Об утверждении Инструкции по организации и производству судебно-медицинской экспертизы

Приказ Министра здравоохранения Республики Казахстан от 20 мая 2010 года № 368. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 23 июня 2010 года № 6305. Утратил силу приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 27 апреля 2017 года № 484 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования)

      Сноска. Утратил силу приказом Министра юстиции РК от 27.04. 2017 № 484 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).
      Примечание РЦПИ!
      Порядок введения в действие приказа см. п. 6.

       В соответствии со статьей 20 Закона Республики Казахстан "О судебно-экспертной деятельности", ПРИКАЗЫВАЮ:

      1. Утвердить прилагаемую Инструкции по организации и производству судебно-медицинской экспертизы.

      2. Комитету контроля медицинской и фармацевтической деятельности Министерства здравоохранения Республики Казахстан обеспечить государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан.

      3. Департаменту административно-правовой работы Министерства здравоохранения Республики Казахстан (Бисмильдин Ф.Б.) после государственной регистрации настоящего приказа обеспечить в установленном законодательством порядке его официальное опубликование в средствах массовой информации.

      4. Признать утратившим силу приказ Министра здравоохранения Республики Казахстан от 20 декабря 2004 года № 875/1 "Об утверждении Правил организации и производства судебно-медицинской экспертизы" (зарегистрированный в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов под № 3375, опубликованный в газете "Юридическая газета" от 24 января 2005 года № 9-13).

      5. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на вице-министра здравоохранения Республики Казахстан Каирбекову С.З.

      6. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти дней после дня его первого официального опубликования.

Министр

Ж. Доскалиев

      "Согласовано"

      Министр внутренних дел

      Республики Казахстан

      ________________ С. Баймагамбетов

      21 мая 2010 года



  Утверждена
приказом Министра здравоохранения
Республики Казахстан
от 20 мая 2010 года № 368

Инструкция по организации и производству
судебно-медицинской экспертизы
Раздел 1. Организация и производство
судебно-медицинской экспертизы
Глава 1. Общие положения

      1. Настоящая Инструкция детализирует организацию и производство судебно-медицинской экспертизы в Республике Казахстан (далее - Инструкция).

      2. Производство судебно-медицинской экспертизы (далее - экспертиза) осуществляет судебно-медицинский эксперт, в компетенцию которого входит:

      1) экспертиза трупа в случаях насильственной смерти;

      2) экспертиза трупа при подозрении на применение насилия или при обстоятельствах, обусловливающих необходимость исследования трупа в судебно-медицинском порядке;

      3) экспертиза потерпевших, обвиняемых и других лиц для определения характера и тяжести вреда здоровью, возраста, половых состояний и разрешения других вопросов, требующих познаний в области судебной медицины;

      4) экспертиза вещественных доказательств с применением лабораторных методов исследования;

      5) экспертиза по материалам доследственной проверки, уголовным, административным и гражданским делам, а также по делам частного обвинения.

      3. Судебно-медицинский эксперт привлекается в качестве специалиста в области судебной медицины к участию в первоначальных и следующих следственных действиях:

      1) к осмотру трупа на месте его обнаружения (происшествия);

      2) эксгумации, изъятию образцов для сравнительного исследования;

      3) к проведению следственного эксперимента.

      Также судебно-медицинский эксперт привлекается для проведения экспертизы и дачи разъяснения по проведенным им ранее судебно-медицинским исследованиям в судебном заседании.

Глава 2. Производство судебно-медицинской экспертизы

      4. Назначение экспертизы производится в соответствии с законодательством Республики Казахстан.

      5. Экспертиза подразделяется на единоличную, дополнительную, повторную, комиссионную, и комплексную.

      Экспертизу производят один или несколько экспертов в зависимости от вида и сложности экспертизы.

      Комиссионная экспертиза назначается в случаях необходимости производства сложных судебно-экспертных исследований и проводится не менее чем двумя экспертами одной специальности.

      Постановление, определение органа (лица), назначившего комиссионную судебную экспертизу, обязательны для руководителя органа судебной экспертизы. Руководитель органа судебной экспертизы может также самостоятельно принять решение о проведении по представленным в соответствии с постановлением, определением о назначении судебной экспертизы материалам комиссионной экспертизы и организовать ее производство.

      Председателем судебно-медицинской экспертной комиссии является руководитель органа судебно-медицинской экспертизы, в его отсутствие – заместитель по экспертной работе.

      Председатель комиссии:

      1) несет ответственность за работу комиссии;

      2) изучает материалы дела;

      3) определяет состав комиссии, если он не предусмотрен постановлением о производстве экспертизы и время ее заседания;

      4) руководит комиссией и участвует в ее работе.

      Для координации деятельности судебных экспертов, входящих в состав комиссии, руководитель органа судебной экспертизы либо орган (лицо), назначивший комиссионную судебную экспертизу, назначает ведущего эксперта.

      Ведущий эксперт осуществляет разработку общего плана судебно-экспертных исследований, определяет сроки проведения отдельных исследований в пределах общего срока производства судебной экспертизы и контролирует их соблюдение, осуществляет связь с органом (лицом), назначившим судебную экспертизу, руководит совещанием судебных экспертов.

      При необходимости привлечения в члены комиссии специалиста, не являющегося сотрудником органа судебной экспертизы, руководитель органа судебной экспертизы вносит письменное предложение лицу (органу), назначившему экспертизу о привлечении в качестве членов экспертной комиссии специалистов медицинской организации и высших учебных заведений.

      При производстве экспертизы по делам о привлечении к уголовной ответственности медицинских работников за ненадлежащее выполнение профессиональных обязанностей представляются протоколы клинико-анатомических и клинических конференций, документы комиссий организаций здравоохранения.

      Члены экспертной комиссии:

      выполняют поручения председателя;

      осуществляют подготовку материалов к заседанию комиссии;

      своевременно знакомятся с материалами дела;

      принимают участие в работе комиссии;

      составляют совместно с председателем заключения и правильно их оформляют;

      сдают в канцелярию органа судебной экспертизы заключения и поступившие материалы.

      При производстве комиссионной судебной экспертизы каждый из судебных экспертов независимо и самостоятельно проводит исследования в полном объеме.

      В случае разногласия между экспертами каждый из них или часть экспертов дает отдельное заключение либо эксперт, мнение которого расходится с выводами остальных членов комиссии, формулирует его в заключении отдельно.

      Комплексная экспертиза назначается, когда для установления обстоятельства, имеющего значение для дела, необходимы исследования на основе разных отраслей знаний, и проводится судебными экспертами различных специальностей в пределах их компетенции.

      Организация производства комплексной экспертизы, порученной органу судебной экспертизы, возлагается на его руководителя. Руководитель органа судебной экспертизы вправе также самостоятельно принять решение о проведении по представленным в соответствии с постановлением, определением о назначении судебной экспертизы материалам комплексной экспертизы и организовать ее производство.

      При производстве комплексной судебной экспертизы каждый из судебных экспертов проводит исследования в пределах своих специальных научных знаний.

      В заключении комплексной судебной экспертизы указывается, какие исследования, в каком объеме провел каждый судебный эксперт и к каким выводам он пришел. Каждый судебный эксперт подписывает заключение в части, отражающей проведенное им исследование.

      На основе результатов исследований, проведенных каждым из судебных экспертов, ими формулируется общий вывод (выводы) об обстоятельстве, для установления которого была назначена судебная экспертиза. Общий вывод (выводы) формулируют и подписывают только эксперты, компетентные в оценке полученных результатов. Если основанием окончательного вывода комиссии или части ее являются факты, установленные одним из судебных экспертов (отдельными судебными экспертами), то об этом указывается в заключении.

      В случае разногласия между экспертами каждый из них или часть экспертов дает отдельное заключение либо эксперт, мнение которого расходится с выводами остальных членов комиссии, формулирует его в заключении отдельно.

      Дополнительная экспертиза назначается при недостаточной ясности или полноте заключения, а также возникновении необходимости решения дополнительных вопросов, связанных с предыдущим исследованием. Производство дополнительной экспертизы поручается тому же, а в случае его отсутствия, иному эксперту.

      Повторная экспертиза назначается для исследования тех же объектов и решения тех же вопросов в случаях:

      недостаточно обоснованного предыдущего заключения эксперта;

      сомнения в правильности заключения эксперта;

      нарушения процессуальных норм назначения и производства экспертизы.

      В постановлении, определении о назначении повторной экспертизы приводятся причины несогласия с результатами предыдущей экспертизы. Производство повторной экспертизы поручается комиссии экспертов. Эксперты, проводившие предыдущую экспертизу, могут присутствовать при производстве повторной экспертизы и давать комиссии пояснения, в экспертном исследовании и составлении заключения они не участвуют.

      В случае, если вторая или последующая по счету судебная экспертиза назначается по нескольким основаниям, одни из которых относятся к дополнительной экспертизе, а другие - к повторной, такая экспертиза производится по правилам повторной экспертизы.

      Участие нескольких экспертов (экспертной комиссии) обязательно при производстве (проведении) первичной и дополнительной экспертиз в следующих случаях:

      по делам привлечения к уголовной и административной ответственности медицинских работников за профессиональные правонарушения;

      определения возраста;

      определения состояния здоровья;

      определения пола;

      случаев, связанных с прерыванием беременности;

      иных сложных случаев.

      6. При производстве экспертизы вне органа судебной экспертизы руководители медицинских организаций обеспечивают судебно-медицинских экспертов помещением для производства экспертизы (морг, врачебный кабинет в поликлинике) и оказывают необходимую помощь.

      7. Органы (лицо, назначившее экспертизу) оказывают содействие в пересылке взятых объектов в лабораторные подразделения органа судебной экспертизы.

      8. Органы (лицо, назначившее экспертизу) при вызове судебно-медицинского эксперта для участия в первоначальных и иных следственных действиях, предоставляют ему транспортное средство.

      9. Судебно-медицинский эксперт осуществляет свои функции в пределах обслуживаемой территории. В случаях стихийных и техногенных катастроф, других чрезвычайных событий по приказу руководителя РГКП "Центр судебной медицины" Министерства здравоохранения Республики Казахстан (далее - Центр), судебно-медицинский эксперт временно командируется за пределы обслуживаемой территории.

      Руководители филиалов Центра в регионах устанавливают взаимозаменяемость судебно-медицинских экспертов на период их отпуска или болезни.

      Экспертизы в Центре производятся после проведения первичных и комиссионных экспертиз в филиалах Центра.

      При отсутствии профильных специалистов и при мотивированном отводе судебно-медицинских экспертов филиалов в Центре могут проводиться первичные экспертизы.

      10. В случае сложности экспертизы и необходимости решения вопросов, требующих специальных познаний, судебно-медицинский эксперт заявляет ходатайство перед лицом (органом), назначившим экспертизу, о необходимости участия в ней соответствующих врачей и (или) специалистов, обладающих специальными познаниями.

      11. В случае необходимости производства в процессе проведения экспертизы, судебно-медицинских лабораторных исследований для разрешения вопросов, поставленных перед судебно-медицинским экспертом или возникших у него лично, на основании имеющегося у него постановления органов дознания, следователя, прокурора или суда, он направляет объекты в соответствующее лабораторное подразделение органа судебной экспертизы с направлением на проведение исследования.

      Содержание направления составляют краткие обстоятельства дела, объективные данные, выявленные при экспертизе, цели лабораторного исследования.

      После получения результатов лабораторного исследования оформляется заключение эксперта.

      12. При возникновении необходимости консультации лица, подвергаемого экспертизе, обследованию у врача-специалиста, работающего в другой организации здравоохранения, об этом незамедлительно письменно ставится в известность лицо (орган), назначившее экспертизу, которым обеспечивается его проведение, с последующим предоставлением эксперту результатов обследования.

      13. При выявлении в процессе проведения экспертизы объектов, которые являются вещественными доказательствами и предметами отдельной судебно-медицинской, криминалистической или иной экспертизы, они подлежат описанию в заключении эксперта и последующей их передаче под расписку лицу (органу), назначившему экспертизу.

      14. Объекты для экспертных исследований, в том числе вещественные доказательства, подлежат строгому учету и хранению. Эксперт обеспечивает их недоступность от посторонних лиц.

      15. При проведении экспертизы в суде, судебно-медицинский эксперт составляет заключение в письменном виде. Копию заключения приобщают к документам экспертизы, находящимся в архиве экспертного учреждения.

      16. В случае неправильного истолкования участниками судебного процесса данного экспертом заключения, судебно-медицинский эксперт заявляет об этом в процессе судебного заседания.

Глава 3. Оформление заключения эксперта

      17. Результаты экспертизы оформляются в соответствии с требованиями Закона Республики Казахстан "О судебно-экспертной деятельности в Республики Казахстан".

      18. Эксперт представляет заключение на государственном или русском языке.

      19. Заключение состоит из следующих разделов: вводной части, включающей краткое изложение обстоятельств дела, исследовательской части и выводов.

      20. В вводной части заключения указываются:

      время и место производства экспертизы;

      условия производства экспертизы, имеющие значение для экспертного исследования (освещение, температура воздуха);

      постановление, на основании которого производится экспертиза;

      фамилия, имя, отчество эксперта, занимаемая должность, образование, специальность и стаж работы по специальности, при наличии: квалификационная категория, ученая степень, ученое звание;

      при экспертизе трупа - фамилия, имя, отчество, возраст умершего (если известно);

      при экспертизе потерпевших, обвиняемых и других лиц - фамилия, имя, отчество, возраст, местожительство, документ, удостоверяющий личность;

      при экспертизе по материалам дела и административных дел экспертиз вещественных доказательств - наименование и номер уголовного, административного или гражданского дела, количество томов, листов дела, перечень объектов и образцов, поступивших на экспертизу;

      фамилии, имя, отчество лиц, присутствующих при производстве экспертизы;

      подпись судебно-медицинского эксперта о его процессуальных правах, обязанностях и о предупреждении об уголовной ответственности за дачу заведомо ложного заключения;

      перечень вопросов, поставленных на разрешение экспертизы;

      обстоятельства дела, изложенные в редакции лица (органа), назначившего экспертизу.

      21. В исследовательской части содержится подробное описание процесса исследования всех предоставленных объектов экспертного исследования и найденных при этом фактических данных. В исследовательской части излагаются примененные методы исследования, и используется объективная регистрация (фотоснимки, контурные схемы с обозначением повреждений).

      Структура исследовательской части определяется видом проводимой экспертизы.

      В исследовательской части указываются:

      при экспертизе трупа - описание одежды и данные наружного исследования трупа, внутреннего исследования полостей, органов и тканей, перечень изъятых объектов, передаваемых следователю для проведения других видов экспертиз или направленных на лабораторное исследование, результаты проведенных лабораторных исследований с указанием дат их проведения и получения экспертом результатов исследований в виде заключения эксперта, судебно–медицинский диагноз;

      при экспертизе потерпевших, обвиняемых и других лиц - подробное описание всех выявленных в процессе экспертного обследования объективных медицинских данных (указание о направлении экспертом обследуемого к врачам других специальностей, на рентгенологическое и другие исследования, а также результаты этих обследований и исследований), описание одежды (если исследовалась), наличие повреждений и наложений на ней, перечень объектов, направленных на лабораторное исследование, результаты этих исследований, отмечается дата проведения дополнительных обследований и исследований, получения их результатов экспертом, формирования выводов в заключении;

      при экспертизе вещественных доказательств - подробное описание вещественных доказательств и имеющихся на них следов, изложение примененных методов исследования и полученных результатов по каждому виду исследования, с указанием используемых реагентов, аппаратуры и оборудования, процесса анализа, описания исследования образцов для сравнения;

      при экспертизе по материалам уголовных, административных и гражданских дел - подробное изложение фактических данных, необходимых для последующего экспертного анализа;

      при экспертизе по делам о профессиональной деятельности медицинских работников - сведения, полученные при изучении оригиналов медицинских и иных документов, имеющих значение для дела (при отсутствии оригиналов документов, экспертиза проводится на основании копии документов заверенных органом (лицом) назначившим экспертизу).

      22. Вводная часть, исследовательская часть и выводы составляют протокол заключения эксперта.

      В зависимости от вида и сложности экспертизы протокол подписывают один или несколько экспертов, производивших экспертизу.

      23. Выводы в заключении являются научно-обоснованным мнением эксперта, сформулированным на основании полученных им результатов и их объективного анализа. Выводы следует излагать ясно, конкретно, не допуская их различного толкования. Допускается объединение ответов на близкие по смыслу вопросы или изменение их последовательности. Экспертное суждение по каждому выводу должно быть мотивировано и обосновано фактическими и научными данными.

      Формулировка выводов начинается с изложения оснований (преамбулы), на основании которых установлены все последующие факты и завершается изложением выводов.

      В выводах указываются:

      ответы судебно-медицинского эксперта на вопросы, поставленные лицом (органом), назначившим экспертизу после получения всех результатов лабораторных и дополнительных экспертных исследований, с формулированием выводов;

      экспертная оценка объективных данных, выявленных в процессе исследования, которые, по мнению эксперта, имеют значение для дела, излагаются ясно, конкретно, избегая, по возможности, специальных медицинских терминов;

      экспертное суждение по каждому выводу должно быть мотивировано, обосновано фактическими данными.

      В случаях невозможности предоставления ответов на поставленные вопросы, выходящие за пределы специальных знаний, либо представленные материалы не пригодны или недостаточны для дачи заключения, эксперт составляет мотивированное сообщение об этом и направляет его органу или лицу, назначившему экспертизу.

      24. Заключение составляется в двух экземплярах, один из которых передается лицу (органу), назначившему экспертизу, а другой остается на хранении в архиве органа судебной экспертизы.

      25. Заключение по завершению, передается в канцелярию для регистрации и выдачи органу (лицу), назначившему экспертизу.

      26. Заключение не подменяется различными справками и выписками, а также для составления вышеуказанных судебно-медицинских документов не применяются не утвержденные формы и бланки анкетного типа, экспертиза не производится по наружному осмотру трупа или не полному его исследованию.

Глава 4. Сроки производства экспертизы

      27. Сроки производства экспертиз определяются их видом, объемом и характером экспертных исследований. Длительность срока исполнения экспертиз зависит от видов проводимых различных лабораторных исследований.

      Продолжительность производства экспертизы не должна превышать 30 суток со дня получения от органов дознания, следователя, прокурора или суда всех необходимых материалов.

      28. Производство экспертиз осуществляется в следующие сроки:

      при экспертизе трупов - до 30 суток, с учетом сроков производства лабораторных методов исследования, но не более чем через 3 суток, без учета выходных и праздничных дней, после получения последнего результата дополнительных методов лабораторных исследований;

      при экспертизе живых лиц, требующих дополнительных исследований и (или) медицинской документации - до 30 суток;

      при экспертизе живых лиц, по делам упрощенного досудебного судопроизводства, не требующих дополнительных исследований и медицинской документации - до 3 суток без учета выходных и праздничных дней.

      29. В случаях, невозможности завершения производства экспертизы в установленный срок, до его истечения судебно-медицинский эксперт через руководителя органа судебной экспертизы в письменном виде предупреждает об этом лицо (орган), назначившее экспертизу, указав причину и ориентировочный срок ее завершения.

      Продление срока производства судебной экспертизы осуществляется органом (лицом), назначившим судебную экспертизу, по мотивированному ходатайству руководителя органа судебной экспертизы.

      Приостановление производства судебной экспертизы производится до устранения обстоятельств, явившихся основанием для приостановления, но не более чем на десять суток. Если обстоятельства, явившиеся основанием для приостановления производства судебной экспертизы, не будут устранены в течение указанного срока, в адрес органа (лица), назначившего судебную экспертизу, направляется сообщение о невозможности дать заключение.

      Заключение судебного эксперта либо сообщение о невозможности дать заключение направляется органу (лицу), назначившему судебную экспертизу, в течение трех суток после их составления.

Раздел 2. Экспертиза установления тяжести причиненного
вреда здоровью
Глава 5. Общие положения

      30. В соответствии с медицинскими признаками (критериями) вреда здоровью, предусмотренными уголовным законодательством Республики Казахстан, эксперт при проведении экспертизы устанавливает тяжесть причиненного вреда здоровью.

      Для установления тяжести причиненного вреда здоровью достаточно одного из признаков этого вреда.

      При наличии нескольких квалифицирующих признаков тяжесть причиненного вреда здоровью устанавливается по тому признаку, который соответствует большей тяжести вреда здоровью.

      Под вредом здоровью понимают нарушение анатомической целости органов (тканей) или их физиологических функций (телесные повреждения), либо заболевания или патологические состояния, возникшие в результате воздействия различных факторов внешней среды: механических, физических, химических, биологических, психогенных.

      Под расстройством здоровья следует понимать состояние организма, при котором выявляются клинически выраженные болезненные изменения местного и (или) общего характера, обусловленные конкретной травмой или заболеванием - когда имеется нарушение анатомической целости или физиологической функции органов.

      Процент стойкой утраты общей трудоспособности, вследствие различных травм, устанавливается в соответствии с таблицей процентов стойкой утраты общей трудоспособности в результате различных травм, согласно Приложению 1 к настоящей Инструкции.

      Под общей трудоспособностью следует понимать совокупность врожденных и приобретенных способностей человека к действию, направленному на получение социально-значимого результата в виде определенного продукта, изделия или услуги.

      Под профессиональной трудоспособностью следует понимать способность к труду в своей профессии или другой равной ей по оплате и по квалификации деятельности.

Глава 6. Тяжкий вред здоровью

      31. Квалифицирующими признаками (критериями) тяжкого вреда здоровью являются:

      1) опасность для жизни человека;

      2) не опасные для жизни повреждения, повлекшие тяжкий вред здоровью по последствию после каких-либо воздействий: потеря зрения, речи, слуха или какого-либо органа, либо утрата органом его функций; неизгладимое обезображивание лица; расстройство здоровья, соединенное со значительной стойкой утратой общей трудоспособности не менее чем на одну треть (33 % и выше); полная утрата профессиональной трудоспособности; прерывание беременности; психическое расстройство (психическое заболевание); заболевание наркоманией или токсикоманией.

      32. Опасным для жизни вредом здоровью следует считать как телесные повреждения, так и патологические состояния, возникшие в результате воздействия различных внешних факторов, которые могут угрожать жизни потерпевшего.

      Предотвращение смертельного исхода, обусловленного оказанием медицинской помощи, самопомощи или взаимопомощи, а также стечением случайных обстоятельств, не должно приниматься во внимание при оценке опасности для жизни.

      33. К вреду здоровью, опасному для жизни, относятся:

      1) проникающие ранения черепа, в том числе и без повреждения головного мозга;

      2) открытые и закрытые переломы костей свода и основания черепа, за исключением изолированных трещин только наружной пластинки свода черепа и переломов костей лицевого скелета, не являющихся частью мозгового черепа, переломы частей решетчатой, клиновидной костей, участвующих в формировании мозгового черепа;

      3) ушиб головного мозга тяжелой степени, ушиб головного мозга средней степени при наличии симптомов поражения стволового отдела мозга;

      4) эпидуральное, субдуральное, субарахноидальное, внутримозговое и внутрижелудочковое кровоизлияние при наличии угрожающих жизни состояний;

      5) ранения, проникающие в позвоночный канал, в том числе и без повреждения спинного мозга;

      6) переломы-вывихи или переломы тел, или двухсторонние переломы дуг шейных позвонков, а также односторонние переломы дуг первого и второго шейных позвонков, в том числе и без нарушения функции спинного мозга;

      7) вывихи шейных позвонков; подвывихи шейных позвонков, сопровождающиеся угрожающими жизни состояниями или нарушением функции спинного мозга;

      8) закрытые повреждения спинного мозга в шейном отделе, сопровождающиеся угрожающими жизни состоянием и нарушением функции спинного мозга;

      9) перелом или перелом-вывих одного или нескольких грудных или поясничных позвонков с нарушением функции спинного мозга или с наличием клинически установленного шока тяжелой степени и других угрожающих жизни состояний;

      10) закрытые повреждения грудных, поясничных и крестцовых сегментов спинного мозга, сопровождающиеся тяжелым спинальным шоком или нарушением функции тазовых органов;

      11) ранения, проникающие в просвет глотки, пищевода, гортани, трахеи, а также открытые повреждения щитовидной и вилочковой желез;

      12) переломы подъязычной кости, открытые и закрытые переломы хрящей гортани и трахеи, сопровождающиеся угрожающими жизни состояниями;

      13) ранения грудной клетки, проникающие в плевральную полость, полость перикарда или клетчатку средостения, в том числе и без повреждения внутренних органов (подкожная эмфизема не может рассматриваться как признак проникающего ранения, при отсутствии явлений гемо-пневмоторакса);

      14) ранения живота, проникающие в брюшную полость (полость брюшины и забрюшинное пространство), в том числе и без повреждения внутренних органов;

      15) ранения, проникающие в полость мочевого пузыря, верхнего и среднего отделов прямой кишки, а также обширные открытые повреждения всех слоев нижнего отдела прямой кишки;

      16) открытое и закрытое ранение (разрыв) внутреннего органа грудной или брюшной полостей, или забрюшинного пространства (почек, надпочечников, поджелудочной железы), или диафрагмы, или предстательной железы, или мочеточника, или перепончатой части мочеиспускательного канала;

      17) двусторонние переломы заднего полукольца таза с разрывом подвздошно-крестцового сочленения и нарушением непрерывности тазового кольца, или двойные переломы тазового кольца в передней и задней частях с нарушением его непрерывности;

      18) открытые переломы длинных трубчатых костей в диафизарной части (плечевой, бедренной, большеберцовой, обеих костей предплечья).

      Открытым переломом следует считать перелом, который сообщается с внешней средой, т.е. в проекции перелома имеются нарушение целостности окружающих мягких тканей, кожи, причиненное прямым воздействием травмирующего предмета или в результате повреждения мягких тканей и кожи концами костных отломков изнутри;

      19) при открытых переломах лучевой, локтевой и малоберцовой костей, при закрытых переломах плечевой, бедренной и большеберцовой костей, а также закрытых повреждениях крупных суставов (плечевого, локтевого, лучезапястного, тазобедренного, коленного, голеностопного) степень причиненного вреда здоровью устанавливается в зависимости от вызванной ими опасности для жизни, длительности расстройства здоровью, либо по признаку стойкой утраты трудоспособности;

      20) повреждение крупного кровеносного сосуда: аорты, сонной (общей, внутренней, наружной), подключичной, подмышечной (подкрыльцовой), плечевой, подвздошной, бедренной, подколенной артерий или сопровождающих их вен, с проникновением в их просвет;

      21) повреждение периферических сосудов (головы, лица, шеи, предплечья, кисти, голени, стопы) квалифицируется в зависимости от вызванной ими конкретной опасности для жизни (например, массивная кровопотеря, шок тяжелой степени и другие);

      22) повреждения, повлекшие за собой угрожающие жизни состояния: шок тяжелой степени (III-ей, IV-ой степени), кома различной этиологии; массивная кровопотеря, вызвавшая коллапс, острая сердечная или сосудистая недостаточность, коллапс, тяжелая степень нарушения мозгового кровообращения, острая почечная или острая печеночная недостаточность, острая дыхательная недостаточность тяжелой степени, гнойно-септические состояния, расстройства регионального или органного кровообращения, приведшие к инфаркту внутренних органов, гангрене конечностей, эмболии (газовая или жировая) сосудов головного мозга, легких и других органов, тромбоэмболии, сочетание угрожающих жизни состояний;

      23) термические ожоги третьей, четвертой степени с площадью поражения, превышающей 15 % поверхности тела, ожоги третьей степени с площадью поражения превышающей 20 % поверхности тела, ожоги второй степени с площадью поражения превышающей 30 % поверхности тела, а также ожоги меньшей площади, сопровождающиеся угрожающими жизни состояниями (последствия ожогов должны оцениваться без учета пластических и восстановительных операций), ожоги дыхательных путей с явлениями отека и сужения голосовой щели;

      24) химические ожоги (концентрированные кислоты, едкие щелочи, иные отравляющие вещества), вызвавшие, помимо местного, общетоксическое действие, угрожающее жизни;

      25) отравления химическими веществами (ядами) или патологические состояния, вызванные биологическими агентами и повлекшие угрожающие жизни состояния;

      26) сдавление органов шеи и другие виды механической асфиксии, сопровождающиеся выраженными признаками угрожающих жизни явлений (расстройство мозгового кровообращения, потеря сознания, амнезия и другие), если это установлено объективными данными;

      27) открытые повреждения тазобедренного и коленного суставов;

      28) повреждения от действия низкой температуры (общее охлаждение организма, отморожения), при наличии угрожающих жизни состояний.

      34. Не опасными для жизни повреждениями, относящимися к тяжкому вреду здоровью по исходу и последствиям, являются потеря зрения, речи, слуха, какого-либо органа, или утрата органом его функций:

      1) под потерей зрения следует понимать полную стойкую слепоту на оба глаза или снижение остроты зрения до 0,04 и ниже (счет пальцев на расстоянии 2 метров и до светоощущения); потеря зрения на единственный глаз;

      2) потеря зрения на один глаз влечет за собой утрату органом его функции и относится к тяжкому вреду здоровью, потеря одного здорового (зрячего) глазного яблока является потерей органа и также относится к тяжкому вреду здоровью;

      3) повреждение слепого глаза, потребовавшее его удаления, оценивается в зависимости от длительности расстройства здоровья, с обязательным указанием о неизгладимости повреждения;

      4) под потерей речи следует понимать потерю способности выражать свои мысли членораздельными звуками, понятными для окружающих, либо в результате потери голоса;

      5) под потерей слуха следует понимать полную глухоту или такое необратимое состояние, когда потерпевший не слышит разговорной речи на расстоянии 3-5 см от ушной раковины, потеря слуха на одно ухо оценивается как утрата органом его функции и относится к тяжкому вреду здоровью;

      6) под потерей какого-либо органа, либо утратой органом его функций следует понимать: потерю руки, ноги, (отделение их от туловища или утрату ими функций вследствие паралича или иного состояния, исключающего их деятельность, под анатомической потерей руки или ноги следует понимать как отделение от туловища всей руки или ноги, так и кисти и стопы), потерю производительной способности, заключающуюся в потере способности к совокуплению, либо потерю способности к оплодотворению, зачатию, вынашиванию беременности, деторождению, потерю одного яичка, расцениваемого как потеря органа;

      7) при повреждениях лица эксперт устанавливает их тяжесть в соответствии с признаками, содержащимися в настоящей Инструкции, также определяется, является ли повреждение изгладимым, или неизгладимым (под изгладимостью следует понимать значительное уменьшение или возможность исчезновения видимых последствий травмы - выраженности рубцов, деформаций, нарушения мимики и другие, с течением времени или под влиянием консервативного (нехирургического) лечения, если же для их устранения требуется оперативное вмешательство (косметическая или пластическая операция), то повреждения на лице считаются неизгладимыми, при установлении неизгладимости эксперт в заключении отмечает, что если такие последствия будут признаны судом или следователем обезображивающими лицо, повреждения следует оценить как приведшие к тяжкому вреду здоровью);

      8) значительная стойкая утрата общей трудоспособности более чем на одну треть (более 33 %): размеры значительной стойкой утраты общей трудоспособности при повреждениях устанавливаются после определившегося исхода травмы (по таблице процентов утраты трудоспособности в результате различных травм в соответствии с приложением 1 к настоящей Инструкции);

      9) у детей утрата трудоспособности определяется, исходя из общих положений, установленных настоящей Инструкцией; у инвалидов значительная стойкая утрата общей трудоспособности в связи с полученным повреждением определяется как у практически здоровых людей, независимо от инвалидности и ее группы;

      10) при утрате профессиональной трудоспособности - определение производится медико-социальными экспертными комиссиями степени утраты профессиональной трудоспособности;

      11) прерывание беременности, независимо от ее срока, является тяжким вредом здоровью, если оно не связано с индивидуальными особенностями организма, и стоит в прямой причинной связи с повреждением;

      12) диагностика психического расстройства (психического заболевания), наркомании, токсикомании осуществляется психиатрической, наркологической экспертизой, но их связь с полученной травмой, а также оценка тяжести вреда здоровью вследствие душевной болезни, наркомании и токсикомании производится комиссией судебно-медицинских экспертов, по необходимости с участием специалистов, психиатров, наркологов, токсикологов (под психическим расстройством следует понимать психическое заболевание (психическая болезнь), в группу психических заболеваний не включаются связанные с повреждением нервной системы реактивные состояния (психозы, неврозы); повреждение квалифицируется как тяжкий вред здоровью, в случае если оно повлекло за собой развитие психического заболевания, вне зависимости от длительности его течения и степени излечимости).

Глава 7. Средний вред здоровью

      35. Квалифицирующими признаками (критериями) вреда здоровью средней тяжести являются:

      1) длительное расстройство здоровья - на срок свыше 3 недель (более 21 дня), к длительному расстройству здоровья относятся последствия в виде заболевания или нарушения функции какого-либо органа, продолжительностью свыше трех недель (более 21 дня), непосредственно связанные с причинением вреда здоровью;

      2) значительная стойкая утрата общей трудоспособности (10–33 % включительно).

Глава 8. Легкий вред здоровью

      36. Квалифицирующими признаками (критериями) легкого вреда здоровью являются:

      1) кратковременное расстройство здоровья - сроком не свыше 3 недель - не более 21 дня;

      2) незначительная стойкая утрата общей трудоспособности - менее 10 %.

Глава 9. Проведение экспертизы тяжести причиненного
вреда здоровью

      37. Судебно-медицинская оценка тяжести причиненного вреда здоровью проводится судебно-медицинским экспертом путем медицинского обследования потерпевшего на основании постановления судебно-следственных органов.

      38. Экспертиза тяжести причиненного вреда здоровью также может быть проведена по медицинским документам (карте стационарного больного, карте амбулаторного больного и другим медицинским документам) при наличии полного пакета документов, содержащих исчерпывающие данные о характере повреждения, его клиническом течении.

      39. В случаях установления последствий или исхода травм, при проведении экспертизы по медицинским документам, когда судебно-медицинская оценка тяжести вреда здоровью вызывает затруднения в связи с противоречивыми данными медицинских документов о характере, последствиях, продолжительности заболевания, по запросу эксперта орган уголовного преследования или суд обеспечивает явку потерпевшего для проведения экспертизы.

      40. Судебно-медицинский эксперт устанавливает личность свидетельствуемого лица, по документу, удостоверяющему личность (в случае его отсутствия личность свидетельствуемого удостоверяет лично лицо, назначившее экспертизу), выясняет у свидетельствуемого лица обстоятельства причинения повреждений; жалобы и, при необходимости, другие сведения; изучает материалы дела и медицинские документы. Все полученные данные фиксируются в заключении эксперта.

      41. В случае если необходимые медицинские документы и другие материалы дела не представлены эксперту, он в течение суток с момента возникновения необходимости в этом, заявляет лицу или органу, назначившему экспертизу, ходатайство о предоставлении недостающих материалов.

      42. При проведении экспертизы, эксперт использует только оригиналы медицинских документов, при отсутствии подлинных документов, эксперт принимает за основу копии медицинских документов, заверенных органом (лицом назначившим экспертизу), использует данные дополнительных исследований, проводимых с привлечением профильных специалистов.

      В этих случаях в заключении эксперта указывается где, когда и кем дополнительно обследовалось освидетельствуемое лицо, какие факты при этом установлены и к каким выводам пришел специалист. Заключение составляется экспертом с учетом результатов этого обследования.

      43. Длительность расстройства здоровья определяют с учетом данных, содержащихся в медицинских документах. Оценивая характер и продолжительность заболевания или нарушения функций, связанных с причиненным вредом здоровью, эксперт исходит из объективных данных, в том числе установленных в процессе проведения экспертизы.

      44. Судебно-медицинский эксперт оценивает данные медицинских документов критически, так как длительность лечения потерпевшего может быть не обоснована характером травмы, ее клиническим проявлением, также может иметь место отказ потерпевшего от листка нетрудоспособности и преждевременный выход на работу по личному желанию.

      Во всех указанных случаях судебно-медицинский эксперт оценивает продолжительность заболевания и его тяжесть, исходя из объективных клинических данных.

      Длительность расстройства здоровья, длительность лечения и временная нетрудоспособность являются различными понятиями и не всегда совпадают по срокам.

      45. При оценке тяжести вреда здоровью, причиненного лицу, страдающему каким либо заболеванием, учитываются только последствия причиненной травмы.

      Эксперт также определяет влияние травмы на заболевание (обострение заболевания, переход его в более тяжелую форму).

      При необходимости определение влияния травмы на заболевание решается комиссией экспертов с участием специалистов клинического профиля.

      46. В случаях, когда множественные повреждения взаимно отягощают друг друга, производят совокупную оценку тяжести вреда здоровью.

      При разной давности возникновения или механизме образования повреждений оценку тяжести каждого из них производят раздельно.

      47. При повреждении здоровой парной части тела или парного органа оценке подлежат только последствия причиненной травмы, без учета ранее нарушенной функции одноименной парной части тела или одноименного другого парного органа.

      При повреждении части тела с полностью или частично ранее утраченной функцией учитывают только последствия травмы.

      48. В случае обнаружения, при осмотре потерпевшего, признаков различного происхождения вреда здоровью, эксперт устанавливает, чем причинен каждый из них.

      В случае обнаружения, при осмотре потерпевшего, признаков вреда здоровью различной давности, отмечается неоднократность их нанесения и указываются сроки причинения и тяжесть каждого из них отдельно.

      49. Осложнения, возникшие при производстве операций или применении методов диагностики, квалифицируются как вред здоровью, если они явились следствием дефектов при указанных врачебных вмешательствах.

      Вред здоровью, обусловленный такими осложнениями, определяют в соответствии с положениями настоящей Инструкции.

      Экспертиза осложнений указанных в настоящем пункте проводится комиссией судебных экспертов.

      Осложнения, являющиеся следствием причин не связанных с производством операций и методов диагностики (тяжесть состояния больного, непредвиденные особенности реакции организма и другие), подлежат описанию с указанием отсутствия причинной связи между ними и повреждениями.

      50. Обострения предшествующих заболеваний после причинения вреда здоровью, а также другие последствия, возникшие в силу случайных обстоятельств, индивидуальных особенностей организма, не являются основанием для изменения тяжести вреда здоровью.

      В указанных случаях судебно-медицинский эксперт указывает в своем заключении характер наступившего ухудшения или осложнения, и в какой причинной связи оно находится с данной травмой.

      51. В случаях наступления смерти указываются и даются обоснования причины смерти, наличия или отсутствия причинной связи между повреждениями и смертью.

      Оценка тяжести вреда здоровью в случаях наступления смерти проводится на основании настоящей Инструкции.

      52. При экспертизе тяжести вреда здоровью в заключении отражаются:

      1) объективные признаки вреда здоровью с медицинской точки зрения (ссадина, кровоподтек, рана, перелом кости и другие), их локализация и свойства;

      2) характеристика следообразующей части травмирующего предмета (предметов);

      3) механизм возникновения;

      4) давность (срок) причинения;

      5) вред здоровью с указанием квалифицирующего признака.

      53. Заключение эксперта должно соответствовать требованиям главы 3 раздела 1 настоящей Инструкции.

      54. В случаях установления по объективным медицинским данным признаков опасности для жизни, судебно-медицинский эксперт может определить тяжесть вреда здоровью, не ожидая исхода травмы.

      55. Предварительные выводы с предположительным суждением о тяжести вреда здоровью не составляются.

      56. Судебно-медицинский эксперт не оценивает тяжесть вреда здоровью в случаях:

      1) неясности клинической картины или недостаточного клинического и лабораторного обследования потерпевшего;

      2) не определившегося исхода неопасного для жизни вреда здоровью;

      3) отказа потерпевшего от дополнительного обследования или неявки на повторный осмотр, если это лишает эксперта возможности правильно оценить характер травмы, ее клиническое течение и исход;

      4) отсутствия медицинских документов, в том числе результатов дополнительных исследований, без которых суждение о характере и тяжести вреда здоровью невозможно.

      В указанных случаях, судебно-медицинский эксперт в своих выводах излагает причины, не позволяющие определить тяжесть вреда здоровью, указывает, какие сведения необходимы ему для решения этого вопроса (медицинские документы, результаты дополнительных исследований и другие), а также определяет срок повторного исследования.

      57. Мотивированное объяснение о невозможности определения тяжести вреда здоровью не освобождает эксперта от необходимости решения других вопросов, поставленных лицом (органом), назначившим экспертизу.

      58. Заключение эксперта по завершению, передается в канцелярию для регистрации и выдачи органу (лицу), назначившему экспертизу.

      59. Руководители и врачи медицинских организаций оказывают содействие судебно-медицинскому эксперту в проведении клинического обследования, консультаций в осуществлении лабораторных исследований, необходимых для производства экспертизы.

Раздел 3. Организация и производство осмотра трупа
на месте его обнаружения
Глава 10. Общие положения

      60. Наружный осмотр трупа на месте его обнаружения (происшествия) является следственным действием.

      61. Наружный осмотр трупа производит следователь в присутствии понятых, прокурора, с участием врача-специалиста в области судебной медицины, а при невозможности его участия - иного врача.

      62. При осмотре трупа на месте его обнаружения (происшествия) врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности) оказывает помощь следователю по вопросам, относящимся к компетенции судебно-медицинского эксперта.

      63. Доставка врача - специалиста в области судебной медицины (врача, выполняющего его обязанности) на место обнаружения трупа (происшествия) и его возвращение обеспечивает орган уголовного преследования; он же обеспечивает создание условий для его работы, а также транспортировку трупа в морг, объектов для экспертного исследования в соответствующие лаборатории, институты и другие организации, производящие необходимые экспертизы.

      Вместе с трупом в морг направляется постановление о назначении экспертизы трупа и копия протокола осмотра трупа на месте его обнаружения (происшествия).

Глава 11. Порядок производства осмотра трупа
на месте его обнаружения

      64. На месте обнаружения трупа, врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности) первоначально устанавливает, имеются ли у предполагаемого трупа достоверные признаки смерти.

      В случае отсутствия достоверных признаков смерти врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности) ставит об этом в известность следователя, который вызывает скорую медицинскую помощь.

      В указанном случае, врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности), лично принимает необходимые меры по проведению реанимационных мероприятий.

      При отсутствии положительного эффекта от предпринятых реанимационных мероприятий следователь вносит в протокол осмотра места происшествия время начала, окончания и виды реанимационных мероприятий, результат и основания прекращения.

      65. В процессе осмотра трупа на месте его обнаружения врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности) устанавливает и сообщает следователю для внесения в протокол осмотра трупа на месте его обнаружения (происшествия) следующие сведения:

      1) положение трупа, его позу, расположение конечностей, предметы, находящиеся на трупе или рядом с ним, состояние поверхности ложа трупа;

      2) состояние и положение одежды и обуви на трупе (ее целость, наличие загрязнений, наложений, помарок, состояние застежек и петель, наличие следов, похожих на кровь, или иных выделений);

      3) расстегивая и приподнимая, но не снимая одежду, определяется пол, примерный возраст, телосложение, цвет кожных покровов, видимых слизистых оболочек, состояние зрачков, роговиц, состояние естественных отверстий, при наличии в них инородных тел и выделений указывается их характер, цвет и особенности;

      4) особые приметы (рубцы, татуировки, родимые пятна, физические недостатки) при осмотре неопознанных трупов;

      5) характер ранних трупных изменений (с обязательным указанием конкретного времени их исследования по ходу ведения протокола), а именно - расположение и диагностические особенности трупных пятен (цвет, изменения цвета при дозированном давлении и время (в секундах), необходимое для восстановления первоначальной окраски), реакцию поперечно-полосатых мышц на механическое и электрическое воздействие, реакцию зрачков на электрическое и химическое их раздражение, степень охлаждения закрытых и открытых частей тела на ощупь, температуру тела (измеряется электротермометром или обычным термометром, имеющим нижнюю границу отсчета от 0 градусов), с указанием участка тела и времени измерения температуры, обязательной фиксации подлежит температура окружающей среды;

      6) при наличии поздних трупных изменений (гниение, мумификация, жировоск, торфяное дубление и прочее) указывается их локализация, распространение относительно частей тела и степень их выраженности;

      7) наличие какого-либо постороннего запаха от трупа;

      8) наличие на трупе и одежде насекомых и их личинок (место наибольшего скопления и их характер);

      9) состояние кистей рук, содержимое ладоней (зажатое в кулак, между пальцами, содержимое в подногтевых пространствах);

      10) наличие повреждений на теле трупа, их локализацию, характер, размеры, форму, особенности краев, характер наложений, включений, потеков, похожих на кровь.

      При осмотре ран (повреждений), их зондирование и другие действия, влекущие за собой изменение первоначального вида или свойства повреждения, а также обмывание, обтирание или удаление иным способом засохшей крови, выделений, во избежание утраты мелких частиц, которые могут стать вещественными доказательствами (осколков стекла, металла, копоти и так далее), а также извлечение, перемещение, фиксированных в повреждениях орудий и предметов до экспертизы трупа, не применяется.

      66. По окончании наружного осмотра трупа и изучения обстановки на месте происшествия (обнаружения трупа) врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности) в устной форме сообщает следователю свои предварительные суждения по поводу:

      1) ориентировочной давности наступления смерти;

      2) изменения положения трупа после смерти;

      3) механизма причинения телесных повреждений и предполагаемом орудии (оружии) травмы;

      4) соответствия места обнаружения трупа собственно месту происшествия;

      5) при наличии на трупе и окружающих его предметах следов, похожих на кровь, по локализации и их характеру, с целью реконструкции событий после предполагаемой причины смерти.

      При высказывании предположительных суждений следователю, сообщается, что окончательное решение интересующих следствие вопросов возможно только после полного судебно-медицинского исследования трупа и производства всех необходимых по делу дополнительных исследований.

      67. На месте обнаружения трупа, врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности), осуществляет следующие действия:

      1) консультирует следователя по вопросам, связанным с наружным осмотром трупа на месте его обнаружения, а также по всем вопросам последующей судебно-медицинской экспертизы трупа и возможным лабораторным исследованиям, входящим в компетенцию экспертизы;

      2) оказывает следователю помощь в обнаружении и изъятии следов, похожих на кровь, сперму или другие выделения человека, волос, кусочков мягких и плотных тканей человека, различных веществ, похожих на лекарственные препараты, препараты бытовой или производственной химии, предметов или орудий, которыми могут быть причинены повреждения, а также других объектов, которые, по его мнению, могут представлять интерес по данному делу, только после осмотра их специалистом криминалистом;

      3) обращает внимание следователя и понятых на все особенности (в том числе и негативные обстоятельства), которые имеют значение для данного конкретного случая;

      4) по ходу проведения осмотра дает пояснения производимых им действий и полученных результатов.

      68. В случае выявления и изъятия объектов, подлежащих экспертизе в судебно-медицинской лаборатории, врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности), обращает внимание следователя на необходимость описания любого следа биологического происхождения, отмечает его локализацию, форму, размеры, вероятность происхождения вещества.

      Кроме этого, в случае обнаружения следов:

      1) крови в виде луж - указывает характер краев, периферии, наличие отпечатков (например, след волосистой части головы), отмечает наличие следов волочения (отмечает направление полос, их ширину, характер краев и концов), интенсивность пропитывания кровью (указывает, с какой стороны лицевой или изнаночной, происходило пропитывание ткани), при наличии потеков крови, указывает направление каждого отрезка, характер его концов, капель крови - описывает размеры участка со следами капель, их количество, наличие признаков слияния, вторичного разбрызгивания по периферии, детализирует характер краев; брызг крови - отметить размеры участка со следами брызг, их форму (веерообразная, в виде цепочки и прочие), количество следов, указывает направление длинника овала (при овальной форме), направление заостренного конца и точечного элемента (при каплевидной форме или следа в виде восклицательного знака), помарок крови - детализирует характер краев (мазки, отпечатки), при наличии инерционных следов крови – указывает направление отхождения центробежных полос;

      2) при поиске и описании следов спермы - четко описывает форму и очертания следов и их цвета, с учетом характера предмета-носителя, отмечает характерное свечение в ультрафиолетовых лучах;

      3) при поиске и описании следов иных выделений (слюны, мочи, пота и прочие) - описывает особенности формы пятен и их свечения в ультрафиолетовых лучах (слюна, пот и сперма могут обнаруживаться как на предметах одежды подозреваемого, так и вокруг трупа);

      4) при поиске волос организовывается хорошее, регулируемое под разными углами освещение, при этом необходимо иметь лупу, пинцет с резиновыми наконечниками, пробирки, пакеты, клейкую ленту, следует соблюдать осторожность при изъятии и хранении, так как объект легко может быть утрачен при легком движении воздуха (эти объекты следует искать на орудиях травмы, одежде, в руках, под трупом).

