болады.

      2. Коммуналдық су шаруашылығы секторын қаржыландыру үшін бірінші кезеңнің өзінде жекеше капиталды тартуға болады. Инфрақұрылымды қаржыландыруға жеке капиталды тарту үшін меншіктің түрлі формалары болуы мүмкін, олардың негізінен инвестициялық және операциялық тәуекелдердің түрлі дәрежесімен байланысты өз басымдықтары және кемшіліктері болады. Бірнеше өңірде әртүрлі меншік түрін пайдаланумен пилоттық жобаларды жүргізу қажет (мысалға, ірі қалаларда).

      3. Қолжетімді ресурстардың көлемін ұлғайту шараларын қаржыландыру (трансшекаралық келіссөздер мен жерасты сулары) мемлекеттік бюджеттен жүзеге асырылатын болады.

      4. Ирригациялық жүйелерді қаржыландыру мемлекеттік бюджеттен де, гранттардан да, сондай-ақ түрлі меншік түріндегі жеке капиталды тартумен жүруі мүмкін.

      5. Суды тиімді тұтыну, атап айтқанда, өзін-өзі өтеу тетіктерін (жерді өңдеудің тиімді технологияларды енгізу, өнеркәсіптегі суды үнемдеу технологиялары, үйлер мен ұйымдарда суды үнемдеу сантехникасы) тұтынушылардың өздері басым түрде қаржыландыруы тиіс.

      6. Жеке капиталды пайдалану жобаларды қаржыландырудың неғұрлым заманауи түрі болып табылады, өйткені мемлекеттік бюджетке жүктемені азайтуға және тәуекелді бөлісуге ғана емес, күрделі салымдар мен операциялық шығындардың тиімділігін арттыруда жекеше сектордың дағдыларын пайдалануға мүмкіндік береді.

      Ірі қалалардан бастап, инфрақұрылым нысандарын айқындау және жеке капиталды тартудың пайдаланылатын үлгілерінің әрқайсысына пилоттау жүргізу және пилоттау нәтижесінің негізінде бүкіл ел бойынша жекеше инвестицияларды тарту жоспарын әзірлеу қажет.

  Қазақстанның су ресурстарын
басқару мемлекеттік бағдарламасына
1-ҚОСЫМША

Қолжетімді, орнықты және сенімді су ресурстарының
көлеміне әсер ететін негізгі факторлар

Арал-Сырдария

Балқаш-Алакөл

Ертіс

Есіл

Жайық-Каспий

Нұра-Сарысу

Тобыл-Торғай

Шу-Талас

Еліміз бойынша барлығы

2012 ж.

Жергілікті су ресурстары, км3

3,4

15,4

25,9

2,6

4,1

1,4

1,3

1,6

55,7

Трансшекаралық су ресурстары, км3

14,6

12,2

7,8

7,1

0,3

2,6

44,7

Жерасты сулары, км3

0,2

0,4

0,2

0,1

0,2

0,1

0,0

0,1

1,2

Басқа көздер, км3

3,2

0,4

0,0

0,0

0,3

0,1

0,0

0,0

3,9

Су ресурстарының барлығы, км3

21,4

28,4

33,9

2,6

11,7

1,5

1,6

4,4

105,5

Көп жылғы орташа көрсеткішпен салыстырғандағы төмендеу, км3

1,6

1,6

Инфрақұрылымның болмауына байланысты қолжетімсіз ресурстар, км3

2,0

3,0

5,0

Булануы/сүзілуі, км3

2,4

2,5

0,8

0,6

2,2

8,4

Көршілес елдерге міндетті су жіберу, км3

14,2

0,3

0,8

0,0

0,2

15,6

50% және 75% қамтамасыз етілу арасындағы айырмашылық км3

1,5

2,7

1,6

1,5

5,2

0,1

0,1

0,1

12,8

Экологиялық қажеттіліктерге ең төменгі шығын, км3

11,1

19,5

2,2

0,3

4,1

0,7

0,5

0,0

38,6

Жерасты суларының орнықсыз қоры, км3

0,1

0,1

0,1

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,4

Қолжетімді, орнықты және сенімді су ресурстары, км3

6,3

4,0

8,7

0,5

1,5

-0,1

0,4

1,8

23,2

Климаттың өзгеруінен болатын төмендеу, км3

1,7

1,7

Климаттық өзгерістердегі жағымсыз сценарийдегі су ресурстары, км3

6,3

2,4

3,7

0,5

1,5

-0,1

0,4

1,8

21,5

2040 ж.