Глава 12. Особенности осмотра трупа при различных видах смерти

      69. Осматривая труп при подозрении на различные виды смерти, врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности), обращает внимание следователя на следующие особенности:

      1) при дорожно-транспортной травме - на позу трупа, его положение по отношению к частям дороги, окружающим предметам, транспортному средству или его следам, на расстояние между ними;

      состояние одежды (наличие на ней повреждений, осколков стекла, загрязнений краской, уличной грязью, частицами дорожного покрытия, следов волочения или протектора, траков гусениц и других частей транспортного средства);

      состояние обуви, наличие на ней повреждений, следов скольжения на подошвах;

      характер повреждений на трупе, их локализацию, место патологической подвижности костей, наличие крепитации, деформации отдельных частей тела, укорочения конечностей, внедрение инородных частиц;

      на участке дороги наличие веществ биологического происхождения, отдельных предметов одежды или обуви или их обрывков, вещи;

      наличие на транспортном средстве следов крови, волос, частиц кожи, мозгового вещества, кусочков органов (тканей), лоскутов и волокон тканей одежды, отпечатков рисунка последних и другие;

      2) при железнодорожной травме - на позу, расположение трупа и его отчлененных частей по отношению к рельсам, насыпи, путевым сооружениям и железнодорожному транспорту (под каким вагоном или колесной парой), расстояние между отчлененными частями (частицами) тела;

      наличие на одежде повреждений, характерных загрязнений (смазочными веществами, угольной пылью), внедрение частичек балластного слоя пути, складчатого заглаживания, полос давления; характер и локализацию повреждений на трупе, загрязнение их краев и дна, наличие следов крови на одежде и местности, цвет полос давления и осаднения и другое;

      наличие на участке железнодорожного пути следов волочения тела; наличие на железнодорожном транспорте следов биологического происхождения и высоту их расположения;

      3) при авиатравме - на взаиморасположение трупов, их частей относительно друг друга и обломков воздушного судна; следы перемещения тел или их частей на местности;

      состояние одежды, посторонние запахи; принадлежность частей тому или иному трупу (с прикреплением бирок с порядковыми номерами и, если известно, фамилией погибшего на каждый фрагмент);

      не допускается изъятие документов, ценностей, других предметов из останков трупа; виды повреждающих воздействий на трупах или их частях, наличие следов и повреждений на теле от воздействия привязных ремней, характер и особенности повреждений у членов экипажа (возможные признаки огнестрельных повреждений, иной травмы, отравлений окисью углерода и другие);

      4) при падении с высоты - на позу трупа относительно объекта, с которого предполагается падение, полосовидные загрязнения на его одежде, потертости тканей или декоративных деталей (пуговиц, пряжек) от скольжения вдоль стены, совпадение особенностей опачкивания одежды с характером загрязнения места, откуда упал пострадавший, полосовидные разрывы вдоль швов; отпечатки рисунка ткани на кожных покровах трупа, преимущественное расположение телесных повреждений на выступающих частях лица и тела, одностороннюю локализацию повреждений (при условии отсутствия ступенчатого падения);

      симметричность повреждений при падении на верхние или нижние конечности;

      повреждения мягких тканей соответственно одной или обеим пяточным областям; укорочение одной из нижних конечностей, ротацию стопы и другие;

      5) при повреждениях тупыми и острыми предметами - на характер повреждений, локализацию, форму, края, размеры, другие особенности, соответствие повреждениям на одежде, наличие или отсутствие на руках трупа повреждений, характерных для борьбы или самообороны;

      при однородных повреждениях - количество, взаимное расположение; наличие следов, похожих на кровь, волос, текстильных волокон, кусочков мягких тканей, мозгового вещества на трупе, его одежде, предметах окружающей обстановки, предполагаемых орудиях травмы;

      наличие следов, похожих на кровь, на подошвах обуви и подошвенной поверхности стоп (фиксированные в повреждениях или естественных отверстиях тела предметы не извлекаются);

      6) при огнестрельных повреждениях - на повреждения на одежде, указать их локализацию, форму, наличие дефекта, приблизительные размеры, наличие между слоями одежды или в ее складках пуль, дроби, пыжей и следов дополнительных факторов выстрела (при обнаружении указать на необходимость их специального исследования);

      количество повреждений и месторасположение их на теле трупа, форму и приблизительные размеры отпечатка дульного конца оружия, разрывов ткани в области входного и выходного отверстий в случае сквозного ранения, наличие инородных тел в ране; характер ранения (сквозное, слепое, касательное) и его особенностей;

      следы, подозрительные на кровь на теле, одежде трупа, окружающих предметах, их расположение и особенности;

      7) при взрывной травме - на положение трупа по отношению к участку (точке), где произошел взрыв, взаиморасположение трупа и его отдельных частей с указанием расстояния между ними;

      наличие между слоями одежды свободно лежащих осколков, частей и деталей взорвавшегося устройства, частиц взрывчатого вещества;

      характер повреждений на одежде и теле трупа, наличие обгорания, опаления, закопчения;

      8) при механической асфиксии - на наличие одутловатости лица, кровоизлияний в соединительнотканные оболочки глаз;

      положение языка, синюшность кожных покровов;

      следы кала, мочи, спермы на теле и одежде;

      в случаях сдавления шеи петлей - на позу трупа;

      при свободном висении тела - расстояние от стоп до пола (земли) и от пола до места прикрепления свободного конца петли, наличие предметов, которые могли использоваться как подставки, имеющиеся на них следы (например, обуви);

      при неполном висении тела - какие части тела имеют точки опоры, расстояние от пола до свободного (нижнего) и фиксированного концов петли;

      особенности крепления конца петли к опоре, следы скольжения на опоре и веревке; петля (тип, количество витков, материал, наличие узлов, пряжек, отверстий в материале и другие особенности, расположение петли на шее, месторасположение узла, характер вязки узлов);

      локализация трупных пятен, цвет лица, наличие точечных кровоизлияний в соединительнотканные оболочки глаз, положение языка, характер и особенности странгуляционной борозды, соответствие между ней и петлей (петлю необходимо снять для дальнейшего направления вместе с трупом в морг, перерезав ее в месте, противоположном узлу, а затем скрепить нитками разрезанные концы, измерить длину петли и ее свободной части; при наличии на шее трупа туго затянутой петли последняя на месте происшествия не снимается);

      10) при подозрении на смерть от удавления руками, при закрытии отверстий рта и носа предметами - на позу трупа, состояние одежды, наличие на ней повреждений и наложений;

      наличие повреждений и наложений на предмете, закрывающем отверстия носа и рта, в месте прилегания лица, наложения слюны, рвотных масс; кляп в полости рта, насколько выступает из преддверия рта, насколько плотно фиксирован;

      полиэтиленовый пакет (мешок) на голове - положение, места плотного прилегания, наличие на внутренней поверхности пакета наложений веществ, капелек влаги, следов запотевания, после снятия - посторонний запах, форму, размеры;

      повреждения на коже шеи, лица, вокруг отверстий носа и рта, состояние слизистой оболочки губ, полости рта;

      наличие повреждений в других областях тела, особенно на руках (кляп на месте происшествия извлекать из полости рта категорически запрещается; для предотвращения его выпадения или смещения кляп необходимо зафиксировать в том положении, в каком он был обнаружен);

      11) при сдавлении грудной клетки и живота - на характер, размеры сдавливающих предметов; отпечатки одежды и иных предметов на коже;

      характер и особенности механических повреждений; окраску кожных покровов, кровоизлияния в слизистую век и белочную оболочку глаз, кожу лица, шеи, верхней части туловища, экзофтальм и другие;

      12) при утоплении в воде - на наличие предметов, удерживающих тело на поверхности воды (спасательный пояс, круг, жилет), или способствовавших погружению (камни, привязанные к телу и другие предметы), с указанием их размеров, характера и способов крепления; какие части тела погружены в воду; наличие и состояние одежды, наложение на ней песка, ила, водорослей и другие, наличие и локализацию механических повреждений и их характер, участков мацерации кожи; присутствие стойкой пены или кровянистых потеков в отверстиях носа и рта;

      13) при отравлении - на следы воздействия предполагаемого яда на коже и одежде (ожоги, рвотные массы на трупе и возле него), предметы с остатками химических веществ (бутылки, стаканы, ампулы, порошки, таблетки, жидкости) рядом с трупом или в карманах одежды, наличие шприца и иглы, цвет кожных покровов, особенности трупных изменений, состояние зрачков, запах изо рта, наличие следов от инъекций (в этом случае эксперт может рекомендовать следователю изъять остатки химических веществ для дальнейших лабораторных исследований);

      14) при действии низкой температуры - на позу трупа, состояние поверхности и характер, на которой он находится; состояние одежды (соответствие ее времени года, ветхость, влажность и другие);

      трупные изменения, наличие инея и кусочков льда в области глаз, отверстий рта и носа, наличие местного действия низкой температуры и отморожений различной степени, их локализацию, размеры и другие особенности (осмотр замерзшего трупа требует осторожности для предупреждения повреждений хрупких замерзших частей тела (пальцев, ушных раковин);

      15) при действии высокой температуры - на отсутствие или частичное сохранение одежды (соответственно каким областям тела), ее состояние, наличие специфического запаха горючего вещества (бензин, керосин и других веществ), опаление или обгорание, следы, похожие на кровь;

      позу трупа, локализацию, распространенность и степень ожогов на трупе;

      наличие копоти у отверстий носа и рта, на слизистой оболочке рта, языке, зубах, на вершинах складок кожи; наличие повреждений, не связанных с действием пламени (необходимо помнить, что при осмотре пожарищ останки трупа могут быть обнаружены в разных местах в результате проведения противопожарных мероприятий при тушении строения;

      эксперт рекомендует следователю изъять из разных мест топки и поддувала не менее 4 отдельных проб золы массой около 50 грамм, а после осмотра и отбора отдельных находок - изъять всю остальную золу для исследования);

      16) при поражении электрическим током: атмосферным (молнией) - на наличие повреждений на одежде и теле: обгорание одежды, ожоги или опаление волос, "фигуры молнии" на коже (при наличии "фигур молнии" рекомендуется сфотографировать их, так как они довольно быстро могут исчезнуть), а также оплавление металлических предметов;

      техническим - перед началом осмотра убедиться в том, что труп и окружающие его предметы не находятся под действием электротока;

      после чего отмечают достоверные признаки смерти;

      положение трупа и отдельных его частей по отношению к токонесущим заземленным предметам, наличие на источниках и проводниках кусочков эпидермиса, крови, волос, текстильных волокон и частиц одежды, особенности одежды, благоприятствующие проведению тока (влажность, гвозди на подошвах обуви);

      наличие повреждений от теплового и механического действия тока (опаление, обгорание, разрывы тканей, расплавление гвоздей в обуви, металлических и пластмассовых предметов в карманах);

      признаки действия тока: электрометки на местах контакта с проводником и предполагаемым выходом тока;

      17) при производстве незаконного аборта - на наличие спринцовок, кружек, тазов, медицинских инструментов, химических веществ, медикаментов, которые могли применяться с целью аборта;

      следов, подозрительных на кровь, на белье и предметах окружающей обстановки; позу трупа, имеющиеся признаки беременности, состояние наружных половых органов и промежности (механические повреждения, кровь, посторонние предметы, введенные в половые пути);

      на необходимость осмотра мест, где могут находиться выброшенные или спрятанные плацента, плод и его части;

      18) при осмотре трупов новорожденных или их частей - на наличие и характер упаковки, способ перевязки, наличие или отсутствие сыровидной смазки, родовой опухоли, следов крови или мекония, признаков ухода за младенцем (перевязка пуповины, повязка и другое), инородных тел в естественных отверстиях, состояние пуповины и детского места, повреждения на них;

      19) при осмотре трупа неизвестного человека - на одежду (детально), сопутствующие предметы вблизи трупа и под ним;

      пол, антропологический тип, приблизительный возраст, телосложение, волосяной покров, состояние зубов, особые приметы (дефекты развития, последствия травм и заболеваний, рубцы, татуировки и прочее), наличие и характер повреждений, с обязательным описанием словесного портрета;

      20) при обнаружении частей расчлененного трупа - на наличие и характер упаковки, одежды (детально), способ перевязки, анатомический характер обнаруженных отчлененных частей тела, трупные изменения, загрязнение посторонними веществами, наличие следов, похожих на кровь, особые приметы, локализацию, характер, состояние краев, особенности мест расчленения;

      форма, приблизительные размеры и особенности иных повреждений;

      21) при обнаружении скелетированного трупа - на взаимное расположение костей, соответствие нормальному расположению их в скелете, повреждений и наложений на поверхности костей;

      скелет полностью освобождают от почвы и лишь затем, извлекают останки полностью;

      22) при скоропостижной смерти - на отсутствие или наличие повреждений, их характер; необходимость выяснения предшествующих смерти обстоятельств, получения медицинской документации о покойном;

      23) при возникновении обоснованного подозрения на смерть от карантинных и особо опасной инфекции (далее - ООИ) (чума, холера, желтая лихорадка, геморрагические вирусные лихорадки, сыпной тиф, сибирская язва, бешенство и другие, вновь возникшие особо опасные инфекции), врач - специалист в области судебной медицины (врач, выполняющий его обязанности), немедленно сообщает об этом следователю и совместно с ним принимает меры к извещению руководителей ближайших органов здравоохранения и санитарно-эпидемиологической станции;

      все участники осмотра места происшествия остаются на месте до прибытия специальной противоэпидемической бригады, которая даст соответствующие указания в зависимости от конкретной обстановки;

      эвакуация трупа осуществляется санитарно-эпидемиологической службой на специальном транспорте.

Раздел 4. Производство экспертизы трупа
Глава 13. Основные положения назначения и
организации экспертизы трупа

      70. Экспертиза трупа назначается постановлением лица, производящего дознание, следователя, прокурора, судьи, для установления причины смерти и разрешения иных вопросов, указанных в постановлении.

      Установление причины смерти только по медицинским документам без проведения экспертизы трупа не допускается.

      71. Изменения трупа, связанные с развитием гнилостных процессов или воздействием различных факторов внешней среды, не являются основанием для отказа от производства экспертизы.

      72. При смерти в медицинской организации лица, находившегося на лечении и умершего от насильственной причины или при подозрении на нее, руководитель медицинской организации своевременно извещает об этом судебно-следственные органы для решения вопроса о назначении экспертизы.

      73. Признаки насильственной смерти могут быть обнаружены при проведении патологоанатомического исследования трупа. В этом случае вскрытие прекращается, и руководитель медицинской организации письменно сообщает о случившемся в судебно-следственные органы. Патологоанатом, производивший исследование трупа, обеспечивает сохранность трупа и органов в том состоянии, в каком они находились в момент прекращения исследования, и составляет протокол о произведенном им исследовании.

      74. Экспертизу производят в судебно-медицинских моргах или моргах медицинских организаций, соответствующих техническим требованиям и нормам, предъявляемым к подобным помещениям.

      75. При невозможности доставить труп в морг лицо (орган), назначившее экспертизу, совместно с администрацией медицинской организации обеспечивает создание судебно-медицинскому эксперту необходимых условий для работы в ином помещении.

      76. По согласованию с судебно-медицинским экспертом, допускается производство экспертизы эксгумированного трупа на открытом воздухе, при условии теплого времени года, сухой погоды и создания необходимых условий для работы.

      77. Своевременная доставка в морг трупа, его одежды и других предметов, непосредственно относящихся к трупу, обеспечивается лицом (органом), назначившим экспертизу.

      78. При направлении в морг трупа из медицинской организации лицо (орган), назначившее экспертизу, обеспечивает одновременную доставку подлинника истории болезни и одежды умершего.

      Если одежда была изъята органами дознания или следствия, либо с их разрешения выдана родственникам умершего, в постановлении делается соответствующая запись.

      79. Поступившие в морг трупы, одежда и иные предметы, доставленные с трупом, регистрируются в журнале. Трупы хранятся в условиях, препятствующих развитию гнилостных изменений.

      Консервирующие вещества применяются с письменного разрешения органа (лица) назначившего экспертизу.

      Одежда трупа и иные, доставленные с ним предметы, сохраняются до начала производства экспертизы в том состоянии, в каком они поступили в морг.

      80. Экспертиза трупа производится судебно-медицинскими экспертами.

      Постановлением лица (органа), назначившего экспертизу в качестве эксперта к производству экспертизы трупа могут привлекаться профессорско-преподавательский состав кафедр (курсов) судебной медицины институтов усовершенствования врачей, медицинских институтов и университетов. Эксперт, являющийся сотрудником органов судебной экспертизы, считается ознакомленным с его правами и обязанностями и предупрежденным об уголовной ответственности за дачу заведомо ложного заключения, о чем делается отметка, удостоверенная подписью эксперта во вводной части заключения эксперта.

      81. Экспертиза производится судебно-медицинским экспертом единолично.

      В отдельных случаях экспертиза (трупа иностранного гражданина; первичная экспертиза ранее не вскрытого эксгумированного трупа, повторная экспертиза трупа и другие) производится комиссией судебно-медицинских экспертов.

      Если в указанных случаях в постановлении не указано конкретно, каким судебно-медицинским экспертам поручается производство экспертизы, их назначает руководитель органа судебной экспертизы или заведующий отделом судебно-медицинской экспертизы трупов.

      82. Экспертиза может быть начата после появления ранних трупных изменений (охлаждение, трупные пятна, трупное окоченение). До появления указанных изменений вскрытие трупа производится только после констатации смерти и оформления акта о наступлении смерти.

      Один экземпляр указанного акта вручается судебно-медицинскому эксперту, которому поручена экспертиза, и хранится в органе судебной экспертизы вместе с копией заключения.

      Замерзшие трупы исследуются после их полного оттаивания при комнатной температуре, не допускается проводить ускоренное оттаивание трупа в условиях повышенной температуры.

      83. Лицо, назначившее экспертизу, может присутствовать при ее производстве.

      Если лицо, назначившее экспертизу, известило судебно-медицинского эксперта о необходимости своего присутствия при экспертизе трупа, эксперт уведомляет его о времени и месте проведения экспертизы. Его неявка к назначенному времени не является основанием для задержки начала производства экспертизы.

      Если лицо, назначившее экспертизу, присутствовало при производстве экспертизы, в протокольной части заключения эксперта делается соответствующая запись с указанием его фамилии, должности и места работы.

      84. Присутствие при экспертизе, а также вход в специальные помещения морга (секционный зал, трупохранилище, комнату для одевания трупа) родственникам и близким умершего и другим лицам, не имеющим отношения к производству экспертизы трупа, не допускается.

Глава 14. Общая последовательность проведения экспертизы трупа

      85. Экспертиза трупа включает следующие действия эксперта:

      1) ознакомление с постановлением и другими документами, предоставленными эксперту (копией протокола осмотра места происшествия, историей болезни и другими документами);

      2) планирование проведения экспертизы;

      3) наружное исследование трупа;

      4) внутреннее исследование трупа;

      5) изъятие материала для дополнительных, в том числе лабораторных исследований, и направление их для проведения экспертиз (исследований) в судебно-медицинские лаборатории производится в соответствии с разделом 9 настоящей Инструкции;

      6) комплексную оценку результатов исследования трупа, дополнительных, лабораторных исследований и данных представленных эксперту материалов;

      7) составление судебно-медицинского диагноза;

      8) формулирование выводов;

      9) оформление заключения эксперта.

      Общая схема последовательности действий эксперта может изменяться и дополняться в соответствии с положениями настоящей Инструкции.

      86. При изучении (исследовании) предоставленных судебно-медицинскому эксперту документов выясняют условия и обстоятельства наступления смерти, обращая особое внимание на данные, имеющие значение для установления причины смерти и ответа на другие вопросы.

      87. Наружное исследование трупа включает исследование одежды, обуви и иных предметов, доставленных с трупом; исследование трупа; в необходимых случаях фотографирование и зарисовку повреждений на контурных схемах частей тела человека; взятие для лабораторного исследования мазков, выделений и других образцов, обнаруженных при наружном исследовании трупа и одежды; возможны и другие действия эксперта, обусловленные спецификой данного случая.

      88. Исследование одежды начинают с перечисления отдельных ее предметов и их положения на трупе в момент осмотра.

      Отмечают предполагаемый вид материала (шелк, шерсть и другой материал), цвет, степень изношенности, сохранность петель, пуговиц и застежек.

      На одежде трупов неизвестных лиц отмечают также наличие характерного рисунка, меток, фабричных ярлыков и других особенностей. Перечисляют и описывают содержимое карманов и другие предметы, доставленные с трупом.

      При наличии повреждений и загрязнений на одежде указывают их точную локализацию (руководствуются стандартными наименованиями частей одежды и обуви), форму, размеры, расстояние от швов и других конкретных деталей одежды (карманов, клапанов, краев бортов и других деталей), направление, характер краев и концов и другие особенности.

      Выясняют взаиморасположение повреждений и загрязнений на одежде с повреждениями и загрязнениями на трупе. Повреждения и загрязнения измеряются и фотографируются.

      При обнаружении повреждений с признаками разрывов, разрезов, следов скольжения, дефектов ткани, опаления или характерных изменений (отпечатки протектора, наложения смазки, частиц краски, копоти), либо следов, похожих на кровь, рвотные массы или действие едких веществ, а также при выявлении лекарственных или иных химических веществ эксперт принимает меры к сохранению выявленных повреждений, загрязнений и наложений для последующего их исследования экспертами других специальностей и к недопущению возможности возникновения дополнительных повреждений или загрязнений.

      С целью недопущения возможности возникновения дополнительных повреждений или загрязнений, одежду при необходимости просушивают, упаковывают и передают под расписку следователю.

      89. Перед снятием одежды необходимо провести исследование трупного окоченения в разных группах мышц.

      90. Исследование трупа начинают с определения по внешним признакам пола, возраста, телосложения, степени упитанности, измерения длины трупа, и при необходимости, его массы (веса).

      91. Обязательному взвешиванию подлежат трупы детей в возрасте до одного года.

      92. При исследовании трупных изменений:

      1) определяют на ощупь охлаждение трупа в прикрытых одеждой и открытых частях тела; измеряют температуру в прямой кишке;

      2) устанавливают наличие (отсутствие) трупного окоченения, его распространенность и степень выраженности в мышцах лица, шеи, верхних и нижних конечностей;

      3) отмечают наличие (отсутствие) трупных пятен, их локализацию в конкретных областях тела, характер (сливные, обильные, распространенные); цвет, описываются участки, лишенные пятен (отпечатки одежды и предметов); троекратно надавливают пальцем или динамометром с силой 2 кг/см2 и фиксируют время восстановления первоначальной окраски (в секундах, минутах);

      4) определяют подсыхание, помутнение роговицы, наличие симптома Белоглазова и пятен Лярше;

      5) при наличии поздних трупных изменений (гниение, жировоск, мумификация, торфяное дубление) описывают их признаки и степень выраженности, отмечают наличие участков плесени, их локализацию, размеры и цвет, отложения личинок мух, наличие других насекомых, прорастание растений;

      6) применяют инструментальные и лабораторные методы определения времени наступления смерти, при наличии соответствующего оборудования и реактивов.

      93. При осмотре кожных покровов отмечают их цвет и особенности (кожа сухая, влажная, синюшная, "гусиная"), степень оволосения (в том числе и длину волос на голове), наличие следов инъекций, высыпаний, припухлостей, струпов, изъязвлений, врожденных и приобретенных анатомических и иных индивидуальных особенностей (рубцы, родимые пятна, татуировки и прочие особенности).

      Наряду с составлением словесного портрета, обнаруженные анатомические и другие индивидуальные особенности фотографируются с масштабом.

      94. При исследовании головы отмечают состояние костей мозгового и лицевого черепа, наличие подвижности, деформации и других особенностей.

      Особо тщательно осматривается волосистая часть.

      Указывается, открыты ли глаза, определяют цвет радужной оболочки и диаметр зрачков, отмечают состояние белочной и соединительной оболочек (бледность, желтушность, экхимозы), наличие oдутлoвaтocти лица.

      Указывается отсутствие или наличие выделений из отверстий носа, рта и ушей, характер выделений.

      Осматривается кайма и слизистая оболочка губ.

      Отмечается, открыт ли рот, сомкнуты ли зубы, имеется ли ущемление языка.

      Указывается цвет и особенности зубов, наличие и количество коронок, протезов, в том числе из желтого металла.

      Перечисляются отсутствующие зубы и описывают состояние альвеолярной поверхности десен.

      Указывается наличие или отсутствие в полости рта крови, частичек пищевых масс, порошков, иных инородных предметов.

      При подозрении на баротравму исследуют состояние барабанных перепонок, используя лобное и ушные зеркала.

      95. Осмотру подлежит шея, грудь, живот, спина, верхние и нижние конечности, подмышечные впадины, складки кожи под молочными железами, промежность и область заднего прохода. При исследовании трупов женщин определяется форма и размеры молочных желез, пигментации околососковых кружков и белой линии живота, наличие выделений из сосков при надавливании на молочные железы, рубцов беременности и других особенностей.

      96. При исследовании наружных половых органов у мужчин определяют состояние крайней плоти, наружного отверстия мочеиспускательного канала, мошонки; у женщин - промежности, половых губ, входа во влагалище, девственной плевы, влагалища. Указывается отсутствие или наличие выделений, повреждений, рубцов, язв и других особенностей. Исследуется состояние заднего прохода.

      97. При ощупывании костей скелета отмечается наличие патологической подвижности или деформаций.

      98. Все обнаруженные наружные повреждения описываются при последовательном осмотре различных областей трупа либо отдельно.

      Исследование наружных повреждений производится визуально, а при необходимости с помощью лупы или стереомикроскопа, операционного микроскопа.

      Исследования производятся с полнотой, обеспечивающей получение необходимых фактических данных для последующей реконструкции обстоятельств происшествия (установление механизма образования повреждений, выявление видовых, групповых или индивидуальных признаков орудия травмы).

      99. Для каждого повреждения в отдельности указывается его вид (кровоподтек, ссадина, рана), точная анатомическая локализация, форма, размеры, направление по оси тела, цвет, характер краев и концов, особенности рельефа ссадин, наличие раневого канала, признаки воспаления или заживления, наложения и загрязнения, состояние окружающих тканей.

      При наличии множества однотипных повреждений допускается их группировка при описании по отдельным анатомическим областям, с соблюдением указанных выше требований:

      1) при определении локализации повреждения указывается соответствующая анатомическая область и расстояние от повреждения до ближайших анатомических точек-ориентиров, используя систему прямоугольных координат, а также при необходимости (транспортная травма, огнестрельные, колото-резаные повреждения и другие травмы) измеряют расстояние от нижнего уровня каждого повреждения до подошвенной поверхности стоп;

      2) форму повреждений указывают применительно к геометрическим фигурам (треугольная, округлая, овальная или другая);

      3) для обозначения цвета повреждений используются основные цвета и оттенки;

      4) размеры повреждений указывают только по метрической системе мер с использованием линеек из твердого материала (металла, пластмассы, дерева);

      5) при исследовании наложений и загрязнений в области повреждений отмечают предполагаемый их характер (кровь, копоть, смазочные масла, краска, песок или другое вещество), локализацию, форму, размеры;

      6) при исследовании состояния тканей, прилежащих к повреждению, отмечают наличие или отсутствие отека (припухлости) и кровоизлияния, цвет, форму, интенсивность, четкость границ и размеры (для выявления указанных изменений целесообразно производить крестообразные разрезы).

      100. Для уточнения характера и особенностей повреждений или болезненных изменений костей скелета вначале производят их рентгенографию (при наличии условий и соответствующей аппаратуры), затем рассекают мягкие ткани и исследуют кости и окружающие ткани на месте.

      В необходимых случаях поврежденную кость извлекают путем распила через неповрежденную ее область, очищают костные фрагменты от мягких тканей и склеивают для дальнейшего исследования.

      Указывается точная локализация перелома, направление и плоскости (возможно, в градусах), наличие и характер смещения, а также другие морфологические особенности, характеризующие вид деформации (зазубрины, трещины, их характер, расположение и направление, состояние надкостницы и костных пластинок, наличие и особенности осколков).

      101. В случаях транспортной травмы или при подозрении на нее, при падении с различной высоты (в том числе из положения стоя), а также в других случаях повреждений тупыми предметами, когда не исключается возможность возникновения кровоизлияний в глубоких мышцах и разрывов связок, мышц и повреждений костей, производятся разрезы мягких тканей задней поверхности тела (от затылочного бугра до крестца по линии остистых отростков позвонков и далее через ягодицы по задней поверхности бедер и голеней) и их препаровку для обнаружения (исключения) указанных повреждений.

      В зависимости от особенностей случая, исследование тканей задней поверхности тела производится после окончания внутреннего исследования трупа.

      102. Составляется схема наружных повреждений на контурных изображениях (схемах) частей тела человека; повреждения и характерные следы на одежде и обуви также зарисовывается на соответствующих схематических изображениях.

      103. Повреждения на теле фотографируются. Производятся снимки не только обзорного характера (общий вид тела с повреждениями), но и отдельных повреждений (обязательно используют масштаб). Фотографирование повреждений на теле и одежде производит судебно-медицинский эксперт или лаборант под его руководством.

      104. В соответствии с ранее намеченным и скорректированным в ходе наружного исследования рациональным комплексом лабораторных исследований производят изъятие материала, который может быть загрязнен или изменен при последующем вскрытии трупа (например, изымают кожу для люминесцентного исследования следов смазочных веществ, краски и других веществ, контактно-диффузионного или спектрографического выявления наложений металлов или других веществ).

      В исследовательской части заключения делают запись о произведенных указанных в настоящем пункте действиях.

      105. Обязательно производится внутреннее исследование трупа. Исследуются полость черепа, грудная и брюшная полости.

      Позвоночник подлежит исследованию при наличии признаков его повреждения или заболевания, а также при черепно-мозговой травме, дорожно-транспортных происшествиях, падении с различной высоты, в остальных случаях - при наличии показаний.

      106. Способ вскрытия трупа, последовательность и приемы исследований полостей и органов определяет эксперт, руководствуясь предварительными сведениями об обстоятельствах смерти, конкретными особенностями случая, задачами исследования.

      При исследовании и оформлении результатов вскрытия трупа (центральная нервная система, сердечно-сосудистая и другие системы) обязателен системный порядок.

      107. Анатомические разрезы, отсепаровка мягких тканей и исследование внутренних органов производятся самим экспертом. Распил костей черепа, позвоночника, выделение других костей скелета и внутренних органов производит санитар под руководством эксперта.

      108. При подозрении на пневмоторакс или воздушную (газовую) эмболию предварительно производят соответствующую пробу (прокалывают плевральные полости или желудочки сердца под водой);

      1) при исследовании трупов женщин фертильного возраста, умерших при невыясненных обстоятельствах или при подозрении на аборт, проведение пробы на воздушную эмболию является обязательным;

      2) проба на воздушную эмболию обязательна при подозрении на повреждение сердца, легких, крупных кровеносных сосудов и в случаях, когда медицинское вмешательство (хирургическая операция на указанных органах, пункция, введение канюли, катетеризация сосудов или другое вмешательство) предшествовало наступлению смерти.

      109. Разрезы мягких тканей производятся не затрагивая, по возможности, наружные повреждения, операционные раны, свищи, дренажи, катетеры, канюли, выпускники, а также инородные предметы, оставшиеся в ранах.

      Отмечаются цвет мышц, наибольшая толщина подкожно-жирового слоя, наличие (отсутствие) травматических или патологических изменений.

      110. До извлечения органов шеи, грудной и брюшной полостей их осматривают на месте.

      Отмечается правильность расположения органов, пороки развития; степень выполнения легкими плевральных полостей; высота стояния диафрагмы; наличие спаек в плевральной и брюшной полостях; состояние пристеночной плевры, и брюшины, брыжейки, лимфатических узлов, области солнечного сплетения; вздутие или спадение желудка и петель кишечника; степень кровенаполнения верхней и нижней полых вен.

      Указывается наличие или отсутствие постороннего запаха от полостей и органов:

      1) в необходимых случаях для обнаружения или исключения тромбоэмболии или инородных тел в дыхательных путях производят на месте вскрытие и осмотр основного ствола и главных ветвей легочной артерии, либо, соответственно, гортани и трахеи;

      2) при подозрении на отравление накладывают лигатуры на пищевод, желудок и кишечник;

      3) при подозрении на утопление инструменты, посуду, перчатки и органы трупа до взятия материала для исследования на наличие планктона, водой не обмываются.

      111. Для извлечения органов применяют метод раздельной или полной эвисцерации.

      При необходимости применяются методы: Вирхова (каждый орган извлекают отдельно);

      Абрикосова (органы извлекают в виде пяти комплексов) - органы шеи с органами грудной клетки; кишечник; селезенка; печень с желудком, двенадцатиперстной кишки и поджелудочной железой; почки с надпочечниками, мочеточниками и органами малого таза);

      Киари-Мариша (органы вскрывают на месте в трупе и потом извлекают для детального исследования, взвешивания и измерения);

      Лютелю (органы выделяют единым комплексом и исследуют на разрезах отдельно).

      Обеспечивается хороший доступ к органам, возможность их детального исследования и при необходимости сохранение топографических соотношений между ними и повреждениями.

      112. Все органы измеряют и исследуют с поверхности и на разрезах.

      Отмечают их консистенцию, выраженность анатомической структуры, цвет, кровенаполнение, специфический запах, тщательно исследуют и описывают изменения и повреждения; в полых органах определяют характер и объем содержимого.

      Взвешивают головной мозг, сердце, легкие (раздельно), печень, селезенка, почки (раздельно). Взвешивание щитовидной, зобной и поджелудочной желез, надпочечников, гипофиза, эпифиза и иных органов производится при наличии их патологии.

      113. При исследовании головы отмечают состояние внутренней поверхности мягких покровов: цвет, влажность, консистенцию, кровенаполнение, отсутствие или наличие кровоизлияний, их цвет, форму и размеры (включая толщину); осматривают с поверхности и на разрезе височные мышцы.

      Измеряют толщину лобной, височных, теменных и затылочной костей на распиле, а также продольный и поперечный размеры черепа (при черепно-мозговой травме).

      Исследуют повреждения свода черепа. Отмечают состояние швов черепа. Описывают степень напряжения и цвет твердой мозговой оболочки, сращение ее с костями, кровенаполнение cocудoв и пaзуx; прозрачность и кровенаполнение мягких мозговых оболочек, xapaктep подпаутинного содержимого и цистерн.

      Отмечают симметричность полушарий, степень выраженности рельефа борозд и извилин, отсутствие или наличие полос от давления краем серповидного отростка, намета мозжечка, большого затылочного отверстия.

      На поперечных или продольных (в зависимости от избранного экспертом метода) разрезах мозга отмечаются выраженность общего рисунка строения мозговой ткани и ее анатомических структур, в особенности в стволовом отделе, а также степень ее влажности и кровенаполнения.

      Описывают содержимое желудочков, состояние эпендимы и сплетений, определяют, не расширены ли желудочки.

      Исследуют сосуды основания мозга, отмечая наличие атеросклеротических изменений, аневризм и других изменений.

      Измеряют гипофиз, отмечают рисунок и цвет его ткани на разрезе.

      При обнаружении внутричерепных кровоизлияний, очагов размягчения, опухолей указываются их точная локализация в пределах доли, размеры, массу, объем эпи- и субдуральныx кровоизлияний, вид и форму с поверхности и на разрезах, состояние прилежащих к ним участков головного мозга.

      После удаления твердой мозговой оболочки осматривают кости основания черепа и отмечают их повреждения и особенности; вскрывают придаточные пазухи, отмечают отсутствие или наличие в них содержимого.

      Распиливают кости свода черепа полностью, не допуская насильственного разъединения свода и основания черепа при неполном распиле костей.

      114. При исследовании позвоночного канала обращают внимание на наличие в нем жидкости или крови, состояние и расположение спинного мозга. Извлекают спинной мозг с твердой оболочкой.

      Описывают вид оболочек и состояние мозговой ткани на последовательных (по сегментам) поперечных разрезах.

      Осматривают позвонки и межпозвоночные диски со стороны позвоночного канала и отмечают их особенности, повреждения, деформации, болезненные изменения.

      Исследуют область атланто-акципитального сочленения для обнаружения или исключения кровоизлияний, разрывов связок, переломов.

      115. Вскрывают магистральные артерии шеи. Отмечают наличие или отсутствие их патологической извитости, сдавления остеофитами, надрывов внутренней оболочки сосудов, осматривают мягкие ткани и сосудисто-нервные пучки шеи для исключения кровоизлияний.

      116. Исследуют язык, миндалины, вход в гортань и пищевод, дыхательное горло, щитовидную и паращитовидную железы, лимфатические узлы. Проверяют целость подъязычной кости и хрящей гортани; при подозрении на повреждение производят их рентгенографию.

      117. Исследование органов грудной полости включает осмотр переднего и заднего средостения, исследование зобной железы, легких, сердца, аорты, пищевода и бронхов:

      1) осматривают легочную плевру, отмечают наличие под ней кровоизлияний, их форму, величину, множественность, локализацию;

      2) вскрывают дыхательные пути до мелких разветвлений бронхов, указывают на отсутствие или наличие в них содержимого, отмечают цвет и кровенаполнение слизистой оболочки, обращают внимание на цвет легких с поверхности и на разрезах, степень воздушности и кровенаполнение легочной ткани, характер жидкости, стекающей с ее поверхности при надавливании, наличие и характер очаговых изменений, описывают паратрахеальные и бронхиальные лимфатические узлы;

      3) метод вскрытия сердца и аорты выбирает эксперт.

      Метод предусматривает исследование венечных артерий на всем протяжении и миокарда во всех отделах.

      Описывают состояние перикарда, количество и характер его содержимого, кровенаполнение полостей сердца и характер свертков крови, состояние эпикарда, эндокарда, миокарда, венечных артерий, клапанов, папиллярных мышц.

      Измеряют толщину стенок желудочков и перегородки. Определяют ширину аорты на разрезе (над клапанами), исследуют состояние ее внутренней оболочки на всем протяжении. При наличии легочной патологии производят раздельное взвешивание сердца.

      118. Последовательность исследования органов брюшной полости и забрюшинного пространства, определяет эксперт с учетом требований настоящей Инструкции.

      119. Исследуют желудок, отмечают его форму, количество и вид содержимого (цвет, запах, консистенцию, размеры и характер имеющихся частиц пищи), состояние слизистой оболочки (цвет, выраженность складчатости, наличие кровоизлияний, язв).

      В процессе вскрытия кишечника, описывают характер и количество содержимого его различных отделов, цвет, состояние слизистой оболочки и другие особенности; отмечают расположение и вид червеобразного отростка. На характер и количество содержимого желудка и различных отделов кишечника обращают особое внимание при необходимости установления давности наступления смерти.

      120. При исследовании поджелудочной железы, печени, селезенки, надпочечников обращают внимание на внешний вид органа (форму, цвет), плотность ткани на ощупь, выраженность ее анатомической структуры, степень кровенаполнения, характер соскоба с разрезов селезенки. Органы измеряются и взвешиваются.

      Отмечают вид и количество содержимого желчного пузыря, состояние его слизистой оболочки, проходимость протоков.

      121. При исследовании почек определяются их форма и размеры, указывают цвет, плотность ткани, характер поверхности после снятия капсулы, выраженность коркового, мозгового и промежуточного (юкстамедулярного) слоев, состояние слизистой оболочки лоханок. Определяют проходимость мочеточников и состояние их слизистой оболочки.

      122. Последовательность исследования органов таза определяет эксперт с учетом требований настоящей Инструкции:

      1) отмечают количество мочи в мочевом пузыре, ее цвет, прозрачность, вид и цвет слизистой оболочки, наличие конкрементов;

      2) у женщин описывают состояние влагалища и его сводов, форму матки, ее шейки и наружного зева, определяют размеры и консистенцию матки; указываются наличие слизистой пробки, раскрытие шейки (с обозначением степени раскрытия), отмечаются выделения и повреждения; исследуются состояние слизистого и мышечного слоев матки, а также трубы, яичники, околоматочную клетчатку с сосудами (при наличии в матке посторонней жидкости ее направляют на судебно-химическое исследование);

      3) у мужчин исследуют предстательную железу, указывают консистенцию и вид ткани, степень наполнения секретом семенных пузырьков, отмечают особенности ткани яичек.

      123. В процессе исследования трупа эксперт берет материал для проведения исследований в отделениях судебно-медицинской лаборатории.

      Эксперт, производящий экспертизу трупа, определяет необходимые виды исследований, исходя из поставленных на разрешение экспертизы вопросов и особенностей данного случая.

      124. Обязательному направлению на лабораторное исследование подлежат:

      1) кровь и моча для определения наличия и количественного содержания этилового алкоголя (за исключением случаев смерти взрослых лиц, длительно находившихся в стационаре и малолетних детей);

      2) кровь для определения антигенной принадлежности - при насильственной смерти, сопровождавшейся наружными повреждениями или кровотечением, убийствах или подозрении на них, половых преступлениях или подозрении на них, исследовании трупов неизвестных лиц;

      3) кусочки внутренних органов и тканей для гистологического (гистохимического) исследования - во всех случаях смерти, после фиксации и вырезки проводят при необходимости их исследование, либо вырезанные кусочки хранят в архиве без проведения исследования, срок хранения материалов архива предусмотрен настоящей Инструкцией;

      4) органы (ткани) трупа для определения наличия и количественного содержания отравляющих веществ - при подозрении на отравление химическими веществами, грибами, ядовитыми растениями и при пищевых отравлениях;

      5) желчь или моча для определения категории выделительства;

      6) тампоны и мазки содержимого влагалища для обнаружения спермы, изучения морфологических особенностей влагалищного эпителия - при половых преступлениях или подозрении на них, при подозрении на совершение полового акта в извращенной форме берут тампоны и мазки со слизистой оболочки рта и прямой кишки у трупов обоего пола;

      7) волосы с головы для сравнительного исследования - при подозрении на убийство, половых преступлениях или подозрении на них, транспортных травмах, повреждении волосистой части головы, исследовании трупов неизвестных лиц;

      8) мазки-отпечатки из дыхательных путей (гортани, трахеи, бронхов) и легких для бактериологического и вирусологического исследований - при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний;

      9) кровь, части внутренних органов, мазки - отпечатки органов для микробиологического и вирусологического исследований - при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний или бактериальных пищевых отравлений; при подозрении на карантинные и ООИ взятие материала производится с участием врача-бактериолога санитарно-эпидемиологической службы;

      10) невскрытая почка, жидкость из пазухи основной кости и фрагмент бедренной или плечевой кости для исследования на диатомовый планктон - при отсутствии четкой морфологической картины утопления, для контроля изымается легкое из того же трупа, одновременно извещают лицо, назначившее экспертизу трупа, о необходимости взятии 200-300 миллилитров воды из водоема, в котором был обнаружен труп, и направлении ее на исследование в экспертное учреждение;

      11) кусочки из различных областей матки, труб, яичников и сосудов околоматочной клетчатки для гистологического исследования, содержимое полости и часть стенки матки для судебно-химического исследования, тампоны и мазки выделений влагалища и молочных желез для цитологического исследования, при подозрении на смерть в результате внебольничного аборта, при аборте, осложненном сепсисом, дополнительно изымается материал для бактериологического исследования;

      12) кожу, части хрящей и кости с повреждениями, паренхиматозные органы с раневым каналом – для медико-криминалистического (физико-технического) исследования при смерти от огнестрельного повреждения, повреждений острыми рубящими, режущими, колюще-режущими и тупыми орудиями.

      125. Объекты, предназначенные для направления в судебно-медицинскую лабораторию, изымаются, упаковываются и опечатываются.

      Заполняется бланк (бланки) направления в лабораторию, в котором указывают, кем и когда вынесено постановление о назначении экспертизы трупа и вопросы из постановления, подлежащие разрешению при проведении экспертизы в подразделениях лаборатории.

      Организация доставки изъятого материала в лабораторию органа судебной экспертизы обеспечивают, в зависимости от конкретных обстоятельств, лицо, назначившее экспертизу, либо заведующий городским (районным, межрайонным) отделением органа судебной экспертизы.

      126. По окончании исследования трупа все органы под контролем эксперта помещают в труп и зашивают.

      Также зашивают дополнительно произведенные разрезы. Не допускается помещать в полости трупа не принадлежащие ему органы или посторонние предметы (кроме ветоши).

      127. Не допускается введение в труп консервирующих веществ до окончания исследования трупа и взятия материала на лабораторное исследование.

      По окончании экспертизы трупа, консервация может быть произведена только по письменному разрешению лица, назначившего экспертизу.

      128. В случае установления при экспертизе трупа насильственной смерти от повреждений, отравлений, осложнений внебольничного аборта или других причин, о чем не было известно лицу (органу), назначившему экспертизу, эксперт срочно извещает это лицо (орган) об установленной причине смерти.

      129. При обнаружении нераспознанных, при жизни карантинных и ООИ, эксперт или заведующий отделом (отделением) срочно извещает об этом в письменном виде соответствующие местные органы государственного управления здравоохранения и территориальные органы санитарно-эпидемиологического надзора.

      130. При выявлении в процессе экспертизы трупа грубых дефектов диагностики и лечения эксперт извещает об этом руководителя экспертного учреждения, который принимает меры к обсуждению случая на судебно-медицинской клинико-анатомической конференции.

Глава 15. Оформление врачебного свидетельства о смерти
(врачебного свидетельства о перинатальной смерти)

      131. Врачебное свидетельство о смерти (врачебное свидетельство о перинатальной смерти) заполняется в день окончания судебно-медицинского исследования (вскрытия) и подписывается судебно-медицинским экспертом, производившим экспертизу трупа.

      132. Порядок заполнения и выдачи Врачебного свидетельства о смерти ("Врачебного свидетельства о перинатальной смерти") осуществляется в соответствии Приказом Министерства здравоохранения от 27.08.2007 № 520 "О введении медицинской документации, удостоверяющей случаи рождения, смерти и перинатальной смерти".

      133. Если для установления или уточнения причины смерти необходимо проведение лабораторных исследований, выдается предварительное свидетельство.

      После получения результатов лабораторных исследований составляется, новое свидетельство о смерти и с отметкой "Взамен предварительного" пересылается в областное (городское, республиканское) статистическое управление.

      Руководитель органа судебной экспертизы или заведующий городским, районным, межрайонным отделением органа судебной экспертизы обеспечивает контроль за своевременным составлением и отправкой в статистическое управление нового свидетельства о смерти, направляемого взамен предварительного.

Раздел 5. Организация и производство экспертизы в
судебно-гистологическом подразделении
Глава 16. Общие положения

      134. Судебно-гистологическую экспертизу производят для установления наличия и оценки патологических изменений в органах (тканях), обусловленных насильственными воздействиями или заболеваниями, определения прижизненности и давности повреждений, а также решения иных вопросов, изложенных в постановлении и направлении, не выходящих за пределы специальных познаний, регламентирующих производство экспертиз (исследований) вещественных доказательств.

      135. Судебно-гистологические экспертизы выполняют в соответствующем структурном подразделении Центра судебной медицины и его территориальных подразделениях, судебно-медицинскими экспертами, имеющими специальную подготовку по судебно-медицинской гистологии или патологической анатомии.

Глава 17. Организации и производство экспертизы

      136. Поступающие органы и ткани, взятые при вскрытии трупа и соответствующие документы к ним принимает заведующий подразделением.

      137. Все объекты и сопроводительные документы регистрируются в регистрационном журнале отделения (отдела).

      138. Заведующий подразделением передает вещественные доказательства и соответствующие документы эксперту-исполнителю.

      139. Объем и методики судебно-гистологических экспертных исследований определяет судебно-медицинский эксперт, исходя из цели и задач работы, требований к обоснованности и объективности экспертных исследований.

      140. Судебно-медицинский эксперт-гистолог принимает к исполнению порученную ему судебно-гистологическую экспертизу, производит в пределах поставленных ему задач необходимые исследования, своевременно оформляет научно обоснованные и объективные выводы; обеспечивает сохранность органов и тканей, взятых при вскрытии трупа и направленных на исследование в судебно-гистологический отдел (отделение).

      141. В процессе проведения судебно-гистологической экспертизы, судебно-медицинский эксперт-гистолог изучает материалы дела, относящиеся к предмету исследования, выписывает из них необходимые сведения, снимает копии, запрашивает в установленном процессуальном законодательством порядке дополнительные объекты и медицинские документы (медицинская карта стационарного или амбулаторного больного и др.), необходимые для формулирования выводов.

      142. Предоставление судебно-медицинскому эксперту необходимого для производства судебно-гистологической экспертизы оборудования, материалов, информационных средств, обеспечение условий работы соответствующих технике безопасности и производственной санитарии возлагается на руководителя экспертного учреждения.

      143. Результаты судебно-гистологической экспертизы оформляются заключением эксперта в соответствии с действующим процессуальным законодательством.

      144. Заключение содержит вводную, исследовательскую части и выводы.

      145. При обнаружении в препаратах признаков нераспознанного на вскрытии трупа острозаразного или карантинного заболевания (сыпной, брюшной и возвратный тифы, чума, холера и других) заведующий судебно-гистологического подразделения или эксперт-гистолог, выполняющий исследование, незамедлительно извещают об этом первого руководителя органа судебной экспертизы и судебно-медицинского эксперта, исследовавшего труп.

      146. В некоторых случаях целесообразно к результатам судебно-гистологической экспертизы прилагать микрофотографии, как объективное доказательство описания препаратов, что значительно облегчает решение спорных вопросов при повторных экспертизах.

Глава 18. Взятие и обработка трупного материала,
предназначенного для судебно-гистологической экспертизы

      147. Взятие материала для судебно-гистологического исследования должно производиться в 100 процентах случаев аутопсий.

      148. Проведение судебно-гистологического исследования обязательно в случаях:

      1) подозрений на убийства;

      2) производственных травм;

      3) отравлений (в том числе и алкоголем);

      4) поражений электротоком;

      5) смерти от действия низкой или высокой температуры внешней среды;

      6) при скоропостижной смерти детей и взрослых;

      7) инфекционных заболеваний (в том числе и туберкулез);

      8) онкологических и гематологических болезней;

      9) ятрогенных заболеваний;

      10) смерти в медицинских организациях;

      11) смерти беременных и рожениц.

      149. В иных случаях вопрос о необходимости производства гистологического исследования решает судебно-медицинский эксперт в зависимости от конкретной ситуации.

      150. Образцы органов (тканей) трупа для гистологического исследования получает судебно-медицинский эксперт, производящий экспертизу трупа.

      151. Материал, направленный на судебно-гистологическое исследование, принимают фиксированным и подготовленным к дальнейшей обработке судебно-медицинским экспертом, проводившим экспертное исследование трупа. Вырезанные кусочки должны иметь толщину не более 0,8 см, длину и ширину в пределах 1,5 – 2,0 см, т.е. не превышать размеры стандартного покровного стекла.

      152. Исследование на наличие диатомового планктона в органах и тканях производится после химического разрушения материала в химико-токсикологическом отделе (отделении).

      153. Обработку трупного материала и изготовление микропрепаратов внутренних органов и тканей производит лаборант, имеющий специальную подготовку по гистологической технике, под контролем судебно-медицинского эксперта.

      154. К гистологическим препаратам (срезам) предъявляются следующие требования: толщина не более 3-5 микрон, ровные, не рваные, без складок, равномерно окрашенные с четкой дифференцировкой различных структур. Не допустимо загрязнение срезов инородными частицами, кристаллами красителя, а также попадание пузырьков воздуха под покровное стекло. При двойных окрасках (ядерная и фоновая) не допускается закрашивание фона ядерной краской; применяют препараты хорошо просветленные и освобожденные от карбол-ксилола.

      155. Из каждого кусочка изготовляют не менее 2-х срезов для одной методики окраски. На стеклах проставляется номер заключения эксперта судебно-гистологической экспертизы, количество изготовленных блоков и год изготовления.

      156. В зависимости от целей и задач исследования применяют различные окраски. В повседневной работе во всех случаях обязательна окраска срезов гематоксилином и эозином. В необходимых случаях рекомендуется применять следующие окраски:

      на липиды (Судан);

      для выявления солей окиси железа (по Перлсу);

      на соединительную ткань (по Ван-Гизону, или Зербино, или Маллори);

      на эластические волокна (по Вейгерту или Харту);

      на выявление "ранних повреждений" кардиомиоцитов (по Рего, или Ли, или Селье);

      на амилоид (Конго красным или генциановым фиолетовым);

      на гликоген (по Бесту или Шабадашу или реактивом Шиффа);

      нервной ткани (по Нисслю);

      для выявления гемоглобийнурийных пигментов (по Лепене);

      мазков-отпечатков слизистой верхних дыхательных путей (по Павловскому);

      для определения кровенаполнения микроциркуляторного русла легких при судебно-медицинском исследовании трупов новорожденных (по Маллори);

      для выявления микробов (метиленовым синим Лефлера или по Грам-Вейгерту).

      157. Для определения ряда патологических состояний в судебно-гистологической практике возможно использование таких специальных методов исследования как фазово-контрастный, люминесцентный, в поляризованном свете.

      158. Гистологическое исследование одного кусочка органа или ткани (мазка) с применением одной методики окраски является одним гистологическим объект-исследованием. Каждая дополнительная окраска препарата, изготовленная из этого же кусочка, использование каждого специального метода микроскопии (люминисцентный, фазово-контрастный, в поляризованном свете), а также морфометрирование и микрофотографирование одного препарата учитывают как дополнительный объект исследования.

Раздел 6. Организация и производство экспертизы в
судебно-биологическом подразделении
Глава 19. Общие положения

      159. Целью экспертизы является определение наличия, вида, группы, пола и иных признаков объектов биологического происхождения (кровь, выделения, волосы, кости и прочие) с применением специальных познаний в области судебной медицины.

      160. Экспертизу производят на основании постановления органа дознания, следователя, прокурора, работников суда.

      Наряду с экспертизами вещественных доказательств в судебно-биологических отделениях производят исследование биологических объектов, направляемых судебно-медицинскими экспертами других подразделений.

Глава 20. Организация и производство экспертизы

      161. Поступающие вещественные доказательства принимает заведующий подразделением. Для проведения экспертизы предоставляются:

      1) постановление о назначении экспертизы, в котором излагаются обстоятельства дела; точно формулируются вопросы, требующие разрешения; перечисляются предметы, подлежащие исследованию;

      2) образцы (кровь, выделения, волосы и другие), необходимые для производства конкретной экспертизы;

      3) копия протокола, в котором отражено изъятие вещественных доказательств и образцов для сравнительного исследования;

      4) копии всех, необходимых для проведения экспертизы документов (заключение экспертизы трупа или живого лица; первичное заключение эксперта в тех случаях, когда назначена повторная или дополнительная экспертизы).

      162. В случаях, когда необходимые материалы не представлены, их запрашивает эксперт.

      При отсутствии подозреваемого (или потерпевшего) экспертизу производят без образцов.

      163. Заведующий подразделением передает вещественные доказательства и материалы дела эксперту.

      164. При описании вещественных доказательств эксперт отмечает состояние упаковки, в которую они помещены, наличие оттисков, печатей и удостоверительных подписей, возможность или невозможность доступа к содержимому без нарушения ее целостности.

      При нарушении упаковки составляют акт в двух экземплярах, который подписывают три сотрудника подразделения и утверждает руководитель органа судебной экспертизы. Аналогичный документ составляют и при отсутствии какого-либо предмета или образца, указанного в сопроводительном документе. Один экземпляр акта направляют лицу, назначившему экспертизу.

      165. По окончании экспертизы вещественные доказательства в упакованном и опечатанном виде возвращают лицу, назначившему экспертизу.

      166. Вещественные доказательства и документы к ним, хранят в запирающемся и опечатанном металлическом шкафу или сейфе, скоропортящиеся объекты - в холодильнике.

      167. Ответственность за сохранность вещественных доказательств и документов до окончания экспертизы обеспечивает эксперт.

      168. Число экспертов, для производства экспертизы, определяет заведующий подразделением.

      169. При повторной экспертизе повторно проводятся все первичные исследования, а также исследования, которые ранее не проводились. При повторной экспертизе сохраняются по возможности первичные обозначения объектов.

      170. При дополнительной экспертизе проводятся исследования, которые не проводились при предыдущей экспертизе.

      171. Экспертизу вещественных доказательств производят в следующей последовательности:

      1) изучение документов;

      2) осмотр упаковки и ее описание;

      3) исследование сравнительных образцов лиц, проходящих по делу;

      4) осмотр и описание вещественных доказательств;

      5) определение наличия объектов биологического происхождения (производится по ходу описания вещественного доказательства);

      6) составление плана проведения экспертизы в соответствии с выявленными объектами и имеющимися методиками;

      7) определение видовой, групповой, половой принадлежности объектов;

      8) составление экспертных выводов;

      9) оформление заключения.

      172. При проведении специальных исследований по установлению наличия, вида, группы, пола, расходование объектов производят так, чтобы обеспечить и полноту исследования, и возможность дополнительных или повторных действий с ними, за исключением чрезвычайно малых объектов, без полного уничтожения которых невозможно ответить на поставленные вопросы.

      173. Жидкая кровь должна быть исследована не позднее, чем на следующий день после ее поступления в подразделение.

      174. Маркировка объектов должна быть четкой и оставаться неизменной во всех реакциях при исполнении одной экспертизы.

      175. Перед проведением каждого исследования и в зависимости от его вида проверяют пригодность используемых реактивов и реагентов (их специфичность и активность).

Глава 21. Экспертиза крови

      176. План проведения экспертизы крови соответствует общим принципам: выявление следов, похожих на кровь; определение ее наличия, видовой, групповой, половой принадлежности и регионального происхождения.

      177. Выявление следов, похожих на кровь, производят визуально при естественном свете, солнечном или искусственном освещении с использованием лупы или без нее; осмотром в ультрафиолетовых лучах; осторожным поскабливанием острым предметом поверхности следа, особенно, если он имеет темный цвет.

      178. Реакции, с помощью которых устанавливают наличие крови, основанные на обнаружении гемоглобина и его производных, могут осуществляться методами микроспектроскопии, хроматографии, электрофореза, люминесценции с последующим выявлением спектра поглощения и тест - пластинок. Из указанных методов любой может быть использован экспертом в работе, с учетом чувствительности каждого.

      В случае получения отрицательной реакции, при использовании менее чувствительного метода, обязательно применяют более чувствительный и после его проведения делают вывод о не обнаружении крови.

      Для вывода о присутствии крови достаточно использование любого из перечисленных методов, давшего после его применения положительный результат, а для вывода о не обнаружении крови - обязательно последовательное применение разных методов по нарастанию их чувствительности.

      Отрицательный результат реакций не является основанием для вывода об отсутствии крови. В этом случае эксперт констатирует только факт ее не выявления.

      179. Видовую принадлежность крови определяют после установления ее наличия.

      180. Вид крови определяют иммунологическими методами: реакцией преципитации в жидкой среде, агаре, встречным иммуноэлектрофорезом на различных носителях; иммунофлюоресценцией. В ряде случаев результат может быть установлен при выявлении У-хроматина.

      Выбор методики определяется характером следов крови.

      181. Во всех поступающих в подразделение партиях сывороток, проверяют их активность и специфичность.

      182. В реакцию по установлению видовой принадлежности обязательно вводят сыворотку, преципитирующую белок человека и не менее двух иных видовых сывороток, выбор которых диктуется обстоятельствами дела.

      183. Вместе с вытяжками из следов крови обязательно готовят вытяжки из контрольных (незапятнанных) участков предметов-носителей (последние используют после получения положительных результатов с вытяжками из следов крови). При получении отрицательной реакции с вытяжкой с какими-либо видовыми сыворотками, нецелесообразно исследовать контрольные участки предмета-носителя с этими сыворотками.

      184. В случае установления на вещественных доказательствах крови человека, следующим этапом является определение ее групповой принадлежности по генетически обусловленным системам.

      185. В следах крови человека, смешанной с кровью животных, групповые свойства не определяют.

      186. При определении групповой характеристики крови лиц, проходящих по делу, образцы исследуются в жидком виде, а затем вводят во все реакции в высушенном виде на марле.

      В исключительных случаях в качестве образца исследуют одежду, снятую с трупа (это действие оговаривается в постановлении о назначении экспертизы).

      187. Образцы крови у проходящих по делу лиц изымаются в судебно-биологическом подразделении или же по поручению лица, назначившего экспертизу, медицинским работником медицинской организации, с последующей доставкой на исследование. Одновременно доставляют кровь жидкую и высушенную на марле.

      Образец жидкой крови из трупа берет судебно-медицинский эксперт, производящий вскрытие (целесообразно производить забор из полости сердца).

      В тех случаях, когда кровь в силу каких-то причин взять невозможно, в качестве образцов берут волосы, ногти, кости, мышцы.

      188. При направлении жидкой крови по делам о предполагаемых убийствах или изнасилованиях ее исследуют по наибольшему количеству систем с целью последующего дифференцирования.

      В случае получения крови в сухом виде на марле, то ее исследование производят вместе с вещественными доказательствами, при этом эксперт начинает изучать образцы с наиболее информативных и доступных систем выбирая для исследования объектов именно те системы, по которым между образцами выявлено различие.

      189. После установления наличия крови, ее видовой и групповой характеристики, эксперт, при постановке вопроса, устанавливает половую принадлежность крови и ее региональное происхождение, используя для этой цели цитологические методы исследования.

      190. Дифференцирование крови плода, новорожденного и взрослого человека осуществляют электрофоретическим путем и иммунологическими методами.

      191. Дифференцирование периферической и менструальной крови производят электрофоретическим и цитологическим методами.

Глава 22. Экспертиза следов спермы

      192. Изучение вещественных доказательств по делам о половых преступлениях начинают с поиска следов, напоминающих пятна спермы. Это достигается путем осмотра предметов при ярком естественном или искусственном освещении, в ультрафиолетовых лучах, реакцией с картофельным соком, осторожным поскабливанием острым предметом поверхности следа.

      В следах, в которых подозревают присутствие спермы, ее наличие устанавливают доказательными методами. Любой, избранный экспертом метод исследования, при положительном его результате дает право на вывод о присутствии спермы, для дачи ответа о том, что она не обнаружена, следует использовать весь возможный арсенал методик.

      193. Во избежание ошибочного вывода при наличии заболеваний (азоспермия, олигоспермия, некроспермия и другие), при отрицательном результате морфологических поисков следует применять иные методики (в частности, подавление активности кислой фосфатазы ингибитором, реакцию с картофельным соком, метод хроматографии, тест-пластинки и АСР).

      194. Групповую принадлежность спермы по системам АВ0 определяют теми же методами, что и группу крови, с модификациями.

      195. Конкретизация экспертных выводов по результатам исследования спермы возможна при использовании реакции иммунофлюоресценции, с помощью которой группоспецифические антигены выявляют непосредственно в сперматозоидах.

      196. Перед установлением группы спермы исследованию подвергают образцы крови и выделения лиц, проходящих по делу. Одновременно устанавливают их групповую характеристику и категорию выделительства. Для определения категории выделительства целесообразно подвергать исследованию то выделение, которое эксперт выявил в следах на вещественных доказательствах (в данном случае нужно исследовать сперму), так как, исследуя разные выделения, эксперт не может исключить получения противоречивых результатов.

      Категорию выделительства трупа устанавливают путем исследования образцов его желчи, мочи, крови.

      197. Для решения вопросов о группе спермы в смешанных следах (например, кровь и сперма) используют экстрагирование материала в бутанол, в смесь бутанола с метанолом, а так же методику дифференциального лизиса клеток.

      198. При работе со следами спермы на вещественных доказательствах, а также с образцами спермы, используют одни и те же реагенты.

Глава 23. Экспертиза слюны, пота, мочи

      199. Приступая к работе над вещественными доказательствами, эксперт отыскивает следы, похожие на слюну. Это исследование проводят либо при ярком освещении, либо в ультрафиолетовых лучах.

      200. Наличие слюны в следах, выявленных при осмотре вещественных доказательств, устанавливают реакцией, разработанной Мюллером в модификации Барсегянц, и реакцией на амилазу "PHADEBAS".

      201. На окурках и жевательных резинках, не имеющих признаки пребывания во рту, наличие слюны не устанавливают. В случаях, когда при выявлении группоспецифических антигенов на окурках и жевательных резинках получают нечеткие результаты, прибегают к реакции по установлению наличия слюны.

      202. Групповые свойства в слюне выявляют теми же методиками, что и в следах спермы.

      203. Перед проведением реакций, направленных на выявление группоспецифических антигенов в слюне, устанавливают категории выделительства проходящих по делу лиц.

      204. В случае постановки вопроса о половой принадлежности слюны, эксперт использует для решения этого вопроса цитологические методы исследования.

      205. В связи с отсутствием строго специфической реакции на установление наличия пота, определение его производится реакцией хроматографии в тонком слое или химическими реакциями в случаях:

      1) установления принадлежности вещественного доказательства определенному лицу;

      2) изучения отпечатков пальцев;

      3) установления природы влияния предмета-носителя на сыворотки.

      206. Выявление пота на спичках, в подногтевом содержимом, на окурках проводить не рекомендуется из-за большой вероятности неспецифических результатов.

      207. В случае необходимости выявления присутствия пота в пятнах на носильных вещах, то вывод о его присутствии делается после исключения наличия в этих пятнах слюны или спермы.

      208. Не устанавливается наличие пота на длительно ношенных предметах (подкладке головных уборов, стельках обуви, носках, чулках и других вещах).

      209. Вид пота устанавливают чрезвычайно редко, лишь при особых обстоятельствах (возможность присутствия пота какого-либо животного). Для этой цели используют метод встречного иммуноэлектрофореза.

      210. Групповые свойства пота устанавливают методом абсорбции в количественной модификации и абсорбции-элюции в разных модификациях.

      211. Для решения вопросов о группе пота в смешанных следах (например, кровь и пот) используют экстрагирование материала в бутанол, в смесь бутанола с метанолом и др.

      212. Наличие мочи в следах определяют по присутствию мочевины или креатинина.

      213. Вид мочи не устанавливают из-за отсутствия в ней достаточного количества белка (в исключительных случаях возможно установление реакцией иммунофлюоресценции).

      214. Группоспецифические антигены А, В, Н системы АВ0 в моче выявляют реакцией абсорбции-элюции в разных ее модификациях.

      215. Группоспецифические свойства смешанных следов устанавливают по тем же методикам, которые используют при работе с изолированными следами.

Глава 24. Экспертиза волос

      216. Объекты, напоминающие волосы, представляются лицом, назначившим экспертизу.

      217. Исследование и установление вида волос производят путем макро- и микроскопического исследования их морфологических признаков, с использованием физических и химических методов.

      218. Этими же методами определяют региональную природу волос.

      219. Для решения вопроса о возможной принадлежности определенному человеку, волосы сравнивают между собой в одном поле зрения микроскопа.

      220. В нескольких волосах или в части одного волоса проводят реакцию абсорбции-элюции для выявления группоспецифических антигенов А, В, Н системы АВ0.

      221. Исследуют волосы, взятые в качестве образцов от человека, в случаи их групповой идентичности с волосами - "уликами".

      222. В случае получения вывода в процессе исследования волос, что они принадлежат животному, эксперт не решает вопрос о виде этого животного, так как это входит в компетенцию другого специалиста.

Глава 25. Экспертиза прочих объектов

      223. При исследовании кусочков органов (тканей) и гистологических препаратов вначале устанавливают принадлежность их определенному органу (ткани), если кусочки изъяты на месте происшествия. Данное исследование производит эксперт-гистолог.

      224. Группоспецифические антигены А, В, Н системы АВ0 выявляют реакциями абсорбции-элюции и смешанной агглютинации, которые используют параллельно, стараясь охватить как можно больший объем материала. Это связано с неодинаковой выраженностью антигенов в подобных объектах.

      225. Для установления групповой принадлежности частей расчлененного трупа или при исследовании эксгумированного трупа изучению подвергают кости, ногти, волосы. При работе с костными фрагментами пользуются различными модификациями реакции абсорбции-элюции (исследование бляшек, навесок, кусочков) и в дальнейшем сопоставляют между собой все полученные результаты.

      226. Наличие кала определяют по морфологической картине приготовленных мазков (группу изолированного кала не устанавливают).

      227. При работе с гнилостно измененной мышечной тканью возможно выявление группоспецифических антигенов А, В, Н системы АВ0, предварительно проведя специальную работу по подготовке материала для исследования.

Глава 26. Экспертиза цитологических объектов

      228. Экспертизу цитологических объектов проводят судебно-медицинские эксперты судебно-биологических подразделений, имеющие специальную подготовку по судебной биологии и освоившие цитологические методики.

      229. Объектами цитологических экспертиз являются: кровь, выделения (сперма, влагалищное содержимое, слюна, кал), волосы, частицы органов (тканей).

      230. Эксперт-цитолог должен иметь подготовку по судебной биологии, и выполняет комплекс исследований, а не только изолированные цитологические.

      В случае присутствия цитологических вопросов в большом числе экспертиз, экспертизы следует выполнять комиссионно, экспертом-биологом и экспертом-цитологом, по указанию лица, назначившего экспертизу.

      231. При производстве судебно-медицинских цитологических экспертиз разрешаются следующие вопросы:

      1) установление наличия частиц органов (тканей);

      2) обнаружение изолированных клеток биологического происхождения;

      3) определение половой принадлежности крови, волос, слюны, клеток;

      4) органная принадлежность биологических объектов;

      5) региональное происхождение крови;

      6) определение групповых свойств клеток.

Глава 27. Экспертиза спорного происхождения детей

      232. Отдельные системы у детей формируются лишь к десяти месяцам жизни, поэтому биологические исследования следует проводить по достижении ребенком возраста не менее 10 месяцев - 1 года.

      233. Цель экспертизы - решение вопроса о возможности происхождения ребенка от обоих или от одного из заявленных родителей. Для этого изучают групповой полиморфизм свойств человеческого организма и затем, на основании законов наследования, делают соответствующие выводы.

      234. Взятие крови для проведения экспертиз родства производится лишь при одновременной явке всех заинтересованных лиц и при предъявлении ими документов, удостоверяющих личность.

      Исключение составляют те экспертизы, когда родители проживают в разных странах или городах и их одновременная явка невозможна; такой же подход должен быть при отсутствии одного из родителей.

      235. В случае если одного из родителей нет в живых или отсутствует ребенок, а кровь из его трупа представлена в виде высушенного пятна, то исследование производят только по тем системам, по которым возможно исключить происхождение ребенка.

      В случае представления крови на марле, то в крови предполагаемых родителей изучают только те свойства, которые возможно выявить в пятне.

      236. При проведении отдельных экспертиз для решения вопроса о возможном исключении по отдельным системам следует изучать кровь дедушки и бабушки, а иногда сестер и братьев ребенка.

      237. Забор крови осуществляет судебно-медицинский эксперт или квалифицированный лаборант в присутствии судебно-медицинского эксперта в специально отведенном для этих целей помещении у всех обследуемых лиц, при предъявлении ими документов с фотографией, удостоверяющих их личность.

      238. По усмотрению лица или органа, назначившего экспертизу, допускается взятие крови в учреждении здравоохранения по месту жительства и пересылка по почте или с нарочным этих образцов в высушенном виде на марле. Образцы должны быть упакованы индивидуально в запечатанный бумажный пакет, снабженный идентифицирующей надписью и подписью медицинского работника, взявшего кровь, заверенный печатью учреждения.

      239. Объем исследований при экспертизе спорного происхождения детей определяется организационно-техническими возможностями данного конкретного подразделения.

      240. Экспертиза спорного происхождения детей проводится традиционными методами, поэтому является экспертизой исключения. В то же время, позитивное решение вопроса возможно при использовании хромосомного и биостатического анализов и генетической "дактилоскопии".

      241. В процессе проведения исследования крови и слюны в экспертизах спорного происхождения детей у всех проходящих по делу лиц определяют фенотипы (в ряде случаев - гаплотипы и генотипы) генетически обусловленных систем крови, собственные группы слюны, категорию выделительства.

      242. В тех случаях, когда удается установить, что кому-то из заинтересованных в экспертизе лиц было произведено переливание крови, экспертизу проводят не ранее, чем через шесть месяцев после этого переливания.

      243. Специфичность и активность реагентов, которые должны использоваться в конкретной экспертизе, проверяют заранее, используя для этой цели образцы, заведомо содержащие или не содержащие каждый из выявляемых антигенов.

      244. При получении данных, которые могут быть положены в основу выводов для исключения отцовства (материнства), обязательно нужно учитывать особенности системы, отвергающей отцовство (материнство).

Раздел 7. Организация и производство экспертиз в
молекулярно-генетическом подразделении
Глава 28. Общие положения

      245. Экспертизы с использованием методов молекулярно-генетической индивидуализации человека проводят с целью определения индивидуализирующих признаков биологических объектов на уровне дизокси-нуклеиновой кислоты (далее - ДНК) и установления определенных фактов, которые могут иметь доказательственное значение по делу, в частности, для решения диагностических и идентификационных экспертных задач.

      246. Экспертизу производят на основании постановления органа дознания, следователя, прокурора, работников суда.

      247. Молекулярно-генетическую экспертизу проводят в специализированном подразделении Центра (или его филиалах) судебно-медицинским экспертом, имеющим специальную подготовку.

Глава 29. Организация и производство экспертизы

      248. Прием, регистрация, хранение и уничтожение вещественных доказательств и различных объектов, направляемых для проведения судебно-медицинской молекулярно-генетической экспертизы, осуществляются следующим образом:

      1) поступающие вещественные доказательства и образцы, необходимые для производства экспертизы, принимают на хранение и регистрируют в журнале вместе с сопроводительными документами в канцелярии органа судебной экспертизы. Для производства экспертизы вещественные доказательства и образцы передаются в молекулярно-генетическое подразделение;

      2) предоставляются копии всех необходимых для проведения экспертизы документов;

      3) образцы крови у проходящих по делу лиц могут быть взяты непосредственно в молекулярно-генетическом или судебно-биологическом подразделениях Центра (его филиалах), а также по поручению правоохранительных органов - медицинским работником учреждения здравоохранения с последующей доставкой в опечатанном виде. При процедуре забора крови должны присутствовать два медицинских работника;

      4) для разрешения спорного происхождения детей (оспариваемого отцовства/материнства) производится взятие крови у обследуемых лиц в условиях лаборатории в количестве 0,5 - 1,0 миллилитров из вены или из пальца. Стандартное исследование предполагает забор крови у ребенка, его матери и предполагаемого отца (в отдельных случаях, по согласованию с органами, назначившими экспертизу, возможно выполнение экспертизы в отсутствие матери ребенка);

      5) забор крови осуществляет судебно-медицинский эксперт или квалифицированный лаборант в присутствии судебно-медицинского эксперта в специально отведенном для этих целей помещении у всех обследуемых лиц, при предъявлении ими документов с фотографией, удостоверяющих их личность;

      6) по усмотрению лица или органа, назначившего экспертизу, допускается взятие крови в учреждении здравоохранения по месту жительства в количестве 0,5 - 1 миллилитров и пересылка по почте или с нарочным этих образцов в высушенном виде на марле. Образцы должны быть упакованы индивидуально в запечатанный бумажный пакет, снабженный идентифицирующей надписью и подписью медицинского работника, взявшего кровь, заверенный печатью учреждения;

      7) порядок явки обследуемых лиц в лабораторию для сдачи крови в случае разрешения спорного происхождения детей (оспариваемого отцовства/материнства) должен быть одновременным для обеих сторон. Исключение составляет те случаи, когда родители проживают в разных странах или городах и их одновременная явка невозможна. Такой же подход должен быть при отсутствии одного из родителей;

      8) конкретная форма предоставления образцов крови для проведения экспертизы (очно или заочно, т.е. с нарочным, по почте) определяется лицом или органом, назначившим экспертизу;

      9) образец жидкой крови из трупа берет судебно-медицинский эксперт, производящий вскрытие трупа. Целесообразно брать кровь из полости сердца. В тех случаях, когда кровь по каким-либо причинам взять невозможно, в качестве образцов можно брать мышцы, кости, ногти, зубы, волосы с луковицей.

      249. В тех случаях, когда необходимые материалы не представлены, эксперт их запрашивает.

      250. Объекты и документы хранят в запирающемся и опечатывающемся помещении, сейфе или металлическом шкафу; скоропортящиеся объекты - в специальном запирающемся холодильнике (морозильнике).

      251. Руководитель структурного подразделения определяет число экспертов, необходимых для проведения конкретной экспертизы, и поручает ему (им) производство экспертизы.

      252. Эксперт получает по описи объекты и сопроводительные документы. На этапе ознакомления с постановлением (определением) о назначении экспертизы судебно-медицинский эксперт изучает обстоятельства дела, подлежащие разрешению вопросы и перечень представленных для экспертизы материалов, проверяет соответствие поступивших материалов их перечню. В необходимых случаях эксперт письменно уведомляет лицо (орган) назначившее экспертизу органы о необходимости предоставления дополнительных сведений и объектов, о корректировке поставленных вопросов.

      253. Судебно-медицинский эксперт, производящий молекулярно-генетическую экспертизу, описывает полученные им объекты и произведенные с ними действия. Оставшиеся после проведения экспертизы объекты в упакованном и опечатанном виде возвращают лицу или органу, назначившему экспертизу.

      254. Все невостребованные объекты и иные материалы должны быть пронумерованы, и храниться в упаковке, обеспечивающей их сохранность.

      255. Оформленные заключения эксперта, вместе с упакованными вещественными доказательствами и сопроводительным документом передают в канцелярию органа судебной экспертизы для выдачи лицу (органу), назначившему экспертизу.

      Сопроводительный документ подписывает руководитель органа судебной экспертизы или его заместитель по экспертной работе.

      256. Этапы выполнения молекулярно-генетических экспертных исследований:

      1) изучение документов;

      2) осмотр упаковки, указанных на ней реквизитов и оттиска печати;

      3) осмотр и описание представленных объектов и документов;

      4) описание локализации объектов биологического происхождения на вещественном доказательстве (производят по ходу описания его);

      5) установление индивидуализирующих признаков объектов;

      6) раздельная оценка выявленных признаков, сопоставление и оценка различий и совпадений признаков, анализ всей совокупности экспертных данных с целью разрешения поставленных вопросов;

      7) составление выводов по результатам произведенного экспертного исследования.

      257. При дополнительной экспертизе необходимо проведение только тех исследований, которые при предыдущей не проводились.

      258. С целью определения объема предстоящей экспертизы, степени пригодности представленных объектов, их сортировки и классификации на идентифицирующие и идентифицируемые, их нумерации и маркировки, а также для принятия мер по сохранению первоначальных свойств, судебно-медицинский эксперт осуществляет их предварительный осмотр.

      259. На основании данных предварительного ознакомления с представленными материалами, эксперт составляет план проведения экспертизы, руководствуясь следующими положениями:

      1) объекты подвергают исследованию в определенной последовательности, которая определяется местом каждого в идентификационном процессе, а также изменчивостью их первоначальных свойств. Обычно сначала исследуют идентифицирующие объекты неизвестного происхождения, связанные с расследуемым событием или преступлением (например, следы). Затем сравнительный идентифицирующий материал (образцы от идентифицируемых лиц). По возможности, первыми исследуют объекты, идентификационные признаки которых в результате гнилостных и прочих процессов могут быть утрачены ранее, чем у других объектов;

      2) при выборе методов исследования судебно-медицинский эксперт сначала оценивает возможности всех методов, применимых при данном виде экспертного исследования; затем, исходя из характера объектов и имеющихся в распоряжении эксперта информационно-методических материалов, отбирает оптимальные методы для использования в конкретном случае и определяет рациональную очередность их применения;

      3) все получаемые результаты фиксируют в соответствующем документальном виде (фотографии, электрофореграммы, таблицы), сопровождают пояснительными надписями и хранят в архиве отдела;

      4) таблицы с результатами исследований, иллюстрирующие обоснованность выводов, прилагаются к заключению эксперта и служат его неотъемлемой составной частью.

      260. Исследование представленных объектов с помощью методов молекулярно-генетической индивидуализации человека проводят с целью судебно-медицинской идентификации (отождествления) личности и установления спорного происхождения детей. Основными являются следующие виды исследований:

      1) установление половой принадлежности биологических следов и объектов;

      2) идентификация неопознанных останков;

      3) установление принадлежности крови, спермы, слюны, волос, тканей, органов и отделенных частей тела конкретному лицу;

      4) установление истинных родителей ребенка по делам о спорном происхождении детей (оспаривание отцовства, материнства или подмена детей); проведение экспертного исследования при наличии только одного родителя;

      5) установление матрилинейного родства;

      6) установление зиготности близнецов;

      7) диагностическое типирование ДНК для целей последующей идентификации с объектами преступлений и несчастных случаев.

      261. В лаборатории выделяется не менее трех территориально-автономных операционных зон, каждая из которых предназначается для выполнения строго определенного круга операций. Каждая зона укомплектовывается спецодеждой, лабораторным и офисным оборудованием, лабораторной посудой, которые предназначены для использования только в границах данной зоны.

      Лабораторная зона общего назначения - помещения для хранения и подготовки вещественных доказательств, забора крови, выделений и очистки ДНК, мойки и стерилизации посуды; кабинеты экспертов, комнаты для лаборантов и санитаров, компьютерный зал для обработки данных и оформления документов, аппаратные;

      Чистая зона полимеразной цепной реакции (далее - ПЦР) - стерильные, оборудованные УФ-облучателями боксированные помещения с приточно-нагнетательной вентиляцией, для приготовления реагентов, компонентов реакционных смесей, для пробоподготовки и постановки ПЦР;

      зона для анализа продуктов амплификации: оборудованные УФ-облучателями и моечной арматурой боксированные помещения с вытяжной вентиляцией, для проведения электрофореза ДНК, окрашивания гелей и документирования электрофореграмм.

      262. При использовании технологии типирования полиморфизма нуклеотидных последовательностей митохондральной ДНК третья зона должна иметь выделенный комнартмент или отдельную зону для постановки секвенирующих реакций, очистки продуктов данных реакций и пробоподготовки для секвенирующего электрофореза.

      263. На первом этапе осуществляют выделение из исследуемых объектов геномной ДНК, ее очистку, определение концентрации и хранение. Для этого необходимо иметь стандартное лабораторное оборудование для молекулярной биологии (постановка полимеразной цепной реакции требует наличия специального стерильного шкафа-бокса с ультрафиолетовым облучателем).

      Анализ результатов исследования требует наличия компьютерной системы видеодокументирования и обработки экспертных данных.

      264. Базовыми технологиями геномного идентификационного анализа, применяемыми в судебно-медицинской экспертной практике, являются:

      1) анализ полиморфизма длины амплифицированных фрагментов (далее - ПДАФ) ДНК;

      2) анализ полиморфизма нуклеотидных последовательностей ДНК.

      265. Для выполнения молекулярно-генетических экспертных исследований, обработки и интерпретации получаемых данных, в ходе проведения экспертных исследований допускается использование тест-систем, расчетных алгоритмов и методик анализа, прошедших апробацию и рекомендованных к применению.

      266. Для получения препаратов ДНК при проведении судебно-медицинской экспертизы следов, содержащих сперму, для разделения присутствующих в смеси генетического материала мужчины донора спермы и ДНК из других возможных источников (например, эпителиальных клеток и клеток крови потерпевших при изнасиловании) следует применять такие методики, которые включают поэтапный дифференциальный лизис клеток.

Глава 30. Экспертиза идентификации личности

      267. Экспертизе подвергают части тела и другие объекты от неопознанных трупов людей и расчлененных трупов, отчлененные части тела и их фрагменты, части скелетированных трупов, отдельные кости, фрагменты костей, мягкие ткани, жидкую кровь и выделения, высохшие следы крови и выделений, зубы, кожу, волосы человека и другие биологические объекты.

      268. Допускается отождествление объектов на основании сравнительного анализа ДНК, выделенных из биологических образцов разного тканевого происхождения, поскольку во всех клетках одного организма ДНК в норме одинакова.

      269. Экспертизой предусматривается определение половой принадлежности ДНК, выделенной из объекта, и установление в ней индивидуальных аллельных состояний (генотипов) определенных полиморфных локусов, которые могут служить идентификационными признаками объекта при их сопоставлении с аналогичными параметрами объектов сравнения.

      270. Для обоснованного вывода о безусловном исключении причастности идентифицируемого лица к происхождению исследованных объектов несовпадение аллельных профилей, регистрируется как минимум для двух несцепленных локусов (в некоторых случаях с учетом конкретных обстоятельств исключающий вывод обосновывается при однолокусном несовпадении гетерозиготных профилей).

      271. Тождественность аллельных профилей ДНК не влечет безусловный вывод о происхождении сравниваемых биологических объектов от одного индивидуума. Необходима вероятностная оценка генетической идентичности объектов экспертизы в случае их не исключения.

      272. При количественном анализе результата для расчета вероятности генетической идентичности объектов следует учитывать этническую принадлежность идентифицируемых лиц.

Глава 31. Экспертиза спорного происхождения детей

      273. Молекулярно-генетическая экспертиза спорного происхождения детей отвечает на вопросы:

      1) исключается ли отцовство, материнство данного индивидуума в отношении данного ребенка (плода);

      2) если отцовство, материнство не исключается, то какова вероятность того, что полученный результат не является следствием случайного совпадения индивидуализирующих признаков неродственных лиц.

      274. В стандартных экспертизах изучают образцы жидкой или высушенной крови обследуемых лиц. При необходимости вместо образцов крови, анализу могут подвергаться и другие объекты: слюна, мазки (соскобы) со слизистой оболочки ротовой полости, абортивный материал, объекты от трупов родителей и ребенка, отдельные кости и их фрагменты, мягкие ткани и другие биологические объекты.

      275. Допускается проведение сравнительного анализа объектов, используя ДНК, выделенные из биологических образцов разного тканевого происхождения.

      276. Идентификационный тест, направленный на разрешение случаев оспариваемого отцовства, материнства, предусматривает сравнительный анализ на основе закономерностей наследования индивидуальных аллельных состояний (генотипов) ребенка, матери и предполагаемого отца. В случае оспариваемого отцовства, материнства (при условии бесспорной истинности другого родителя) присутствие у ребенка аллелей, не свойственных ни одному из родителей, служит основанием для исключения указанного родства. В свою очередь, полное комплементарное соответствие геномного профиля ребенка таковым предполагаемых родителей означает не исключение предполагаемого родства.

      277. Для обоснованного вывода о безусловном исключении отцовства, материнства аллели ребенка, не свойственные ни одному из указанных родителей, регистрируются, как минимум, в двух несцепленных локусах.

      278. Совпадение условно отцовских (не материнских) аллелей в генотипе ребенка с аллелями, присутствующими в геноме предполагаемого отца, не означает доказанного отцовства. Вероятностная оценка не исключенного родства строго обязательна. Искомое условное значение вероятности отцовства соответствует Байесовой постериорной вероятности при 50 % априорной вероятности отцовства.

      279. Для полного трио (мать - ребенок – предполагаемый отец) при условии, что истинность другого родителя считается бесспорной:

      1) не ниже 99,90 % (рассчитываемый как Байесова вероятность отцовства/материнства);

      2) не ниже 1000 (рассчитываемый как индекс отцовства РІ).

      280. Для дуэта (ребенок - предполагаемый отец) в отсутствие другого родителя:

      1) не ниже 99,75 % (рассчитываемый как Байесова вероятность отцовства/материнства);

      2) не ниже 400 (рассчитываемый как индекс отцовства РІ).

      281. При количественном анализе результата для расчета вероятности отцовства (материнства) следует учитывать этническую принадлежность обследуемых лиц.

Раздел 8. Организация и производство судебно–медицинской
экспертизы в химико–токсикологическом подразделении
Глава 32. Общие положения

      282. Целью химико-токсикологической экспертизы является химическое исследование объектов (вещественных доказательств, образцов), требующее специальных познаний в области токсикологической химии.

      283. Объектами химико-токсикологического исследования служат: внутренние органы трупов людей, биологические жидкости и выделения тела человека, другие вещественные доказательства, требующие химико-токсикологического исследования.

      284. Объективные результаты химико-токсикологического исследования получают при соблюдении правил производства химико-токсикологической экспертизы.

Глава 33. Организация и производство экспертизы

      285. Эксперт, проводящий химико-токсикологическую экспертизу, осматривает поступившие в отделение объекты. При этом устанавливается соответствие полученных объектов с описанием их в сопроводительном документе.

      286. Эксперт при выполнении экспертизы решает поставленные перед ним вопросы, также проводит в пределах своих специальных познаний такие исследования, которые могут иметь значение для дела.

      287. Объекты принимаются в опечатанном виде с надлежащими реквизитами (фамилия, инициалы трупа, порядковый номер заключения судебно-медицинской экспертизы трупа, фамилия, инициалы освидетельствуемого или больного, наименование и дата изъятия объекта, кем направлены объекты исследования), при наличии правильно оформленного постановления или направления; в случаях экспертизы объектов, вещественных доказательств от освидетельствуемого объекты принимаются при наличии протокола забора образцов с удостоверительными подписями лиц подтверждающих их подлинность).

      288. Все объекты и сопроводительные документы регистрируются в регистрационном журнале отделения.

      289. Химико-токсикологическая экспертиза по одному лицу от начала до конца выполняется одним экспертом или экспертной комиссии, которым поручено ее выполнение.

      290. Вещественные доказательства на протяжении всего времени исследования должны находиться в запертом помещении.

      291. Объекты в процессе проведения исследования сохраняются в металлическом шкафу, а подверженные гниению - в герметичной емкости в холодильнике, которые в конце рабочего дня опечатываются назначенным ответственным лицом.

      292. Для исключения неоправданного расхода объектов, эксперт при поступлении вещественных доказательств тщательно изучает все материалы по проводимой экспертизе:

      1) соответствие поставленных вопросов, данными сопроводительных документов (обстоятельства дела, выписка из истории болезни, заключение судебно-медицинского исследования трупа и другие материалы);

      2) наружным осмотром объектов исследования (характер объекта, его количество, окраска, специфический запах, наличие посторонних включений, реакции среды, наличие консерванта).

      293. При проведении химико-токсикологической экспертизы расходуют две трети присланных объектов, а одну треть в день начала исследования отделяют и хранят в архиве подразделения для возможного повторного или дополнительного исследования.

      294. При получении ограниченного количества объектов они могут быть израсходованы полностью по согласованию с лицом (органом), которые их направили.

      295. При производстве химико-токсикологических экспертиз используют апробированные методики, и методики из специализированных источников с проведением контрольных проб.

      296. Для необходимости изолирования из сравнительно большого количества объекта исследования ничтожно малого количества яда, эксперт-химик выбирает необходимый метод извлечения, от которого может зависеть дальнейший ход анализа и его результаты.

      297. Каждое исследование следует проводить как количественное исследование, в которое оно может быть переведено на любой стадии работы. Объекты для испытаний берут по массе, а количество дистиллятов, диализатов, фильтратов - по объему.

      298. При изолировании химических веществ из органов (тканей) наилучшие результаты достигаются при измельчении объектов на кусочки размерами около 8 х 8 х 8 миллиметров.

      299. Для извлечения химических веществ из тканей органов следует отдавать предпочтение растворителям с гидрофильными свойствами (спирт, ацетон и другим средствам) в силу их более легкого проникновения через мембрану клетки, в которой вещества находятся в виде водных растворов. Такой подход обеспечит наилучший результат.

      300. Для проведения исследования применяются методы качественного обнаружения и количественного определения, которыми владеет эксперт и сможет учесть ошибки, возникающие при их применении.

      301. Применяемые аналитические испытания должны быть доказательными, специфичными, обладать высокой чувствительностью, характеризоваться открываемым минимумом и границей обнаружения (предельным содержанием) веществ.

      302. При получении отрицательного результата при проведении реакций, имеющих "отрицательное судебно-химическое значение", эксперт прекращает дальнейшее исследование на данное вещество или группу веществ.

      303. Проводятся несколько различных реакций, совпадение результатов которых исключало возможность ошибки.

      304. Результат любой используемой аналитической реакции, оценивается через время, регламентированное для ее полного протекания.

      305. При необходимости в ходе экспертизы проведения анализа на вещества, не указанные в постановлении, эксперт расширяет исследование, известив об этом лицо (орган), назначивший экспертизу.

      306. Количественное содержание токсического вещества исследуют во всех случаях, где имеются соответствующие методики определения. Количества найденных веществ относятся к 100 граммам взятой для анализа навески объекта и выражаются в весовых единицах.

      307. Для анализа реактивы используются химически чистые, чистые для анализа, особой степени чистоты. Чистоту реактивов проверяют в тех максимальных количествах, в которых они будут употреблены для анализа и теми же методами и реакциями, которые будут применены в ходе судебно-химического исследования (проведение "холостых" проб).

      308. При выполнении любых исследований методом тонкослойной хроматографии удаляются все органические растворители и воды с поверхности хроматографических пластинок во избежание ложных результатов.

      309. При подозрении на отравление неизвестным ядом химико-токсикологическая экспертиза проводится согласно перечню токсикологически важных веществ:

      1) вещества, изолируемые дистилляцией с водяным паром: синильная кислота и ее соединения, метиловый, этиловый, пропиловый, бутиловый, амиловый спирты, формальдегид, хлороформ, углерод четыреххлористый, дихлорэтан, ацетон;

      2) органические вещества, изолируемые подкисленной водой или подкисленным спиртом, другими органическими растворителями: производные барбитуровой и тиобарбитуровой кислот, морфин, кодеин, дионин, героин, гидрокодон, папаверин, промедол, стрихнин, атропин, гиосциамин, скополамин, кокаин, пахикарпин, хинин, эфедрин, эфедрон, тетрагидроканнабинол, производные фенотиазина, производные 1,4-бензодиазепина, карбофос, метафос, метилэтилтиофос, метилнитрофос, трихлорметафос-3, метилмеркаптофос, фосфамид, фталофос, фозалон, бутифос, хлорофос, октаметил, севин;

      3) вещества, изолируемые минерализацией: ртуть, мышьяк, таллий, кадмий, свинец, барий, медь, марганец, хром, цинк, сурьма, серебро, висмут;

      4) вещества, изолируемые диализом: нитраты, нитриты, азотная, серная, соляная кислоты, едкие калий и натрий, аммония гидроокись;

      5) вещества, изолируемые специальными методами: цинка фосфид, йод, бром, окись углерода;

      6) вещества, на которые расширяют общее исследование в зависимости от клинической, секционной картины, обстоятельства дела, данных, полученных с места происшествия, особенностей течения химических реакций.

      310. Для достоверной идентификации определяемых веществ должны быть применены не менее двух независимых методов, которые основаны на различных физических или химических принципах.

      311. Остатки объектов исследования хранятся в архиве отделения в опечатанном виде, на этикетках проставляется срок хранения и подпись эксперта, проводившего исследование. После исследования на этиловый спирт биологические объекты хранятся в течение месяца. Остатки внутренних органов и других объектов исследования хранятся в течение года при температуре не выше 4 градусов Цельсия в архиве отделения, либо выдаются вместе с первым экземпляром заключения органу (лицу), назначившему экспертизу, о чем делается запись и ставится роспись получившего в регистрационном журнале и на втором экземпляре.

      312. По истечении срока хранения составляется Акт уничтожения объектов исследования с указанием номера экспертизы, срока поступления и уничтожения, под которым подписывается заведующий, эксперт и лаборант.

      313. В отдельных случаях объекты исследования могут быть уничтожены ранее установленного срока только по письменному разрешению лица, их направившего. Необходимость уничтожения объектов ранее установленного срока может возникнуть в связи с отсутствием условий для их длительного хранения.

      314. По окончании химико-токсикологической экспертизы все сопроводительные документы хранятся вместе со вторым экземпляром заключения в архиве.

      315. В целях единого подхода к учету экспертной работы в химико-токсикологических подразделениях действуют условные коэффициенты пересчета судебно-химических исследований неизвестных веществ на полные анализы (условные единицы), согласно приложению 2 к настоящей Инструкции.

Раздел 9. Организация и производство экспертизы в
медико-криминалистическом подразделении
Глава 34. Общие положения

      316. Целью медико-криминалистических исследований является установление и оценка фактов, пpи котоpых, помимо знаний в области общей судебной медицины, тpебуются специальные познания в области теории и практики криминалистической идентификации и пpименение pазличных специальных лабоpатоpных методов исследования (физических, фотогpафических, технических, химических, математических).

      317. Объектами медико-криминалистических исследований являются вещественные доказательства, которые предоставляются лицом, назначившим экспертизу. Наряду с экспертизами вещественных доказательств, производят исследование объектов, направляемых судебно-медицинскими экспертами других подразделений.

      318. Поступившие материалы дел и объекты экспертизы хранят в сейфе или запирающемся металлическом шкафу.

Глава 35. Виды и объекты экспертиз, производящихся в
медико-криминалистических подразделениях

      319. В медико-криминалистических подразделениях судебно-медицинских лабораторий производятся следующие виды судебно-медицинских экспертиз:

      1) трассологические;

      2) баллистические;

      3) отождествления личности;

      4) микрологические (экспертизы микрообъектов и следов веществ);

      5) реконструкции событий (ситуационные экспертизы).

      320. Объектами трассологических экспертиз являются:

      1) повреждения; следы внедрения на теле человека и связанные с ними по происхождению аналогичные следы на одежде, возникшие в результате механического взаимодействия острых и тупых предметов с одеждой и телом человека, кровотечения, переноса веществ и частиц материалов с одной взаимодействующей поверхности на другую, а также воздействия химических, термических и иных факторов, приводящих к телесным повреждениям;

      2) документированные отображения свойств указанных следов и процессов их возникновения в виде словесно-речевых, графических, фотографических, рентгенографических, математических и других моделей в материалах уголовного дела и медицинских документах;

      3) предполагаемые орудия травмы (проверяемые объекты) и отображения их следов в различного вида моделях;

      4) образцы объектов экспертизы, представленные для исследования и полученные экспериментально в ходе экспертизы.

      321. При производстве трассологических экспертиз решают следующие вопросы:

      1) установление вида, механизма и условий образования следов;

      2) определение свойств орудия травмы и его отождествления.

      322. Объектами баллистических экспертиз являются:

      1) огнестрельные повреждения тела человека и связанные с ними единым механизмом образования огнестрельные повреждения одежды, иные следы на теле и одежде, возникающие в процессе причинения огнестрельной травмы, а также огнестрельные снаряды, их части, извлеченные из тела и одежды;

      2) фиксированные отображения свойств огнестрельных повреждений и следов, связанных с ними, на теле и одежде человека в виде словесно-речевых, графических, фотографических, рентгенографических, математических и других моделей в различного рода материалах уголовного дела и медицинских документах;

      3) огнестрельное оружие как предполагаемое средство причинения огнестрельной травмы, образцы боеприпасов и отображения их свойств в различного рода моделях;

      4) документированные отображения процессов возникновения изучаемых огнестрельных повреждений и сопутствующих им следов в виде объективных моделей динамики огнестрельной травмы, представленных на исследование и полученных экспериментально в ходе экспертизы;

      5) повреждения тела человека и связанные с ними единым механизмом повреждения одежды, возникшие в результате взрывной травмы, иные следы на теле и одежде, образующиеся в процессе повреждения взрывом, их отображения и образцы взрывных устройств или их составных частей;

      6) другие объекты экспертизы, представленные и (или) полученные экспериментально в ходе ее выполнения.

      323. При производстве баллистических экспертиз:

      1) устанавливают факт поражения снарядом огнестрельного оружия, поражающими факторами взрывного устройства;

      2) определяют количество повреждений и последовательность выстрелов;

      3) определяют локализацию входных и выходных повреждений;

      4) устанавливают направления раневых каналов, дистанцию выстрелов, вид и особенности огнестрельного оружия и боеприпасов, положение и позу тела потерпевшего в момент причинения огнестрельных повреждений, признаки причинения повреждения через преграду и после рикошета снаряда, направление выстрела, а также механизм и условия возникновения повреждений тела и одежды при взрывной травме, определенные характеристики взрывных устройств.

      324. Объектами экспертиз отождествления личности являются:

      1) части тела и другие объекты от неопознанных трупов людей на любой стадии трупных изменений, расчлененных трупов, отчлененные части тела, скелетированные трупы, части скелетов, отдельные кости, костные фрагменты, объекты, похожие на кости, зола из мест сожжения трупов;

      2) признаки, характеризующие особенности неопознанных трупов, их частей, костных останков, документированных в виде их словесно-речевых, антропометрических, морфологических, графических, объемных, фотографических, рентгенографических и других моделей, полученных при осмотре на месте обнаружения и в процессе проведения судебно-медицинских экспертиз;

      3) документально зафиксированные данные о месте, условиях нахождения и обстоятельствах обнаружения неопознанных трупов;

      4) документально зафиксированные сведения о лицах, находящихся в розыске, отображения в виде объективных моделей, а также зафиксированные сведения, поступившие от родственников о лицах, находящихся в розыске и представленные на экспертизу.