Жергілікті су ресурстары, км3

3,4

18,0

24,1

2,6

4,1

1,4

1,3

1,6

56,4

Трансшекаралық су ресурстары, км3

12,8

7,9

5,4

4,4

0,1

2,0

32,6

Жерасты сулары, км3

1,0

1,4

1,0

0,1

0,4

0,4

0,1

0,6

5,0

Басқа көздер, км3

3,2

0,4

0,0

0,0

0,3

0,1

0,0

0,0

3,9

Су ресурстарының барлығы, км3

20,3

27,6

30,5

2,7

9,2

1,8

1,6

4,2

97,9

Көп жылғы орташа көрсеткішпен салыстырғандағы төмендеу, км3

1,6

1,6

Инфрақұрылымның болмауына байланысты қолжетімсіз ресурстар, км3

2,0

3,0

5,0

Булануы/сүзілуі, км3

2,4

2,5

0,8

0,6

2,2

8,4

Көршілес елдерге міндетті су жіберу, км3

14,2

0,3

0,8

0,0

0,2

15,6

50% және 75% қамтамасыз етілу арасындағы айырмашылық, км3

1,5

2,7

1,6

1,5

5,2

0,1

0,1

0,1

12,8

Экологиялық қажеттіліктерге ең төменгі шығын, км3

11,1

19,5

2,2

0,3

4,1

0,7

0,5

0,0

38,6

Жерасты суларының орнықсыз қоры, км3

0,2

0,3

0,2

0,1

0,2

0,1

0,0

0,0

1,1

Қолжетімді, орнықты және сенімді су ресурстары, км3

5,2

3,0

5,2

0,5

-1,0

0,2

0,3

1,6

14,9

Климаттың өзгеруінен болатын төмендеу, км3

4,2

1,5

5,7

Климаттық өзгерістердегі жағымсыз сценарийдегі су ресурстары, км3

5,2

-1,2

3,7

0,5

-1,0

0,2

0,3

1,6

9,2

  Қазақстанның су ресурстарын
басқару мемлекеттік бағдарламасына
2-ҚОСЫМША

2040 жылға дейінгі негізгі тұтынушылар және
тұтынудың өсуінің
келешегі

Бассейн

Су алу, км3

Су берудегі шығындары, км3

Су тұтыну км3

Қайтарымы км3

2012 ж.

2040 ж.

2012 ж.

2040 ж.

2012 ж.

2040 ж.

2012 ж.

2040 ж.

Ауыл шаруашылығы тұтынушылары

Арал-Сырдария

8,0

9,1

5,3

6,0

2,8

3,1

0,0

0,0

Балқаш-Алакөл

3,1

4,3

2,0

2,8

1,1

1,5

0,0

0,0

Ертіс

0,4

1,6

0,3

1,1

0,1

0,5

0,0

0,0

Есіл

0,0

0,3

0,0

0,2

0,0

0,1

0,0

0,0

Жайық-Каспий

0,1

1,3

0,1

0,9

0,0

0,4

0,0

0,0

Нұра-Сарысу

0,1

0,5

0,0

0,3

0,0

0,2

0,0

0,0

Тобыл-Торғай

0,0

0,7

0,0

0,4

0,0

0,2

0,0

0,0

Шу Талас

1,6

3,3

1,1

2,2

0,6

1,1

0,0

0,0

Еліміз бойынша барлығы

13,4

21,1

8,8

13,9

4,6

7,2

0,0

0,0

Өнеркәсіптік тұтынушылар

Арал-Сырдария

0,1

0,1

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,1

Балқаш-Алакөл

0,3

0,3

0,1

0,1

0,2

0,3

0,2

0,2

Ертіс

2,3

2,5

0,5

0,5

1,8

2,0

1,5

1,6

Есіл

0,1

0,1

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,1

Жайық-Каспий

1,2

1,3

0,2

0,3

1,0

1,1

0,8

0,9

Нұра-Сарысу

1,3

2,7

0,3

0,5

1,1

2,2

0,8

1,7

Тобыл-Торғай

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Шу-Талас

0,1

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

Еліміз бойынша барлығы

5,3

7,1

1,1

1,4

4,2

5,7

3,4

4,6

Коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылар

Арал-Сырдария

0,1

0,3

0,0

0,1

0,1

0,2

0,0

0,1

Балқаш-Алакөл

0,2

0,4

0,1

0,1

0,2

0,3

0,1

0,1

Ертіс

0,1

0,2

0,0

0,1

0,1

0,2

0,1

0,1

Есіл

0,1

0,2

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,1

Жайық-Каспий

0,1

0,2

0,0

0,1

0,1

0,1

0,0

0,1

Нұра-Сарысу

0,1

0,1

0,0

0,0

0,1

0,1

0,0

0,1

Тобыл-Торғай

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

Шу-Талас

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

Еліміз бойынша барлығы

0,9

1,5

0,3

0,4

0,7

1,1

0,3

0,5

Тұтынушылар түрлері бойынша, барлығы

Арал-Сырдария

8,2

9,4

5,3

6,1

2,9

0,1

0,1

0,1

Балқаш-Алакөл

3,6

5,0

2,1

3,0

1,5

2,0

0,3

0,3

Ертіс

2,8

4,3

0,8

1,6

2,1

2,7

1,5

1,7

Есіл

0,2

0,6

0,1

0,3

0,1

0,3

0,1

0,1

Жайық-Каспий

1,4

2,8

0,3

1,2

1,1

1,7

0,8

0,9

Нұра-Сарысу

1,5

3,3

0,3

0,9

1,2

2,4

0,9

1,8

Тобыл-Торғай

0,1

0,8

0,0

0,5

0,1

0,3

0,0

0,1

Шу Талас

1,7

3,4

1,1

2,2

0,6

1,2

0,0

0,1

Еліміз бойынша барлығы

19,5

29,7

10,1

15,7

9,5

14,0

3,7

5,1