      При экспертизе отождествления личности определяют видовую принадлежность останков, количество трупов, которым они принадлежали, их расовую, половую, возрастную принадлежность, прижизненный рост и другие размеры тела, особенности его строения, наличие признаков имевшихся заболеваний, телесных повреждений, их характер и давность, признаки словесного портрета и другие индивидуальные особенности, необходимые для установления личности неопознанных останков.

      325. Объектами микрологических экспертиз (экспертиз микрообъектов и следов веществ) являются:

      1) микрочастицы и микроследы в поврежденных тканях трупов людей и в следах на одежде, связанных по механизму образования с телесными повреждениями;

      2) объекты, изъятые в микроколичествах для проведения исследования в спектральной лаборатории, судебно-биологическом, судебно-гистологическом, химико-токсикологическом подразделениях;

      3) зафиксированные в уголовном (розыскном) деле и в медицинских документах сведения о ранее проведенных микрологических исследованиях, о результатах судебно-медицинского исследования трупа на месте его обнаружения и других, направляемых на экспертизу объектах.

      326. Микрологические экспертизы проводят как самостоятельные в тех случаях, когда по представленным материалам и сформулированным вопросам не требуется проведения других видов экспертиз.

      При судебно-медицинских микрологических экспертизах устанавливают наличие на одежде, на теле трупа, в повреждениях и в тканях тела инородных микрообъектов, факт переноса (внедрения) веществ и микрообъектов с орудия травмы на одежду и тело и наоборот.

      327. Объектами экспертиз реконструкции событий (ситуационных экспертиз) являются:

      1) материалы уголовных дел, законченных судебно-медицинских и криминалистических экспертиз;

      2) материалы следственных и экспертных экспериментов, выполненных в период проведения ситуационных экспертиз;

      3) объекты ранее проведенных экспертиз (предметы одежды участников событий, транспортные средства, орудия нанесения повреждений, огнестрельное оружие, предметы обстановки места происшествия и прочие), а также образцы, копии и объективные модели;

      4) живые лица - фактические участники изучаемых событий и статисты, привлекаемые для реконструкции обстоятельств, имеющих значение для ситуационного анализа;

      5) подлинное место происшествия, участок дороги, ландшафта или максимально соответствующая ему по документально зафиксированным существенным параметрам и условиям имитация места происшествия.

      328. При экспертизе реконструкции событий, задача эксперта сводится к установлению соответствия (или несоответствия) показаний участников событий о динамике процессов причинения и получения телесных повреждений объективным данным, добытым следственным и экспертным путем.

Глава 36. Методы исследования и технические приемы

      329. В зависимости от видов экспертиз и характера изучаемых объектов в медико-криминалистическом подразделении применяют следующие методы исследования и технические приемы:

      1) подготовительные методы и приемы: изготовление макропрепаратов путем специальной обработки кожи, костей и их фрагментов, хрящей, внутренних органов, предметов одежды и других микрообъектов с целью приведения их в необходимое для проведения исследования состояние; изготовление препаратов тканей тела, микрошлифов костей и зубов для выявления и изучения повреждений, определения видовой, половой, возрастной принадлежности, выявления и исследования микроналожений и включений; изготовление микропрепаратов повреждений волос, текстильных материалов, инородных наложений, включений; реставрация объектов исследования (скрепление препаратов, фрагментов одежды и прочие); наливка органов и тканей, раневых каналов рентгеноконтрастными, красящими веществами (включая подготовку препарата к наливке и последующую препаровку); высушивание, взвешивание, растворение и другие виды подготовки объектов для последующего спектрального анализа;

      2) методы наблюдения и фиксации свойств объектов: визуальный - для исследования свойств объектов невооруженным глазом или с помощью лупы в видимом диапазоне спектра при всех видах экспертиз, в инфракрасной и ультрафиолетовой областях спектра; измерительный - для макро- и микроизмерения линейных размеров объектов, деталей следов, инородных частиц, расстояний между объектами, измерения массы при всех видах экспертиз; остеоскопический и остеометрический - для установления особенностей внешнего строения костей и их размеров; денситометрический - для установления относительных оптических плотностей макро- и микрорентгеновских, фотографических изображений, фотохимических отпечатков, аутограмм; спектрофотометрический - для установления спектральных характеристик объектов; денсиметрический - для определения удельной плотности костей; микротвердометрический - для определения механической плотности костей, зубной и других тканей; непосредственная стереомикроскопия - для изучения макро- и микросвойств объектов в видимой области спектра; микроскопия, люминесцентная, инфракрасная, фазовоконтрастная, поляризационная, электронная микроскопия - для изучения в различных режимах микро- и ультрамикропризнаков объектов; фотографический - для получения черно-белого, цветного, обзорного, макро- и микрофотографического изображений при различных режимах освещения, в том числе цветоделительное, стереоскопическое фотографирование в крайних областях спектра, репродукционная, безнегативная печать, съемка спектров, изготовление диапозитивов и другие фотографические методы; фотохимических отпечатков и получение аутограмм на фотографических материалах - для выявления объектов и определения давности смерти; рентгеновский - для получения обзорных, контактных, метрических, макро- и микрорентгенограмм, включая анализ рентгеновского изображения (электронный, оптический, фотографический, аналоговый, цифровой и другие); спектральный (эмиссионный, люминесцентная спектроскопия, атомно-абсорбционный, рентгеноспектрометрия, инфракрасная спектрофотометрия и другие) - для установления элементного и молекулярного состава веществ; химический (контактно-диффузионный и электрографический, цветные химические реакции, хроматографический и прочие) - для получения топографической картины невидимых следов; графический (схематические зарисовки, копировки контуров объектов, графическая кодировка признаков) - для документальной фиксации свойств следов, иллюстрации механизма и условий следообразования;

      3) методы и приемы моделирования: изготовление объемных слепков с поверхности следов повреждений, анатомических образований (маски), слепков раневых каналов с целью фиксации рельефа объектов; получение экспериментальных следов (следов-повреждений) - для установления следообразующих свойств орудий травмы, механизма и условий следообразования и получения образцов; экспериментальное моделирование динамики процесса причинения телесных повреждений при ситуационных экспертизах;

      4) аналитические методы: сравнительный анализ - сопоставление, скольжение (совмещение), наложение, репераж признаков на изображениях объектов; математический анализ - выполнение расчетов параметров объектов и процессов (размеров, скоростей, масс, углов) по ранее полученным исходным данным об объекте или процессе; статистический анализ - определение параметров объектов и процессов на основании математического обобщения необходимого множества одноименных величин; векторно-графический анализ - установление количества, механизма и последовательности образования следов-повреждений; методы реконструкции признаков и динамических процессов (описательной, графической и пластической реконструкции).

      330. В ходе проведении экспертиз используются:

      1) информация, содержащаяся в информационно-методических документах;

      2) диссертационные работы;

      3) научные статьи, опубликованные в официальных изданиях и других материалах;

      4) компьютерные программы, имеющие сертификат на право использования, апробированные в подразделении и давшие положительный эффект;

      5) собственные методики, разработанные в подразделении и официально апробированные в других органах судебной экспертизы.

Глава 37. Организация и производство экспертизы

      331. Процесс производства экспертизы включает следующие этапы:

      1) ознакомление с постановлением, предоставленными материалами (включая медицинские документы);

      2) предварительный осмотр вещественных доказательств и предоставленных образцов;

      3) исследование;

      4) формулирование выводов;

      5) оформление заключения экспертизы.

      332. На этапе ознакомления с постановлением о назначении экспертизы эксперт изучает обстоятельства дела, вопросы, подлежащие разрешению, и перечень представленных на экспертизу материалов, проверяет соответствие поступивших материалов их перечню.

      Предварительный осмотр вещественных доказательств (образцов) осуществляют с целью определения объема предстоящей работы, степени их пригодности для проведения определенного вида исследования, сортировки и классификации объектов на идентифицирующие и идентифицируемые нумерации и маркировки, а также для своевременного принятия мер по сохранности их первоначальных свойств.

      333. Объекты экспертизы подвергают исследованию в определенной последовательности, которая обусловлена:

      1) местом каждого объекта в идентификационном процессе (при трассологических и баллистических экспертизах в первую очередь исследуют идентифицирующие объекты, то есть следы от отождествляемых орудий, а во вторую очередь исследованию подвергают проверяемые объекты - предполагаемые орудия травмы; в экспертизах отождествления личности и микрологических экспертизах - сначала исследуют идентифицируемые объекты, а затем весь сравнительный материал);

      2) изменчивостью первоначальных свойств объектов (первыми исследуют объекты, идентификационные признаки которых в результате гнилостных и прочих процессов могут быть утрачены ранее, чем у других объектов);

      3) механизмом и условиями образования (в первую очередь исследуют повреждения наружных слоев материалов одежды, затем внутренних, после этого послойно изучают раневой канал; идентификационные исследования по следам-повреждениям начинают с тех, которые причинены в первую очередь, если предварительно установлена последовательность их образования).

      334. При выборе методов исследования эксперт сначала определяет все методы, применяемые при данном виде экспертизы. Затем, исходя из характера объектов, отбирает наиболее пригодные и эффективные методы для использования в конкретном случае и определяет очередность их применения, исходя из необходимости максимального сохранения свойств объектов до конца исследования.

      335. Общий порядок проведения исследования определяют с учетом основных положений теории криминалистической идентификации в зависимости от вида экспертизы.

      336. При проведении трассологических экспертиз, исследования проводят в следующей последовательности:

      1) раздельное исследование подлинных (исследуемых) следов (идентифицирующих объектов), при котором по документальным данным и на нативном материале (непосредственно следы - повреждения на одежде и теле пострадавшего, инородные наложения и включения на них) изучают свойства каждого следа в отдельности всеми доступными средствами, определяют механизм его образования, выявляют общие и частные признаки и выясняют степень пригодности для отождествления;

      2) сравнительное исследование подлинных следов, в процессе которого устанавливают повторяемость каждого выявленного признака в различных следах; определяют, один или несколько следообразующих объектов отобразилось в них, либо констатируют единообразие или разнообразие механизмов следообразования и определяют связи между изучаемыми следами;

      3) раздельное исследование при наличии предполагаемых орудий травмы и получение экспериментальных следов (образцов) этими орудиями;

      4) раздельное и сравнительное исследование экспериментальных следов, которые проводят по той же схеме, что и при исследовании подлинных следов;

      5) сравнительное исследование подлинных, экспериментальных следов и оценка полученных результатов.

      337. Процесс сравнительного исследования проводят последовательно от общих признаков к частным. При сравнении объектов по общим признакам выявляют и оценивают сходства и различия. Сравнением частных признаков устанавливают совпадения и различия.

      338. При проведении баллистических экспертиз исследования проводят в той же последовательности, что и в трассологических экспертизах, но учитывают следующие особенности:

      1) признаки, определяющие механизм и условия возникновения огнестрельных повреждений в баллистических экспертизах, в большей мере, чем в трассологических, приобретают самостоятельное идентификационное значение, так как они, наряду с информацией о дистанции выстрела, локализации входных и выходных отверстий, направлении и глубине раневого канала и прочее, отображают вид и особенности (иногда индивидуальные) огнестрельного оружия и боеприпасов;

      2) сравнительным материалом для установления механизма и условий образования повреждений, вида и особенностей огнестрельного оружия (при отсутствии предполагаемых орудий травмы), могут служить образцы аналогичных орудий, представленные на экспертизу, а при их отсутствии - данные о групповых баллистических свойствах оружия, полученные в экспериментах при ранее проведенных экспертизах или опубликованные в специальной литературе;

      3) при производстве баллистической экспертизы особое внимание уделяют соблюдению правил техники безопасности, в частности, перед судебно-медицинским исследованием огнестрельного оружия необходимо убедиться, что оно не заряжено, а экспериментальные стрельбы проводить только в рамках комплексной экспертизы, в специально оборудованном под тир помещении, с соблюдением соответствующих мер безопасности и участием специалиста по криминалистическим исследованиям огнестрельного оружия.

      339. При проведении экспертиз по отождествлению личности последовательность выполнения и объем исследований определяют, исходя из характера и качественного набора представленных объектов:

      1) раздельное анатомо-морфологическое исследование идентифицируемых объектов (неопознанных останков или объектов, похожих на них), проводят в сомнительных случаях, когда определяют биологическую и тканевую принадлежность каждого объекта, анатомическую и видовую принадлежность;

      2) устанавливают признаки пола, расы, возраста и роста, заболеваний, травм, врожденных дефектов и других особенностей каждого объекта;

      3) сравнительно-анатомическим исследованием устанавливают происхождение разрозненно обнаруженных объектов на предмет их происхождения от одного индивида по выявленным при раздельном исследовании признакам, когда их происхождение от человека не вызывает сомнения;

      4) совокупной оценкой (синтезом) данных раздельного исследования идентифицируемых объектов, происходящих от одного индивида, окончательно устанавливают его пол, возраст и рост, учитывая результаты изучения всех объектов, признаки патологических изменений и аномалий развития, а также определяют внешние прижизненные, общие и частные признаки, словесный портрет, рубцы кожи и другие данные;

      5) раздельным исследованием сравнительного материала на разыскиваемых лиц, устанавливают пригодные для идентификационных исследований документальные сведения, фотоснимки, рентгенограммы и другие объекты - модели (идентифицирующие объекты), отображающие признаки без вести пропавшего, а также изучают и обобщают его признаки;

      6) при сравнительном исследовании идентифицируемых и идентифицирующих объектов; сначала проводят сопоставление данных об их поле, расе, возрасте, росте, особенностях строения тела, затем сопоставлению подвергают признаки из словесного портрета и индивидуальные особенности;

      7) сравнение методами наложения (фотосовмещения), скольжения и репеража выполняют после получения положительного результата сопоставления по перечисленным признакам.

      340. При микрологических экспертизах изучение представленных объектов, как и в антропологических исследованиях, начинают с идентифицируемых объектов, затем следует анализ образцов и сравнительное исследование. В зависимости от перечня и чувствительности используемых в подразделении методов, экспертиза может быть окончена на этапе обнаружения микрообъектов и краткой общей характеристики их, либо доведена до уровня классификации или идентификации вещества.

      341. Производство по реконструкции событий (ситуационных экспертиз) всегда начинают с изучения материалов следствия и выполненных по делу экспертиз (судебно-медицинских и криминалистических), затем, в зависимости от поставленных задач, определяют способы и средства их решения. Этапами выполнения экспертизы являются:

      1) анализ объективных данных о динамике событий, добытых путем следственных и экспертных действий;

      2) раздельный анализ проверяемых версий о динамике события;

      3) экспериментальные исследования, выполненные раздельно по каждой проверяемой версии;

      4) экспериментальное исследование, выполненное с учетом результатов анализа объективных данных;

      5) сравнительное исследование экспериментальных данных с оценкой полученных результатов сравнения.

      342. При производстве экспертиз по реконструкции событий (ситуационные экспертизы) учитывают следующие особенности:

      1) проведение ситуационных экспертиз осуществляется на стадии предварительного расследования, когда обвиняемый еще не ознакомлен с материалами уголовного дела и данными содержащихся в нем экспертиз;

      2) экспериментальная часть исследований осуществляется как следственный эксперимент (тогда анализ полученных экспериментальных данных проводит эксперт по материалам дела), либо как экспертный эксперимент;

      3) экспериментальные исследования выполняют раздельно по каждой проверяемой версии;

      4) при экспериментах в случаях огнестрельных повреждений для визирования траектории полета пули используют туго натянутую бечеву, один конец которой фиксируется у дульного среза оружия, другой - в месте предполагаемого контакта с телом потерпевшего или с областью входной раны (при выстрелах с близкой дистанции), а также лазер или геодезические инструменты (при выстрелах с неблизкой дистанции);

      5) участники расследуемого события и статисты являются объектами исследования и согласно методике эксперимента, подлежат освидетельствованию на предмет схожести их антропометрических признаков и физического развития;

      6) проверяемые с привлечением эксперта версии отрабатывают на участниках событий и статистах, а эксперименты, проводящиеся по объективным данным и сравнение результатов их проводят, с привлечением статистов;

      7) при моделировании ситуации предварительно на теле статиста, заменяющего (изображающего) потерпевшего, наносят метки соответственно имеющимся повреждениям (метки эти должны быть невидимыми для обвиняемого (прикрыты одеждой), устанавливается соответствие или несоответствие локализации реальных повреждений и условных контактных следов, полученных экспериментально;

      8) объективность исследования достигается адекватным применением основных физических законов механики, отражающих закономерности статики и динамики объектов;

      9) в графическом анализе процесса взаимодействия двух тел (объектов и субъектов) используют планиметрические построения таких физических величин, как вращающий момент, плечо и рычаг силы и другое, при наличии количественных показателей физических величин они могут быть получены с помощью динамометра, миллисекундомера, тензометра и других приборов; ситуационная оценка исследуемой версии (процесса) может быть подкреплена математическим анализом с получением расчетных величин: импульса силы, линейного ускорения, энергии удара, упругих сил сопротивления и прочих параметров;

      10) сравнение результатов всех отработанных версий с объективными данными проводят по всем параметрам: локализации, направлениям длинников ран, их обушковых и лезвийных концов, направлениям раневых каналов, другим морфологическим признакам, указывающим траекторию полета огнестрельного снаряда, движения орудия травмы, транспорта и прочего;

      11) выявляют сходства и различия, причем различия подразделяют на существенные (полное несовпадение) и несущественные, зависящие от условий проведения эксперимента, в ходе которого практически невозможно добиться абсолютного совпадения всех сравниваемых параметров;

      12) на основании проведенного сравнительного исследования делают вывод о возможности или невозможности причинения повреждений, приводя его подробную аргументацию, которую излагают в резюмирующей части заключения;

      13) при существенных различиях делают вывод о невозможности причинения повреждений при данной ситуации; при отсутствии существенных различий и наличии сходств не исключают возможность образования повреждений у потерпевшего в изученной ситуации, категорический вывод в этом случае делается при достоверном и убедительном исключении всех других возможных версий событий;

      14) в тех случаях, когда экспериментальные исследования не требуют демонстрации динамики событий статистами, используют биоманекены или искусственные манекены, либо анализируют динамику событий в графических схемах, математических расчетах, путем репеража фотоизображений с помощью компьютерного моделирования;

      15) все действия участников эксперимента фиксируют с помощью фото-, кино-, видеосъемки с акцентированием внимания на узловых этапах и фазах (расположение орудия травмы в руке нападавшего, взаиморасположение потерпевшего и нападавшего, траектория движения руки с орудием травмы, контакт орудия травмы с телом потерпевшего, последующие перемещения участников событий, транспортного происшествия; фиксации подлежат не только статические этапы, но и фазы динамики движений);

      16) ситуационная экспертиза иллюстрируется (фотографиями с реперажем, рисунками, схемами с векторно-графическими построениями), наглядно раскрывая все этапы процесса экспериментального исследования и подтверждая результаты сравнительного анализа.

Раздел 10. Получение и направление образцов трупного материала
для проведения экспертиз (исследований) в судебно-медицинской
лаборатории

      343. Для экспертного исследования получают: образцы для химико-токсикологической, судебно-гистологической, цитологической, судебно-биологической, медико-криминалистической, микробиологической (вирусологической) экспертизы, а также для экспертизы на диатомовый планктон.

      344. При получении образцов для химико-токсикологической экспертизы эксперт следит за тем, чтобы предполагаемый яд не был удален из трупа и не попал в него извне. В этих целях до вскрытия тщательно вымывается секционный стол, инструменты и перчатки.

      Части органов помещают в сухие стеклянные банки. Металлическая или керамическая посуда не используется. Банки моются раствором горчицы или соды, тщательно ополаскиваются чистой водопроводной, а затем дистиллированной водой и высушиваются в сушильном шкафу.

      Органы водой не обмываются и не загрязняются химическими веществами или механическими примесями. Внутренние органы извлекают после наложения двойных лигатур на пищевод, желудок, кишечник (на расстоянии 1 метра в разных отделах) для предотвращения механического перемещения их содержимого. При подозрении на отравление неизвестным ядом, а также при комбинированных отравлениях необходимо изымать:

      1) не менее 200 миллилитров крови;

      2) 1/3 головного мозга;

      3) 1/4 наиболее полнокровного участка легкого;

      4) желудок с содержимым;

      5) не менее 1/3 наиболее полнокровного участка печени, желчный пузырь и его содержимое;

      6) селезенку;

      7) одну почку и всю мочу;

      8) по одному метру тонкой и толстой кишок с содержимым из наиболее измененных отделов;

      9) матку и влагалище при подозрении на введение яда через влагалище или матку;

      10) участок кожи и мышцы из области предполагаемого введения яда при подозрении на его подкожное или внутримышечное введение.

      Для решения вопроса о нахождении в состоянии наркотического опьянения, при смерти не связанной с отравлением – 100 миллилитров крови и всю мочу.

      При отравлении яды распределяются в органах и тканях по-разному. В зависимости от отравления предполагаемым ядом берут следующий трупный материал:

      1) алкалоидами (опием, морфином, стрихнином, атропином, кокаином, анабазином, пахикарпином, аконитином, другими алкалоидами) – кровь, мочу, ткань мышцы, головной и спинной мозг, легкие желудок с содержимым, печень с желчным пузырем, почку, селезенку, тонкую и толстую кишки с содержимым. При подозрении на отравление хинином - дополнительно матку;

      2) барбитуратами и снотворными небарбитурового ряда – кровь, мочу, головной мозг, желудок с содержимым, печень с желчным пузырем, почку, тонкую кишку с содержимым;

      3) гликозидами - печень с желчным пузырем, верхние отделы тонкого кишечника, кровь, почку, сердце, ткани из места инъекции (обязательной консервацией этиловым спиртом 96 %); на исследование должна быть направлена контрольная проба того же спирта, равная количеству, которое было использовано для консервирования;

      4) кислотами и едкими щелочами - глотку, трахею, пищевод, желудок с содержимым, почку, кишечник, участки кожи со следами действия яда;

      5) "летучими" ядами (нитробензолом, анилином, бензолом и другими) - кровь (не менее 200 миллилитров), моча, мозг, легкое, желудок с содержимым, печень с желчным пузырем, почку, верхний отдел тонкой кишки с содержимым;

      6) "металлическими" ядами - желудок с содержимым, печень, селезенку, почку, мочу, тонкую и толстую кишки с содержимым, и дополнительно: при подозрении на хроническое отравление соединениями свинца - плоские кости; при подозрении на хроническое отравление соединениями таллия - плоские кости и волосы; при подозрении на хроническое отравление соединениями мышьяка - волосы, ногти и плоские кости; при подозрении на отравление тетраэтилсвинцом - мозг и легкие;

      7) метиловым и другими (кроме этилового) спиртами - кровь, стекловидное тело, спинномозговую жидкость, головной мозг, желудок с содержимым, печень с желчным пузырем, почку и мочу;

      8) нитритами – кровь, моча, содержимое желудка и кишок. Объекты, направляемые для исследования на наличие нитритов этиловым спиртом не консервируются;

      9) окисью углерода и другими газами - кровь (около 20 миллилитров);

      10) психотропными веществами (аминазином, элениумом, седуксеном и другие) – кровь, мочу, печень, почку, желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, если объект консервирован этиловым спиртом, то на исследование направляется контрольная проба того же спирта, равная количеству, которое было использовано для консервирования;

      11) синильной кислотой и ее солями - кровь (не менее 200 миллилитров), мозг, желудок с содержимым, печень с желчным пузырем, почку и мочу;

      12) фенолами, крезолами – мочу, головной мозг, желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, почку, кровь;

      13) формальдегидом (формалином) – головной мозг, печень, желудок с содержимым, двенадцатиперстную кишку, часть тощей кишки с содержимым, почку, мочу;

      14) фосфорорганическими и карбаматными пестицидами - печень, почку, желудок, кишечник, кровь, мочу; при ингаляционном поступлении фосфорорганических соединений дополнительно изымают мозг и легкие;

      15) фторидами - желудок с содержимым, тонкую и толстую кишки с содержимым, печень с желчным пузырем;

      16) хлорорганическими углеводородами и хлорорганическими пестицидами - мозг, сальник, желудок с содержимым, тонкую кишку с содержимым, легкие, печень с желчным пузырем, почку;

      17) этиловым спиртом - кровь и мочу в количестве не менее 5 миллилитров. При невозможности направить кровь, мочу на этиловый спирт берут мышечную ткань (около 100 грамм). Транспортировка биологических объектов должна осуществляться при условиях припятствующих развитию гнилостных изменений. Кровь берут пипеткой или шприцем из крупных вен конечностей или синусов твердой мозговой оболочки.

      Образцы (объекты) исследования консервируют только при подозрении на отравление сердечными гликозидами, производными фенотиазина, фосфорорганическими пестицидами, алкалоидами и трицикличными антидепрессантами. Для фиксации используют спирт-ректификат, с уровнем над внутренними органами в банках не менее 10 миллиметров. Одновременно с образцами (объектами) исследования направляют контрольную пробу спирта из той же партии в количестве 250-300 миллилитров.

      Банки с образцами герметически закрывают притертыми стеклянными пробками (в порядке исключения - полиэтиленовыми крышками), обертывают чистой бумагой, обвязывают шпагатом или прочной ниткой и опечатывают так, чтобы их нельзя было открыть без нарушения печати.

      На каждую банку наклеивают этикетку, соответствующую утвержденной типовой форме, и делают на ней все необходимые записи.

      Опечатанные банки с образцами (объектами) исследования немедленно пересылают в химико-токсикологическое отделение органа судебной экспертизы.

      Для пересылки образцов (объектов) в другой город банки помещают в ящик и упаковывают так, чтобы обеспечить полную сохранность от механических повреждений. В ящик вкладывают опись с перечислением номеров банок и их содержимого, которую подписывает лицо, направляющее образцы. У него же остается копия описи. На крышке ящика указывают: "Осторожно - стекло!", адрес органа судебной экспертизы и адрес отправителя.

      Одновременно направляют:

      копию постановления о назначении судебно-медицинской экспертизы трупа; направление судебно-медицинского эксперта с кратким изложением обстоятельств наступления смерти и основных данных исследования трупа и диагноза; фамилии, инициалов и возраста умершего; предполагаемого яда, которым могло быть вызвано отравление; других вопросов, подлежащих разрешению судебно-медицинским экспертом;

      копию медицинских документов истории болезни, если умерший находился на стационарном или амбулаторном лечении;

      копию заключения первичной судебно-медицинской экспертизы, если объекты направляются на повторный анализ.

      При исследовании эксгумированного трупа на химико-токсикологическую экспертизу могут быть направлены грунт из-под гроба, кусочки одежды, обивки, подстилки, нижней доски гроба около 500 квадратных сантиметров.

      345. Образцы органов (тканей) трупа для гистологического исследования получает судебно-медицинский эксперт, производящий экспертизу трупа.

      Вырезку фиксированных кусочков органов и тканей делает эксперт, производивший исследование трупа. При отсутствии такой возможности вырезку проводит эксперт судебно-гистологического отделения. Оставшийся после вырезки материал собирают в маркированный марлевый мешочек и помещают его в плотно закрывающийся сосуд со свежим раствором формалина.

      Кусочки вырезают острыми инструментами. Ножницами во избежание размятия тканей не пользуются, также кусочки органов не мнут, не скоблят по поверхности слизистой и серозной оболочек. Рыхлые, легко распадающиеся ткани и массы (например, содержимое полости матки), берут на нож, не пользуясь пинцетом, и погружают в фиксирующую жидкость в марлевом мешочке.

      Вырезанные кусочки из желудочно-кишечного тракта до фиксации споласкиваются теплым физиологическим раствором или обычной водопроводной водой, в целях освобождения их от излишка крови, от загрязнения слизью, желчью, пищевыми и каловыми массами.

      Кусочки из костей, особенно губчатых, выпиливаются; откусывание щипцами ведет к выдавливанию костного мозга и размозжению патологически измененных частей.

      Для микроскопического исследования изъятие различных отделов центральной и периферической нервной системы осуществляется аккуратно и не травматично. Аккуратное и не травматичное изъятие касается не только грубых, видимых невооруженным глазом, повреждениях мозговой или нервной ткани, но и сравнительно слабых, вызывающих только микроскопически улавливаемые, но довольно резко выраженные нарушения.

      Артефициальные изменения структур мозга легко образуются при вскрытии в результате подсыхания материала или механического давления, вследствие чего необходимо макроскопическое обследование центральной нервной системы, по мере возможности, производить путем осмотра без пальпации. При вскрытии также не допускается соприкосновение тканей мозга с водой, которая может вызвать артефициальные отечные или "водяночные" изменения. Если предполагается фиксировать объекты в алкоголе (96 градусов и абсолютном спирте), не допускается обмывание водой.

      Кусочки берутся толщиной от 0,5 до 1,0 сантиметров. Длина и ширина могут быть различными, обычно 1,5 х 1,5 – 2,0 х 2,0 сантиметров. Оставшийся после вырезки материал хранится в течение 1 года в маркированном марлевом мешочке, помещенном в плотно закрывающийся сосуд со свежим раствором 10 % формалина.

      При заборе материала для микроскопического исследования соблюдаются следующие требования:

      1) разрезы органов производятся так, чтобы показать их анатомическое строение (например, в кусочке почки должны быть представлены корковое и мозговое вещество, надпочечника - кора и мозговое вещество в очаге пневмонии - центральный и периферический участки);

      2) из органов, имеющих просвет, изготовляется полный поперечный срез, а при невозможности изготовления его - срез, проходящий через всю стенку;

      3) во всех случаях смерти вне зависимости от предполагаемой патологии в обязательном порядке берутся кусочки следующих внутренних органов: головного мозга, сердца, легких, печени, почек.

      В зависимости от предполагаемой патологии дополнительно берутся следующие кусочки:

      из опухолей берется материал с участком здоровой ткани и прилежащие лимфатические узлы. Большие опухолевые узлы имеют часто омертвевшую середину, поэтому иссекают периферию, так как разложившиеся ткани не представляют интереса;

      при туберкулезных поражениях наиболее пригодными являются для исследования периферические части очага, капсулы;

      капсула абсцесса берется с участком соседней непораженной ткани;

      при пневмонии - центральный и периферические участки;

      при механических повреждениях и ряде болезненных процессов (кровоподтеки, электрометки, ссадины, раны, опухоли, инфаркты) берется место повреждения с прилежащими здоровыми тканями, при механической асфиксии - странгуляционную борозду, из которой кусочки вырезают так, чтобы в них попали дно, нижний и верхний краевые валики с неповрежденной тканью (если бороздка широкая, можно вырезать два кусочка так, чтобы в них были представлены верхний краевой валик и дно, нижний краевой валик и дно), при кровоизлияниях вырезаются кусочки из места наибольшего кровоизлияния, на границе с неповрежденной тканью, а также на отдалении;

      при болезненных процессах, имеющих преимущественную локализацию, берутся кусочки из определенных органов, например: при жировой эмболии - из различных отделов легких и мозга, сосудистого сплетения мозга, сердца (из правого и левого желудочка), почек, желудка, при отравлении угарным газом - из подкорковых ганглиев, при сыпном тифе - из продолговатого мозга и коры или других органов;

      для информативности гистологического исследования, касающегося черепно-мозговой травмы, эксперт целенаправленно располагает взятым материалом, берутся следующие кусочки внутренних органов: мягкие мозговые оболочки, кусочки мозговой ткани из области подпаутинных цистерн, артериальный круг, зоны удара и противоудара с обязательной маркировкой, кора с мягкими мозговыми оболочками и подлежащим белым веществом, ствол головного мозга, ткань почки, печени, поджелудочной железы, ткань эпифиза, гипофиза, щитовидной железы, твердую мозговую оболочку по показаниям;

      при субарахноидальных, особенно базальных, кровоизлияниях - артерии основания головного мозга различного калибра из мест, где локализуются патологические изменения и врожденные пороки развития;

      при ожогах берутся кусочки кожи и подлежащей ткани из мест, имеющих различные степени ожога, кусочки внутренних органов, узлы блуждающего нерва, симпатические узлы, чревное (солнечное) сплетение; в ряде случаев важное значение имеет взятие на исследование мягких тканей полости рта, глотки, гортани, трахеи, крупных бронхов; легкие, почки;

      при охлаждении - кожа из различных участков тела, подозрительных на отморожение на границе с неизмененной тканью, исследуется скелетная мускулатура и внутренние органы (желудок, двенадцатиперстная кишка, поджелудочная железа, сердце, легкие; яички);

      при отравлении прижигающими ядами берется язык, пищевод, желудок, тонкий кишечник, верхние дыхательные пути, почки, печень;

      при отравлении фосфорорганическими соединениями - легкие, сердце, почки, печень, надпочечники;

      при определенных показаниях - кожу с подкожной жировой клетчаткой и мышцами из мест введения лекарственных и наркотических веществ;

      при подозрении на криминальный аборт берутся кусочки из различных участков тела матки (особенно участки эндометрия, пропитанные кровью, или имеющие шероховатую или полипозную поверхность) и яичников, трубы, стенку влагалища, параметральную клетчатку;

      при подозрении на смерть от острой коронарной недостаточности берется венечная артерия в месте наибольших изменений, сердце - по краю ишемизированных и полнокровных участков через всю толщу стенки, в случае отсутствия очага некроза макроскопически, берутся кусочки ткани сердца из различных отделов левого и правого желудочков, межжелудочковой перегородки с маркировкой места взятия;

      при внезапной смерти лиц молодого возраста в условиях чрезмерной физической нагрузки, психической травмы или иных стрессовых воздействий, а также когда причина смерти неясна, наряду с другими органами берут гипоталамо-гипофизарно-надпочечниковую систему, органы иммуногенеза, мазки- отпечатки слизистых оболочек дыхательных путей;

      для решения вопроса о живорожденности (мертворожденности) для микроскопического исследования берутся кусочки легких из различных долей и прикорневых отделов, а также подвергаются исследованию родовая опухоль (кусочки кожи берут с подлежащими тканями на месте опухоли, на границе ее с прилежащими тканями и за пределами опухоли), пупочное кольцо целиком с кожей, подлежащими тканями и брюшиной, плаценту;

      при скоропостижной смерти детей грудного и раннего возраста на исследование направляются: часть гортани с голосовыми связками и региональными лимфатическими узлами, три кусочка трахеи - начальную часть (вместе с участками щитовидной железы для ориентации об уровне трахеи), среднюю (с паратрахеальными лимфатическими узлами) и область бифуркации (с начальными отделами обоих главных бронхов), внелегочные бронхи и кусочки из области корня легких с перибронхиальными лимфатическими узлами, ткань легких из участков с максимально и умеренно выраженными изменениями; стенку глотки, миндалины с дужками, слюнные железы; мазки-отпечатки слизистой оболочки гортани, трахеи, бронхов, поверхности разреза легких на предметных стеклах; центральные и периферические органы иммуногенеза (вилочковую железу, лимфатические узлы, селезенку, лимфоидную ткань желудочно-кишечного тракта), сердце с клапанным аппаратом, печень; кору головного мозга с мягкими мозговыми оболочками, субэпендимарные отделы головного мозга; тонкий и толстый кишечник, надпочечники; пупочные сосуды у детей до года;

      при подозрении на синдром приобретенного иммунодефицита берутся головной и спинной мозг, печень, почки, желудок, кишечник, органы иммуногенеза (костный мозг, вилочковая железа, лимфоузлы различной локализации, селезенка), а при показаниях - сетчатка глаза, кожа, слизистая оболочка рта.

      Для исследования материала на диатомовый планктон (альгологический анализ) с целью подтверждения факта наступления смерти в результате утопления в воде используют один из двух способов взятия материала;

      1) в первом способе рекомендуется взятие перикардиальной жидкости, крови из полости правого и левого желудочков, содержимого пазухи основной кости, с соблюдением алгоритма взятия трупного материала и его исследования:

      до эвисцерации внутренних органов на перикардиальной сорочке секционным ножом делают разрез, через который вводят шприц и набирают перикардиальную жидкость, далее извлекают сердце, последовательно, на стенке левого, затем правого желудочков делают разрезы, через которые вводят одноразовый шприц и набирают кровь, если кровь отсутствует, необходимо сделать смывы дистиллированной водой, в количестве 500-1000 миллилитров, при вскрытии черепной коробки, после извлечения головного мозга и удаления гипофиза, верхнюю стенку пазухи основной кости скалывают долотом, рассекают ее слизистую оболочку и стерильным одноразовым шприцом осуществляют забор содержимого – жидкость (слизь), в случаях, когда обнаруживают незначительное количество слизеобразных масс, их тщательно собирают стерильным марлевым тампоном со стенок пазухи;

      2) при втором способе основными объектами для исследования могут быть следующие органы и ткани от трупа в различных состояниях:

      почка (невскрытая) является обязательным основным объектом исследования (должна извлекаться в капсуле с перевязанной "ножкой");

      кровь (не менее 100 миллилитров) из левой половины сердца;

      вещество головного и спинного мозга (не менее, чем по 100 грамм);

      мышца сердца (не менее 100 грамм);

      скелетная мышца в неповрежденной фасции (не менее 100 грамм);

      селезенка с неповрежденной капсулой; фрагмент бедренной или плечевой кости с костным мозгом (длиной 100 - 150 миллиметров);

      при проведении судебно-медицинской экспертизы гнилостно измененного трупа - фрагмент трубчатой кости с костным мозгом, ткань легкого (подплевральную пластинку толщиной около 10 миллиметров и массой вещества не менее 100 грамм).

      Каждый образец помещают в отдельную посуду и закрывают крышкой.

      Образцы воды (1 литр) из водоема (в месте обнаружения трупа, и из предполагаемого места утопления) в разных емкостях.

      Консервация взятых для исследования на диатомовый планктон образцов не рекомендуется. В исключительных случаях (длительная транспортировка или другое) почку в фиброзной капсуле или скелетную мышцу в фасции можно залить 5-10 % раствором формалина, приготовленном на дистиллированной воде (этот раствор предварительно фильтруют через бумажный фильтр, центрифугируют, после чего берут только верхний слой жидкости, в котором отсутствует осадок).

      Во всех случаях установления утопления необходимо соблюдение следующих требований:

      посуду, предназначенную для взятия образцов, предварительно механически очищают, промывают водой, обрабатывают хромовой смесью (насыщенным раствором двухромовокислого калия в концентрированной серной кислоте), два-три раза ополаскивают дистиллированной водой и высушивают;

      подготовленную посуду следует предохранять от контакта с водопроводной водой и загрязнений;

      выделение кусочков следует проводить отдельными чистыми инструментами для каждого органа;

      использовать стерильные одноразовые шприцы.

      Количество кусочков, взятых из того или иного органа определяет эксперт, производящий исследование трупа. Вырезанные кусочки тотчас же опускаются в 10 % раствор формалина, который готовят заранее, разводя водопроводной водой в соотношении 1:9 (обычный 40 % формальдегид принимают за 100 %). Приготовленный раствор обычно имеет кислую реакцию. Для большинства окрасок и гистохимических реакций кислотность раствора формалина не желательна. Поэтому раствор формалина нейтрализуют, добавляя карбонат кальция (мел) или магнезию. Лучшим является раствор нейтрального формалина, приготовленного следующим образом: раствор формалина (37-40 %) - 100 миллилитров, вода дистиллированная – 900 миллилитров, натрия фосфат однозамещенный - 4 грамм, натрия фосфат двузамещенный безводный - 6,5 грамм.

      Объем фиксирующей жидкости должен превышать объем кусочков не менее чем в 10 раз. При большом числе кусочков их помещают в несколько банок. Не допускается слипание кусочков в растворе и их прилегание к дну емкости. Для этих целей на дно ее кладут слой марли. Во избежание подсыхания всплывших кусочков (например, легкого) сверху их покрывают слоем марли. Фиксация в формалине проводится при комнатной температуре 1 - 2 дня. Через сутки раствор меняют. Более длительная фиксация нежелательна.

      Для подробного микроскопического исследования центральной и периферической нервной системы материал помещается в следующие фиксирующие жидкости: нейтральный 10-12 % формалин; 96 градусный этиловый спирт; жидкости Орта и Ценкера. Фиксирующие жидкости сменяют через сутки с момента взятия материала. Спирт меняется ежедневно в течение 5 суток.

      Для выявления гликогена материал фиксируется в абсолютном спирте, сменяя его через сутки после взятия материала.

      Ткани высохшие - мумифицированные, находящиеся в состоянии торфяного дубления, а также высохший жировоск, направляются в лабораторию в сухом виде, не фиксируя ни в какой жидкости, в хорошо закупоренной стеклянной посуде. Жировоск внутри обкладывают слоем марли. В лаборатории ткани, жировоск размачивается в 3 % формалине на физиологическом растворе в течение 2-3 суток, а затем обрабатывается обычным способом. Если жировоск находится во влажном состоянии, кусочки его берутся в самом начале исследования трупа, немедленно помещая в 10 % раствор формалина.

      Рекомендуется применять заливку в парафин или целлоидин. Метод замораживания применяется для окраски на жир.

      Материал для гистохимических методик следует брать не позже 12 часов после смерти, а при хранении трупа в холодильной камере - через 24 часа. Фиксация материала производится в соответствии с намечаемой методикой.

      Фиксация производится в чистых стеклянных емкостях (банках). На емкость, содержащую объект, наклеивается этикетка с указанием фамилии и инициалов умершего, даты и порядковый номер заключения судебно-медицинской экспертизы трупа, фамилии эксперта, направившего объект.

      Материал сохраняется и пересылается в хорошо закупоренном виде. При пересылке емкости опечатываются. При проведении гистологического исследования в морге, где проводили судебно-медицинское исследование трупа, емкости (банки) не опечатываются.

      При отсылке профиксированного объекта, он пересылается в слое марли, смоченной 10 % раствором формалина, плотно обернутый клеенкой или пергаментной бумагой.

      При направлении в гистологическое отделение кусочков, помещенных в фиксирующую жидкость, в сопроводительном документе, помимо сведений об умершем (фамилия, имя, отчество, год рождения, пол, а для детей до года даты рождения), обстоятельствах дела (клинический диагноз и время пребывания в стационаре при смерти в лечебных учреждениях), даты смерти с указанием года, месяца, часов, минут; и кратких данных исследования трупа, судебно-медицинский эксперт указывает данные постановления, на основании которого производится экспертиза (орган и лицо, назначивший экспертизу, дата назначения), какие органы направляются, количество кусочков (общее и по органам), способ фиксации и задачи судебно-гистологического исследования, макроскопическое описание изменений органов и тканей, направленных на гистологическое исследование.

      346. Получение материала для цитологического исследования производится для установления генетического пола по Х- и Y-хроматину в случаях, когда определение половой принадлежности затруднено вследствие наличия частей расчлененного трупа, обугливания трупа и так далее.

      Для исследования изготавливают мазки-отпечатки из разных участков сохранившихся органов (тканей) трупа, а также волосы и ногти. Предпочтительно изготовление мазков-отпечатков. Для этого обезжиренные предметные стекла прижимают к поверхности разреза органа или ткани, после чего высушивают на воздухе при комнатной температуре и фиксируют 10 минут метиловым спиртом или, при его отсутствии, этиловым. Изготовляют не менее 4 мазков-отпечатков от каждого органа. Предметные стекла, предназначенные для изготовления мазков-отпечатков, предварительно обрабатывают 6-8 часов хромпиком, промывают в проточной воде, протирают и хранят в смеси Никифорова (1 часть 96 % этилового спирта и 1 часть этилового эфира). Перед использованием тщательно протирают.

      При отсутствии возможности изготовить мазки-отпечатки изымают не менее 3-4 кусочков размером 1,5х1,5х1 см от каждого органа. Кусочки необходимо в первые сутки после изъятия передать в лабораторию. Если такой возможности нет, их сохраняют в холодильнике не более 36 часов до передачи в лабораторию. Допускается фиксация кусочков в 8 % растворе нейтрального формалина.

      Ткани трупа, подвергшегося действию высокой температуры или значительному высыханию (например, мумификации), не фиксируют. Для исследования на Х- и Y-хроматин могут быть направлены сгустки или корочки крови, а также пятна крови на одежде. Сгустки и корочки крови помещают в отдельные маркированные пробирки, закрывают пробками и опечатывают. Одежда со следами крови направляется на исследование в установленном порядке.

      При наличии сгустков крови допускается изготовление мазков. Каплю крови наносят на один из концов обезжиренного предметного стекла и быстрым равномерным движением края другого шлифованного стекла под углом 45 градусов к поверхности предметного стекла изготавливают мазок. После высушивания при комнатной температуре на воздухе мазки фиксируют 10 минут метиловым или 96 % этиловым спиртом, высушивают, попарно складывают (поверхности мазков обращены внутрь) и завертывают в чистую белую бумагу. Затем их помещают в маркированный пакет, который опечатывают.

      Волосы изымают путем выдергивания пальцами. Изымают не менее 10 волос с влагалищными оболочками. Помещают их в маркированный бумажный пакет, который прошивают нитками и концы ниток опечатывают печатью на прикрепленном к ним кусочке картона. Ногтевые пластинки с 2-3 пальцев кисти или стопы изымают вместе с ростковой частью и аккуратно очищают от мягких тканей. Помещают в отдельный маркированный бумажный пакет, заклеивают и опечатывают. Для исследования морфологического состава секрета молочных желез каплю их содержимого наносят на обезжиренное предметное стекло и изготовляют мазок, который высушивают при комнатной температуре на воздухе и фиксируют 5-10 минут метиловым спиртом.

      При убийствах и половых преступлениях или подозрении на них срезают ножницами свободный край ногтевой пластинки с каждого пальца кисти и вместе с подногтевым содержимым, которое соскабливают заостренной частью деревянной палочки-лопатки, помещают в отдельный для каждого пальца маркированный пакет из бумаги или кальки. Все изготовленные пакетики помещают в общий пакет, который подписывают и опечатывают.

      347. Для судебно-биологического исследования из трупа изымают в качестве образцов кровь, волосы, желчь (мочу) и влагалищные клетки.

      Кровь направляют в судебно-биологическое отделение в жидком виде и в виде пятна на стерильном бинте (марле). При значительных затруднениях с транспортировкой допускается получение только образца на бинте:

      кровь в количестве 3-5 миллилитров берут из полостей сердца или крупных сосудов стерильной пипеткой или шприцом и помещают в чистую пробирку (флакон), которую закрывают резиновой или корковой пробкой, на пробирку наклеивают этикетку с указанием наименования изъятого образца, фамилии и инициалов умершего, регистрационного номера трупа, фамилии эксперта и даты исследования трупа, пробирка опечатывается;

      стерильный бинт (марлю) складывают в 5-6 слоев и пропитывают кровью из пипетки или шприца на участке диаметром 5-6 сантиметров, бинт высушивают на листе чистой бумаги при комнатной температуре в любом чистом помещении морга, кроме секционного зала и трупохранилища. Высушиваемые образцы нельзя помещать вблизи нагревательных приборов и подвергать прямому воздействию солнечных лучей и загрязнению. Высушенные образцы и часть чистого бинта, использованного для получения пятна, помещают в отдельные пакеты, которые маркируют, заклеивают и опечатывают;

      при невозможности взять образцы крови (скелетированный, гнилостно измененный, мумифицированный труп и т.д.) изымают кусочки мягких тканей размером 1х1х0,5 см, ногти, волосы, кости, кусочки мягких тканей изымают из глубжележащих областей, в которых в меньшей степени выражены гнилостные изменения, помещают в чистую стеклянную посуду, которую закрывают пробкой, маркируют и опечатывают, до отправки в лабораторию кусочки хранят в холодильнике, в случае длительной транспортировки изъятые кусочки высушивают при комнатной температуре или фиксируют 5-10 % раствором формалина, образец формалина направляют в лабораторию для контроля. Волосы изымают вместе с луковицами и влагалищными оболочками. Ногти изымают вместе с ростковым слоем с двух пальцев каждой кисти. При исследовании скелетированного трупа изымают 2-3 фрагмента костей, имеющих губчатое мозговое вещество.

      Образцы волос изымают из различных областей тела, в зависимости от обстоятельств дела и задач исследования:

      для идентификации личности умершего и при наличии повреждений в области головы изымают волосы с лобной, обеих височных, теменных и затылочной областей, а также из области повреждений (для этого пальцами из каждой указанной области выдергивают 15-20 волос с влагалищными оболочками и луковицей; аналогичным способом изымают при необходимости образцы волос с других областей тела; волосы помещают в отдельные, заранее маркированные пакеты, которые укладывают в общий пакет, который заклеивают, прошивают нитками и концы ниток опечатывают на прикрепленном к ним кусочке картона;

      при половых преступлениях или подозрении на них дополнительно изымают волосы с лобка, для посмертного исследования изымают желчь, а при ее отсутствии - мочу или перикардиальную жидкость, для этого желчный пузырь, перикард или мочевой пузырь протирают вначале влажной чистой, а затем сухой марлей и вскрывают стенку чистым сухим ножом (скальпелем), шприцом набирают 3-5 миллилитров желчи, мочи или перикардиальной жидкости и помещают ее в чистую пробирку (флакон), который закрывают пробкой, маркируют и опечатывают, при длительной транспортировке желчь (мочу, перикардиальную жидкость) выливают на чистую марлю и высушивают, образцы влагалищного содержимого изымают при половых преступлениях и при подозрении на них, марлевым тампоном берут содержимое со сводов влагалища и наносят его равномерным тонким слоем на 5-6 обезжиренных предметных стекол, тампон и стекла высушивают при комнатной температуре, после чего стекла попарно складывают поверхностями мазка одно к другому, помещая между предметными стеклами спички или иную плотную прокладку, завертывают в чистую белую бумагу и вместе с тампоном помещают в маркированный пакет, который опечатывают, одновременно в отдельном пакете направляется чистый тампон для контроля, аналогичным образом изготавливают и направляют на исследование тампоны с содержимым прямой кишки.

      348. На исследование в медико-криминалистическое (физико-техническое) отделение органа судебной экспертизы направляют одежду, органы и ткани трупа, предполагаемое орудие травмы. Получение образцов для исследования производит судебно-медицинский эксперт.

      Одежду с повреждениями или следами загрязнения (наложений) перед отправкой высушивают на воздухе при комнатной температуре, после чего каждый предмет отдельно упаковывают в чистую белую бумагу, маркируют. Для исследования повреждений кожи тупыми и острыми орудиями (в том числе осколками стекла) изымают препарат кожи с областью повреждения и не менее чем 2 см окружающей неповрежденной кожи.

      При наличии раневого канала препарат кожи иссекают вместе с подкожножировой клетчаткой и другими тканями по ходу канала:

      для обозначения расположения повреждения относительно продольной оси тела препарат кожи иссекают в виде трапеции, узкая часть которой должна быть обращена к голове трупа; при отсутствии такой возможности верхний край препарата прошивают ниткой;

      изъятый препарат кожи помещают в маркированный пакет из чистой кальки или белой бумаги, опечатывают и незамедлительно передают в физико-техническое отделение; в случае длительной транспортировки препарат кожи предварительно высушивают на воздухе при комнатной температуре.

      Для обнаружения в области повреждений кожи инородных включений (следов металла, факторов близкого выстрела или других веществ) иссекают препарат кожи и тщательно очищают его от подкожно-жировой клетчатки.

      Пользуются чистыми хромированными ножами или ножницами с ненарушенной поверхностью покрытия. Очищенный препарат кожи сразу же передают в установленном порядке в физико-техническое отделение, при отсутствии такой возможности - предварительно высушивают на воздухе при комнатной температуре.

      Аналогичным путем иссекают в качестве контроля препарат кожи из симметричных областей тела или вне области повреждения. При наличии повреждений костей выпиливают поврежденный фрагмент, отступя на 2-3 сантиметров от края повреждения; аккуратно очищают его хромированными инструментами от мягких тканей и подсушивают на воздухе при комнатной температуре. Объект помещают в маркированный пакет из кальки или белой чистой бумаги, который опечатывают.

      Хрящи с повреждениями иссекают, отступая на 2-3 сантиметров от края повреждения, и аккуратно очищают хромированными инструментами от мягких тканей. К концам объекта прикрепляют бирки с обозначением сторон и плоскостей рассечения.

      Для экспериментального воспроизведения повреждений изымается аналогичный участок хряща длиной не менее 3-5 сантиметров с противоположной стороны тела. Объекты раздельно помещают в маркированные пакеты из чистой белой бумаги или кальки и упаковывают их в полиэтиленовый пакет.

      Костные останки скелетированных и сгоревших трупов для направления на исследование завертывают в бумагу и помещают в фанерный или картонный ящик, который маркируют и опечатывают. Различные органы (ткани) могут быть изъяты для спектрографического исследования в следующих целях:

      для установления наличия и отложения металлов и других посторонних включений в области повреждений кожи, костей, хрящей и других тканей;

      для установления повышенного содержания отдельных металлов (серебро, свинец, хром, марганец, цинк, медь, барий, таллий, сурьма, кадмий, стронций) в органах, тканях и жидкостях человека при подозрении на отравление изымают кусочки печени, почки (корковый и мозговой слои) и кровь; при подозрении на профессиональное (длительное) отравление, кроме того, изымают кость (фрагменты метафизарного отдела бедренной кости и костной части ребра);

      для установления видовой принадлежности костных останков, установления наличия костного вещества в золе различного состава (однако, решение этих задач возможно лишь при условии создания в лаборатории коллекции контрольных образцов костной ткани человека и некоторых животных);

      для выявления во внутренних органах, тканях, жидкостях и выделениях человека различных введенных извне токсических веществ органического происхождения, в том числе, сильнодействующих лекарственных веществ; для установления следов горючих и лакокрасочных веществ в области повреждений на теле трупа (при наличии в лаборатории ИК-спектрофотометрии).

      Для определения макро- и микроэлементов в объектах биологического происхождения с помощью спектрального анализа, требуется навеска 5-10 грамм.

      Получение образцов производят чисто вымытыми медицинскими инструментами, имеющими неповрежденное хромированное покрытие и предварительно обработанными этиловым спиртом:

      изъятые объекты помещают раздельно в чашки Петри или фарфоровые тигли, которые предварительно промывают дистиллированной водой, этиловым спиртом и высушивают. Чашки Петри (тигли) с изъятыми объектами подсушивают в термостате при 56-60 градусах по Цельсию; после подсушивания каждый объект упаковывают раздельно в пакет из кальки или чистой белой бумаги; все пакеты маркируют;

      для сохранения образцов не следует применять фиксирующие или консервирующие жидкости; при отсутствии возможности высушить объекты допускается их фиксация в 96 % этиловом спирте в стеклянной посуде (в таких случаях образец спирта дополнительно направляется для контрольного исследования);

      при сожжении трупа или его частей изымают пробы золы: деревянной или пластмассовой лопаткой берут из равных участков места сожжения не менее 4 проб весом 50 грамм каждая; пробы помещают в отдельные бумажные пакеты, которые маркируют; желательно изымать не менее 100 грамм образцов топлива, использованного при сжигании трупа.

      Наличие контрольных образцов является обязательным условием при производстве спектрографических исследований. Для контроля изымают кусочки той же ткани (органа), но на некотором расстоянии от края повреждения или аналогичной области с противоположной стороны тела, не имевшие контакта с орудием травмы.

      Для упаковки посылки с объектами можно использовать фанерные или картонные коробки.

      Тара из-под химических реактивов, фотоматериалов, металлических предметов или других веществ не используется. Упаковывают посылки так, чтобы обеспечить их сохранность от механических повреждений.

      Для производства исследования в физико-техническое отделение органа судебной экспертизы направляют соответствующие объекты, в том числе контрольные образцы. Одновременно с ними направляют копию постановления лица, производящего дознание, следователя, прокурора или копию определения суда; направление судебно-медицинского эксперта с кратким изложением обстоятельств дела, наступления смерти и основных данных исследования трупа и диагноза; фамилии, имени, отчества и возраста умершего; вопросы, подлежащие разрешению экспертом физико-технического отделения и спектральной лаборатории.

      349. Микробиологическое (вирусологическое) исследование производят при подозрении на смерть от инфекционных заболеваний или бактериальных пищевых отравлений.

      Получение образцов для исследования должно производиться в первые 24 часа после наступления смерти. Вероятность получения положительных результатов в более поздние сроки снижается.

      Получение материала производит специалист бактериологической лаборатории санитарно-эпидемиологической станции; и только лишь в случае его отсутствия - судебно-медицинский эксперт.

      Для взятия используются стерильные инструменты, предметные стекла и посуда. С этой целью их промывают спиртом и обжигают.

      Объекты для исследования изымаются в зависимости от предполагаемого диагноза, основанного на клинических симптомах заболевания и морфологических изменениях, выявленных при вскрытии трупа. Трупную кровь берут из сердца до извлечения головного мозга. После проведения срединного разреза передней поверхности туловища и отделения кожно-мышечного лоскута протирают смоченной спиртом марлей поверхность грудины и прижигают раскаленным шпателем. Рассекают грудину и перикард. Прижигают шпателем переднюю поверхность правого желудочка и в его полость вводят конец стерильной пипетки или иглы шприца. Набирают не менее 5-10 мл крови. Если в полости сердца кровь свернулась или отсутствует, ее берут с соблюдением тех же условий из полости полой, бедренной или яремной вены.

      Получение кусочков внутренних органов производят после прижигания их поверхности раскаленным шпателем:

      кусочки легких, печени, головного мозга и других органов вырезают размером 1х1х2 сантиметров; кусочки легких вырезают из прикорневой области и из середины каждой доли (не следует брать кусочки из гипостатических участков); кусочки печени вырезают из каждой доли; желчный пузырь изымают целиком с содержимым после наложения лигатур;

      для исследования содержимого кишечника изымают 2-3 отрезка тонкой кишки длиной 15-20 сантиметров, предварительно наложив на них двойные лигатуры, между которыми производят рассечение;

      кусочки головного мозга следует вырезать до извлечения его из полости черепа; для этого прижигают твердую мозговую оболочку и после ее рассечения поверхность мозга.

      Изготавливают мазки и отпечатки органов. Надлежит делать мазки содержимого дыхательных путей (задней стенки глотки, гортани, трахеи, бронхов), отпечатки с их слизистой оболочки и с поверхности разрезов легких в местах, где подозревают патологический процесс.

      При наличии содержимого в полостях среднего уха из него также делают мазки. Мазки и отпечатки фиксируют нагреванием или высушивают на воздухе при комнатной температуре, лучше под вентилятором, защищая от загрязнения и мух. Изъятый материал помещают в стерильные банки или пробирки. Их закрывают пробкой, маркируют и тщательно упаковывают. В качестве фиксирующей жидкости может быть использован только 35 % и стерильный водный раствор глицерина (петли кишечника не фиксируют и хранят в холодильнике).

      При отправке материала в бактериологическую лабораторию принимают меры предосторожности, чтобы не разбить стеклянную посуду.

      При подозрении на ООИ материал упаковывают особо тщательно. Стеклянную посуду помещают в металлические пеналы, которые опечатывают и специально выделенным транспортом перевозят в лабораторию особо опасных инфекций.

      При различных инфекционных заболеваниях следует изымать следующие объекты для исследования:

      актиномикоз, бластомикозы и другие диссеминированные микозы - гной, кусочки тканей в области поражения, легкие и другие органы, в зависимости от характера поражения;

      бешенство - головной мозг (аммонов рог, продолговатый мозг);

      бруцеллез - кровь, моча, внутренние органы (особенно печень, селезенка), мокрота, гной, экссудаты в пораженных тканях и органах; у женщин - дополнительно молочные железы;

      брюшной тиф, паратифы - кровь из сердца, желчь, печень, селезенка, легкие, почки, мозг, лимфатические узлы кишечника, содержимое толстого и тонкого кишечника;

      возвратный тиф, малярия, лептоспиры - кровь, внутренние органы (особенно селезенка, печень, мозг), спинномозговая жидкость, моча (при лептоспирозах);

      газовая гангрена - кусочки ткани из области раны и пораженных тканей и органов, аппендикс, перитонеальная жидкость, секрет шейки матки, легкие, кровь (в зависимости от клинических проявлений), а также инородные тела (кусочки орудия травмы, одежды) в случае их обнаружения;

      герпес обычный - головной мозг, печень;

      гонококковая инфекция - отделяемое уретры, влагалища, шейки матки, прямой кишки, предстательная железа, экссудат суставов, воспаленных придатков и брюшины;

      грипп - кусочки трахеи, отделяемое носоглотки, соскоб со слизистой оболочки трахеи, кровь;

      дизентерия - содержимое нижних отделов толстой кишки, кровь, моча, мезентеральные железы, печень, селезенка;

      дифтерия, ангина Венсана - пленки и отделяемое с пораженных участков слизистых оболочек (зева, носа, половых органов, глаз), кожи, кровь;

      коклюш - легкие, слизь носоглотки;

      лейшманиоз (внутренний) - костный мозг, селезенка, печень, кровь;

      листериоз - головной мозг, печень, селезенка;

      менингококковые инфекции - спинномозговая жидкость, мозговые оболочки, кровь, слизь из зева, тканевая жидкость, гной;

      орнитоз - кусочки легких из пневмонических очагов, селезенка, экссудат из плевральных полостей;

      оспа - кусочки кожи и слизистых с элементами сыпи, чешуйки и корочки, кровь из сердца, печень;

      пневмококковая инфекция, инфекция капсульными бактериями Фридлендера, инфекция гемофилами Афанасьева-Пфейфера - легкие, слизь носоглотки, мокрота, кровь, гной, моча, спинномозговая жидкость, плевральные и другие экссудаты;

      полиомиелит - мозг (особенно продолговатый и спинной), кровь, отделяемое носоглотки, содержимое тонкой и толстой кишки;

      сап - кусочки кожи и слизистые оболочки в изъязвленных участках, лимфатические узлы, кусочки мышечной ткани в области абсцессов, внутренние органы, кровь;

      сибирская язва - пораженные участки кожи и других тканей, лимфатические узлы, кровь, экссудаты, внутренние органы, спинномозговая жидкость, костный мозг;

      сифилис - отделяемое слизистых оболочек, кусочки тканей в области поражения, внутренние органы, кровь, спинномозговая жидкость;

      стафилококковые, стрептококковые инфекции, инфекции, инфекции синегнойной палочкой - гной, экссудат, кровь, участки пораженных тканей и органов, соскобы со слизистой оболочки зева, регионарные лимфатические узлы;

      столбняк - гной, кусочки ткани из пораженных областей, старых рубцов, кровь, печень, селезенка, инородные тела в виде кусочков орудия травмы;

      сыпной тиф - кровь, внутренние органы, кусочки кожи с элементами сыпи;

      токсикоинфекции, вызванные: кишечной палочкой - содержимое тонкой кишки, кровь из сердца, печень, селезенка, легкое, почки, лимфатические узлы кишечника; сальмонеллами - паренхиматозные органы, кровь из сердца, содержимое желудка и тонкой кишки, лимфатические узлы кишечника; протеем - содержимое тонкой и толстой кишок; стафилококком - содержимое тонкой и толстой кишок; cl. perfringens - содержимое тонкой кишки (200-300 миллилитров), перитонеальная жидкость, кишечные и брыжеечные лимфатические узлы, кровь из сердца, печень; cl. botulinum - печень, отрезки тонкой кишки, желудок с содержимым, головной мозг, кровь; токсоплазмоз - головной мозг, печень, селезенка, легкие, лимфатические узлы;

      туберкулез - мокрота, мазки из гортани, кусочки легких и других внутренних органов (в зависимости от характера поражения), моча, спинномозговая жидкость;

      холера - три отрезка тонкой кишки длиной 10-15 сантиметров, желчный пузырь, регионарные лимфатические узлы, печень, селезенка;

      чума, туляремия - лимфатические узлы (бубоны), кровь, внутренние органы (особенно легкие, селезенка, печень), слизь зева, мокрота, кусочки пораженной кожи, спинно-мозговая жидкость, костный мозг;

      энцефалиты - головной мозг, спинномозговая жидкость, кровь, периферические нервы, внутренние органы;

      СПИД - кровь из полости сердца.

      350. Получение образцов для исследования на диатомовый планктон. Изымают невскрытую почку, на ножку которой накладывают лигатуру; фрагмент бедренной или плечевой кости длиной 10-15 сантиметров.

      Объекты помещают в чистые стеклянные банки без фиксирующей жидкости. Пользоваться водой запрещается.

Раздел 11. Организация и производство экспертиз половых
состояний лиц женского пола
Глава 38. Общие положения

      351. Экспертизы половых состояний проводит судебно-медицинский эксперт.

      352. В случае необходимости для проведения экспертизы иных специальных медицинских познаний, то экспертизу проводят комиссионно с участием специалистов соответствующего медицинского профиля.

      353. Экспертизу лица женского пола проводят в оборудованном для этой цели светлом, теплом помещении, при естественном дневном освещении или достаточном искусственном освещении. При отсутствии надлежащих условий экспертизу следует проводить в профильных структурных подразделениях организаций здравоохранения.

      354. Обследование наружных и внутренних половых органов лиц женского пола проводят на гинекологическом кресле.

      355. При проведении судебно-медицинской акушерско-гинекологической экспертизы используют следующий медицинский инструментарий, оборудование и материалы: ростомер, медицинские весы, мягкую или металлическую измерительную ленту, тазомер, зеркала Симса или Куско различных размеров, акушерский стетоскоп, хирургические и анатомические пинцеты, стеклянные палочки, пуговчатый зонд, обезжиренные предметные и покровные стекла, операционный или стереоскопический микроскоп, кольпоскоп, лампы ультрафиолетового и инфракрасного освещения, резиновые перчатки, пробирки со стерильными тампонами, стерильные салфетки.

      Для обследования внутренних половых органов и взятия материала для лабораторного исследования используют стерильные медицинские инструменты.

      После окончания обследования медицинские инструменты подвергают дезинфекции, предстерилизационной очистке и стерилизации. Остальные изделия медицинского назначения после применения подлежат дезинфекции.

      356. Судебно-медицинский эксперт устанавливает личность потерпевшей по предъявлении документа удостоверяющего личность. При отсутствии документа, удостоверяющего личность, а также если лицо несовершеннолетнее, личность удостоверяется лицом, назначившим экспертизу.

      357. Материалы для лабораторного исследования в процессе проведения экспертизы берет судебно-медицинский эксперт.

      Взятые материалы направляют в соответствующее подразделение судебно-медицинской экспертизы в опечатанном виде с сопроводительным документом, подписанным судебно-медицинским экспертом или передаются лицу (органу) назначившему экспертизу.

      В документе указывают: фамилию, имя, отчество и возраст потерпевшей; дату и время взятия и перечень направляемых на исследование материалов; дату и время происшествия, по поводу которого назначена экспертиза; фамилию и инициалы судебно-медицинского эксперта, вопросы поставленные на разрешение.

      358. Для исключения вируса иммуно-дефицита человека, а также возможного заражения венерическими болезнями, трихомониазом и хламидиозом потерпевших направляют на обследование в специализированные организации здравоохранения.

      Результаты обследования в письменном виде сообщаются судебно-медицинскому эксперту, проводящему экспертизу, и вносятся им в заключение.

      359. Предметы одежды, находившиеся на потерпевшей и подозреваемом в момент происшествия, в случаях, когда к моменту проведения экспертизы одежда еще не была изъята, судебно-медицинский эксперт ставит в известность орган или лицо, назначившее экспертизу, о направлении одежды на лабораторное исследование, и предупреждает о недопустимости чистки или стирки этой одежды.

      360. При документировании результатов экспертизы полового состояния приводят:

      1) данные медицинских документов с указанием их дат и номеров (в тех случаях, когда потерпевшая до проведения экспертного исследования обращалась в учреждения здравоохранения);

      2) жалобы потерпевшей, специальный анамнез, в котором, с учетом поставленных на разрешение вопросов, должны быть указаны: время наступления, характер и продолжительность менструаций (менструальный цикл), дата первого дня последней менструации, данные о начале и течении половой жизни, дата последнего полового сношения, беременности (количество, течение), аборты, роды (количество, течение), послеродовые заболевания, характер выделений, перенесенные операции и болезни (сифилис, туберкулез, эндокринные и другие заболевания);

      3) сведения об особенностях полового созревания (характер полового влечения, занятие онанизмом).

      361. В исследовательской (описательной) части заключения эксперта, в зависимости от целей экспертизы, приводят результаты обследования потерпевшей:

      1) физическое развитие: телосложение, упитанность, рост, размеры таза и другие антропометрические данные, наличие пороков развития и так далее;

      2) повреждения на теле: наличие, локализация, размеры, цвет, форма и характер (раны, ссадины, кровоподтеки и так далее), особое внимание следует обращать на повреждения в области верхних и нижних конечностях, спины, суставных поверхностей, лица, шеи, молочных желез, наружных половых органов, внутренней поверхности бедер;

      3) выраженность вторичных половых признаков: характер и степень оволосения в подмышечных впадинах, на лобке и больших половых губах; степень развития молочных желез (горизонтальные и вертикальные размеры), их форма, упругость, диаметр и окраска околососковых кружков и сосков, их форма и высота, отсутствие или наличие отделяемого из молочных желез;

      4) анатомические особенности наружных половых органов: состояние больших и малых половых губ, цвет слизистых оболочек, состояние клитора и наружного отверстия мочеиспускательного канала, наличие и характер выделений, наличие или отсутствие воспалительного процесса;

      5) характер девственной плевы: форма, высота (от основания до свободного края), толщина (тонкая, средней толщины, мясистая), консистенция (эластичная, плотная), степень растяжимости (слабая, умеренная, значительная); характер и состояние свободного края (тонкий, толстый, гладкий, ровный, крупно - или мелковолнистый, зубчатый), величина (диаметр) естественного отверстия, при наличии нескольких отверстий: их количество и характер перегородок, наличие и точная локализация естественных выемок, состояние краев и границ выемок (форма, консистенция), наличие, форма, точная локализация повреждений девственной плевы (в соответствии с цифрами условного циферблата часов) и степень их кровоточивости; наличие и выраженность кольца сокращения при введении кончика указательного пальца;

      6) состояние заднепроходного отверстия и прямой кишки (в тех случаях, когда это необходимо), при осмотре заднепроходного отверстия отмечают его форму, цвет слизистой оболочки прямой кишки и наличие повреждений (кровоизлияний, ссадин, трещин, ран), описывают их месторасположение по окружности (в соответствии с цифрами условного циферблата часов), характер, форму, размеры, определяют тонус сфинктеров путем введения в прямую кишку указательного пальца, смазанного вазелином, или с помощью приборов, использующихся в проктологической практике, при подозрении о наличии повреждения прямой кишки на недоступном для визуального осмотра уровне потерпевшая направляется на ректоскопическое обследование.

      362. При взятии материалов для лабораторного исследования судебно-медицинский эксперт указывает, что именно и откуда было взято, куда и с какой целью направлено.

      363. Заключение формулируется с учетом поставленных вопросов и на основании результатов проведения лабораторных исследований.

      364. Заключения иллюстрируют фотографиями или схемами, дающими представление о характере и локализации повреждений, обнаруженных на теле. Фотографии или схемы повреждений на половых органах и девственной плеве допускаются при наличии добровольного письменного согласия потерпевшей; фотографирование производят по правилам масштабной фотографии.

      365. При проведении экспертизы подозреваемого получают объективное представление о его физическом развитии, состоянии и размерах наружных половых органов; производят тщательный осмотр одежды и тела с целью выявления загрязнений, повреждений и других признаков, которые могли возникнуть при совершении насильственного полового акта или попыток к нему.

      366. При экспертизе подозреваемого судебно-медицинский эксперт устанавливает характер, давность и возможный механизм образования обнаруженных телесных повреждений.

      367. На одежде и теле подозреваемого, особенно в области половых органов, могут быть обнаружены волосы с различных участков тела потерпевшей, следы крови и выделений, клетки влагалищного эпителия, которые берет врач - судебно-медицинский эксперт и направляет для исследования в судебно-биологический отдел содержимое из-под ногтей; подозреваемого направляют в судебно-биологическое отделение для установления наличия крови и эпидермиса покровов потерпевшей.

Глава 39. Установление признаков нарушения половой
неприкосновенности

      368. Основным объектом при акушерско-гинекологической экспертизе лиц женского пола по установлению нарушения половой неприкосновенности (девственности) является девственная плева.

      369. Нарушение полового состояния (с повреждением или без повреждения девственной плевы) может быть следствием полового акта или насильственных действий сексуального характера.

      370. При нарушении целостности девственной плевы у потерпевших, до этого не имевших половых сношений, врач - судебно-медицинский эксперт должен описать девственную плеву, установить характер обнаруженных на ней повреждений, их механизм и вероятный срок их возникновения. При этом необходимо определить количество, точную локализацию, форму и морфологическую картину повреждений девственной плевы: характер краев (кровоточащие, рубцующиеся, зарубцевавшиеся), их глубину (надрыв, разрыв, доходящий до половины высоты плевы, до ее основания и тому подобное), цвет поверхности и плотность краев, а также наличие кровоизлияний в области девственной плевы.

      371. Сроки заживления повреждений девственной плевы зависят от особенностей ее анатомического строения, размеров повреждений и факторов, увеличивающих длительность этого процесса, - присоединение инфекции, повторная травматизация и другие.

      372. Если целостность девственной плевы не нарушена, то необходимо учитывать возможность совершения полового акта с потерпевшей без повреждения девственной плевы (дефлорации).

      373. Особенностями девственной плевы, допускающими возможность совершения половых актов с сохранением ее целости, являются значительная величина естественного отверстия, эластичность (растяжимость) плевы, наличие глубоких или многочисленных естественных выемок, редко встречающиеся виды девственной плевы: бахромчатая, лепестковая, валикообразная, губовидная.

      374. Важное значение в вышеуказанных случаях имеет выяснение соотношения размеров половых органов пострадавшей и подозреваемого. Кроме установления особенностей строения девственной плевы потерпевшей, необходимо получить объективное представление о максимальной величине окружности полового члена подозреваемого в состоянии эрекции, о чем необходимо письменно сообщить органу или лицу, назначившему судебно-медицинскую экспертизу.

      375. Вывод о возможности или невозможности совершения полового акта без нарушения целости девственной плевы в каждом конкретном случае должен основываться на объективных данных, полученных при обследовании потерпевшей и подозреваемого; при невозможности измерения окружности полового члена в состоянии эрекции следует измерить окружность его полового члена в спокойном состоянии в области короны головки и к этой цифре прибавить 2,5 плюс-минус 0,31 сантиметров. Полученная сумма даст ориентировочное представление об окружности полового члена в состоянии эрекции.

      376. При необходимости установления наличия сперматозоидов во влагалище стерильным марлевым тампоном берут на исследование содержимое влагалища, с соблюдением мер предосторожности во избежание нарушения целости неповрежденной девственной плевы.

      377. При свежих повреждениях девственной плевы исследование слизистой оболочки влагалища, шейки матки, матки и придатков (если это необходимо) можно производить только после заживления повреждений (не ранее 10 - 12 суток) с помощью зеркала Куско или Симса малого размера и осторожного двуручного исследования в условиях медицинского учреждения с участием врача акушер-гинеколога.

      378. При проведении судебно-медицинской экспертизы по поводу установления нарушения девственности или факта совершения полового акта, в тех случаях, когда в этом возникает необходимость, обследуют также и задний проход потерпевшей. Порядок обследования и правила изъятия мазков из заднего прохода у лиц женского и мужского пола аналогичны.

Глава 40. Установление признаков совершения полового
акта с женщинами, ранее жившими половой жизнью

      379. При проведении судебно-медицинской акушерско-гинекологической экспертизы, связанной с установлением факта совершения полового акта (или попытки к нему) с жившими половой жизнью лицами женского пола, в задачу судебно-медицинского эксперта входит выявление объективных признаков, свидетельствующих о факте полового сношения.

      380. Основным объективным признаком полового сношения в таких случаях является наличие спермы во влагалище (при половом акте, завершившимся семяизвержением). Большое значение имеет и обнаружение пятен спермы в области половых органов, на теле и одежде потерпевшей. В сочетании с этими признаками наличие повреждений в области половых органов, на бедрах, голенях и на теле потерпевшей свидетельствует о возможном половом сношении с применением силового воздействия.

      381. Для установления наличия спермы во влагалище содержимое влагалища (преимущественно из заднего и боковых сводов) берут стерильным марлевым тампоном с помощью корнцанга и в виде мазков наносят на 2 - 3 предметных стекла.

      После просушивания при комнатной температуре тампон и предметные стекла с мазками упаковывают и направляют в судебно-биологическое отделение для установления наличия сперматозоидов и определения групповой принадлежности спермы.

      Для контроля направляют также образец марли из того же куска длиной не менее 10 сантиметров, из которого изготовлен тампон.

      Содержимое влагалища на наличие спермы следует брать до 5 суток после совершения полового акта, по поводу которого производят экспертизу.

      После указанного срока проведение лабораторного исследования на наличие спермы во влагалище нецелесообразно. Наличие кровянистого выделения из влагалища в период менструации, в результате повреждений или иных причин, не является препятствием для получения из влагалища мазков и тампонов.

Глава 41. Установление последствий, связанных
с нарушением половой неприкосновенности

      382. В результате действий, связанных с нарушением половой неприкосновенности лиц женского пола, у потерпевших могут возникать различные последствия органического или функционального характера, приводящие к стойкому расстройству здоровья, психическим заболеваниям, утрате способности к совокуплению, зачатию и другие.

      383. При проведении экспертизы лиц женского пола по этому поводу с врачами-специалистами необходимо установить характер возникших последствий.

      384. Если потерпевшая в связи с событием, по поводу которого назначена экспертиза, обращалась за врачебной помощью или находилась на излечении в учреждении здравоохранения, запрашивают через орган или лицо, назначившее экспертизу, соответствующую медицинскую документацию и учитывают полученные данные при даче заключения.

      385. Экспертиза лиц женского пола по установлению заражения венерическими заболеваниями и ВИЧ-инфекцией проводят, при расследовании дел, связанных с привлечением к уголовной ответственности лиц, виновных в заражении венерическими заболеваниями и ВИЧ-инфекцией, также при рассмотрении гражданских дел.

      386. Судебно-медицинскую экспертизу по поводу установления последствий, связанных с нарушением половой неприкосновенности, проводят комиссионно с привлечением врачей акушеров–гинекологов.

Глава 42. Установление признаков насильственных
действий сексуального характера

      387. При насильственных действиях сексуального характера могут совершаться различные противоестественные сексуальные манипуляции, поэтому в задачу судебно-медицинского эксперта входит установление возникающих при этом объективных признаков.

      388. В результате совершения насильственных действий сексуального характера у потерпевших могут возникать разнообразные повреждения на теле, в том числе и на половых органах - кровоизлияния, ссадины и царапины в области лобка, наружных половых органов, промежности, отек, гиперемия слизистых оболочек преддверья влагалища, девственной плевы, кровоизлияния, надрывы и разрывы девственной плевы, ссадины и кровоподтеки на бедрах, плечах и других областях тела.

      389. В случае обнаружения при экспертизе у потерпевшей только гиперемии слизистых оболочек половых губ, преддверья влагалища и девственной плевы, то необходимо произвести повторное обследование через 3 - 5 суток для уточнения причины этого явления, так как оно может быть следствием неопрятного содержания половых органов или глистной инвазии, о чем письменно ставится в известность, как потерпевшая, так и орган или лицо, назначившее экспертизу.

      При отсутствии указанных причин, гиперемия слизистой оболочки половых органов, возникшая в результате совершения насильственных действий сексуального характера (трения половым членом, манипуляций руками и другие), в течение указанного срока исчезает или значительно уменьшается. В случае неявки потерпевшей на повторный осмотр заключение эксперта выдается без уточнения причины выявленного явления.

      390. При экспертизе по поводу насильственных действий сексуального характера необходимо обращать внимание на состояние промежности, так как при систематическом длительном совершении насильственных действий сексуального характера в результате давления половым членом или манипуляций руками могут образоваться следующие изменения: зияние половой щели, воронкообразное углубление, атрофия и изменение цвета кожных покровов в области промежности, задней спайки и ладьевидной ямки.

      Эти изменения следует учитывать в совокупности с другими объективными признаками, обнаруженными при обследовании.

      391. Важное доказательное значение при экспертизе насильственных действий сексуального характера имеет обнаружение спермы в области половых органов, во влагалище и на теле потерпевшей. В таких случаях берут для медико-биологического исследования содержимое влагалища и следы засохших выделений, подозрительные на сперму.

      392. Определенное значение при проведении экспертизы по поводу насильственных действий сексуального характера имеет обнаружение признаков венерических заболеваний в острой форме. Однако при этом следует иметь в виду и другие источники возможного заражения.

      393. При экспертизе по поводу насильственных действий сексуального характера и удовлетворения полового влечения в извращенной форме исследуют заднепроходное отверстие.

      394. В случае обнаружения при экспертизе потерпевшей, что с ней совершались сексуальные действия путем введения полового члена в задний проход и после этого она еще не имела дефекации, не проводила туалет с помощью клизмы прямой кишки, берут с помощью марлевого (или ватного) тампона содержимое прямой кишки для лабораторного исследования на наличие спермы. Указанную процедуру проводят до исследования тонуса сфинктеров.

      395. При систематических сношениях через задний проход в области заднепроходного отверстия и в прямой кишке могут возникать следующие изменения: воронкообразная форма и зияние заднепроходного отверстия, сглаженность складок в области заднего прохода и на слизистой оболочке прямой кишки, изменение ее цвета (багровый с синюшным оттенком), расслабление сфинктеров, расширение ампулярной части прямой кишки, выпадение слизистой оболочки прямой кишки.

      При оценке результатов осмотра заднепроходного отверстия учитывают, что многие перечисленные признаки могут быть следствием хронических расстройств деятельности кишечника (систематические запоры, поносы и другие) или оперативных вмешательств. Исходя из этого, вывод о причинах происхождения обнаруженных изменений в области заднепроходного отверстия и в прямой кишке следует давать с учетом этих обстоятельств и всех признаков, установленных при обследовании потерпевшей.

      396. Важным признаком для установления факта сношений через задний проход имеет наличие признаков ректальной гонореи или твердого шанкра.

      397. В случаях совершения насильственных действий сексуального характера и удовлетворения полового влечения в извращенной форме путем введения полового члена в рот, осматривают у потерпевшей поверхность лица, слизистую оболочку преддверья рта, область уздечки верхней губы, слизистую оболочку полости рта и описывают локализацию, характер всех обнаруженных повреждений.

      Если указанное действие было совершено за несколько часов до обследования потерпевшей и при этом не был произведен туалет ротовой полости, не употреблялась пища или какая-либо жидкость, берут с помощью марлевого тампона содержимое полости рта (с поверхности слизистых оболочек и зубов) для проведения лабораторного исследования на наличие спермы.

Глава 43. Установление способности к совокуплению и зачатию

      398. Экспертиза лиц женского пола по установлению способности к совокуплению и зачатию проводится комиссионно с участием врачей акушеров-гинекологов.

      399. При решении вопроса о способности к совокуплению необходимо выяснить, имеются ли какие-либо врожденные или приобретенные изменения половых органов, препятствующие его совершению (укороченность влагалища, его аплазия или атрезия, сужение, опухоли и другие).

      400. Если при проведении экспертизы не были обнаружены какие-либо изменения половых органов, препятствующие совершению половых актов, к проведению экспертизы привлекают врача-психотерапевта с целью установления или исключения причин функционального характера, затрудняющих или исключающих возможность совокупления.

      401. При установлении способности к зачатию необходимо учитывать возраст, анатомо-физиологические особенности организма и половых органов, время наступления менструаций, характер менструального цикла; наличие гинекологических заболеваний воспалительного или неопластического характера, гормональных нарушений, хронических инфекций, интоксикаций, последствий лучевого воздействия, наличие в анамнезе каких-либо оперативных вмешательств на половых органах.

      402. В случаях, когда путем амбулаторного обследования решить вопрос о способности к зачатию затруднительно, следует провести стационарное обследование, на которое направляет орган или лицо, назначившее экспертизу после получения им сопроводительного листа судебно-медицинского эксперта с указанием цели обследования.

      403. Если экспертиза по установлению способности к зачатию проводят в связи с бракоразводным процессом, необходимо установить состояние производительной способности не только обследуемой женщины, но и мужа.

Глава 44. Установление наличия и срока беременности

      404. Экспертиза лиц женского пола по определению наличия и срока беременности проводят комиссионно, с участием врача акушер-гинеколога.

      405. Наличие беременности и вероятный срок зачатия определяют на основании изучения медицинских документов (если обследуемая по поводу беременности обращалась в учреждения здравоохранения), данных материалов дела и сведений, полученных при опросе, а также результатов объективного осмотра.

      406. Путем опроса выясняют дату первого дня последней и ожидающейся, но не пришедшей менструации; наличие субъективных признаков, возникающих на ранних сроках беременности (нарушение аппетита, рвоты, изменение обоняния, вкусовых ощущений, наличие функциональных проявлений со стороны нервной системы - сонливость, раздражительность и другие).

      407. При объективном осмотре производят осмотр тела, молочных желез, наружных половых органов и исследование внутренних половых органов. В процессе осмотра устанавливают наличие пигментации на лице, на кожных покровах в области белой линии живота, сосков и околососковых кружков; выясняют, имеется ли выделение секрета из молочных желез; фиксируют объективные признаки беременности в области половых органов: синюшность (цианоз) слизистой оболочки влагалища и шейки матки, изменение величины, формы и консистенции тела матки.

      408. Для выявления ранних сроков беременности применяют определение хорионического гонадотропина в моче. Наиболее достоверные данные о беременности могут быть получены методом вагинального ультразвукового сканирования, который позволяет обнаружить плодное яйцо в матке с трех недель беременности.

      409. Установление поздних сроков беременности заключается в выявлении признаков наличия плода в полости матки и его размеров путем ручного, ультразвукового и других методов обследования, которые проводят в профильных учреждениях здравоохранения для установления гестацитарного возраста плода.

      410. Средняя продолжительность нормальной беременности человека составляет 280 дней (40 недель) или 10 акушерских месяцев. О сроках беременности можно судить на основании учета времени, прошедшего с первого дня последней менструации до момента определения этого срока.

      С этой целью могут быть использованы следующие варианты подсчета:

      1) по менструации: от первого дня последней менструации отсчитывают назад 3 календарных месяца плюс 7 дней;

      2) по овуляции: от первого дня ожидавшейся, но не пришедшей менструации отсчитывают назад 14 - 16 дней плюс 273 - 274 дня;

      3) по шевелению плода: к дате первого шевеления плюс 5 акушерских месяцев у первородящих и 5,5 месяцев - у повторнородящих.

      Для определения срока беременности и срока зачатия могут быть использованы и другие различные методики.

      411. Если женщина уже родила и при этом все же возникает необходимость в определении срока зачатия, то вычисление его производят исходя из средней продолжительности беременности (274 - 278 дней) и промежутка времени овуляции (плюс-минус - 6 - 7 дней).

Глава 45. Установление факта бывших родов

      412. Экспертизу лиц женского пола по установлению бывших родов производят совместно с врачом акушером-гинекологом.

      413. В случаях, когда родоразрешение произошло в организации здравоохранения, его давность устанавливают по медицинским документам (истории родов, истории развития новорожденного, акту судебно-медицинской экспертизы трупа новорожденного).

      414. При внебольничных родах, если факт родоразрешения не был зафиксирован в медицинских документах, установление бывших родов и срока беременности производят на основании опроса и осмотра родильницы.

      415. Путем опроса, наряду с выяснением анамнестических сведений, относящихся к определению срока зачатия и течения беременности, устанавливают дату первого шевеления плода, дату родов и все связанные с ними обстоятельства.

      416. Обследование производят путем осмотра и описания молочных желез, живота и его кожных покровов, промежности, наружных и внутренних половых органов.

      417. При осмотре наружных половых органов устанавливают: состояние половой щели (закрыта, зияет), промежности (наличие или отсутствие разрывов, их давность), слизистой оболочки (цвет, отечность, наличие повреждений), задней спайки половых губ, девственной плевы (характер и размеры повреждений), отсутствие или наличие выделений и их характер.

      418. При влагалищном исследовании устанавливают: состояние влагалища и его стенок, наличие и характер посторонних включений (волосы, посторонние частицы и вещества), шейки матки (длина, плотность, консистенция; состояние наружного зева - точечный или щелевидный), тела матки (положение, величина, консистенция, подвижность, чувствительность; наличие и характер выделений; характер поверхности - гладкая, бугристая).

      419. Установление факта бывших родов, срока беременности при них и послеродового периода по состоянию родовых путей у повторнородящих возможно в пределах 3 - 4 недель. За пределами этого срока, при отсутствии свежих разрывов на шейке матки и в области промежности, установление факта бывших родов и их давности затруднительно. У первородящих в таких случаях большое значение имеет установление формы наружного маточного зева, который после родов становится щелевидным.

      420. Важное значение для установления факта и срока бывших родов имеет лабораторное исследование отделяемого молочных желез, особенно по истечении 6 - 8 недель после родов, когда вследствие инволюции матка уже не сохраняет признаки бывших родов.

Глава 46. Установление факта искусственного
прерывания беременности

      421. Экспертиза лиц женского пола по поводу искусственного прерывания беременности проводится в случаях производства аборта врачом в профильных структурных подразделениях организаций здравоохранения без соответствующего основания, либо врачом вне профильных учреждений здравоохранения, либо лицом, не имеющим высшего медицинского образования соответствующего профиля.

      422. Экспертиза лиц женского пола по установлению факта искусственного прерывания беременности производят комиссионно с участием врачей акушеров-гинекологов.

      423. При проведении указанной экспертизы следует установить:

      1) была ли беременность;

      2) при каком сроке беременность была прервана;

      3) было ли прерывание беременности самопроизвольным или искусственным;

      4) сколько времени прошло с момента прерывания беременности;

      5) каким способом была прервана беременность;

      6) могло ли прерывание беременности произойти при обстоятельствах, указанных обследуемой;

      7) какова тяжесть вреда здоровью, причиненного женщине в связи с прерыванием беременности.

      424. Путем осмотра устанавливают объективные признаки прерывания беременности: наличие, характер и локализация повреждений в области влагалища, шейки матки и шеечного канала (ожоги, ссадины, надрывы, разрывы, следы от наложений пулевых щипцов и другие).

      425. В случае обнаружения при осмотре в половых путях следов каких-либо посторонних жидкостей (мыльный раствор, йодная настойка, раствор марганцовокислого калия и другие), необходимо взять обнаруженную жидкость на марлевый тампон и направить в судебно-химическую лабораторию.

Глава 47. Установление связи прерывания беременности с травмой

      426. Экспертиза лиц женского пола по установлению связи прерывания беременности с травмой проводится комиссионно, с участием врача акушера-гинеколога, на основании обследования потерпевшей и изучения медицинских документов из учреждений здравоохранения, в которые она обращалась по поводу ранее бывшей и настоящей беременности (до и после травмы).

      427. Путем опроса потерпевшей устанавливают:

      1) дату травмы;

      2) по каким частям тела были нанесены удары или какими частями тела ударялась потерпевшая при падении;

      3) через какое время после получения травмы появились признаки прерывания беременности и в чем они выражались (например, ноющие боли в пояснице, в нижней части живота, схваткообразные боли в области живота, выделения из половых органов и их характер - бесцветные, сукровичные, жидкая кровь, свертки крови);

      4) количество беременностей в прошлом; как протекали и чем закончились: срочными родами, самопроизвольным выкидышем, искусственным прерыванием беременности;

      5) болела ли потерпевшая перед настоящей беременностью (или во время беременности) какими-либо гинекологическими болезнями, инфекционными, эндокринными и другими заболеваниями, где и когда лечилась;

      6) как протекала настоящая беременность до получения травмы;

      7) не находилась ли обследуемая до получения травмы на лечении с целью сохранения беременности;

      8) проводились ли до и во время беременности какие-либо лабораторные или специальные исследования (на резус-совместимость, реакцию Вассермана, выявление гонококков, трихомонад, вакцинации, прививки и другие).

      428. При опросе потерпевшей определяют и запрашивают у лица или органа, назначившего экспертизу, перечень медицинских документов из учреждений здравоохранения.

      429. При осмотре потерпевшей устанавливают наличие (или отсутствие) телесных повреждений и состояние половых органов: размеры, положение, консистенцию, подвижность и чувствительность матки, наличие спаек в околоматочной клетчатке, опухолей в матке и придатках, воспалительных изменений в половых органах и другие.

      430. Вывод о причине прерывания беременности должен основываться на результатах осмотра потерпевшей и анализа медицинских документов, полученных из учреждений здравоохранения.

      При этом следует иметь в виду, что, наряду с травмой, причиной прерывания беременности могут быть и другие факторы: недоразвитие матки, воспалительные заболевания матки и придатков, привычный выкидыш как результат предшествующих абортов, резус-конфликт, инфекционные, эндокринные и другие заболевания.

      431. Решение вопроса о причинной связи прерывания беременности с травмой может основываться только на бесспорных объективных данных (разрыв плодного пузыря с отхождением околоплодных вод, отслойка плаценты с маточным кровотечением возникают сразу же или вскоре после получения травмы у здоровой женщины с неотягощенным акушерским анамнезом).

      Наиболее опасным периодом в этом отношении является вторая половина беременности.

      В значительно меньшей степени возможно прерывание беременности в результате травмы в первой ее половине (до 12 недель), когда матка находится в полости таза и надежно защищена его костями от внешних механических воздействий.

Раздел 12. Организация и производство экспертиз половых
состояний лиц мужского пола
Глава 48. Общие положения

      432. Экспертизу половых состояний лиц мужского пола проводят в соответствии с настоящей Инструкцией.

      433. При проведении экспертизы устанавливают: способность к половому сношению и оплодотворению; признаки, характеризующие совершение полового акта факт заражения венерическими болезнями и ВИЧ-инфекцией.

      Установление заражения венерическими заболеваниями и ВИЧ-инфекцией проводят при расследовании дел, связанных с привлечением к уголовной ответственности лиц, виновных в заражении венерическими заболеваниями и ВИЧ-инфекцией.

      434. Экспертизу лиц мужского пола при половых преступлениях и по гражданским делам проводит судебно-медицинский эксперт, имеющий соответствующую подготовку в соответствии с законодательством Республики Казахстан.

      435. Для установления способности к половому сношению, оплодотворению, судебно-медицинскую экспертизу проводят комиссионно, с участием врачей сексопатологов, урологов, эндокринологов, венерологов и врачей других специальностей.

      436. Судебно-медицинскую экспертизу потерпевших и подозреваемых проводят, в специально оборудованных и оснащенных для этой цели кабинетах судебно-медицинской экспертизы, при достаточном естественном или искусственном освещении.

      437. При проведении судебно-медицинской экспертизы, судебно-медицинский эксперт устанавливает личность обследуемого на основании документа удостоверяющего личность, при отсутствии документов, если лицо несовершеннолетнее, личность удостоверяется лицом, назначившим экспертизу.

      438. Основные сведения об обстоятельствах происшествия судебно-медицинский эксперт получает из постановления о назначении экспертизы. Уточнение необходимых дополнительных медицинских данных может быть осуществлено путем непосредственного опроса обследуемого.

      439. Сведения, полученные от несовершеннолетнего в присутствии представителя или одного из родителей, записывают по возможности дословно и оценивают с учетом всех других известных обстоятельств происшествия.

      440. В случаях, когда одежда подозреваемого и потерпевшего к моменту проведения экспертизы не была изъята, судебно-медицинский эксперт ставит в известность лицо или орган, назначивший экспертизу, о необходимости направления предметов одежды в отделения лаборатории экспертизы, не допуская ее чистки и стирки.

      441. Судебно-медицинский эксперт осуществляет взятие и направление на лабораторные анализы объектов биологического происхождения (мазки из прямой кишки, с головки полового члена, семенная жидкость, смывы с головки полового члена и другие). Смывы с головки полового члена берутся в пределах одних суток после предполагаемого полового акта, если не был произведен туалет наружных половых органов.

      442. При подозрении на заражение венерическими заболеваниями и ВИЧ-инфекцией, судебно-медицинский эксперт ставит об этом в известность лицо или орган, назначивший экспертизу.

      443. В случае при проведении экспертизы возникновение необходимости в решении вопроса о половой принадлежности, то врач - судебно-медицинский эксперт ставит в известность лицо или орган, назначивший эту экспертизу, о целесообразности дополнительного сексологического обследования.

      444. Эксперт излагает данные из представленных медицинских документов; результаты объективного обследования: общие антропометрические показатели; выраженность вторичных половых признаков; состояние наружных половых органов; состояние области заднепроходного отверстия и прямой кишки; жалобы, специальный анамнез, в котором отражают сведения о физическом развитии, перенесенных болезнях (венерических, инфекционных, эндокринных и другие), травмах и операциях; сведения о времени появления полового влечения, его характера и изменениях, о половом развитии (время появления поллюций и спонтанных эрекций); сведения об онанизме и половой жизни - ее начале и последующем характере; данные о семейном положении в прошлом и настоящем (причины разводов, если они были, характер половой жизни с женой); дату последнего полового акта; сведения о длительности полового воздержания (если оно имело место) и его причинах; наличие профессиональных вредностей; сведения о вредных привычках (курение, употребление алкоголя, наркотических средств и другие) и так далее.

      445. Заключения иллюстрируют фотографиями или схемами, дающими представление о характере и локализации повреждений, обнаруженных на теле. Фотографии или схемы повреждений на половых органах допускаются при наличии добровольного письменного согласия обследуемого; фотографирование производят по правилам масштабной фотографии.

Глава 49. Установление способности к половому сношению

      446. Необходимость в установлении способности к половому сношению лиц мужского пола возникает, при судебно-медицинских экспертизах, связанных с расследованием половых преступлений, при установлении тяжести вреда здоровью при травмах, рассмотрении гражданских дел о спорном отцовстве, а также при бракоразводных процессах.

      447. Способность к половому сношению у лиц мужского пола зависит от нормального анатомического развития половых органов, отсутствия болезненных изменений половых органов и болезненных состояний (органических или функциональных) организма, затрудняющих физическую возможность совершения половых актов или влияющих на половую потенцию.

      448. При проведении таких экспертиз у обследуемых путем опроса выясняют:

      1) имеются ли в анамнезе венерические, инфекционные, эндокринные заболевания, болезни центральной и периферической нервных систем, половых органов, травмы половых органов и костей таза с нарушением функции половых органов (с целью уточнения полученных сведений запрашивают документы из учреждений здравоохранения, в которых лечатся или лечились обследуемые);

      2) наличие профессиональных вредностей и вредных привычек (радиоактивное облучение, длительные контакты со свинцом, ртутью, употребление наркотиков, транквилизаторов, гормональных препаратов и алкоголя, курение и тому подобное);

      3) данные о половом развитии, половой жизни в добрачный и брачный периоды: время появления поллюций, их частота, занятие онанизмом (продолжительность, активность);

      4) время начала половой жизни, регулярность и частота половых сношений, наличие сексопатологии (по данным учреждений здравоохранения и по мнению обследуемого), характер половой жизни в браке (количество браков, наличие детей, семейные конфликты на почве половой жизни и так далее).

      449. Если при опросе лицо, в отношении которого производится судебно-медицинская экспертиза, заявляет о своей импотенции, а при экспертизе не были установлены объективные причины, подтверждающие его заявление, то наряду с изучением медицинских документов из учреждений здравоохранения, в которые он обращался, следует также ознакомиться с протоколами опроса его жены и потерпевшей, и в случае необходимости, привлечь к консультации врачей соответствующих специальностей.

      450. В ходе проведения экспертизы устанавливают:

      1) общее физическое развитие - телосложение, питание (его особенности), рост стоя и сидя, окружность грудной клетки, наличие и количество постоянных зубов и зубов мудрости;

      2) выраженность вторичных половых признаков: степень и характер оволосения на лице, в подмышечных впадинах и лобковой области, форму щитовидного хряща, тембр голоса;

      3) состояние рефлексов (брюшных, кремастерных, ягодичных, анальных);

      4) развитие наружных половых органов, ширину (в средней трети и в наиболее широкой части головки) и окружность (в области короны головки) ненапряженного полового члена (при возникновении эрекции производят измерение напряженного полового члена); состояние пещеристых тел (наличие уплотнений, их количество, величина, местоположение и характер), вид крайней плоти, ее подвижность, вид уздечки; расположение наружного отверстия мочеиспускательного канала, состояние его наружных губок, наличие или отсутствие пороков развития (гипоспадия, эписпадия и другие);

      5) при выявлении признаков вживления в половые органы инородных предметов, указываются их характер, форма, локализация, плотность, подвижность, размеры;

      6) форму и вид мошонки (морщинистость, пигментация), наличие яичек в мошонке, их консистенцию (мягкая, мягкоэластичная, эластичная), характер поверхности (гладкая, бугристая), наличие болезненности, размеры (длина, ширина, толщина) и состояние придатков (бугристость), наличие уплотнений в области головки, тела или хвоста;

      7) исследование яичек и придатков производят следующим образом: яичко захватывают рукой в резиновых перчатках таким образом, чтобы оно находилось на ладонной поверхности между сложенными вместе вторым – пятым пальцами. Правое яичко исследуют левой рукой, левое - правой. Для измерения полового члена и яичек удобно использовать малый акушерский циркуль с вмонтированными в его концевые шарики металлическими стержнями длиной 2,5 сантиметров;

      8) исследование предстательной железы и семенных пузырьков производят в резиновой перчатке через прямую кишку, смазанным вазелином указательным пальцем, в коленно-локтевом положении или в положении на правом боку с подтянутыми к груди ногами. При этом определяют: консистенцию предстательной железы (дряблая, мягкоэластичная, эластичная, плотноэластичная), ее величину, характер поверхности (гладкая, бугристая), выраженность срединной бороздки, равномерность или неравномерность долей.

      451. Если при проведении экспертизы наряду с указанным обследованием необходимы более сложные, инструментальные исследования (переднюю и заднюю уретроскопию, ректоскопию), то их проведение должно осуществляться в профильных учреждениях здравоохранения.

      452. Если в процессе экспертизы по поводу установления способности к половому сношению возникают вопросы, связанные с половой принадлежностью лиц, то к экспертизе привлекают врачей-сексопатологов, и при необходимости - врачей соответствующих специальностей.

      453. При оценке результатов экспертизы следует иметь в виду, что наряду с аномалиями, травматическими повреждениями и заболеваниями наружных и внутренних половых органов причиной утраты способности к половому сношению у лиц мужского пола могут быть различные заболевания нервной системы, эндокринные расстройства и болезни внутренних органов. Поэтому суждение о сохранении или утрате способности к половому сношению должно основываться на результатах всестороннего обследования и изучения медицинских документов.

Глава 50. Установление способности к оплодотворению

      454. Необходимость в установлении способности к оплодотворению возникает при расследовании уголовных дел, связанных с изнасилованием; половыми сношениями с лицами женского, мужского пола; насильственных действий сексуального характера; с уклонением от уплаты алиментов на содержание детей; с определением вреда здоровью при нанесении повреждений, сопровождающихся утратой производительной способности, а также при рассмотрении гражданских дел о спорном отцовстве.

      455. Экспертизу в таких случаях проводят с целью получения сведений и объективных данных, на основании которых можно судить о сохранении или нарушении способности к оплодотворению. Особое внимание при этом уделяют получению анамнестических данных, дающих представление о состоянии оплодотворяющей способности, целенаправленному объективному их обследованию и исследованию семенной жидкости.

      456. Путем опроса выясняют сведения о половом развитии, половой жизни, перенесенных в прошлом и имеющихся в настоящее время заболеваниях, травмах, вредных привычках и профессиональных вредностях, оказывающих отрицательное воздействие на способность к оплодотворению, к которым относят:

      1) венерические заболевания воспалительные заболевания предстательной железы, семенных пузырьков, яичек, их придатков и мочеиспускательного канала;

      2) инфекционные болезни - паротит, малярия, краснуха, туберкулез, бруцеллез, тифы и другие;

      3) заболевания, травмы центральной и периферической нервной системы, эндокринные заболевания, травмы половых органов и костей таза, сопровождающиеся нарушением функции половых органов;

      4) употребление наркотиков и их суррогатов, транквилизаторов, гормональных препаратов, злоупотребление алкоголем, курение, радиационное облучение, отравление свинцом, ртутью, мышьяком, ядохимикатами и тому подобное.

      457. При оценке данных состояния половых органов учитывают:

      1) двустороннее поражение яичек и придатков (наличие уплотнений и бугристости), возникшее вследствие перенесенных воспалений или травмы, являющееся, объективным свидетельством утраты способности к оплодотворению в результате непроходимости семявыносящих путей или нарушения сперматогенеза;

      2) поражение только одного яичка, не приводит к потере производительной способности. В то же время последствием одностороннего воспаления придатков может быть аспермия, обусловленная облитерацией также противоположного семявыносящего протока вследствие сопутствующего эпидидимиту воспалительного процесса в предстательной железе;

      3) прикорневая и мошоночная эпи- или гипоспадия не являются безусловным признаком неспособности к оплодотворению;

      4) рубцовые изменения в области семенных пузырьков и предстательной железы являются частой причиной утраты способности к оплодотворению;

      5) для установления возможности прохождения спермы при сужении мочеиспускательного канала необходимо проведение инструментального обследования в специализированных учреждениях здравоохранения.

      458. Исследование семенной жидкости (эякулята) является основным методом в установлении оплодотворяющей способности:

      1) получать эякулят следует путем виброэякуляции, а в случае невозможности ее применения – путем мастурбации. У несовершеннолетних получение спермы допустимо только с помощью массажа предстательной железы и семенных пузырьков;

      2) при получении эякулята необходимо соблюдать меры по обеспечению безопасности медицинского персонала из-за возможного заражения его ВИЧ-инфекцией, венерическими болезнями, инфекционным гепатитом и другими инфекционными заболеваниями.

      3) целесообразно брать эякулят на лабораторное исследование не ранее 3-4 суток после предшествовавшего семяизвержения и зафиксировать данные о дате эякуляции, предшествовавшей получению спермы для исследования.

      459. При получении эякулята и его доставке в судебно-биологическое отделение необходимо исключить факторы, оказывающие неблагоприятное воздействие на биохимические характеристики спермы и подвижность сперматозоидов, чрезвычайно чувствительных к влиянию воздуха, колебаниям температуры и механическим воздействиям.

      Для предотвращения "холодового шока" сперматозоидов и исключения какого-либо влияния на биохимическую характеристику спермы эякулят собирают только в чистую и сухую стеклянную посуду, нагретую до нормальной температуры тела.

      460. Для анализа берут весь эякулят, в том числе наиболее ценный его первый миллилитр, в котором содержится до 70-75 % наиболее зрелых и активных сперматозоидов.

      Обязательно производят исследование и "последней капли" после эякуляции. Для ее получения с помощью легкого массажа полового члена от корня к головке из мочеиспускательного канала выдавливают и наносят на предметное стекло каплю спермы для последующего микроскопического исследования. Наличие в "последней капле" подвижных сперматозоидов при их отсутствии в эякуляте, представленном обследуемым, указывает на его подмену или добавление к нему каких-либо веществ, обездвиживающих сперматозоиды.

      461. Лабораторное исследование эякулята производится не позднее трех часов с момента его получения и должно включать:

      1) исследование физических характеристик: цвета, прозрачности, вязкости, объема;

      2) определение уровня кислотности (далее – рН);

      3) микроскопическое исследование - в свежем виде для установления числа подвижных сперматозоидов, а также после окрашивания для выявления патологических форм сперматозоидов и форменных элементов эякулята.

      462. При оценке результатов исследования спермы учитывают ее качественные показатели:

      1) нормоспермией считают концентрацию сперматозоидов от 40 до 119 миллионов в 1 миллилитре эякулята; количество сперматозоидов с поступательным движением (хорошо подвижных) – 40 % и более, морфологически измененных - менее 40 %. Эякулят с содержанием сперматозоидов 20-30 миллионов в 1 миллиметре считается условно нормальным;

      2) к олигоспермии 1-й степени относят случаи с содержанием сперматозоидов 10-19 миллионов в 1 миллилитре; олигоспермии 2-й степени – менее 10 миллионов в 1 миллилитре сперматозоидов. К наиболее частым причинам олигоспермии относят: гонорею, трихомонадный уретрит, травм мошонки, расширение вен семенного канатика, орхиты, односторонний крипторхизм, вирусную инфекцию;

      3) азооспермия и аспермия характеризуются отсутствием в эякуляте семенных нитей. При азооспермии в эякуляте имеются клетки сперматогенеза, из которых происходит образование сперматозоидов (незрелые формы). При аспермии в эякуляте отсутствуют сперматозоиды, клетки сперматогенеза и клетки Сертоли. Причиной азооспермии могут являться: гонорея, трихомонадный орхит, орхит и эпидидимит любой этиологии, крипторхизм, туберкулезная и химическая интоксикация, все виды радиоактивного облучения, травма мошонки. Аспермия является следствием непроходимости семявыносящих путей или атрофии канальцев яичек;

      4) астеноспермия - в эякуляте содержится менее 40 % активно подвижных сперматозоидов. Астеноспермия может быть следствием гонореи, трихомонадного уретрита, контакта с этилированным бензином, эпидидимита;

      5) некроспермия - отсутствие подвижных сперматозоидов в эякуляте. Для исключения ложной некроспермии, обусловленной допущенными погрешностями при получении и доставке спермы, следует проводить повторное исследование. Необходимо также учитывать, что неподвижность сперматозоидов не всегда свидетельствует об их гибели и может устраняться при слабом нагревании или добавлении питательного раствора Бакера (3 грамм левулезы, 0,6 грамм двузамещенного натрия фосфата, 0,01 грамм однозамещенного калия фосфата, 100 миллилитров дистиллированной воды), в подобных случаях правильнее указывать на акиноспермию (отсутствие подвижности);

      6) тератоспермия - повышенное содержание в эякуляте морфологически измененных и дегенеративных форм сперматозоидов. Возможные причины тератоспермии - гонорея, трихомонадный орхит, алкоголизм, туберкулезная интоксикация, травма мошонки.

      463. Вывод о способности к оплодотворению основывается на совокупности всех данных, полученных при опросе, объективном обследовании и исследовании семенной жидкости.

      Наличие в эякуляте даже небольшого количества подвижных сперматозоидов не может являться основанием для категорического исключения возможности к оплодотворению.

Глава 51. Установление признаков полового сношения

      464. При экспертизе лиц мужского пола, подозреваемых в совершении изнасилования, выявление признаков полового сношения следует проводить максимально оперативно и по возможности одним и тем же врачом - судебно-медицинским экспертом, проводившим экспертизу потерпевшей (потерпевшего).

      465. При осмотре одежды подозреваемого обращают внимание на ее повреждения, пятна, подозрительные на кровь, кал, сперму, а также наличие на одежде волос, волокон тканей, загрязнение почвой, растениями и так далее.

      Характер загрязнений может указывать на особенности происшествия и на их региональное происхождение, что в совокупности с другими объективными обстоятельствами дела может иметь большое значение для расследования. Обнаруженные повреждения и загрязнения одежды фиксируют и указывают их характер, размеры, форму, цвета и точную локализацию.

      466. Предметы одежды, находящиеся на потерпевшем или подозреваемом в момент происшествия в тех случаях, когда к моменту проведения экспертизы одежда еще не была изъята, судебно-медицинский эксперт ставит в известность орган или лицо, назначившее экспертизу, о направлении одежды на лабораторное исследование и предупреждает о недопустимости чистки или стирки этой одежды.

      467. Установление групповой принадлежности спермы в пятнах на одежде потерпевших имеет особенно важное значение при групповых изнасилованиях, так как в таких случаях сперма может принадлежать нескольким лицам, участвовавшим в изнасиловании.

      468. Направление в лабораторию содержимого из-под ногтей рук подозреваемого и потерпевшей, так как в нем могут находиться кровь, клетки эпидермиса влагалища и волокна одежды осуществляет лицо, назначившее экспертизу.

      469. При осмотре подозреваемого устанавливают:

      1) общее физическое развитие: рост, массу тела, телосложение и так далее;

      2) половое развитие: выраженность вторичных половых признаков, развитие и состояние наружных и внутренних половых органов, размеры полового члена в "спокойном" и, по возможности, в "напряженном" состоянии;

      3) наличие, количество и характер спермы на головке полового члена с закрытой крайней плотью или в венечной борозде при открытой головке полового члена;

      4) наличие крови, волос, кала на теле;

      5) наличие крови, клеток эпителия, кала и других посторонних частиц в области головки и тела полового члена;

      6) наличие повреждений на языке, лице, спине, на других частях тела (кровоподтеки, следы укусов, ссадины, царапины, раны) и на половых органах (повреждения на головке полового члена, крайней плоти, уздечке и другие) и решают вопрос о сроке возникновения обнаруженных телесных повреждений и механизме их образования.

Глава 52. Установление признаков мужеложства

      470. При экспертизе по поводу мужеложства осмотр потерпевших производят в соответствии с главой 9 настоящей Инструкцией.

      471. При осмотре полового члена обращают внимание на наличие и характер имеющихся на нем повреждений, а также крови, волос, кала и других посторонних частиц. Особенно тщательно следует осмотреть область венечной борозды и уздечки, где частицы дольше всего задерживаются.

      472. Обнаруженные на половом члене какие-либо посторонние частицы или их наложения переносят на предметные стекла путем отпечатков для последующего исследования в судебно-биологической лаборатории.

      473. Если возникает предположение, что половой член смазывали вазелином или каким-либо другим жироподобным веществом, то его обтирают тампоном из ваты или марли, который направляют в судебно-химическое отделение.

      474. При установлении признаков, характерных для пассивного мужеложства, путем опроса выясняют, не страдает ли освидетельствуемый каким-либо желудочно-кишечным заболеванием, сопровождающимся запорами или поносами, не было ли заболеваний прямой кишки (геморроя, проктита, дизентерии, выпадения прямой кишки) и оперативных вмешательств по поводу заболеваний в области заднепроходного отверстия. Последствия, остающиеся после указанных заболеваний и оперативных вмешательств, могут быть ошибочно приняты за изменения, связанные с систематическим пассивным мужеложством.

      В процессе опроса необходимо также выяснить, не болеет ли освидетельствуемый в настоящее время, не болел ли в прошлом какими-либо венерическими заболеваниями.

      При наличии в организациях здравоохранения документов, в которых могут содержаться сведения о последствиях, имевшихся ранее сношений через задний проход (наличие в прошлом твердого шанкра в области заднепроходного отверстия или гонорейного проктита), через орган или лицо, назначившее экспертизу, их запрашивают и изучают.

      475. С целью выявления объективных признаков, характерных для пассивных партнеров, производят детальный осмотр области заднепроходного отверстия и прямой кишки.

      Осмотр производят в резиновых перчатках на жесткой кушетке в коленно-локтевом положении. При этом устанавливают наличие или отсутствие каких-либо повреждений на ягодицах, отмечают состояние межягодичной щели. Затем ягодицы слегка разводят руками и осматривают область заднепроходного отверстия, обращая внимание на его форму, выраженность лучеобразных складок, наличие повреждений и их характер.

      Для дальнейшего осмотра большими пальцами рук, расположенных параллельно по обеим сторонам заднепроходного отверстия на расстоянии 2-2,5 см, раздвигают ягодицы и осматривают анальное отверстие и видимую часть слизистой оболочки прямой кишки. Затем определяют тонус сфинктеров и состояние предстательной железы путем введения в прямую кишку указательного пальца руки, смазанного вазелином. Если возникает подозрение о возможности наличия повреждений прямой кишки на уровне, недоступном для визуального осмотра, то проводится ректоскопическое обследование врачом-специалистом.

      476. В области заднепроходного отверстия и промежности пассивного партнера (потерпевшего) в свежих случаях мужеложства могут находиться приставшие лобковые волосы активного партнера и следы засохшей спермы. Их берут и направляют в судебно-биологическое отделение.

      477. При осмотре и экспертизе потерпевших устанавливают:

      1) имеются ли какие-либо повреждения на теле (в частности, кровоподтеки на ягодицах от давления пальцами);

      2) отмечают состояние межягодичной щели (глубокая, неглубокая);

      3) устанавливают состояние лучеобразных складок (выраженные, невыраженные, сглаженные, мягкие, грубые), их окраску;

      4) наличие повреждений в области заднепроходного отверстия и прямой кишки (кровоподтеки, ссадины, надрывы и разрывы слизистой оболочки) и их локализацию;

      5) при обнаружении рубцов указывают их характер (линейные, неправильной формы, втянутые, не втянутые, плотные, неплотные) и локализацию (по аналогии с циферблатом часов, с учетом положения обследуемого при осмотре);

      6) состояние области заднепроходного отверстия (в виде небольшого углубления, широкой или втянутой воронки, не зияет, зияет незначительно, значительно).

      478. После осмотра заднепроходного отверстия производят обследование прямой кишки.

      479. В тех случаях, когда пассивный партнер после сношения через задний проход не имел акта дефекации, то перед началом исследования прямой кишки следует взять ее содержимое для лабораторного исследования на наличие сперматозоидов. Содержимое прямой кишки берут с помощью марлевого или ватного тампона, которым делают мазки на предметных стеклах.

      480. Мазки высушивают при комнатной температуре и исследуют после окрашивания фуксином.

      Если в мазках сперматозоиды не обнаруживают, то надлежит исследовать и тампон. Если тампон исследуют сразу же после получения содержимого из прямой кишки, то его направляют в судебно-биологическое отделение в пробирке, в свежем виде, а при несрочном исследовании - высушенным при комнатной температуре.

      481. Обследование прямой кишки начинают с исследования состояния ее наружного и внутреннего сфинктеров. Исследование можно проводить с помощью инструментального метода сфинктерометрии, а при невозможности его применения - ручным методом.

      Сфинктер, обладающий хорошим тонусом, плотно охватывает введенный палец (симптом кольца), расслабленный сфинктер охватывает палец слабо, допуская в ряде случаев возможность смещения пальца в вертикальной плоскости.

      При исследовании тонуса сфинктера прямой кишки необходимо иметь в виду возможность их искусственного сокращения, однако такое "волевое" сокращение сфинктеров долго удерживаться не может.

      482. Осмотр слизистой оболочки прямой кишки с целью выявления возможных повреждений (трещин, ссадин, разрывов) начинают с переходной складки (граница анальной области и слизистой оболочки прямой кишки).

      Наиболее частыми повреждениями в этой области являются трещины, которые располагаются, продольно между складками слизистой оболочки на передней и частично на боковых стенках прямой кишки.

      483. При обследовании состояния прямой кишки отмечают ее цвет (бледноватая, розовая, красноватая, красная, багрово-красная, багрово-синюшная). Для сношений через задний проход характерным признаком является раздражение слизистой оболочки прямой кишки, интенсивность которого зависит от частоты и систематичности сношений, а также ряда других причин, связанных с пассивным мужеложством (повреждения слизистой оболочки, внесение инфекции и другие).

      У пассивных партнеров, наряду с раздражением слизистой оболочки прямой кишки, могут отмечаться и свежие ее повреждения в виде кровоподтеков, трещин, ссадин и ран. При наличии таких повреждений описывают их характер, форму и локализацию.

      Ссадины, расположенные на вершинах складок слизистой оболочки, характерны для действия твердого предмета, конец которого образует грань. Такой предмет при введении в прямую кишку как бы соскабливает складки слизистой оболочки; половой член подобные повреждения на слизистой оболочке не образует.

      В ряде случаев, преимущественно у детей, с которыми совершен акт мужеложства, наблюдаются ссадины овальной формы, находящиеся на вершинах складок и в пространстве между ними.

      На слизистой оболочке прямой кишки могут также встречаться разрывы с завернутыми внутрь краями, имеющими вид прямых углов, одна из сторон которых располагается поперечно по отношению к прямой кишке, а другая имеет продольное направление. Такие повреждения характерны для насильственного введения полового члена в прямую кишку без предварительного смазывания его веществами, уменьшающими трение (вазелин и тому подобное).

      484. Обследование слизистой оболочки прямой кишки на более высоком ее уровне (если это необходимо) производят с помощью ректоскопа.

      Для судебно-медицинских целей ректоскопическое исследование производят на глубину, не превышающую 10 сантиметров.

      Единичные акты мужеложства, не оставляют стойких изменений в области заднепроходного отверстия и прямой кишки (исключение составляют только случаи, сопровождающиеся значительными повреждениями, после заживления которых остаются рубцы). Возникающие при этом поверхностные повреждения слизистой оболочки и кожных покровов в области заднепроходного отверстия и слизистой оболочки прямой кишки обычно проходят бесследно.

      485. Для лиц, систематически совершающих акты мужеложства в качестве пассивных партнеров, характерны следующие изменения в области заднепроходного отверстия и прямой кишки: воронкообразная втянутость, зияние заднепроходного отверстия, сглаженность лучеобразных складок в окружности заднепроходного отверстия и слизистой оболочки прямой кишки, расслабление сфинктеров и багрово-красная с синюшным оттенком окраска слизистой оболочки прямой кишки.

      486. На одежде пассивного партнера могут находиться следы спермы, кала. Если есть основания полагать, что они возникли при акте мужеложства, то проводят судебно-биологическое исследование одежды с целью установления групповой принадлежности спермы от активного партнера и выявления частиц кала в пятнах спермы. При этом одежда, как вещественное доказательство, изымается органом или лицом, назначившим экспертизу путем составления протокола осмотра вещественных доказательств и изъятия объектов.

      487. При экспертизах по поводу насильственных действий сексуального характера в отношении несовершеннолетних обращают внимание на повреждения и изменения в области половых органов и заднепроходного отверстия.

  Приложение 1
к Инструкции о порядке
организации и производства
судебно-медицинской экспертизы

Таблица процентов стойкой утраты общей
трудоспособности в результате различных травм

п/п

Последствия различных травм, отравлений и других

воздействий внешних причин

Процент стойкой

утраты общей

трудоспособности

Центральная и периферическая нервная система

1.

Остаточные явления тяжелой черепно-мозговой травмы:

1) выраженное слабоумие, параличи, частые эпилептические

припадки (не реже одного раза в неделю), нарушение

процесса узнавания (агнозия), нарушение целенаправленного

действия (апраксия), резкое нарушение или потеря речи

(афазия), отсутствие координации движения (атаксия),

резкие вестибулярные и мозжечковые расстройства;

100

2) значительное снижение интеллекта, значительное

уменьшение объема движений и силы в конечностях, резкое

или значительное нарушение координации, эпилептические

припадки (не реже 1 раза в месяц).

Примечание. Для установления процента стойкой утраты

обшей трудоспособности достаточно наличия одного

остаточного явления тяжелой черепно-мозговой травмы,

предусмотренного настоящим пунктом.

75

2.

Тяжелая черепно-мозговая травма, повлекшая:

1) значительные нарушения координации, выраженное

повышение тонуса мышц и снижение силы в конечностях,

снижение интеллекта, ослабление памяти, эпилептические

припадки (4–10 раз в год);

60

2) умеренные нарушения координации, умеренное повышение

тонуса мышц и снижение силы в конечностях, не резко

выраженные двигательные расстройства, редкие

эпилептические припадки (2-3 раза в год);

45

3) легкие нарушения координации, легкое повышение тонуса

мышц и снижение силы в конечностях, умеренные

двигательные расстройства, нарушения чувствительности,

единичные эпилептические припадки.

Примечание. Для установления процента постоянной утраты

общей трудоспособности необходимо наличие не менее двух

последствий тяжелой черепно-мозговой травмы,

предусмотренных настоящим пунктом, или эпилептических

припадков.

30

3.

Черепно-мозговая травма:

1) повлекшая за собой отдельные очаговые симптомы

(анизокория, неравенство глазных щелей, отклонение

(девиация) языка в сторону, нистагм, сглаженность

носогубной складки и иные проявления отдельных очаговых

симптомов).

20

2) повлекшая за собой значительно выраженные вегетативные

симптомы (тремор век и пальцев рук, высокие сухожильные

рефлексы, вазомоторные нарушения и иные проявления

вегетативных симптомов).

15

4.

Сотрясение головного мозга, повлекшее за собой

возникновение отдельных объективных признаков или

вегетативных симптомов со стороны центральной нервной

системы (неравенство глазных щелей, нистагм, отклонение

языка в сторону, вегетососудистая дистония, высокие

сухожильные рефлексы, гипергидроз, неустойчивость в позе

Ромберга и др.).

5

5.

Сотрясение головного мозга, не повлекшее за собой

нарушений со стороны центральной нервной системы, а также

повторные сотрясения головного мозга, подтвержденные

объективной неврологической симптоматикой, установленной

в медицинском учреждении, но не повлекшие за собой

появления новых патологических изменений со стороны

центральной нервной системы.


Примечания. 1. Критерии стойкой утраты обшей

трудоспособности, предусмотренные пунктами 4 и 5

настоящего Перечня применяются только в том случае, когда

диагноз сотрясения головного мозга подтвержден

объективными симптомами, характерными для этого вида

черепно-мозговой травмы и установленными при первичном

обращении в медицинское учреждение.

2. В тех случаях, когда диагноз сотрясения головного

мозга не подтвержден объективными неврологическими

признаками, а поставлен на основании анамнеза и

субъективных жалоб, пункты 4 и 5 настоящего Перечня не

применяются.

У лиц, страдающих органическим поражением центральной

нервной системы (арахноидитом, энцефалитом, эпилепсией,

нарушением мозгового кровообращения и др.) или перенесших

ранее тяжелую черепно-мозговую травму, при наличии

диагноза сотрясения головного мозга, не подтвержденного

динамикой неврологической симптоматики, процент утраты

общей трудоспособности не устанавливается.


6.

Нарушение функции спинного мозга на уровне шейного, грудного и поясничного

отделов позвоночника:

1) грубые расстройства чувствительности, движений в

конечностях (пара- и тетраплегии), резкие нарушения

функций тазовых органов, грубые нарушения трофики,

нарушение сердечно-сосудистой деятельности и дыхания,

резко выраженная спастичность;

100

2) значительные расстройства чувствительности, движений в

конечностях (выраженные монопарезы или умеренно

выраженные парапарезы), нерезко выраженная спастичность,

нарушение трофики и функций тазовых органов;

60

3) умеренные нарушения чувствительности, сухожильных

рефлексов, легкие монопарезы корешкового или спинального

характера, нерезко выраженные атрофии мышц и нарушения

движений, умеренные нарушения трофики и функций тазовых

органов;

40

4) легкое нарушение чувствительности, сухожильных

рефлексов, незначительная гипотрофия мышц без нарушений

движений в конечностях, а также функции тазовых органов.

15

7.

Нарушение функции "конского хвоста":

1) грубые расстройства чувствительности и движений в

обеих нижних конечностях (полный паралич дистальных

отделов и глубокий паралич проксимальных), резкое

нарушение функции тазовых органов, грубые нарушения

трофики (пролежни, трофические язвы);

100

2) резкие нарушения чувствительности в зоне иннервации

соответствующего корешка или группы корешков, выпадение

движений, значительные нарушения функций тазовых органов,

трофические расстройства (язвы, цианоз, отеки);

60

3) значительные расстройства чувствительности,

гиперпатия, гипералгезия, выраженный болевой синдром,

нарушение рефлекторной дуги (снижение или выпадение

рефлексов), грубая атрофия мышц соответственно иннервации

области корешков, умеренные вегетативные расстройства

(похолодание конечностей), умеренные нарушения функций

тазовых органов;

40

4) легкие расстройства чувствительности, сухожильных

рефлексов, незначительная гипотрофия мышц без нарушения

движений в конечностях, а также функции тазовых органов;

15

5) легкие расстройства чувствительности без нарушения

рефлексов и движений в конечностях, без нарушения трофики

и функции тазовых органов (болевой синдром).

5

8.

Травматическая радикулопатия различной локализации

(в результате прямой травмы позвоночника).

5

9.

Нарушения функций тройничного, лицевого и подъязычного нервов

(при периферических повреждениях):

1) легкая степень - умеренные нарушения функций;

5

2) средняя степень - средние нарушения функций;

15

3) сильная степень – резкие нарушения функций.

25

10.

Нарушения функций шейного и плечевого сплетений и их нервов:

1) легкое нарушение чувствительности и рефлексов без

двигательных расстройств, атрофии, парезов, контрактур;

5

2) нарушение чувствительности и (или) рефлексов с

гипотрофией мышц, легкими двигательными расстройствами;

15

3) значительное ограничение движений, значительное

снижение силы и расстройство чувствительности,

значительная атрофия мышц;

25

4) резкое ограничение движений в суставах верхней

конечности, атрофия мышц, снижение силы, резкие

расстройства чувствительности;

40

5) отсутствие движений в суставах верхней конечности,

отсутствие чувствительности, резкие нарушения трофики

(трофические язвы).

70

11.

Нарушения функций поясничного и крестцового сплетений и их нервов:

1) легкое нарушение чувствительности и рефлексов без

двигательных расстройств, атрофии, парезов, контур;

5

2) нарушения чувствительности и/или рефлексов с

гипотрофией мышц, легкими двигательными расстройствами;

15

3) значительное выпадение движений, значительное снижение

силы и расстройство чувствительности, значительная

атрофия мышц;

25

4) резкое ограничение движений в суставах нижней

конечности, атрофия мышц, снижение силы, резкие

расстройства чувствительности;

40

5) отсутствие движений в суставах нижней конечности,

отсутствие чувствительности, резкие нарушения трофики

(трофические язвы).

70

Органы зрения

12.

Паралич аккомодации:

1) одного глаза;

15

2) обоих глаз.

30

13.

Гемианопсия (выпадение половины поля зрения).

30

14.

Сужение поля зрения:

а) концентрическое:


в одном глазу до 60о;

10

в одном глазу до 30о;

20

в одном глазу до 5о;

30

в двух глазах до 60о;

20

в двух глазах до 30о;

40

в двух глазах до 5о;

60

б) неконцентрическое:


в одном глазу до 50о;

5

в одном глазу до 25о;

10

в одном глазу до 5о;

15

в двух глазах до 50о;

10

в двух глазах до 25о;

20

в двух глазах до 5о.

30

Примечание. При снижении остроты зрения и концентрическом

сужении полей зрения в результате травмы процент стойкой

утраты общей трудоспособности в связи с травмой одного

глаза не должен превышать 35 %.


15.

Опущение века (птоз) и другие параличи глазных мышц, дефект век, мешающий

закрытию глазной щели, а также сращение век:

1) одного глаза:


веко закрывает (не закрывает) зрачок до половины;

10

веко закрывает (не закрывает) зрачок полностью;

20

2) обоих глаз:


веки закрывают (не закрывают) зрачок до половины;

25

веки закрывают (не закрывают) зрачок полностью.

50

16.

Пульсирующий экзофтальм:

1. Одного глаза:


1) легкая степень – умеренно выраженный;

20

2) средняя степень – значительно выраженный;

30

3) сильная степень – резко выраженный;

40

2. Обоих глаз:


1) легкая степень – умеренно выраженный;

35

2) средняя степень – значительно выраженный;

60

3) сильная степень – резко выраженный.

85

17.

Конъюнктивит (кератит) рубцовый трихиаз, заворот века, установленные при

судебно-медицинской экспертизе, без снижения остроты зрения:

1. Одного глаза;

5

2. Обоих глаз.

10

18.

Иридоциклит или хориоретинит, установленные при судебно-медицинской экспертизе,

без снижения остроты зрения:

1. Одного глаза;

10

2. Обоих глаз.

20

Примечание. При снижении остроты зрения в результате

заболеваний, явившихся следствием травмы и перечисленных

в пунктах 17 и 18 настоящего Перечня, стойкая утрата

общей трудоспособности определяется в соответствии с

пунктом 24 настоящего Перечня, при этом пункты 17 и 18

настоящего Перечня не применяются.


19.

Нарушения функций слезовыводящих путей:

1) рубцовая непроходимость слезных каналов или

слезоносового канала;

10

2) травматический дакриоцистит.

20

20.

Полная потеря зрения:

1) единственного глаза, обладающего зрением;

65

2) обоих глаз, обладающих зрением.

100

21.

Удаление в результате травмы глазного яблока, не

обладающего зрением.

0

22.

Рубцы оболочек глазного яблока, колобома (дефект радужной

оболочки, изменение формы зрачка), гемофтальм, смещение

хрусталика одного глаза, не вызвавшие снижения остроты

зрения.

5

23.

Последствия перелома орбиты, не проникающего в полость черепа:

1) без повреждения мышц и смещения глазного яблока;

10

2) с повреждением глазных мышц и смещением глазного

яблока.

20

Примечание. Последствия проникающих переломов верхней

стенки орбиты определяются в соответствии с критериями

стойкой утраты общей трудоспособности, предусмотренными

пунктами 1–4 настоящего Перечня, а непроникающих - в

соответствии с пунктом 23 настоящего Перечня.


24.

Снижение остроты зрения каждого глаза в результате прямой травмы

Острота зрения до травмы

Острота зрения после травмы

Процент постоянной

утраты общей

трудоспособности

1,0

0,9

5

0,8

5

0,7

5

0,6

5

0,5

10

0,4

10

0.3

15

0,2

20

0.1

25

0,09 – 0,05

30

0,04 и ниже

35

0,9

0,8

5

0,7

5

0,6

5

0,5

5

0,4

10

0,3

10

0,2

15

0,1

20

0,09 – 0,05

30

0,04 и ниже

35

0,8

0,7

5

0,6

5

0,5

10

0,4

10

0,3

15

0,2

20

0,1

25

0,09 – 0,05

30

0,04 и ниже

35

0,7

0,6

5

0,5

5

0,4

10

0,3

10

0,2

15

0,1

20

0,09 – 0,05

25

0,04 и ниже

30

0,6

0,5

5

0,4

5

0,3

10

0,2

10

0,1

15

0,09 – 0,05

20

0,04 и ниже

25

0,5

0,4

5

0,3

5

0,2

10

0,1

10

0,09 – 0,05

15

0,04 и ниже

20

0,4

0,3

5

0,2

5

0,1

10

0,09 – 0,05

15

0,04 и ниже

20

0,3

0,2

5

0,1

5

0,09 – 0,05

10

0,04 и ниже

20

0,2

0,1

5

0,09 – 0,05

10

0,04 и ниже

20

0,1

0,09 – 0,05

10

0,04 и ниже

20

ниже 0,1

0,04 и ниже

20

Примечания:

1) при отсутствии или противоречивости сведений об остроте зрения до травмы

следует ориентироваться на остроту зрения неповрежденного глаза;

2) к полной слепоте приравнивается острота зрения, равная 0,04 и ниже;

3) при удалении глазного яблока, обладавшего до повреждения зрением, а также

сморщивании его процент стойкой утраты общей трудоспособности увеличивается на

10 %.

Органы слуха

25.

Посттравматическое гнойное воспаление среднего уха (типа мезотимпанита):

а) одного уха;

5

б) обоих ушей.

10

26.

Посттравматический эпитимпанит или эпитимпанит, осложненный

холестеатомой, грануляциями:

а) одного уха;

10

б) обоих ушей.

20

27.

Объективные нарушения вестибулярной функций в результате прямой

травмы органов слуха, подтвержденные данными вестибулометрии:

1) легкая степень – неуверенность походки, головокружение

при поворотах головы и наклонах туловища;

10

2) средняя степень – бледность, приступы головокружения с

тошнотой, рвотой (не реже шести раз в год), неуверенность

походки;

30

3) сильная степень – многократные, продолжительные

приступы головокружения с выраженными вегетативными

реакциями, неуверенность походки.

50

28.

Отсутствие ушных раковин:

1) отсутствие до 1/3 части ушной раковины, вызывающее ее

деформацию;

5

2) отсутствие одной ушной раковины или части ее (1/3 и

более);

15

3) отсутствие двух ушных раковин.

30

29.

Понижение слуха одного уха:

1) шепотная речь на расстоянии не более одного метра,

разговорная – от 1 до 3 метров, понижение слуха на 30–50

децибел на частотах 500, 1000, 2000, 4000 герц;

5

2) шепотная речь – 0 метров, разговорная – до 1 метра,

понижение слуха на 60–80 децибел на частотах 500, 1000,

2000, 4000 герц;

15

3) полная глухота: шепотная и разговорная речь – 0

метров;

25

Дыхательная система

30.

Отсутствие носа (костей, хряща и мягких тканей).

70

31.

Отсутствие мягких частей носа

1) отсутствие крыльев и кончика носа

2) отсутствие кончика или крыла носа

40

10

32.

Нарушения носового дыхания:

1) средняя степень – значительное одностороннее,

умеренное двухстороннее;

10

2) сильная степень – резкое одностороннее, значительное

двухстороннее;

15

3) полное двухстороннее – резкая деформация носа,

гнусавость.

30

33.

Нарушения функции гортани или трахеи в результате их повреждения:

1) легкая степень – осиплость голоса при физической

нагрузке;

10

2) средняя степень – дистрофия, нарушение дыхания,

(одышка) в покое;

35

3) сильная степень – постоянное ношение трахеостомической

трубки, афония (потеря голоса).

60

34.

Остаточные явления после травматического плеврита, пневмонии, гемоторакса,

пневмоторакса, повреждение легкого и другие состояния, сопровождающиеся

уменьшением дыхательной поверхности легкого, ателектазом, нагноительными

процессами с развитием легочной недостаточности:

1) легкая степень – одышка при физической нагрузке,

учащение пульса;

15

2) средняя степень – одышка при незначительной физической

нагрузке, синюшность лица, слабость, снижение

артериального давления, увеличение печени, пульсация

подложечной области;

25

3) сильная степень – одышка в покое, резкая одышка при

незначительной физической нагрузке, синюшность, застойные

явления в легких, мраморность кожи, расширенная сеть

венозных сосудов.

40

35.

Удаление части легкого.

40

36.

Удаление легкого.

60

37.

Деформация грудной клетки, явившаяся результатом травмы:

1) умеренное ограничение подвижности при акте дыхания;

15

2) значительное ограничение подвижности при акте дыхания;

30

3) резкое ограничение подвижности при акте дыхания.

40

38.

Деформация грудины в результате ее перелома:

1) умеренная - без нарушения функции органов средостения

и акта дыхания;

10

2) значительная - с ограничением подвижности грудной

клетки при акте дыхания;

20

3) резкая - с нарушением органов средостения.

35

Сердечно-сосудистая система

39.

Сердечно-сосудистая недостаточность вследствие ранения сердца, его оболочек и

магистральных сосудов:

1) I степени - учащение пульса, одышка после физической

нагрузки, увеличение размеров сердца, отеки;

30

2) II степени - значительная одышка, застойные явления в

легких и печени, постоянные отеки, асцит, набухание вен

шеи;

60

3) III степени - нарушение ритма дыхания, застойные

явления в легких, выпот в полости плевры, кровохарканье,

выпот в сердечной сорочке, асцит, цирроз печени и другие.

90

40.

Нарушение кровообращения вследствие повреждения крупных периферических

сосудов:

1) легкая степень - умеренная отечность, снижение пульсации;

10

2) средняя степень - значительная отечность, синюшность,

резкое ослабление пульсации;

20

3) сильная степень - резкая отечность, синюшность,

лимфостаз, трофические нарушения (язвы).

30

Органы пищеварения

41.

Нарушение акта жевания в результате перелома скуловой кости, верхней или нижней

челюсти, а также вывиха нижней челюсти:

1) легкая степень - умеренное нарушение прикуса и акта

жевания;

10

2) средняя степень - значительное нарушение прикуса и

акта жевания;

15

3) сильная степень - резкое нарушение прикуса и

открывания рта, деформация челюсти.

20

42.

Отсутствие части верхней или нижней челюсти (с учетом

потери зубов, независимо от их количества).

40

43.

Отсутствие челюсти (с учетом потери зубов, независимо от

их количества).

80

44.

Отсутствие языка:

1) наличие грубых рубцов, вызывающих затруднение при

приеме пищи;

5

2) на уровне дистальной трети;

15

3) на средней уровне трети;

35

4) полное.

70

45.

Потеря постоянных зубов:

1) 2-3 зубов;

5

2) 4-6 зубов;

10

3) 7-10 зубов;

20

4) 11 и более зубов.

25

Примечания. 1. Перелом зуба в результате травмы

приравнивается к его потере.

2. При потере в результате травмы протезированных

несъемными протезами зубов процент стойкой утраты общей

трудоспособности определяется с учетом потери только

опорных зубов. При потере в результате травмы съемных

протезов процент стойкой утраты общей трудоспособности не

определяется.

3. При потере молочных зубов у детей процент стойкой

утраты общей трудоспособности определяется только в том

случае, если, по заключению врача-стоматолога

травмированный молочный зуб в дальнейшем не будет заменен

постоянным.

4. При потере зубов в результате перелома челюсти процент

стойкой утраты обшей трудоспособности определяется в

соответствии с критериями стойкой утраты обшей

трудоспособности, предусмотренными пунктами 42 и 43

настоящего Перечня, путем суммирования процентов.

5. Перелом коронок зубов или вывих зубов, пораженных

болезнями кариозного (кариес, пульпит, периодонтит) или

некариозного происхождения (гипоплазия эмали, флюороз), в

том числе пломбированных, рассматривается как

патологический, и в таких случаях процент стойкой утраты

общей трудоспособности не определяется.

6. Перелом зуба (менее 1/4 коронки) в результате травмы

приравнивается к его потере


46.

Сужение полости рта, образование слюнной фистулы:

20

47.

Сужение пищевода или глотки в результате ожога или ранения:

1) умеренное - затрудненное прохождение твердой пищи

(диаметр просвета в области сужения 0,6-1,5 см);

25

2) значительное - затрудненное прохождение мягкой пищи

(диаметр просвета в области сужения 0,3-0,5 см);

40

3) резкое - затрудненное прохождение жидкой пищи (диаметр

просвета в области сужения 0,2 см и менее);

70

4) непроходимость (при наличии гастростомы), состояние

после пластики пищевода.

90

48.

Нарушение функции желудочно-кишечного тракта в результате травмы, острого

отравления:

1) диспептические расстройства, гастрит, панкреатит,

энтерит, колит, холецистит, дуоденит, проктит,

парапроктит;

15

2) спаечная болезнь, спаечная непроходимость (состояние

после операции по поводу спаечной непроходимости),

рубцовое сужение прямой кишки и заднепроходного

отверстия;

40

3) кишечный свищ, кишечно–влагалищный свищ;

70

4) противоестественный задний проход (колостома).

90

49.

Удаление желчного пузыря в результате травмы.

20

50.

Удаление части печени в результате травмы.

35

51.

Удаление селезенки в результате травмы.

30

52.

Удаление желудка в результате травмы.

80

53.

Удаление в результате травмы:

1) части брыжейки (резекция);

15

2) части желудка, поджелудочной железы или кишечника.

30

Мочеполовая система

54.

Удаление в результате травмы:

1) части почки;

35

2) одной почки.

60

55.

Нарушение функции мочевыделительной системы в результате травмы

(осложнения травмы):

1) цистит, уретрит, пиелоцистит, пиелонефрит, умеренное

сужение мочеточника, мочечеиспускательного канала,

ушивание стенки мочевого пузыря;

10

2) значительное сужение мочеточника, мочеиспускательного

канала, уменьшение объема мочевого пузыря;

25

3) мочеполовые свищи, непроходимость мочеточника,

мочеиспускательного канала.

40

56.

Последствия повреждений органов мочеполовой системы с учетом тяжести

повреждения:

1) легкая степень – умеренное сужение мочеиспускательного канала;

15

2) средняя степень - значительное сужение

мочеиспускательного канала;

30

3) тяжелая степень - непроходимость уретры,

ректо-вагинальные и (или) уретро-вагинальные свищи.

50

Мягкие ткани

57.

Рубцы в результате ожогов, отморожений или ранений, расположенные на лице и

(или) передне-боковой поверхности шеи:

1) занимающие до 10 % указанной поверхности;

5

2) занимающие 10-20 %;

15

3) занимающие 20-30 %;

25

4) занимающие свыше 30 %.

35

Примечание: Область лица имеет условные границы: верхняя

- край волосистого покрова головы; боковые – задний край

основания ушной раковины, задний край ветви нижней

челюсти; нижняя - угол и нижний край тела нижней челюсти;

(ушные раковины являются частью лица).


58.

Наличие на туловище и конечностях рубцов, образовавшихся в результате различных травм:

1) площадью 1-2 %;

10

2) площадью 3-4 %;

15

3) площадью 5-10 %;

25

4) площадью более 10 %.

35

Примечание: один процент поверхности тела равен площади

ладонной поверхности кисти и пальцев исследуемого; при

нарушении функции, вызванной наличием рубцов, пункт 57

настоящей таблицы не применяется; в этих случаях следует

применять соответствующие пункты настоящей "Таблицы", с

учетом степени функциональных нарушений; при определении

площади рубцов следует учитывать и рубцы, образовавшиеся

на месте взятия кожного аутотрансплантата для замещения

дефекта пораженного участка кожи.


Опорно-двигательный аппарат

Позвоночник

59.

Нарушение функции позвоночника в результате травмы любого его отдела

(за исключением копчика):

1) умеренное ограничение подвижности без деформации, с

умеренно выраженным болевым синдромом;

15

2) значительное ограничение подвижности, умеренная

деформация, болевой синдром;

30

3) резкое ограничение подвижности, значительная

деформация, болевой синдром;

50

4) полная неподвижность позвоночника (в том числе и

одного из его отделов), резкая его деформация, выраженный

болевой синдром

70

60.

Удаление в результате травмы:


1) части копчика;

15

2) копчика.

20

Верхняя конечность

Лопатка и ключица

справа

слева

61.

Нарушение функции плечевого сустава в результате перелома лопатки, ключицы,

разрыва ключично-акромиального или грудинно-ключичного сочленений:

1) легкая степень - умеренная деформация, гипотрофия

мышц, снижение силы конечности, умеренное ограничение

движений в плечевом суставе;

10

10

2) средняя степень - значительная деформация, гипотрофия,

значительное ограничение движений в плечевом суставе;

20

15

3) сильная степень - резкая деформация, резкая атрофия

мышц плечевого пояса, резкое ограничение движений в

плечевом суставе.

25

20

Плечевой сустав

справа

слева

62.

Анкилоз (неподвижность) плечевого сустава.

45

35

63.

Болтающийся плечевой сустав в результате резекции головки

плечевой кости или суставной поверхности лопатки в связи

с травмой.

60

50

64.

Ограничение движений (контрактура) в плечевом суставе:

а) умеренно выраженное: сгибание (отведение плеча вперед)

– 170–120о; разгибание (отведение назад) – 60–40о;

отведение плеча в сторону – 150–120о;

10

10

б) значительно выраженное: сгибание (отведение плеча

вперед) – 115–75о; разгибание (отведение назад) – 35–30о;

отведение плеча в сторону – 115–75о;

20

15

в) резко выраженное: сгибание (отведение плеча вперед) –

меньше 75о; разгибание (отведение назад) – меньше 30о;

отведение плеча в сторону – меньше 75о.

30

25

Примечание. Объем движений в плечевом суставе в норме:

отведение плеча вперед (сгибание) – 180о; отведение плеча

назад (разгибание) – 60–70о; отведение плеча в сторону –

180о; ротация внутрь – 90о; ротация наружу – 50о.



65.

Первичный вывих плеча (при вывихе плеча, повлекшим за

собой нарушение функции плечевого сустава, процент

постоянной утраты общей трудоспособности определяется по

пункту 63 настоящей таблицы).

20

15

Плечо

справа

слева

66.

Отсутствие верхней конечности и лопатки (или части ее).

80

75

67.

Отсутствие верхней конечности после экзартикуляции в

плечевом суставе или культя на уровне верхней трети

плеча.

75

70

68.

Культя плеча на уровне средней или нижней трети.

70

65

69.

Ложный сустав или несросшийся перелом плечевой кости.

40

35

Локтевой сустав

справа

слева

70.

Болтающийся локтевой сустав в результате резекции костей,

составляющих его.

50

40

71.

Анкилоз (неподвижность) локтевого сустава,

подтвержденный рентгенологическими данными:

1) в функционально выгодном положении

(угол от 60о до 90о);

30

25

2) в функционально невыгодном положении

(угол меньше 60о или больше 90о).

40

35

72.

Ограничение движений в локтевом суставе – контрактура:

1) легкая степень – умеренно выраженная контрактура

(сгибание – 50-60о, разгибание – 175-160о);

10

10

2) средняя степень – значительно выраженная контрактура

(сгибание – 65-90о, разгибание – 155-140о);

20

15

3) сильная степень – резко выраженная контрактура

(сгибание – меньше 90о, разгибание – меньше 140о).

Примечание. В норме объем движений в локтевом суставе:

сгибание – 30-40о; разгибание – 180о; ротация – 180о.

30

25

Предплечье

справа

слева

73.

Отсутствие предплечья в результате экзартикуляции в

локтевом суставе или культя на уровне верхней трети

предплечья.

70

65

74.

Культя предплечья на уровне средней или нижней трети.

65

60

75.

Ложный сустав, несросшийся перелом

(при несросшемся переломе одной кисти предплечья и сросшемся переломе второй

постоянная утрата общей трудоспособности определяется также по данному пункту):

1) одной кости предплечья;

25

20

2) обеих костей предплечья.

40

35

76.

Нарушение функции предплечья:

1) умеренное ограничение движений в лучезапястном и

локтевом суставах, ограничение супинации и пронации до

60о;

10

10

2) умеренное ограничение движений в одном из суставов

(лучезапястном или локтевом) и значительное в другом,

ограничение супинации и пронации до 45о;

15

10

3) значительное ограничение движений в луче запястном и

локтевом суставах или умеренное ограничение движений в

одном из них и резкое в другом, ограничение супинации и

пронации до 30о;

20

15

4) значительное ограничение движений в одном из суставов

(лучезапястном или локтевом) и резкое в другом;

25

20

5) резкое ограничение движений в лучезапястном и локтевом

суставах.

30

25

Примечание: Измерение амплитуды вращательных движений

производится от 0о (положение предплечья среднее между

пронацией и супинацией). При этом рука должна быть

согнута в локтевом суставе под углом 90-100о.



Лучезапястный сустав

справа

слева

77.

Анкилоз лучезапястного сустава, подтвержденный рентгенологическим

исследованием:

1) в функционально выгодном положении (сгибание или

разгибание до 20о);

30

25

2) в функциональном невыгодном положении (сгибание или

разгибание 20о и более).

40

35

78.

Ограничение движений в лучезапястном суставе –

контрактура:



1) легкая степень – умеренно выраженная контрактура

(сгибание – 140-150о, разгибание – 145-150о);

10

10

2) средняя степень – значительно выраженная контрактура

(сгибание – 155-160о, разгибание – 155-160о);

15

15

3) сильная степень – резко выраженная контрактура

(сгибание – больше 160о, разгибание – больше 160о).

25

20

Примечание. В норме объем движений в лучезапястном

суставе: сгибание – 110-115о, разгибание – 135-140о.



Кисть, запястье, пясть

справа

слева

79.

Отсутствие кисти на уровне запястья или пястных костей.

65

60

80.

Ложные суставы или несросшиеся перелом костей запястья

или пястных костей.

15

15

81.

Нарушение функции кисти в результате травмы запястья, пясти

(деформация, снижение мышечной силы, нарушение хватательной способности):

1) умеренно выраженное;

10

5

2) значительно выраженное;

15

10

3) резко выраженное.

20

15

Пальцы кисти

Первый (большой) палец

справа

слева

82.

Значительные дефекты мягких тканей ногтевой фаланги,

вызвавшие ее деформацию.

5

5

83.

Культя на уровне:

1) ногтевой фаланги;

10

10

2) межфалангового сустава;

15

10

3) основной фаланги.

20

15

84.

Отсутствие пальца.

30

25

85.

Отсутствие пальца с пястной костью или частью ее.

30

25

86.

Анкилоз (неподвижность) межфалангового сустава:

1) в функционально выгодном (полусогнутом) положении

пальца;

10

10

2) в функционально невыгодном (выпрямленном или согнутом)

положении пальца.

15

10

87.

Анкилоз (неподвижность) двух суставов:

1) в функционально выгодном (полусогнутом) положении

пальца;

15

10

2) в функционально невыгодном (выпрямленном или согнутом)

положении пальца.

20

15

88.

Анкилоз (неподвижность) запястно-пястного сустава и двух суставов пальца:

1) в функционально выгодном (полусогнутом) положении

пальца;

20

15

2) в функционально невыгодном (выпрямленном или согнутом)

положении пальца

25

20

89.

Нарушение функции пальца вследствие контрактуры:

1) умеренно выраженной или тугоподвижности;

10

10

2) значительно выраженной в функционально выгодном

(полусогнутом) положении;

15

10

3) резко выраженной в функционально невыгодном

(согнутом или выпрямленном) положении

20

15

Второй (указательный палец)

справа

слева

90.

Значительные дефекты мягких тканей ногтевой фаланги,

вызвавшие ее деформацию, а также культя на уровне

дистальной половины ногтевой фаланги.

5

5

91.

Культя на уровне:

1) проксимальной половины ногтевой фаланги или второго

(дистального) межфалангового сустава;

10

10

2) средней фаланги или первого (проксимального)

межфалангового сустава;

15

10

3) основной фаланги или пястно-фалангового сустава

(отсутствие пальца).

20

15

92.

Отсутствие пальца с пястной костью.

25

20

93.

Нарушение функции пальца:

1) умеренно выраженная контрактура или тугоподвижность

суставов или сустава пальца, а также анкилоз второго

(двигательного) межфалангового сустава;

10

5

2) контрактура пальца в функционально выгодном

(полусогнутом) положении, а также анкилоз первого

(проксимального) или пястно-фалангового сустава;

15

10

3) контрактура пальца в функционально невыгодном

(согнутом или выпрямленном) положении, а также анкилоз

двух или трех суставов

20

15

Третий (средний), четвертый (безымянный) или пятый (мизинец) пальцы

94.

Культя на уровне:

1) ногтевой фаланги или второго (дистального)

межфалангового сустава;

5

5

2) средней фаланги или первого (проксимального)

межфалангового сустава;

10

10

3) основной фаланги или пястно-фалангового сустава

(отсутствие пальцев).

15

10

95.

Отсутствие пальца с пястной костью или частью ее.

20

15

96.

Нарушение функции одного пальца:

1) умерено выраженная контрактура или тугоподвижность

суставов или сустава пальца, а также анкилоз второго

(дистального) межфалангового сустава;

5

5

2) контрактура пальца в функционально выгодном

(полусогнутом) положении, а также анкилоз первого

(проксимального) или пястно-фалангового сустава;

10

10

3) контрактура пальца в функционально невыгодном

(согнутом или выпрямленном) положении, а также анкилоз

двух или трех суставов.

15

15

Примечание. При ампутации двух и более пальцев одной

кисти на различных уровнях процент постоянной утраты

общей трудоспособности определяется по соответствующим

статьям "Таблицы" путем суммирования, однако в сумме этот

процент не должен превышать процента, который может быть

установлен при полной потере этих пальцев (согласно п.79

настоящей "Таблицы").



Таз

97.

Нарушение функции таза в результате перелома костей, разрыва лонного или

крестцово-подвздошного сочленений:

1) легкая степень - умеренное нарушение статики, походки,

умеренное ограничение движений в одном тазобедренном

суставе;

20

2) средняя степень - значительное нарушение статики,

умеренное ограничение движений в двух тазобедренных

суставах или значительное ограничение движений в одном из

этих суставов;

30

3) сильная степень - резкое нарушение статики, походки,

значительное ограничение движений в обоих тазобедренных

суставах или резкое ограничение движений в одном из этих

суставов.

50

Примечание. При изолированных переломах вертлужной

впадины процент стойкой утраты общей трудоспособности

определяется в соответствии с критериями,

предусмотренными пунктом 98 настоящей таблицы.


Нижняя конечность

Тазобедренный сустав

98.

Анкилоз (неподвижность) тазобедренного сустава:

1) в функционально выгодном (разогнутом) положении

45

2) в функционально невыгодном (согнутом) положении

60

3) болтающийся тазобедренный сустав в результате резекции

головки бедра и (или) вертлужной впадины

70

99.

Ограничение движений в тазобедренном суставе – контрактура:

1) легкая степень – умеренно выраженная контрактура

(сгибание – 80о, разгибание – 50о, отведение – 55-40о);

15

2) средняя степень – значительно выраженная контрактура

(сгибание – 75-60о, разгибание – 45-35о, отведение –

35-30о);

25

3) сильная степень – резко выраженная контрактура

(сгибание – 60о, разгибание – меньше 35о, отведение –

меньше 30о).

35

Примечание. В норме объем движений в тазобедренном

суставе: сгибание – 90-100о, разгибание – 60-79о,

отведение - 60о


Бедро

100.

Отсутствие нижней конечности в результате экзартикуляции

в тазобедренном суставе или культя бедра на уровне

верхней трети.

70

101.

Культя бедра на уровне средней или нижней трети.

60

102.

Ложный сустав или несросшийся перелом бедра.

55

103.

Нарушение функции конечности в результате травмы бедра:

1) умеренное нарушение статики, незначительная

деформация, умеренное ограничение движений в

тазобедренном или коленном суставах;

15

2) значительное нарушение статики, выраженная деформация,

умеренное ограничение движений в тазобедренном и коленном

суставах или значительное ограничение движений в одном из

этих суставов;

30

3) резкое нарушение статики, деформация, значительное

ограничение движений в тазобедренном и коленном суставах

или резкое ограничение движений в одном из этих суставов;

45

4) резкое ограничение движений в тазобедренном и коленном

суставах.

60

Коленный сустав

104.

Болтающийся коленный сустав.

45

105.

Анкилоз (неподвижность) сустава:

1) в функционально выгодном (разогнутом) положении;

35

2) в функционально невыгодном (согнутом) положении.

50

106.

Избыточная (патологическая) подвижность в суставе в

результате разрыва связочного аппарата.

10

107.

Ограничение движений в коленном суставе – контрактура:

1) легкая степень – умеренно выраженная контрактура

(сгибание – 80-85о, разгибание – 170-175о);

10

2) средняя степень – значительно выраженная контрактура

(сгибание – 90-100о, разгибание – 165-150о);

20

3) сильная степень – резко выраженная контрактура

(сгибание – больше 100о, разгибание – меньше 150о).

30

Примечание. В норме объем движений в коленном суставе:

сгибание – 30-40о, разгибание – 180о.


Голень

108.

Отсутствие голени в результате экзартикуляции в коленном

суставе или культя на уровне верхней трети голени.

60

109.

Культя на уровне средней и нижней трети голени.

50

110.

Ложный сустав или несросшейся перелом костей голени:

1) обеих костей;

45

2) большеберцовой кости;

35

3) малоберцовой кости;

10

4) большеберцовой и сросшийся перелом малоберцовой;

40

5) малоберцовой и сросшийся перелом большеберцовой.

20

111.

Нарушение функции голени:

1) легкая степень - умеренное нарушение статики, болевой

синдром, незначительная деформация (укорочение на 1-2

сантиметра), умеренное ограничение движений в коленном

или голеностопном суставах;

15

2) средняя степень - значительное нарушение статики,

болевой синдром, отечность, деформация, умеренное

ограничение движений в коленном и (или) голеностопном

суставах, или значительное ограничение движений в одном

из этих суставов;

25

3) сильная степень - резкое нарушение статики, болевой

синдром, отечность, значительное ограничение движений в

коленном и (или) голеностопном суставах, или резкое

ограничение движений в одном из этих суставов, выраженная

деформация.

40

Голеностопный сустав

112.

Болтающийся голеностопный сустав.

35

113.

Анкилоз (неподвижность) голеностопного сустава:

1) в функционально выгодном положении (под углом 90-95о);

25

2) в функционально невыгодном (каком-либо ином)

положении.

35

114.

Ограничение движений в голеностопном суставе

(контрактура):

1) умеренно выраженная контрактура (разгибание – 80-85о,

сгибание – 10-130о);

10

2) значительно выраженная контрактура (разгибание

– 90-95о, сгибание – 90-105о);

15

3) резко выраженная контрактура (разгибание и сгибание в

пределах 10о).

20

Примечание. Объем движений в голеностопном суставе в

норме: разгибание – 70-75о, сгибание – 135-140о (отсчет

ведется от угла 90о – функционально выгодного положения

стопы).


115.

Внутрисуставной перелом костей голеностопного сустава,

разрыв связок, вывих стопы без нарушения функции сустава

на день освидетельствования.


Стопа

116.

Отсутствие стопы в результате экзартикуляции в

голеностопном суставе или ампутации на уровне предплюсны,

пяточной или таранной кости

40

117.

Отсутствие дистального отдела стопы в результате ампутации:

1) на уровне костей предплюсны;

25

2) на уровне плюсневых костей.

30

118.

Нарушение функции стопы в результате ее травмы:

1) умеренное нарушение статики, отечность, болевой

синдром;

10

2) значительное нарушение статики, выраженный болевой

синдром, деформация, умеренное ограничение движений в

голеностопном суставе;

15

3) резкое нарушение статики, выраженный болевой синдром,

значительная деформация, значительное ограничение

движений в голеностопном суставе;

25

4) резкое нарушение статики, резко выраженная отечность,

резкое ограничение движений в голеностопном суставе.

30

119.

Резкое нарушение статики, значительная деформация,

стойкий болевой синдром, в том числе ложный сустав или

несросшийся перелом одной или нескольких костей.

25

Пальцы стопы

120.

Отсутствие всех пальцев стопы в результате экзартикуляции

в плюсне-фаланговых суставах, или ампутации на уровне

основных фаланг.

25

121.

Отсутствие первого пальца с плюсневой костью или частью

ее.

15

122.

Отсутствие первого пальца в результате экзартикуляции в

плюсне-фаланговом суставе или культи на уровне основной

фаланги.

10

123.

Нарушение функции первого пальца в результате травмы или

отсутствие ногтевой фаланги.

5

124.

Отсутствие какого-либо пальца стопы в результате экзартикуляции в

плюсне-фаланговом суставе или культя на уровне основной фаланги (кроме

первого):

1) одного пальца;

5

2) двух – трех пальцев;

10

3) четырех пальцев.

15

125.

Отсутствие пальца с плюсневой костью или частью ее (кроме первого):

1) одного пальца;

10

2) двух - трех пальцев;

15

3) четырех пальцев.

20

126.

Нарушение функции пальцев или отсутствие одной - двух фаланг, кроме первого:

1) одного-двух пальцев;

5

2) трех-четырех пальцев.

10

Примечание: Если в результате травмы двух и более пальцев

стопы (кроме первого) функция одного из них полностью

восстановилась, а функция остальных оказалось нарушенной,

процент стойкой утраты общей трудоспособности

определяется по настоящему пункту.


127.

Посттравматические тромбофлебит, лимфостаз, нарушение трофики:

1) легкая степень (умеренная отечность, умеренная

пигментация, бледность кожных покровов);

5

2) средняя степень (значительная отечность, цианоз,

трофические язвы, площадью до 4 см2);

10

3) сильная степень (резкая отечность, "слоновость"

конечности, цианоз, трофические язвы площадью более

4 см2).

15

128.

Травматический остеомиелит, функционирующие свищи,

нагноительный процесс.

10

  Приложение 2
к Инструкции о порядке
организации и производства
судебно-медицинской экспертизы

Таблица коэффициентов пересчета химико-токсикологических
исследований на полные анализы.

п.п.

Метод исследования и

объект исследования

Качественное

определение

Количественное

определение

Примечание

1

2

3

4

5

1. Газовая хроматография (ДТП)

1.1.

Этиловый спирт

используется при

проведении одной

пробы только на

этиловый спирт.

1.1.1.

Кровь

0,02

0,04

1.1.2.

Моча

0,02

0,04

1.1.3.

Дистиллят

0.02

0,04

1.1.4.

Биологические органы и

ткани

0,03

0,05

1.2.

Исследование на этиловый и другие спирты

используется при

введении одной пробы

на этиловый и другие

спирты, где

соответственно

затрачивается больше

времени.

1.2.1

Биологические и другие

жидкости

0,04

0,04

1.2.2.

Биологические органы и

ткани

0,05

0,05

2. Газовая хроматография (ДИП)

2.1.

Уксусная кислота

0,15

0,2

одно исследование

одной пробы

2.3.

Летучие яды

0,15

0,2

2.4.

Лекарственные вещества

0,3

0,3

2.5.

Гликоли

0,3

0.3

3. Газовая хроматография (другие детекторы)

3.1.


0,3

0,3

одно исследование

одной пробы

4. Высоко-эффективная жидкостная хроматография

4.1.

ВЭЖХ

0,3

0,3

одно исследование

одной пробы

5. Хромато-масс спектрометрия

5.1.

ВЭЖХ-МС

0,5

0,5

одно исследование

одной пробы

5.2.

МС

0,3

0,3

6. Спектрофотометрия

6.1.

УФ - и видимая

область

0,05

0,05

На одну спектральную

характеристику

6.2.

ИК – область света

0,2

0,2

7. Дистилляция

7.1.

Суррогаты алкоголя

0,4


перегонка из одного

объекта

7.2.

Синильная кислота

0,4


7.3.

Уксусная кислота

0,3


7.4.

Гликоли

0,2


7.5.

Фтор

0,6


8. Изолирование токсических веществ экстракцией полярными растворителями

8.1.

Водой




8.1.1.

из биологических и

других жидкостей

0,3


одно изолирование

одного объекта

8.1.2.

из тканей органов

0,35


8.2.

Гидролиз



8.2.1.

биологических

жидкостей

0,35


8.2.2.

тканей органов

0,4


8.2.3.

извлечений

0,35


8.3.

Спиртом

0,45


8.4.

Ацетоном

0,3


8.5.

Другими

растворителями

0,3


9. Изолирование органическими растворителями

9.1.

Гексаном

0,4


одно изолирование

одного объекта

9.2.

Другими

органическими

растворителями

0,3


10. Деструкция

10. 1.

Любого объекта

0,4



11. Минерализация

11.1.

Минерализация

органов и тканей,

промывных вод и

биологических

жидкостей, других

объектов

исследования

0,4


одно изолирование

одного объекта

11.2.

Разрушение для

исследования на

диатомовый планктон

0.3


12. Озоление

12.1.

Любого объекта

0,3



13. Диализ

13.1.

Любого объекта

0,4



14. Тонкослойная хроматография

14.1.

Без элюирования

0,1


Одна пластинка в

одной

хроматографической

системе с одним

реагентом.

При проявлении

пластинки несколькими

реагентами

прибавляется

дополнительно, с

каждым из реагентов,

значение для одной

реакции идентифика-

ции, т.е. 0,02

14.2.

С элюированием

0,15


15. Реакции идентификации

15.1.

Без маскировки

ионов

0,02


одна реакция, также

для предварительных

проб, основанных на

химических свойствах

15.2.

с маскировкой ионов

0,1


16. Иммуно-ферментный анализ (тест)

16. 1.


0,01


Проведение

предварительного ИФ

теста в химико-

токсикологическом

отделении

17. Определение СОНb

17.1.

Спектрофотометрия

0.1

0.2


17.2.

Газовая

хроматография

0,05



Прочие (по затрате рабочего времени) 1 полный анализ = 25,5 час.


Сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі туралы нұсқаулықты бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 20 мамырдағы N 368 Бұйрығы. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2010 жылғы 23 маусымда Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне N 6305 болып енгізілді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2017 жылғы 27 сәуірдегі № 484 бұйрығымен

      Ескерту. Күші жойылды – ҚР Әділет министрінің 27.04.2017 № 484 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен

      "Сот-сараптама қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 20-бабына сәйкес, БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған Сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу туралы нұсқаулық бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Медициналық және фармацевтикалық қызметті бақылау комитеті осы Нұсқаулықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін.

      3. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Әкімшілік-құқықтық жұмыс департаменті (Бисмильдин Ф.Б.) осы Нұсқаулықты мемлекеттік тіркегеннен кейін белгіленген заңнамалық тәртіппен оны бұқаралық ақпарат құралдарында ресми жариялауды қамтамасыз етсін.

      4. "Сот-медициналық сараптама жүргізу және ұйымдастыру ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2004 жылғы 20 желтоқсандағы № 875/1 бұйрығының (Нормативтік құқықтық актілерді тіркеу тіркелімінде № 3375 тіркелген, 2005 жылғы 24 қаңтардағы № 9-13 "Юридическая газета" газетінде жарияланған) күші жойылды деп танылсын.

      5. Осы Нұсқаулықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау вице-министрі С.З. Қайрбековаға жүктелсін.

      6. Осы Нұсқаулық оны ресми жариялаған күнінен кейін он күнтізбелік күн өткеннен соң қолданысқа енгізіледі.

Министр

Ж. Досқалиев

      "Келісілді"

      ҚР Ішкі істер министрі

      ________ С. Баймаганбетов

      2010 жылғы 21 мамыр



  Қазақстан Республикасы
Денсаулық сақтау министрінің
2010 жылғы 20 мамырдағы
№ 368 бұйрығымен бекітілген

Сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу туралы нұсқаулық
1-бөлім. Сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) Қазақстан Республикасында сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібін анықтайды.

      2. Сот-медициналық сараптаманы (бұдан әрі – сараптама) сот-медициналық сарапшы жүргізеді, оның құзырына:

      1) зорлықпен өлтірілген жағдайда мәйітке сараптама жүргізу;

      2) зорлықпен өлтірілгендігіне күдіктенген жағдайда немесе мәйітті сот-медициналық тәртіппен зерттеу қажеттігімен түсіндірілетін жағдайлар кезінде мәйітке сараптама жүргізу;

      3) денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлығын, жыныстық жағдайларын анықтау және сот медицинасы саласындағы танымдарды талап ететін басқа да мәселелерді шешу үшін жәбірленушіге, айыпталушыға және басқа да тұлғаларға сараптама жүргізу;

      4) зертханалық зерттеу әдістерін қолдана отырып, заттай айғақтарға сараптама жүргізу;

      5) тергеуге дейінгі тексеру материалдарына, қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істерге, сондай-ақ, жеке айыптау ісі бойынша сараптама жүргізу кіреді.

      3. Сот-медициналық сарапшы сот медицинасы саласындағы маман ретінде алғашқы және мынадай тергеу амалдарына:

      1) мәйітті оның табылған жерінде (оқиға болған жерде) тексеріп-қарауға;

      2) эксгумация, салыстырмалы зерттеу үшін үлгілер алуға;

      3) тергеу экспериментін жүргізуге қатысады.

      Сондай-ақ, сот-медициналық сарапшы сот-медициналық сараптама жүргізу және сот отырысында бұрынғы жүргізген сот-медициналық зерттеулері бойынша түсінік беру үшін тартылады.

2-тарау. Сот-медициналық сараптаманы жүргізу тәртібі

      4. Сот-медициналық сараптаманы тағайындау Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүргізіледі.

      5. Сот-медициналық сараптама бастапқы, қосымша, қайта, комиссиялық, қосымша комиссиялық, қайталама комиссиялық және кешенді сараптама болып бөлінеді.

      Сот-медициналық сараптаманың түрі мен күрделігіне байланысты бір немесе бірнеше сарапшы жүргізеді.

      Комиссиялық сараптама күрделі сот-сараптамалық зерттеулер жүргізу қажет болған жағдайларда тағайындалады және оны бір мамандықтағы кемінде екі сарапшы жүргізеді.

      Комиссиялық сот сараптамасын тағайындаған органның (адамның) қаулысы, ұйғарымы сот сараптамасы органының басшысы үшін міндетті. Сот сараптамасы органының басшысы сот сараптамасын тағайындау туралы қаулыға, ұйғарымға сәйкес ұсынылған материалдар бойынша комиссиялық сараптама жүргізу туралы да дербес шешім қабылдай алады және оны жүргізуді ұйымдастыра алады.

      Сот-медициналық сараптама комиссияның төрағасы болып сот-медициналық сараптама мекемесінің басшысы, ол жоқ кезде сараптама жұмысы жөніндегі орынбасары болып табылады.

      Комиссия төрағасы:

      1) комиссия жұмысына жауапты болады;

      2) іс материалдарын талдап, зерттейді;

      3) егер сараптама жүргізу туралы және оның мәжілісінің уақыты бекіткіш қаулы болмаған жағдайда, комиссияның құрамын анықтайды;

      4) комиссияны басқарып және оның жұмысына қатысады.

      Сот сараптамасы органының басшысы не комиссиялық сот сараптамасын тағайындаған орган (тұлға) комиссияның құрамын кіретін сот сарапшыларының қызметін үйлестіру үшін жетекші сарапшыны тағайындайды.

      Жетекші сарапшы сот-сараптамалық зерттеулердің жалпы жоспарын әзірлеуді жүзеге асырады, сот сараптамасын жүргізудің жалпы мерзімі шегінде жекелеген зерттеулер жүргізу мерзімдерін айқындайды және олардың сақталуын бақылайды, сот сараптамасын тағайындаған органмен (тұлғамен) байланысты жүзеге асырады, сот сарапшыларының кеңесіне басшылық жасайды.

      Комиссияның құрамына сот-сараптама органы қызметкері емес маман тарту қажеттілігі туғанда, мекеме басшысы сараптаманы тағайындаған тұлғаға (органға) сараптама комиссиясының мүшесі ретінде медициналық ұйымдар мен жоғарғы оқу орындарының мамандарын кіргізу туралы жазбаша ұсыныс жасайды.

      Медицина қызметкерлерін кәсіби міндеттерін дұрыс орындамағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы істер бойынша сараптама жүргізу үшін, клиника-анатомиялық және клиникалық конференциялар хаттамалары және денсаулық сақтау ұйымдары комиссияларының басқа да құжаттары болуы керек.

      Сараптау комиссиясының мүшелері:

      төрағаның тапсырмасын орындауға;

      материалдарды комиссия мәжілісіне дайындауға;

      іс материалдармен өз уақытында танысуға;

      комиссия жұмысын қатысуға;

      төрағамен бірге "қорытындылар" жасап, оны дұрыс рәсімдейді;

      сот сараптамасы мекемесінің кеңсесіне сараптамаға келіп түскен материалдарды және қорытындыны өткізуге міндетті.

      Комиссиялық сот сараптамасын жүргізу кезінде сот сарапшыларының әрқайсысы толық көлемде тәуелсіз және дербес зерттеу жүргізеді.

      Егер сарапшылар арасында қарама-қайшылық туатын болса әр сарапшы немесе сарапшылардың бір бөлігі бөлек қорытынды береді, немесе көзқарасы басқа сарапшылардан өзге болған сарапшы оны қорытындыда бөлек жазады.

      Кешенді сараптама іс үшін маңызы бар мән-жағдайларды анықтау үшін әртүрлі білім саласының негізінде зерттеулер қажет болғанда тағайындалады және оны әртүрлі мамандықтағы сот сарапшылары өз құзыреті шегінде жүргізеді.

      Сот сараптамасы органына тапсырылған кешенді сараптама жүргізуді ұйымдастыру оның басшысына жүктеледі. Сот сараптамасы органының басшысы сот сараптамасын тағайындау туралы қаулыға, ұйғарымға сәйкес ұсынылған материалдар бойынша кешенді сараптама жүргізу туралы да дербес шешім қабылдауға және оны жүргізуді ұйымдастыруға құқылы.

      Кешенді сот сараптамасын жүргізу кезінде сот сарапшыларының әрқайсысы өздерінің арнаулы ғылыми білімі шегінде зерттеу жүргізеді.

      Кешенді сот сараптамасының қорытындысында әрбір сот сарапшысының қандай зерттеулерді, қандай көлемде жүргізгені және оның қандай қорытындыға келгені көрсетілуге тиіс. Әрбір сот сарапшысы қорытындыны өзі жүргізген зерттеу көрсетілген бөлігіне қол қояды.

      Әрбір сот сарапшысы жүргізген зерттеулер нәтижелерінің негізінде олар анықталуы үшін сот сараптамасы тағайындалған мән-жайлар туралы қорытындыны (қорытындыларды) тұжырымдайды. Жалпы қорытындыны (қорытындыларды) алынған нәтижелерді бағалауға құзыретті сот сарапшылары ғана тұжырымдайды және оларға қол қояды. Егер сот сарапшыларының бірі (жекелеген сот сарапшылары) анықтаған фактілер комиссиясының немесе оның бір бөлігінің түпкілікті қорытындысына негіз болса, онда бұл туралы қорытындыда көрсетілуге тиіс.

      Сарапшылар арасында келіспеушіліктер болған жағдайда, олардың әрбіреуі немесе сарапшылардың бір бөлігі жеке қорытынды береді не пікірі комиссияның басқа мүшелерінің тұжырымымен сәйкес келмеген сарапшы оны қорытындыда бөлек көрсетеді.

      Қосымша сараптама қорытынды айқын немесе толық болмаса, сондай-ақ, алдыңғы зерттеуге байланысты қосымша мәселелерді шешу қажеттілігі туындаған жағдайда тағайындалады.

      Қосымша сараптаманы жүргізу сол маманға, ол болмаған жағдайда өзге сарапшыға тапсырылады.

      Қайталама сараптама сол объектілерді зерттеу үшін және мынадай жағдайларда сол мәселелерді шешу үшін:

      сарапшының негізделген алдыңғы қорытындысы жеткіліксіз болғанда;

      сарапшы қорытындысының дұрыстығына күмәнданғанда;

      сараптаманы тағайындау мен жүргізудің процессуалдық нормалары бұзылған жағдайда тағайындалады.

      Қайта сараптаманы тағайындау туралы қаулыда, анықтауда алдыңғы сараптаманың нәтижелерімен келіспеу себептері келтірілуі тиіс. Қайта сараптаманы жүргізу сарапшылар комиссиясына тапсырылады. Алдыңғы сараптаманы жүргізген сарапшылар қайта сараптама жүргізу кезінде қатыса алады және комиссияға түсініктеме бере алады, бірақ олар сараптамалық зерттеу мен қорытынды жасау кезінде қатыспайды.

      Егер екінші немесе кезектегі келесі сот сараптамасы бірнеше негіздер бойынша тағайындалып, олардың бірі – қосымша сот сараптамасына, ал басқалары қайталама сот сараптамасына жататын болса, мұндай сот сараптамасы қайталама сараптаманың ережелері бойынша жүргізіледі.

      Бірнеше сарапшының (сараптау комиссиясы) бастапқы және қосымша сараптамаларды жүргізу кезінде қатысуы мынадай жағдайларда:

      медицина қызметкерлерінің кәсіптік құқық бұзушылық бойынша қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікке тарту істері бойынша;

      жасын анықтау;

      денсаулық жағдайын анықтау;

      жынысты анықтау;

      жүктілікті үзуге байланысты жағдайларда;

      өзге де күрделі жағдайларда міндетті.

      6. Сараптаманы сот сараптамасы органынан тыс жүргізгенде медициналық ұйымның басшылары сот-медициналық сарапшыларды сараптама жүргізу үшін үй-жайлармен (мәйітхана, емханадағы дәрігердің кабинеті) қамтамасыз етеді және басқа да қажетті көмек көрсетеді.

      7. Органдар (сараптама тағайындаған тұлғалар) алынған объектілерді сот сараптамасының зертханаларына жеткізуге ықпал жасайды.

      8. Органдар (сараптама тағайындаған тұлғалар) сот-медициналық сарапшыны бастапқы және өзге де тергеу амалдарына қатысу үшін оған көлік құралын жібереді.

      9. Сот-медициналық сарапшы өзінің функциясын қызмет көрсететін аумағының шеңберінде жүзеге асырады. Қауіпті және техногендік апаттар жағдайында, басқа да төтенше жағдайлар болғанда Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің "Сот медицинасы орталығы" РМҚК (бұдан әрі - Орталық) басшысының бұйрығы бойынша сот-медициналық сарапшы қызмет көрсететін аумақтан тыс уақытша іссапарға бара алады.

      Сот медицинасы орталығының өңірілік филиалдарының басшылары сот-медициналық сарапшылардың демалысы немесе ауырып қалған кезеңінде өзара бірін бірі алмастыруын белгілеуі міндетті.

      Сот медицинасы орталығының филиалдарында бастапқы комиссиялық сараптамалар жүргізілгеннен кейін Сот медицинасы орталығында сот-медициналық сараптамалар жүргізіледі.

      Филиалдардың салалық мамандары болмаған немесе сот-медициналық сарапшылардың дәлелді бас тартқан жағдайда, Сот медицинасы орталығында бастапқы сараптамалар жүргізілуі мүмкін.

      10. Сараптама күрделі болған жағдайда және арнайы танымдарды талап ететін мәселелерді шешу қажет болған жағдайда сот-медициналық сарапшы сараптаманы тағайындаған тұлғаның (органның) алдына оған арнайы танымдары бар дәрігерлерді және (немесе) мамандарды қатыстыру туралы өтініш білдіруге құқығы бар.

      11. Сот-медициналық сараптама жүргізу барысында сот-медициналық сарапшының алдына қойылған немесе жеке өзінің туындаған мәселелерін шешу үшін сот-медициналық зертханалық зерттеу жүргізу қажет болған жағдайда ондағы анықтау органдарының, тергеушінің, прокурордың немесе соттың қаулысының негізінде ол объектілерді ілеспе хатпен сот сараптамасының тиісті зертханалық бөлімшесіне жібереді.

      Зертханалық зерттеу нәтижелерін алғаннан кейін сарапшының қорытындысы (әрі қарай - қорытынды) рәсімделеді.

      12. Сот-медициналық сараптамаға, басқа денсаулық сақтау ұйымында жұмыс істейтін маман дәрігердің тексеріп-қарауына ұшыраған адамдарға консультацияның қажеттілігі туындаған жағдайда кейіннен тексеріп-қарау нәтижелерін ұсына отырып, оны жүргізуді қамтамасыз ететін, сараптаманы тағайындаған тұлғаны (органды) жедел түрде жазбаша хабардар етеді.

      13. Сот-медициналық сараптаманы жүргізу үдерісінде заттай айғақтар мен жекелеген сот-медициналық, криминалистикалық немесе өзге де сараптаманың мәндері болып табылатын объектілерді анықтау кезінде олар сарапшының қорытындысында сипаттауға және кейіннен сот-медициналық сараптаманы тағайындаған тұлғаға (органға) қолхат арқылы беруге жатады.

      14. Сараптамалық зерттеуге арналған объектілер, оның ішінде заттай айғақтар қатаң есепке алынады және сақталады. Сарапшы мүмкіндігінше оларды сақтау үшін тиісті шараларды қабылдайды.

      15. Сот-медициналық сараптама жүргізу кезінде сот-медициналық сарапшы сотқа жазбаша түрде қорытынды әзірлейді. Қорытындының көшірмесін сараптау мекемесінің мұрағатындағы сараптама құжаттарына қосылады.

      16. Сот процесіне сот-медициналық сарапшы берген қорытындыны қатысушылар дұрыс ұқпаған жағдайда бұл туралы сот-медициналық сарапшы сот отырысы процесінде айта алады.

3-тарау. Сарапшының қорытындысын рәсімдеу

      17. Сот-медициналық сараптаманың нәтижелері Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасының сот-сараптамалық қызмет туралы" Заңының талаптарына сәйкес рәсімделеді.

      18. Сарапшы қорытындыны өзінің ана тілінде немесе өзі игерген тілде бере алады.

      19. Қорытынды: іс жағдайының қысқаша мазмұны кіретін кіріспе бөлім, зерттеу және қорытынды бөлімдерден тұрады.

      20. Қорытындының кіріспе бөлімінде:

      1) сараптаманың жүргізілген уақыты мен орны;

      2) сараптамалық зерттеу жүргізу үшін мәні бар сараптама жүргізудің жағдайы (жарық, ауаның температурасы және т.б.);

      3) негізінде сараптама жүргізілетін қаулы;

      4) сарапшының аты, тегі, әкесінің аты, атқарып отырған лауазымы, мамандығы және мамандығы бойынша жұмыс өтілі, бар болса: біліктілік санаты, ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы;

      5) мәйітке сараптама жүргізу кезінде: қайтыс болған адамның аты, тегі, әкесінің аты, жасы;

      6) жәбірленушіге, айыпталушыға және басқа да адамдарға сараптама жүргізгенде: аты, тегі, әкесінің аты, жасы, мекен-жайы, жеке басын анықтайтын құжаты;

      7) іс материалдары мен заттай айғақтары бойынша сараптама жүргізген кезде - қылмыстық немесе азаматтық істің атауы мен нөмірі немесе томдардың, іс-парақтарының саны, сараптамаға түскен үлгілер мен объектілердің тізімі;

      8) сараптама жүргізуге қатысқан адамдардың аты, тегі, әкесінің аты;

      9) сот-медициналық сарапшының қылмыстық іс бойынша құқықтары, міндеттері туралы және жалған сараптама бергендігі үшін қылмыстық жауапкершілігі туралы ескерту туралы қол қоюы;

      10) сараптама барысында шешілетін сұрақтардың тізбесі;

      11) сараптама тағайындаған тұлғаның (органның) редакциясында айтылған істің мән-жайы көрсетіледі.

      21. Сараптаманың зерттеу бөлімінде сараптамалық зерттеудің барлық ұсынылған объектілері зерттеу үдерісінің нақты сипаттамасы мен бұл ретте табылған нақты деректерден тұрады. Зерттеу бөлімінде зерттеудің қолданылған әдістері жазылады және объективті тіркеу (фото-суреттер, зақымдарды көрсете отырып контурлық сызбалар) пайдаланылады.

      Зерттеу бөлімінің құрылымы жүргізілетін сараптаманың түріне байланысты анықталады.

      Зерттеу бөлімінде мыналар көрсетіледі:

      мәйітті зерттеу кезінде: мәйіттің киімдерін сипаттау және мәйітті сыртынан зерттеу;

      ішкі қуыстарын, ағзалары мен тіндерін зерттеу; тергеушіге сараптаманың басқа да түрлерін жүргізу үшін берілетін алынған объектілер;

      зертханалық зерттеуге жіберілетін объектілердің тізбесі;

      сарапшының қорытындысы түріндегі зертханалық зерттеулерді жүргізу және сарапшының оның нәтижелерін алу күні көрсетіле отырып, жүргізілген зертханалық зерттеу нәтижелері, сот-медициналық диагноз;

      жәбірленушіге, айыпталушыға және басқа да адамдарға сараптама жүргізу кезінде: объективті медициналық деректерді (сарапшының тексерілушіні басқа маман дәрігерлеріне, рентгенологиялық және басқа зерттеулерге жіберуі туралы нұсқау, сондай-ақ осы тексеріп-қараулармен зерттеулердің нәтижелері); киімді, егер ол зерттелсе, онда зақымданулар мен жұғулардың болуы; зертханалық зерттеуге жіберілген объектілердің тізбесі, осы зерттеулердің нәтижелері, қосымша тексерулер мен зерттеулерді жүргізу, сарапшының оның нәтижелерін алуы, қорытындыда тұжырым қалыптастыру;

      заттай айғақтарды сараптау кезінде: заттай айғақтарды және ондағы іздерді егжей-тегжейлі сипаттау, қолданылған реагенттерді, аппаратураларды және жабдықтарды, талдау үдерісін, салыстыру үшін үлгілерді зерттеуді сипаттауды көрсете отырып, зерттеудің әр түрі бойынша алынған зерттеудің қолданылған әдісін жазу;

      қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істердің материалдары бойынша сараптама жүргізу кезінде: кейінгі сараптамалық талдау үшін қажет нақты деректерді жете мазмұндау;

      медицина қызметкерлерінің кәсіби қызметі туралы істер бойынша сараптама жүргізу кезінде: іске маңызы бар медициналық және басқа да құжаттардың түпнұсқасын зерделеу кезінде алынған мәліметтер (құжаттардың түпнұсқалары болмаған жағдайда сараптаманы тағайындаған орган (тұлға) куәландырылған құжаттардың көшірмелерінің негізінде жүргізеді).

      22. Кіріспе бөлімі, зерттеу бөлімі және қорытындылар сарапшы қорытындысының хаттамасын құрайды.

      Сараптаманың түрі мен күрделілігіне байланысты, сот-медициналық сараптаманы жүргізген сарапшы немесе бірнеше сарапшы хаттамаға қол қояды.

      23. Қорытындыдағы тұжырым сарапшының алған нәтижелері мен олардың объективті талдауының негізінде қалыптастырылған ғылыми-негізделген пікірі болып саналады. Тұжырымдарды айқын, нақты жазған жөн, әртүрлі түсінік берулерге жол бермеу керек. Мағынасы жақын сұрақтарға біріктіріп жауап беруге немесе олардың бірізділігін өзгертуге рұқсат етіледі. Әрбір тұжырым бойынша сараптамалық пікір нақты және ғылыми деректермен дәйектелуі және негізделуі тиіс.

      Тұжырымдарды қалыптастыру негіздерден басталады (кріспеден), оның негіздемесінде барлық келесі фактілер анықталып, тұжырымдаманы баяндаумен аяқталады.

      Қорытындыда мыналар көрсетіледі:

      сот-медициналық сарапшының қорытынды құрай отырып барлық зертханалық және қосымша сараптамалық зерттеулердің қорытындысын алғаннан кейін сараптаманы тағайындаған тұлғаның (органның) сұрақтарына берген жауаптары;

      сарапшының пікірі бойынша зерттеу жүргізу үдерісінде анықталған іске маңызы бар объективті деректерді сараптамалық бағалау медициналық терминдерден аулақ, айқын, нақты баяндалады.

      Әрбір тұжырым бойынша сараптамалық пікір нақты деректермен дәйектелуі және негізделуі тиіс.

      Арнайы білімінің шеңберіне кірмейтін, қойылған сұрақтарға жауап беру мүмкін болмаған немесе ұсынылған материалдар қорытынды беру үшін жарамсыз немесе жеткіліксіз болған жағдайда сарапшы бұл туралы дәйекті хабарлама жасайды және оны сараптама тағайындаған органға немесе тұлғаға жібереді.

      24. Қорытынды екі данада әзірленеді, біреуі сараптама тағайындаған тұлғаға (органға), екінші данасы сот сараптамасының мұрағатында сақтау үшін қалады.

      Заттай айғақтардың сараптамасы сараптамалық сараптама жүргізу үдерісінде жұмыс журналында рәсімделеді, оның негізінде сараптамалық зерттеулер аяқталғаннан кейін тиісті құжат әзірленеді.

      25. Қорытынды аяқталғаннан кейін сараптама тағайындаған тұлғаға (органға) немесе олардың жазбаша өкімі бойынша өзге тұлғаға беру үшін кеңсеге тіркеу үшін беріледі.

      26. Қорытындыны әртүрлі қысқаша анықтамалармен және көшірмелермен ауыстыруға, сондай-ақ жоғарыдағы көрсетілген сот-медициналық құжаттарды, бекітілмеген сауалнама үлгісіндегі бланктер мен объектілерді әзірлеу үшін қолдануға, мәйітті сырттай тексеріп-қарау немесе оны толықтай зерттемей сараптама жүргізілмейді.

4-тарау. Сараптаманы жүргізу мерзімдері

      27. Сараптамалар жүргізу мерзімдері оның түріне, көлемі және сараптамалық сипатпен айқындалады. Сараптама жүргізу мерзімінің ұзақтығы жүргізілген әртүрлі зертханалық зерттеудің түрлеріне байланысты.

      Сараптама жүргізу мерзімінің ұзақтығы тергеу органдарынан, тергеушіден, прокурордан немесе соттан барлық қажетті құжаттарды алған күннен бастап 30 тәуліктен аспауы тиіс.

      28. Сараптаманы жүргізу мынадай мерзімдерде жүзеге асырылады:

      1) мәйіттерді сараптау кезінде - 30 тәулікке дейін, зерттеудің лабораториялық әдістерінің өндірісін ескере отырып, бірақ зертханалық зерттеудің қосымша әдістерінің соңғы нәтижесін алғаннан кейін кемінде 3 тәуліктен кейін;

      2) қосымша зерттеулер немесе медициналық құжаттарды талап ететін тірі тұлғалардың сараптамасы кезінде - 30 тәулікке дейін;

      3) қосымша зерттеулер мен медициналық құжаттарды талап етпейтін, тірі тұлғалардың сараптамасы кезінде - демалыс және мейрам күндерін есептемегенде 3 тәулікке дейін.

      29. Егер сараптаманы арнайы көрсетілген уақыт бойынша аяқтау мүмкін болмаған жағдайда, сот-медициналық сарапшы сот медицинасы органының басшысы арқылы жазбаша түрде сараптаманы тағайындаған тұлғаны (органды) себебін және оның шамамен қай уақытта аяқталатындығы туралы ескертеді.

      Сот сараптамасын жүргізу мерзімін ұзартуды сот сараптамасы органы басшысының не сот сараптамасы органының қызметкері болып табылмайтын сот сарапшысының (сот сарапшыларының) дәлелді өтініші бойынша сот сараптамасын тағайындаған орган (тұлға) жүзеге асырады.

      Осы Заңда белгіленген жағдайда сот сараптамасын жүргізуді тоқтата тұру ол үшін негіз болған мән-жайлар жойылғанға дейін, бірақ он тәуліктен асырылмай жүргізіледі. Егер сот сараптамасын жүргізуді тоқтата тұру үшін негіз болған мән-жайлар көрсетілген мерзім ішінде жойылмаса, сот сараптамасын тағайындаған органның (тұлғаның) атына қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы хабарлама жіберіледі.

      Сот сарапшысының қорытындысы не қорытынды берудің мүмкін еместігі туралы хабарлама олар жасалғаннан кейін үш тәулік ішінде сот сараптамасын тағайындаған органға (тұлғаға) жіберіледі.

2-бөлім. Денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығын белгілеу кезіндегі сот-медициналық сараптама
5-тарау. Жалпы ережелер

      30. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасымен көзделген денсаулыққа зиянның медициналық белгілеріне (өлшемдеріне) сәйкес сарапшы сот-медициналық сараптама жүргізу кезінде денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын анықтайды.

      Денсаулыққа келтірілген зиянды анықтау үшін осы келтірілген зиянның бір белгісі де жетеді.

      Егер бірнеше квалификациялық денсаулыққа зиян келтірілген белгілері болса, онда ол көп зиян келтірген белгі бойынша бағаланады.

      Денсаулыққа зиян келтіруді ағзаның (тіннің) анатомиялық тұтастығының немесе олардың физиологиялық қызметінің (дене жарақаттары) бұзылуы, немесе әртүрлі сыртқы ортаның факторларының – механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, психогендік әсерінен болған аурулар немесе патологиялық жағдайы деп түсінген жөн.

      Денсаулықтың бұзылуын анатомиялық тұтастығының немесе органдардың физиологиялық функциясының бұзылуы бар нақты жарақатпен немесе сырқаттанушылықпен түсіндірілетін жергілікті және (немесе) жалпы сипаттағы клиникалық айқын ауырсыну өзгерістері деп түсінген жөн.

      Әртүрлі жарақаттардың салдарынан жалпы еңбекке қабілеттілікті тұрақты түрде жоғалту осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкес әртүрлі жарақаттардың нәтижесінде жалпы еңбекке қабілеттілікті тұрақты жоғалту пайыздарының кестесіне сәйкес белгіленеді.

      Жалпы еңбекке қабілеттілікті өнім, бұйым немесе қызмет түрінде бекіткіш әлеуметтік-елеулі нәтижені алуға бағытталған іс-қимылға адамның туа біткен және жүре пайда болған тәсілдердің жиынтығын түсінген жөн.

      Кәсіптік еңбекке қабілеттілікті өзінің мамандығы немесе төлем ақысы және біліктілігі бойынша тең жұмыс атқара алуын түсінген жөн.

6-тарау. Денсаулыққа келтірілген ауыр зиян

      31. Денсаулыққа келтірілген ауыр зиян мынадай айқын белгілері (өлшемдері):

      1) адам өміріне қауіптілігі;

      2) қандай да бір әсерлерден кейінгі салдар бойынша денсаулыққа ауыр зиян келтіретін өмірге қауіпті емес: көрмеу, естімеу, сөйлемеу немесе қандайда бір органнан айырылу, не органның қызметін жоғалту: бет пішіннің қалпына келмейтіндей зақымдануы;

      денсаулықтың бұзылуы, жалпы еңбекке қабілеттілігінен айтарлықтай тұрақты үштен бірінен айырылуымен біріктірілген (33% және одан жоғары); кәсіби еңбек қабілеттілігінен толық айырылуы;

      жүктіліктің үзілуі;

      психикалық бұзылуы (психикалық аурулар), нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен сырқаттанушылық болып табылады.

      32. Өмірге қауіп төндіруі мүмкін дененің зақымдануы және жәбірленушінің өміріне қауіп төндіруі мүмкін әртүрлі сыртқы факторлардың әсерінің нәтижесінде туындаған патологиялық жағдайларды қауіпті деп есептеген жөн.

      Өмірге келтірілген қауіпті бағалау кезінде медициналық көмек көрсетумен, өзіне-өзі көмек көрсетумен немесе бір-біріне көмек көрсетумен түсіндірілетін өлімнің алдын алу, сондай-ақ кездейсоқ жағдайларды болдырмау назарға алынбауы тиіс.

      33. Өмірге қауіпті денсаулыққа келтірілген зияндарға:

      1) миды зақымдамай бассүйектің тесіп өткен жарақаты;

      2) бассүйек күмбезінің және бассүйек негізінің ашық және жабық сынуы, бассүйек күмбезінің сыртқы пластинкаларының жеке шытынауынан және ми сауытының бөлігі болып табылатын үстіңгі қаңқа сүйектерінің сынығынан оқшауланғандарды қоспағанда ми сауытын қалыптастыруға қолданылатын торлы, сына тәрізді сүйектердің бөліктерінің сынуы;

      3) мидың ауыр дәрежедегі зақымдануы, ми діңі бөлігінің зақымдану симптомдары болса мидың орта дәрежедегі зақымдануы;

      4) өмірге қауіп төнген жағдайда эпидуралдық, субдуралдық, субарахноидалдық, миішілік және қарыншаішілік қан құйылу;

      5) омыртқа өзегін тесіп өткен, оның ішінде жұлынды зақымдамаған жарақаттар;

      6) сынулар - буындардың шығуы немесе дененің сынуы, немесе мойын омыртқалары доғаларының екі жағынан сынуы, сондай-ақ жұлын қызметі бұзылмай бірінші және екінші мойын омыртқалары доғаларының бір жақтан сынуы;

      7) мойын омыртқаларының шығуы; өмірге қауіп төндіретін немесе жұлын қызметінің бұзылуына әкеп соғатын буынның таюы;

      8) өмірге қауіп төндіретін немесе жұлын қызметінің бұзылуына әкеп соғатын мойын бөлігіндегі жұлынның жабық зақымдануы;

      9) жұлын функциясы бұзыла отырып немесе ауыр дәрежедегі клиникалық бекіткіш шокпен және басқа да өмір жағдайына қауіп төндіретін бір немесе бірнеше кеуде немесе бел омыртқаларының сынуы немесе сынып-шығуы;

      10) ауыр арқа шогына немесе жамбас органдары функцияларының бұзылыуына әкеп соғатын кеуде, бел және сегізкөз сегменттерінің жабық зақымдануы;

      11) жұтқыншақтың, өңештің, көмекей және кеңірдектің саңылауын тесіп өткен жарақат, сондай-ақ қалқанша без және айырша бездің ашық жарақаты;

      12) тіласты сүйегінің сынуы, өмірге қауіп төндіретін көмекей шеміршегінің және кеңірдектің ашық және жабық сынуы;

      13) өкпе қабын, жүрек қабын немесе көкірек ортасын тесіп өткен, оның ішінде ішкі органдарды зақымдамай тесіп өткен кеуде клеткасының жарақаты (емо-пневмоторакс құбылысы болмаса тері асты эмфиземасы тесіп өткен жарақат ретінде қаралмайды);

      14) ішперде қуысын (ішперде қуысы мен ішпердеден тыс кеңістікті) тесіп өткен, оның ішінде ішкі органдарды зақымдамай тесіп өткен іш жарақаты;

      15) қуық қуысын, тікішектің жоғарғы және ортаңғы бөліктерін тесіп өткен, сондай-ақ тікішектің төменгі бөлігінің барлық қабаттарын аумақты ашық зақымдаған жарақат;

      16) кеуденің ішкі органдарының немесе ішперде қуысының немесе ішперде қуысынан тыс кеңстіктің (бүйректер, бүйрекүсті бездері, ұйқы безі) немесе диафрагманың, немесе қуықасты бездерінің, немесе несеп ағардың, немесе несеп ағар каналдың жарғақты бөлігінің ашық және жабық жарақаттары;

      17) мықын-сегізкөз жігі жарыла және жамбас сақинасының байланысы бұзыла отырып немесе жамбас сақинасының байланысы бұзыла отырып, оның алдыңғы және артқы бөліктерінің екі рет сынуы;

      18) диафизарлық бөліктегі ұзын түтік тәрізді сүйектердің (тоқпан жілік, ортан жілік, үлкен жілік, білектің қос сүйектері) ашық сынықтары;

      Жарақаттаушы заттың тікелей әсерінен немесе сүйек сынықтары ұштарының іштен жұмсақ тіндер мен теріні зақымдауының нәтижесінде болған, қоршап тұрған жұмсақ тіндер бүтіндігінің бұзылыуын сынықты ашық сынық деп есептеген жөн;

      19) кәрі жілік, шынтақ жілік, кіші жіліншіктердің ашық сынығы; тоқпан жілік, ортан жілік және үлкен жіліктердің жабық сынықтары кезінде, сондай-ақ, ірі буындардың (тоқпан, шынтақ жіліктері, кәрі білезіктік, жамбас-сан, тізе, сирақ-аяқ басы) жабық зақымдануы кезінде денсаулыққа келтірілген зиянның дәрежесі өмірге төнген қауіпке, денсаулықтың бұзылуының ұзақтығына немесе еңбекке жарамдылығын тұрақты жоғалту белгілеріне қарай анықталады;

      20) ірі қан тамырларының: қолқа, күретамыр, (ортақ, ішкі, сыртқы), бұғана асты, қолтық, тоқпан, мықын, сан, тізеасты артериялары немесе оларды тесіп өте отырып, көктамырлардың зақымдануы;

      21) перифериялық тамырлардың зақымдануы (бастың, беттің, мойынның, білектің, қол ұшы, сирақ-аяқ басы) олардың өмірге төндірген нақты қаупіне қарай анықталады (мысалға көп мөлшерде қан жоғалту, ауыр дәрежедегі шок және басқалар);

      22) адамның өміріне қауіп төндіретін жағдайлар: ауыр дәрежедегі шок (3-4 дәрежелі), әртүрлі этиологиядағы кома, коллапсс тудыратын көп мөлшерде қан жоғалту, жіті жүрек немесе қан тамыры функцияларының жетіспеушілігі, коллапс, ми қан айналымының ауыр дәрежедегі бұзылуы, жіті бүйректік немесе бауырлық функциялар жетіспеушілігі; ауыр дәрежедегі жіті тыныс алу функцияларының жетіспеушілігі; іріңді-септикалық жағдайлар, ішкі органдардың инфарктіне әкеліп соғатын аймақтық немесе ағзалық қанайналым функциялар жетіспеушілігі; аяқ-қолдардың гангренасы; мидың, өкпе мен басқа да органдардың қан тамырларының эмболиялары (газды немесе майлы), тромбоэмболиялар, өмірге қауіп төндірген жағдайлардың үйлесімі;

      23) дене бетінің 15%-дан асатын үшінші, төртінші дәрежедегі күйікке шалдығуы; 20%-дан астам үшінші дәрежелі күйік, дене бетінің 30%-дан астамы күйікке шалдыққан екінші дәрежедегі күйік, сондай-ақ көлемі көп емес, бірақ өмірге қауіп төндірген жағдайда (күйіктің салдары адамға пластикалық және қалпына келтіру операциясын ескермей, бағалануы тиіс); дауыс қуысының ісігі және тарылу құбылысымен тыныс алу жолдарының күйіктері;

      24) өмірге қауіп төндіретін аумақтық, жалпы уытты әсерден басқа химиялық күйіктер (қоюланған қышқылдар, қауіпті сілтілер, өзге де уландырғыш заттар);

      25) химиялық заттармен (улар) улану немесе өмірге қауіп төндіретін биологиялық агенттер әсерінен пайда болған патологиялық жағдайлар;

      26) өмірге қауіп төндіретін құбылыстың айқын белгілерімен қоса жүретін мойын ағзаларының қысылуы және басқа да механикалық асфиксиялар (ми қанайналымының бұзылуы, естен тану, амнезия және басқалар), егер бұлар объективті деректермен дәлелденген болса;

      27) ұршық және тізе буындарының ашық жарақаттары;

      28) төменгі температурының әсерінен зақымдану (организмнің жалпы тоңуы, үсу), өмірге қауіп төнген жағдайда.

      34. Көру, есту және сөйлеу қабілетін немесе қандай-да бір ағзасын, не органның қалыпты қызметін жоғалту - нәтижесі мен салдары бойынша денсаулыққа ауыр зиянға жататын, өмірге қауіпті емес жарақаттар болып табылады:

      1) екі көздің толық көрмей қалуын немесе 0,04 дейін және одан да төмен көз көрудің төмендеуін (екі метр және жарыққа дейінгі қашықтықта саусақты санау);

      бір көздің көрмей қалуы көру қабілетінен айырылу деп түсінген жөн;

      2) бір көздің көрмей қалуы ағзаның қызметінің жоғалуына әкеп соғады және денсаулыққа келтірілген ауыр зиянға жатады; ал бір сау көз алмасынан (көретін) айырылу органнан айырылу болып табылады, сондай-ақ денсаулыққа келтірілген ауыр зиянға жатады;

      3) алып тастау кажет болатын көрмейтін көздің зақымдануы денсаулықтың бұзылу ұзақтығына қарай жарақаттың қалпына келтірілмейтіндігі туралы міндетті түрде көрсетіле отырып, бағаланады.

      4) ойын буынға бөлінген дыбыс түрінде айналасындағылар үшін түсінікті етіп жеткізе алмауын немесе дауысты жоғалтуын сөйлеу қабілетінен айырылу деп түсінген жөн;

      5) жәбірленуші әңгімелескен дауысты құлақ қалқанынан 3-4 сантиметр қашықтықта естімейтін толық кереңдікті немесе қайтымсыз күйді есту қабілетінен айырылу деп түсінген жөн. Құлақтың біреуінің есту қабілетінің жоғалуы осы мүшенің қызметінен айырылуы деп бағаланып, денсаулыққа келтірілген ауыр зиянға жатқызылады;

      6) қол, аяқтан айырылу яғни оларды денеден бөлуді немесе олардың қызметін болдырмайтын (қолды немесе аяқты анатомиялық жоғалту деп барлық қол-аяқтан, сондай-ақ қол ұшы мен аяқ басынан айырылуды түсінген жөн) өзге де жағдайлардың салдарынан функцияларынан айырылуын; жыныстық қатынасқа қабілеттіліктен айырылумен, немесе ұрықтандыру, бала көтеру, жүкті болу, бала туу қабілеттілігінен айырылумен, органнан айырылу деп бағаланатын бір аталық безден айырылумен түсіндірілетін өндірістік қабілеттіліктен айырылуды қандай да бір мүшеден айырылу немесе органның қызметінен айырылуы деп түсінген жөн;

      7) бет зақымданған жағдайда сарапшы осы Нұсқаулықтағы белгілерге сәйкес олардың ауырлығын белгілейді, сондай-ақ ол жарақаттың қалпына келтірілетіндігін немесе қалпына келтірілмейтіндігін анықтайды (жарақаттың айтарлықтай кішіреюі немесе уақыт өткен сайын немесе консервациялық (хирургиялық емес) емдеудің көмегімен тыртықтардың анықтығы, қисаюлар, мимиканың бұзылуы және басқа да көрініп тұрған салдарының жоғалу мүмкіндігін қалпына келтірілетін жарақат деп түсінген жөн;

      егер оларды қалпына келтіру үшін операциялық ем қажет болатын болса (косметикалық немесе пластикалық операциялар), онда беттегі жарақаттар қалпына келтірілмейтін жарақат деп саналады;

      беттегі жарақаттың қалпына келмейтіндігін анықтау барысында сарапшы өз қорытындысында мұндай жарақаттарды сот немесе тергеуші бет-әлпеттің қалпына келмейтіндей бұзылу деп таныса, жарақаттарды ауыр дәрежелі зиян ретінде бағалауы керек);

      8) жалпы еңбекке қабілеттілігінің үштен бірінен артық (33% жоғары) тұрақты түрде жоғалтуы: жарақаттану кезінде жалпы еңбек қабілеттілікті айтарлықтай тұрақты түрде жоғалту мөлшері жарақаттың анықталу нәтижесінен кейін (осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкес әртүрлі жарақаттардың салдарынан еңбекке қабілеттілігін жоғалту пайыздарының кестесі бойынша) белгіленеді;

      9) балалардың еңбекке қабілеттілігін жоғалтуы осы Нұсқаулықпен бекіткіш жалпы ереже бойынша анықталады; мүгедектердің еңбек қабілеттілігін тұрақты түрде жоғалтуы іс жүзінде сау адамдардікі сияқты, мүгедектік пен оның тобына қарамастан анықталады;

      10) кәсіби еңбекке қабілеттілікті толық жоғалту кезінде - кәсіби еңбекке қабілеттілігін жоғалту дәрежесін анықтау медициналық-әлеуметтік сараптау комиссиясымен жүргізіледі;

      11) жүктіліктің мерзіміне қарамай үзілуі, организмнің жеке ерекшеліктерімен байланыссыз, және зақымданумен тікелей себепті байланыста болады;

      12) психикалық бұзылуларды (психикалық ауруды), нашақорлықты, уытқұмарлықты диагностикалау психиатриялық, наркологиялық сараптамалармен жүзеге асырылады, бірақ олардың алынған зақымданумен байланысы, сондай-ақ есі ауысу ауруының, нашақорлық пен уытқұмарлықтың салдарынан денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын бағалауды сот-медициналық сарапшылар комиссиясы, қажет болған жағдайда психиатрлардың, наркологтардың, токсикологтардың қатысуымен жүргізеді, (психикалық ауруды психикалық бұзылу деп түсінген жөн), психикалық аурулардың тобына жүйке жүйесінің зақымдануына байланысты реактивті жағдайлардың (психоздар, невроздар) аурулар қосылмайды; егер зақымданудың ағымы мен жазылу дәрежесіне қарамастан психикалық ауру дамыса, зақымдану денсаулыққа ауыр зиян болып есептеледі.

7-тарау. Денсаулыққа келтірілген орташа зиян

      35. Денсаулыққа келтірілген орташа зиянның белгілері:

      1) денсаулықтың ұзақ бұзылуы - 3 аптадан артық бұзылуы (21 күннен астам), денсаулыққа келтірілген зиянға тікелей байланысты аурулар немесе ұзақтығы үш аптадан артық (21 күннен астам) қандайда бір орган функциясының бұзылуы түріндегі салдар жатады;

      2) жалпы еңбекке қабілеттілікті айтарлықтай тұрақты жоғалту (10-33%-ды қоса алғанда).

8-тарау. Денсаулыққа келтірілген жеңіл зиян

      36. Денсаулыққа келтірілген жеңіл зиянның белгілері:

      1) денсаулықтың қысқа мерзімге бұзылуы - 3 аптадан аспайтын мерзімге, кемінде 21 күн;

      2) жалпы еңбекке қабілеттіліктің сәл тұрақты бұзылуы – кемінде 10%.

9-тарау. Денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығы сараптамасын жүргізу тәртібі

      37. Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын сот-медициналық бағалау сот-тергеу органдары қаулысының негізінде жәбірленушіні медициналық тексеріп-қарау арқылы сот-медицина сарапшысы жүргізеді.

      38. Денсаулыққа зиянның ауырлығына сот- медициналық сараптама жарақаттанудың сипаты туралы түпкілікті мәліметтерден тұратын құжаттардың толық пакеті болған жағдайда (стационарлық науқастың картасында, амбулаториялық науқастың картасында және басқа) медициналық құжат бойынша жүргізіледі.

      39. Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын сот-медициналық бағалау аурудың сипаты, салдары, ұзақтығы туралы медициналық құжаттардың қарама-қайшы мәліметтеріне байланысты қиындық туғызғанда медициналық құжаттар бойынша сот-медициналық сараптама жүргізу кезінде сарапшының сұратуы бойынша қылмыстық тергеу органы немесе сот жәбірленушіні сараптама жүргізу үшін келуін қамтамасыз етеді.

      40. Сот-медициналық сарапшы куәландыратын құжат бойынша куәландырылатын тұлғаны оның жеке басын (куәландырылатын адам болмаған жағдайда сараптаманы тағайындаған тұлғаның өзі анықтайды) анықтайды, куәландырылатын адамның жарақат алу жағдайын, шағымдарын және қажет болған жағдайда басқа да мәліметтерді анықтайды. Алынған барлық деректер сарапшының қорытындысында белгіленеді.

      41. Егер сарапшыға қажетті медициналық құжаттар және істің өзге де материалдары ұсынылмаған болса, ол бұндай қажеттілік туындаған сәттен бастап тәуліктік мерзімнің ішінде сараптама тағайындаған тұлғаға немесе органға жетіспейтін материалдарды жіберуі туралы өтініш жібереді.

      42. Сот-медициналық сараптаманы жүргізу барысында сарапшы тек қана құжаттардың түпнұсқасын пайдаланады, құжаттардың түпнұсқасы болмаған жағдайда, сарапшы органмен (сараптама тағайындаған тұлғамен) расталған медициналық құжаттардың көшірмесін негіз ретінде алады, тиісті мамандарды тартумен жүргізілген қосымша зерттеулердің мәліметтерін пайдаланады.

      Бұндай жағдайларда сарапшының қорытындысында куәландырушының қашан, қай жерде және кім қосымша тексергендігі және оның барысында қандай фактілер анықталып, маманның қандай шешімге келгендігі көрсетіледі. Қорытынды осы тексерудің нәтижесі ескеріле отырып, әзірленеді.

      43. Денсаулықтың бұзылуының ұзақтығы медициналық құжаттардағы деректерді ескере отырып анықталады. Аурудың ұзақтығын, сипатын немесе денсаулыққа келтірілген зиянмен байланысты ағзалардың қалыпты қызметтерінің бұзылуын бағалай отырып, сарапшы объективті, оның ішінде сараптама жүргізу процесі барысында анықталған мәліметтерді негізге алады.

      44. Сот-медициналық сарапшы жәбірленушінің емделу ұзақтығы жарақаттың сипатына, оның клиникалық құбылыстарына негізделмеуі, сондай-ақ жәбірленушінің еңбекке жарамсыздық парағынан бас тартуы және өз ниетімен жұмысқа уақытынан бұрын шығуы орын алуы мүмкін болғандықтан медициналық құжаттардың мәліметтерін сын көзбен бағалайды.

      Осы тармақта көрсетілген барлық жағдайларда сот-медициналық сарапшы объективті клиникалық деректерге сүйене отырып аурудың ұзақтығын және оның ауырлығын бағалайды.

      Денсаулықтың бұзылу ұзақтығы, емделу мен уақытша еңбекке жарамсыздықтың ұзақтығы әр түрлі түсініктер болып табылады және де мерзімі бойынша сәйкес келе бермейді.

      45. Қандай да бір аурумен ауыратын адамның денсаулығына келтірілген зиянды бағалау кезінде тек келтірілген жарақаттың салдары ғана ескеріледі.

      Сондай-ақ, сарапшы жарақаттың ауруға әсерін анықтайды (аурудың асқынуы, оның ең ауыр объектіде өтуі және өзгелер).

      Қажет болған жағдайда жарақаттың ауруға әсерін клиникалық бейіннің тиісті мамандарының қатысуымен сарапшылар комиссиясы шешеді.

      46. Көптеген жарақаттар бір-бірін өз ара ауырлатқан жағдайда денсаулыққа зиянның ауырлығын жиынтық бағалау жүргізіледі.

      Жарақаттардың туындау және пайда болу ұзақтығы әртүрлі болған жағдайда әр қайсысы үшін ауырлықты бағалау жеке-жеке жүргізіледі.

      47. Дененің жұп бөлігі немесе қос мүше зақымданған жағдайда келтірілген жарақаттың салдары ғана, зақымданған бірдей жұп бөліктің немесе бірдей басқа қос органның функциясының бұрын бұзылуын есепке алмай бағаланады.

      Дененің бөлігі бұрын жоғалтқан функциясымен толық немесе ішінара зақымданған жағдайда тек жарақаттың салдары ғана ескеріледі.

      48. Жәбірленушіні тексеріп-қарау кезінде денсаулыққа келтірілген зиянның әртүрлі түрлерінің белгілері байқалған жағдайда сарапшы олардың әрқайсысы неден болғандығын белгілейді.

      Жәбірленушіні тексеріп-қарау кезінде денсаулыққа келтірілген зиянның бұрынырақ болу белгілері байқалған жағдайда соққының бірнеше рет болғандығы белгіленеді және келтірілу мерзімдері мен әрқайсысының ауырлығы жеке-жеке көрсетіледі.

      49. Операция немесе диагностиканың қазіргі заманғы күрделі әдістерін қолдану кезінде туындаған асқынулар егер көрсетілген дәрігерлік араласулар кезінде деффектілердің салдары болып табылса денсаулыққа келтірілген зиян ретінде саналады.

      Мұндай асқынулармен түсіндірілетін денсаулыққа келтірілген зиян осы Нұсқаулыққа қосымшаларға сәйкес анықталады.

      Бұл ретте сараптама комиссиялы түрде жүргізіледі.

      Басқа себептердің (науқас жағдайының ауырлығы, организм реакцияларының тосын ерекшеліктері мен басқалар) салдары болып табылатын асқынулар олардың арасында себепті байланыстар мен зақымдардың жоқтығын көрсете отырып сипаттауға жатады.

      50. Денсаулыққа зиян келтірілгеннен кейін алдыңғы аурулардың асқынуы, сондай-ақ кездейсоқ жағдайлардың, организмнің жеке ерекшеліктерінің салдарынан туындаған басқа да салдар денсаулыққа келтірілген зиянды өзгерту үшін негіз болып табылмайды.

      Көрсетілген жағдайларда сот-медициналық сарапшы қорытындысында болған нашарлаудың немесе асқынудың сипатын және оның осы жарақатпен қандай себепті байланыста екендігін көрсетеді.

      51. Қайтыс болған жағдайда қайтыс болу себебі, зақымдану мен өлімнің арасында себепті байланыстың бар екендігі немесе жоқ екендігі көрсетіледі және негіздеме беріледі.

      Қайтыс болған жағдайда денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын бағалау осы Нұсқаулықтың негізінде жүргізіледі.

      52. Денсаулыққа келтірген зиянның ауырлығының сот-медициналық сараптамасы кезінде қорытындыда мыналар көрсетіледі:

      1) денсаулыққа келтірілген зиянның медициналық тұрғыдан алғанда объективті белгісі (тырналу, қанталау, жарақат, сүйек сынуы және басқалар), олардың орнығуы және қасиеттері;

      2) жарақаттандырған құралдың (заттардың) із түсірген бөлігінің сипаты;

      3) туындау механизмі;

      4) зақымдау уақыты;

      5) денсаулыққа келтірген зиянның белгісін көрсету.

      53. Сарапшының қорытындысы осы Нұсқаулықтың 1-бөлімін 3-тарауының талаптарына сәйкес болуы тиіс.

      54. Объективті медициналық деректер бойынша өмірге қауіп белгілері анықталған жағдайда сот-медициналық сарапшы жарақаттың нәтижесін күтпей-ақ, денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын белгілей алады.

      55. Денсаулыққа келтірілген зиян туралы болжамды пікірмен алдын ала қорытындылар әзірлеуге тыйым салынады.

      56. Сот-медициналық сарапшы мынадай жағдайда денсаулыққа келтірілген зиянды бағаламайды:

      1) клиникалық жағдайы айқын болмаған немесе жәбірленушіні клиникалық және зертханалық тексерулер жеткіліксіз болған жағдайда;

      2) денсаулыққа келтірілген зиянның анықталмаған өмірге қауіпсіздік нәтижесі;

      3) жәбірленушінің қосымша тексеруден бас тартуы немесе қайта қаралуға келмеуі, егер осы жағдайлар сарапшының жарақаттың сипатын, оның клиникалық ағымы мен нәтижесі жөнінде дұрыс бағалау мүмкіндігінен айырса;

      4) денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлығы туралы айту мүмкін болмайтын медициналық құжаттардың, сондай-ақ, қосымша зерттеулер нәтижелерінің болмауы.

      Көрсетілген жағдайларда сот-медициналық сарапшы шешімінде денсаулыққа келтірілген зиян дәрежесін анықтауға мүмкіндік бермейтін себептерді көрсетіп, бұл мәселені шешу үшін қандай деректер (медициналық құжаттар, қосымша зерттеулердің нәтижелері және басқалар) керек екендігін көрсетеді, сондай-ақ, қайта зерттеу мерзімін анықтайды.

      57. Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын анықтау мүмкін еместігі туралы дәйектелген түсіндірме сарапшыны сараптаманы тағайындаған тұлға (орган) қойған басқа сұрақтарды шешу қажеттілігінен босатпайды.

      58. Сарапшының қорытындысы сараптама аяқталғаннан соң кеңсеге тіркеу және сараптама тағайындаған тұлғаға (органға) беру үшін немесе сараптама тағайындаған тұлғаның (органның) жазбаша өкімі бойынша өзге тұлғаға беріледі.

      59. Медициналық ұйымдардың басшылары мен дәрігерлері сот-медициналық сарапшыға сот-медициналық сараптама жүргізу үшін қажетті зертханалық зерттеулерді жүзеге асыруда клиникалық тексеру, консультациялар жүргізуге көмек көрсетеді.

3-бөлім. Мәйіт табылған жерде тексеріп-қарау тәртібін ұйымдастыру және жүргізу
10-тарау. Жалпы ережелер

      60. Мәйіт табылған (оқиға болған жерде) жерде сырттай тексеріп-қарау тергеу амалы болып табылады.

      61. Мәйітті сырттай тексеріп-қарауды тергеуші куәлардың қатысуымен, прокурор сот медицинасы саласының маман-дәрігерлерінің қатысуымен, ал оның қатысуы мүмкін болмаған жағдайда өзге маман-дәрігердің қатысуымен жүргізеді.

      62. Мәйіт табылған (оқиға болған жерде) жерде тексеріп-қарау кезінде сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) сот-медициналық сарапшының құзырына жататын мәселелер бойынша тергеушіге көмек көрсетеді.

      63. Сот медицинасы саласындағы маман-дәрігерді (оның міндетін атқарушы дәрігер) мәйіт табылған (оқиға болған) жерге жеткізу және оның кері қайтуын қылмыстық тергеу органы қамтамасыз етеді.

      Сондай-ақ олар оның жұмысына қажетті жағдайларды туғызуды, мәйітті мәйітханаға, айғақтық заттарды қажетті зерттеулер жүргізетін зертханаларға, институттарға және басқа мекемелерге жеткізуді қамтамасыз етеді; және ол оның жұмысы үшін жағдай жасауды, сондай-ақ мәйітті мәйітханаға тасымалдауды, қажетті сараптамалар жүргізетін тиісті зертханаларда, институттар мен басқа да ұйымдарда сараптамалық зерттеу үшін объектілерді қамтамасыз етеді.

      Мәйітпен бірге мәйітханаға мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау туралы қаулы және мәйіт табылған (оқиға болған) жерде оны тексеріп-қарау хаттамасының көшірмесі жіберіледі.

11-тарау. Мәйіт табылған жерде тексеріп-қарауды жүргізу тәртібі

      64. Мәйіт табылған жерде сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) ең алдымен болжамды "мәйітте" нақты өлім белгілерінің бар жоқтығын анықтайды.

      Өлімнің нақты белгілер болмаған жағдайда сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) бұл туралы жедел медициналық жәрдем шақырған тергеушіге хабарлайды.

      Көрсетілген жағдайда сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) жеке өзі реанимация бойынша қажетті шараларды (жасанды дем алдыру, жүрекке жабық массаж және басқа да іс-шаралар) қабылдайды.

      Қабылданған реанимациялық іс-шаралардан оң нәтиже болмаған жағдайда тергеуші (тексеріп-қарау жүргізген адамға) оқиға болған жерді тексеріп-қарау хаттамасына реанимациялық іс-шаралардың түрлерін, олардың басталуы мен аяқталу уақытын, оның нәтижесін және оларды тоқтату негіздерін енгізеді.

      65. Мәйіт табылған жерде тексеріп-қарау кезінде сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) мәйітті тексеріп-қарау хаттамасына енгізу үшін мынадай мәліметтерді анықтап, тергеушіге хабарлайды:

      1) мәйіттің жатқан күйі, қалпы, аяқ-қолының орналасуы, мәйіттің үстіндегі немесе жанындағы заттар;

      2) мәйіттің киімі мен аяқ киімінің жағдайы мен қалпы (оның бүтіндігі, ластануы, дақтар, түйменің тесіктері, бауларының күйі, қанға ұқсас іздерінің және басқа бөліністердің);

      3) ағытып киімін көтеріп, бірақ шешіндірмей жынысын, шамамен жасын, дене бітімін, терісінің түсін, көрініп тұрған шырышты қабықтарын, көз жанарын, мөлдір қабықты, табиғи тесіктердің жағдайы, егер оларда бөтен заттармен бөлінген сұйықтықтар болса, олардың түсі мен ерекшеліктері көрсетілуі тиіс;

      4) белгісіз мәйітті тексеріп-қарау кезінде ерекше белгілері (тыртық, таңба, туа біткен қал, дене кемшіліктері);

      5) алғашқы мәйіттік өзгерістердің сипатты (хаттама жүргізу барысында мәйітті зерттеудің нақты уақыты міндетті түрде көрсетіледі, атап айтқанда:

      мәйіт дақтарының орналасуы мен диагностикалық ерекшеліктері (түсі, мөлшерлеп басу кезіндегі түстің өзгеруі және бастапқы түсіне келуіне дейінгі уақыт (секундпен), көлденең жолақ бұлшық еттердің механикалық және электрлік тітіркендіруге реакциясы, көз жанарларының электрлік және химиялық тітіркендіруге реакциясы, дененің жабық және ашық бөліктерінің қолымен басып көргендегі суу (салқындау) дәрежесі, дене бөлігі, температураны өлшеу уақыты көрсетілген дененің температурасы (электротермометр мен немесе кәдімгі термометрмен анықталады), міндетті түрде қоршаған ортаның температурасы көрсетіледі;

      6) кешіккен мәйіттің өзгерістері болған жағдайда (шіру, мумиялану, майбалауыз, шымтезек тәрізді кебу және өзгелер) олардың орнығуын, дененің бөліктерінің таралу мен олардың айқындылық дәрежесін көрсетеді;

      7) мәйіттен қандай болмасын бөтен иістің шығуы (алкоголь, эфир және өзгелер);

      8) мәйітте және оның киімдерінде жәндіктер мен олардың жұмыртқаларының болуы (көбірек жиналған орны және олардың сипаты);

      9) қол ұшының күйі, алқанда заттардың болуы (жұмылған жұдырық, саусақ аралықтары, тырнақ асты кеңістігіндегі заттар);

      10) мәйіттің денесіндегі зақымданулар, олардың орнығуы, сипаты, көлемі, пішіні, шеттерінің ерекшеліктері, денеге немесе теріге жұққан заттар, қосындылар, қанға ұқсас ағымдар.

      Жараны (зақымды) тексеріп-қарау кезінде оны сүңілеуге және басқа да зақымның алғашкы түрі немесе қасиеттерін өзгеріске ұшырататын әрекеттер жасауға, сондай-ақ заттай айғақтардың (әйнектің, металл сынықтары, күйе және тағы басқа) ұсақ бөлшектерін жоғалтып алмау үшін қатып қалған қанды, басқа да сұйықтарды жууға, сүртуге немесе басқа тәсілдермен кетіруге тыйым салынады.

      Жарақаттағы бекіткіш құралдар мен заттарды мәйіттің сот-медициналық сараптамасына дейін алуға, ауыстыруға жол берілмейді.

      66. Мәйітті сырттай тексеріп-қарау мен оқиға болған (мәйіт табылған) жердегі жағдайды зерттеу аяқталған соң сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) ауызша түрде тергеушіге мыналар туралы алдын ала өзінің ойын айтуға құқығы бар:

      1) шамамен өлімнің болған уақыты;

      2) өлімнен кейінгі мәйіттің қалпының өзгеруі;

      3) дене жарақаттарын түсіру механизмі мен жарақатты түсірген болжамды қару;

      4) мәйіттің табылған жерінің оқиға болған жермен сәйкестігі;

      5) мәйіттің және оны қоршаған заттарда сипаты бойынша қанға ұқсас заттардың іздері табылған жағдайда сыртқа қан кетуден кейінгі оқиғаларды орнына келтіру мақсатында зақымдардың пайда болуы механизмі туралы талқылау;

      6) өлім себептерін болжау.

      Тергеушіге айтылған болжамдар кезінде тергеуге мүдделі мәселелердің шешілуі тек мәйітті толық сот-медициналық зерттеуден кейін және іс бойынша қажетті барлық қосымша зерттеулерден кейін ғана мүмкін екендігін міндетті түрде хабарлау керек.

      67. Мәйіт табылған жерде сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) мынадай іс-қимылдарды жүзеге асырады:

      1) табылған жерінде мәйітті сырттай тексеріп-қарау мәселелері бойынша, сондай-ақ мәйіттің кейінгі сот-медициналық сараптамасы мәселелері және сот-медициналық сараптаманың құзырына кіретін мүмкін болатын зертханалық зерттеулер бойынша тергеушіге консультация беру;

      2) қанға ұқсас іздер, шәует немесе адамның басқа да бөлінділерін, шаштарын, адамның жұмсақ және тығыз тіндерін, дәрілік препараттарға ұқсас әртүрлі заттарды, тұрмыстық немесе өндірістік химия препараттарын, зақым келтірілуі мүмкін заттар мен қаруларды, сондай-ақ осы іс бойынша мүдделі басқа да объектілерді тауып алуда, оларды маман-криминалистер тексеріп-қарағаннан кейін ғана тергеушіге көмек көрсету;

      3) тергеуші мен куәлардың назарын нақты оқиға үшін маңызы бар барлық ерекшеліктерге (оның ішінде жағымсыз жағдайларға) аудару;

      4) қарауды жүргізу барысында жасалып жатқан істермен олардың нәтижелеріне түсінік беру.

      68. Сот-медициналық зертханаларда сараптауға жататын объектілер анықталған және алынған жағдайда сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) тергеушінің назарын биологиялық тектес кез келген ізді суреттеу қажеттілігіне, оның орнығуын, пішінін, өлшемдерін атап көрсетуге аударады.

      Бұдан басқа табылған іздер жағдайында:

      1) қанның түрлері: қан жиналған жер - жиегі шетінің, перифериясының сипаты, ұйыған қандағы бар іздер (мысалы, бастың шашты бөлігінің ізі), қанның құрғақ қалдығын кейінгі өлшеуге алу, сүйреткендегі іздері - із бағыттары, олардың ені, жиегі мен ұштарының сипаты (қарқындылығы), қанның сіңуі-матаның қай жағынан (сыртынан немесе ішінен) сіңгендігін анықтау, қанның аққан бағыты (әр кесіндінің бағытын көрсету), оның ұшының сипаты, қан тамшысы - тамшы іздері бар аймақты сипаттау, олардың саны, қосылу белгілері бар, жоғын, жиектеріне екінші рет шашырау белгісі бар, жоғын, жиектерін қадағалап қарау, қанның шашырауы – шашыраған аймақтың көлемі, олардың пішіні (желпуіш тәрізді, шынжыр тәріздес т.б.), саны, сопақша пішіндес болса оның ұзын сопақ бөлігінің бағыты, үшкірленген жағының бағыты, және ноқатты элементі (тамшыға ұқсас түрі немесе леп белгісі тәрізді ізі), қанның жағылуы - жиегін жете сипаттау (таңбалар, сүртінділер), қанның инерциялық іздері - ортаға қарай ұмтылған жолақтардың таралуы;

      2) шәуеттің іздерін іздеу мен сипаттауда: тасымалдаушы-заттан іздердің пішіні мен кескінін мұқият суреттеп, түсін, ультркүлгін сәуле арқылы өзіне тән жарқырауын көрсету;

      3) өзге де бөліністерді тапқан жағдайда оларды суреттеп, жазу (сілекей, несеп, тер және т.б.) оларды пішіні мен ерекшеліктерін мұқият түрде сипаттап, жазу, ультракүлгін сәуле арқылы өзіне тән жарқырауын көрсету, (сілекей, тер, шәует күдікті адамның киімдерінде және мәйіттің айналасында байқалуы мүмкін);

      4) шаш іздеуде бұрыш тұсынан жақсы жарық беретін жарық көзі арқылы, сондай ақ лупа, резеңке қондырғысы бар ұштар, шыны аспаптар, пакеттер мен жабысқақ лента және өзгелер болуы тиіс, объекті ауаның жеңіл қозғалысы кезінде оңай жоғалып кетуі мүмкін болғандықтан алу және сақтау кезінде сақтанған жөн (бұл объектілерді жарақат түсірген құралдардан, киімнен, қолдан, мәйіттің астынан іздеген жөн).

2-тарау. Әртүрлі өлім түрлері кезінде мәйіттерді тексеріп-қараудың ерекшеліктері

      69. Мәйітті тексеріп-қарау кезінде өлімнің кейбір түрлеріне күдіктенген жағдайда сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) тергеушінің назарын мынадай ерекшеліктерге көңіл аударады:

      1) жол-көлік жарақатында - мәйіттің тұрпатына, жол бөліктеріне, маңайындағы заттарға, көлік құралдарына, іздеріне қатысты жатуы немесе олардың арасындағы қашықтыққа;

      олардың ара қашықтығына, киімнің күйіне, (ондағы зақымданулар, шыны бөлшектері, көше балшығымен, жол үстінің бөлшектерімен былғануы және сүйреу немесе протектор, шынжырбаудың трактары және өзге де көлік құралдарының іздері);

      аяқ-киімнің күйіне, олардағы зақымдануларға, аяқ-киімнің табанындағы сырғудың іздеріне, мәйіттегі зақымдану сипаттарына, олардың орнығуына, сүйектің патологиялық қозғалу орнына, крепитацияның болуына, дененің жеке бөліктерінің қисаюына, аяқ-қолының қысқаруына, сүйрету іздеріне, кірген бөгде бөлшектерге;

      жол аймағындағы биологиялық текті заттардың болуына, киім мен аяқ-киімнің жыртылуына немесе үзілген бөліктерінің, заттардың болуына;

      қанның ізіне, шашқа, тері бөлшектеріне, ми заттарына, органдардың (тіндердің) кесіктеріне, киім матасының талшықтары мен қиындыларына, осылардың суретінің таңбаларына және басқаларға;

      2) теміржол жарақатында - мәйіттің жатуына, тұрпаты және рельске, сепкен жерге, жол ғимараттары мен теміржол көлігіне (қай вагонның немесе дөңгелек жұбының астында) қатысты бөлшектенген мүшесінің бөлшектерінің, бөлшектенген мүшелерінің аралығына, былғанған киімдегі зақымдануларға (майланатын заттармен, көмір тозаңы), денеге темір жолдың балласт қабаты бөлшектерінің енуіне, "іркісті тегістеуге", қысым жолақтарына;

      мәйіттегі зақымданулардың орналасуы мен сипатына, олардың түбі мен жиегінің былғануына, киімдегі және аумағындағы қан іздерінің болуына, қысым жолғаның түсіне және шөгінділер мен басқаларға;

      теміржолының учаскесіндегі денені сүйрету іздеріне;

      теміржол көлігіндегі биологиялық тектес іздердің болуына және олардың орналасу биіктігіне;

      3) әуе жарақатында - мәйіттердің бөліктерінің бір-біріне қатысты және әуе кемесінің сынықтарымен өзара орналасуына;

      сол аймақтағы денелердің немесе дене бөліктерінің ауысу іздеріне, киімінің күйіне, бөтен иістерге; бөліктің қай мәйітке тиісті екендігіне (реттік нөмірі бар биркалар тағылады, егер белгілі болса, әр фрагментке қайтыс болғанның аты-жөні жазылады). Мәйіттердің қалдықтарынан құжаттарды, бағалы және басқа заттарды алуға үзілді-кесілді тыйым салынады. Мәйіттерге немесе оның бөліктеріне әсер ететін зақым мен байланған белбеулерден болған денедегі іздер мен зақым түрлеріне;

      экипаж мүшелері зақымдануларының ерекшеліктері мен сипатына (оқ тиген жарақаттардың, өзге де жарақаттардың белгілері, көміртек тотығымен улану және басқалар);

      4) биіктен құлағанда - биік объектіге қатысты мәйіттің жатқан күйіне, киімдегі жолақ пішінді былғануларға, қабырғаның бойымен сырғудан болған мата мен әшекейлеу детальдарының (түйме, қапсырма) сыдыруларына, жәбірленушінің құлаған жерінің өзіне тән былғануы мен киімінің былғануы ерекшеліктерінің сәйкестігіне, тігіс бойынша киімнің тігістерінің бойындағы жыртылуларға, мәйіттің денесінің шығып тұрған беті мен денесі бөліктеріндегі зақымдануларға, жарақаттардың бір беткейде орнығуына (егер сатылы құлау болмаған жағдайда);

      егер қолымен не аяқпен кұлаған кезде зақымданулардың симметриялылығына, бір не екі табан аймағындағы жұмсақ тіндердің зақымдануына;

      аяқ-қолдарының біреуінің қысқаруына, аяқ басының ротациясына және басқаларға;

      5) доғал және үшкір заттардан болған зақымдар - зақымның сипатына, орнығуына, пішініне, жиегіне, мөлшеріне, киіміндегі зақымдарға сәйкес басқа да ерекшеліктеріне, қарсыласу немесе қорғану сипатындағы мәйіттің қолында жарақаттың болуына немесе болмауына;

      біртекті жарақаттар кезінде олардың - санына, орналасуына, қанға ұқсас іздердің, шаштың, тоқыма талшықтарының, жұмсақ тіндердің бөліктеріне, ми затының мәйітте, оның киімінде, қоршаған орта заттарында, жарақат келтіру болжамы бар құралда (қаруда) болуына;

      аяқ киім табанында және табанның өкше тұсында қанға ұқсас дақтардың болуына (денедегі немесе табиғи саңылаулардағы кіріп тұрған заттарды алуға тыйым салынады);

      6) оқ тиген жарақатта - киімдегі зақымдарға, олардың орналасқан жеріне, пішініне, деффектінің болуына, шамамен алғандағы өлшемдеріне, киім арасы қабаттарында немесе қатпарларында оқтың, бытыраның және атудың қосымша факторларының іздеріне (арнайы зерттеу үшін алу), аяғында аяқ киімнің бар екеніне, мәйіттің денесіндегі зақымдардың санына және орналасқан жеріне, қару ұңғысының ұшындағы таңбалардың пішіні мен жуық өлшеміне, тесіп өткен жарақат кезінде кірген және шыққан тесік аумағындағы тіндердің жарылуына, жарақатта бөгде заттардың болуына (тесіп өткен, жабық, жанап өткен) және оның ерекшеліктеріне, айналасындағы заттарға, мәйіттің киімдеріндегі, денесіндегі қанға ұқсас іздерге, олардың орналасуына және ерекшеліктеріне;

      7) жарылу кезіндегі жарақаттарда - жарылу аймағына (нүктесі) қатысты мәйіттің тұрпаты және оның бөліктерінің ара қашықтығын көрсетіп, бір-біріне қатысты орналасуына, киім қабатының арасында бос жатқан жарылған заттың бөліктеріне, мәйіттің денесіндегі, киімді зақымдау сипатына, күйгеніне, отпен шарпылғанына, қақталғанына;

      8) механикалық асфиксияда - беттің ісінуіне, көздің дәнекер тінді қабықтарына қан құйылуға, тілдің күйіне, терінің көгеруіне;

      дәреттің, нәжістің, шәуеттің денедегі және киімдегі іздеріне; мойынды жіппен қылқындырғанда – мәйіттің тұрпатына;

      дененің еркін асылып тұрғанда - аяқ ұшынан еденге (жерге) дейінгі және іздері бар (мысалы, аяқ киім) тұғырға еденнен ілмектің бос ұшының бекітілген жеріне дейінгі ара қашықтыққа;

      дене толық асылмаған кезде – дененің қай бөлігі тіреуіш нүктесі болғандығына, еденнен ілмектің еркін ұшына дейінгі (төменгі) және ілмектің бекіткіш ұштарына дейінгі ара қашықтығына;

      9) тіреуішке ілмек ұшының бекітілу ерекшеліктеріне, тіреуіште және жіптегі сырғу іздерне; ілмекке (түрі, бау саны, мата, түйіннің, түйілудің, матада тесіктің болуы және басқа да ерекшеліктеріне, мойында ілмектің орналасу ерекшеліктері, түйіннің орналасқан жері, түйіннің байлану сипаты);

      мәйіттік дақтардың орнығуына, бет терісінің түсіне, көздің мөлдір қабығына нүктелік (ноқатты) қан құйылуға, тілдің күйіне, странгуляциялық жолақтың ерекшелгіне және ілмек пен оның арасындағы сәйкестікке (ілмекті мәйітпен бірге мәйітханаға жіберу үшін, түйінге қарсы тұрған жағынан кесіп алу керек, содан соң кесілген ұштарын жіппен бекітіп, ілмек пен оның бос бөлігінің ұзындығын өлшеу керек;

      мәйіттің мойнындағы ілмек тым қатты тартылған болса, онда ол оқиға болған жерден алынбайды);

      10) қолмен қылқындырып, мұрын мен ауыз тесігін басқа заттармен жауып өлтірілгендігіне күдік туындаған жағдайда - мәйіттің тұрпатына, киімнің күйіне, ауыз бен мұрын тесіктерін жапқан заттағы зақымдар мен бөгде заттардың қалдықтарының болуына, бетке жабысқан сілекейге, құсық заттарға, ауыз қуысындағы тығынға; ауыз қуысындағы тығын - ауыздан материалдың қаншалықты шығып тұрғандығына, қаншалықты тығыз енгізілгеніне;

      басқа кигізген полэтилен пакеттің (қаптың)- тұрпатына, тығыз жатқан жеріне, пакеттің ішіне басқа заттың салынғанына, оның ішіндегі ылғал тамшыларына, терлеу іздері;

      шешкеннен кейін - бөгде иістердің болуына, пішініне, мөлшеріне, мойын терісі, бет, мұрын және ауыз тесігі айналасындағы терідегі зақымдануларға, еріннің, ауыз қуысының шырышты қабатының күйі, дененің басқа аумақтарындағы зақымданулардың болуына, әсіресе қолдарындағы (ауыздағы тығынды оқиға болған жерден алуға үзілді-кесілді тыйым салынады. Тығынның түсіп қалуы немесе ығысуына жол бермеу үшін теріге лейкопластермен жабыстыру қажет;

      11) кеуде клеткасы мен іш жаншылғанда - қысып тұрған заттардың мөлшері мен сипатына, терідегі, киім мен олардағы түсіп қалған таңбаларға, механикалық зақымданулардың сипаты мен ерекшеліктеріне, терінің түсі, көздің мөлдір қабығы мен қабақтардың шырышты қабаттарындағы қан құйылуларға, экзофтальмге және басқаларға;

      12) суға батып кеткенде (суға тұншығу)- судың үстінде денені ұстап тұрған заттарға;

      (сақтану белдігі және басқалары) немесе керісінше, батуға себеп болған заттардың (мойынға, денеге байлаған тас немесе т.б. заттар) мөлшерін, сипатын, бекіту әдісін көрсетіп отыра, денесінің қай жағы суға батқанына, киімі бар болса, оның күйіне, оған жабысқан құмға немесе су өсімдіктеріне және механикалық зақымдануларына, оның сипатына, терінің базданған бөліктеріне, ауыз бен мұрын тесіктерінен аққан қанға, тұрақты көпіршіктерге;

      13) уланғанда - удың киім мен теріге әсер ететін іздері (мәйіттегі күйіктер, құсық қалдықтары және қасындағы химиялық заттардың қалдықтары бар (мәйіттегі күйіктер, таблеткалар, үгінділер, құтылар, ампулалар, сұйықтықтар, дәрілер тағы басқалар) заттарға, мәйіттің жанындағы не киімінің қалтасындағы шприц, ине сияқты заттарға, терісінің түсіне, әсіресе мәйіттік өзгерістерге, көз қарашығының күйіне, аузынан шыққан иіске, бар болса инъекция іздеріне (сот-медициналық сарапшы тергеушіге әрі қарай жүргізілетін зертханалық зерттеулер үшін химиялық заттар қалдықтарын алуды ұсынады);

      14) төмен температураның әсері - мәйіттің тұрпатына, жатқан орнына, күйіне, киімнің күйіне (мысалы жыл мезгіліне сәйкестігі, жұпынылығы, ылғалдылығы және басқалар), мәйіттік өзгерістерге, көз, мұрын мен ауыз тесіктерінің маңайындағы шық пен мұз түйірлеріне, терінің "құс терісі" күйі және терінің әр түрлі дәрежедегі үсуіне, орнығуына, мөлшеріне және басқа да ерекшеліктеріне (үсіп қалған мәйітті қарау өте сақтылықты қажет етеді, дененің қатып калған бөліктерінің зақымдануы мүмкін (саусақтар, құлақ қалқандары);

      15) жоғары температураның әсері тигенде - киімнің жоқтығына немесе ішінара болуына (дененің қай аумағына сәйкес), оның күйіне, ерекшеліктеріне, отпен шарпылғанына немесе күйгеніне, қанға ұқсас іздерге, мәйіттің тұрпатына, орнына, мәйіттің үстіндегі күйіктің жайылуына және дәрежесіне, мұрын, ауыз, тіл, тістердің шырышты қабатында, тері қатпарының ұшында күйеге және тағы басқа жалын әрекетіне қатысты емес закымдардың барына. (өрт болған жерде мәйіттің денесі бөлшектеліп әр жерден табылуы мүмкін екендігін есте сақтау қажет;

      сот-медициналық сарапшы тергеушіге от жағылған орын мен оның жел соғарының әр жерінен күлдің 4 түрлі сынамасын, салмағы 50 граммға жуық, кейбір табылған заттарды қарап-тексергеннен кейін, қалған күлді де зерттеу үшін алуға ұсыныс жасайды);

      16) электр тогының әсерінен: атмосфералық (найзағаймен, жай, жасын) – киімдегі және денедегі зақымданулврдың болуы, киімнің жануы, күйіктер немесе шаштың күюі, терідегі "найзағай кескіні" ("найзағай кескіні" болған кезде олар тез жоғалып кететіндіктен сондай-ақ, металл заттардың балқуын суретке түсіру ұсынылады);

      техникалық - қараудың алдында мәйітпен қасындағы заттар электр тогының ықпалынан емес екендігін тексеріп алған дұрыс;

      содан кейін өлімнің нақты белгілері белгіленеді; мәйіттің және оның кейбір бөлшектерінің жерге тығылған заттарға қатысты жатуына, ток көздері мен желілеріндегі эпидермис, қан, шаш, тоқыма талшықтары бөлшектерінің және киім кесінділерінің болуына, ток өткізуге ықпал ететін киімнің (ылғалдығы, аяқ киімнің табанындағы металл шегелері) ерекшеліктері;

      токтың жылу немесе механикалық әсерінен болған (матаның шарпылуы, күюі, жыртылуы, аяқ киіміндегі шегелері, қалталарындағы металл немесе пластмасса заттардың балқуы) зақымдануларына;

      ток әсерінің белгілеріне: өткізгіш пен токтың болжамды шығуы арқылы байланыс орындарындағы электр таңбаларына;

      17) заңсыз түсік жасаған жағдайда - шайғыштарға, легендерге, медициналық аспаптарға, химиялық заттарға, аборт жасау мақсатында пайдаланатын дәрі-дәрмектерге, қанға ұқсайтын іздерге, іш киімдерге және қоршаған жағдайларға;

      мәйіттің тұрпатына, жүктілік белгілеріне, сыртқы жыныс мүшелері мен бұтаралығының күйіне (механикалық зақымдар, қан, жыныс жолдарына енгізілген бөгде заттар);

      ұрық пен оның бөлшектерін және жолдасының тығылған немесе лақтырып тастаған жерлерін тексеру қажеттігіне;

      18) нәрестенің мәйітін немесе оның бөлшектерін қарағанда - орау сипатына, байлау әдісіне, майлы жұқпаларының болуына немесе болмауына, туғандағы ісікке, қан немесе меконий іздеріне, нәрестені күту белгілеріне (кіндік байлау, таңу және басқалар), табиғи саңылаулардағы бөгде заттарға, кіндіктің және бала орнының күйіне, олардағы зақымдарға;

      19) белгісіз адамның мәйітін қарағанда - киіміне (әр бөлігіне), мәйіт қасындағы, астындағы қосымша заттарға, жынысына, антропологиялық пішініне, жуық жасына, дене бітіміне, шаш өсіміне, тістерінің күйіне, ерекше айырмашылығына (даму кемшілігі, жарақаттың, аурудың, тыртықтардың, татуировканың іздері және тағы басқалар), зақымдардың болуына және сипатына, мәйіттің бейнесін ауызша сипаттау әдісінің дұрыстығына;

      20) бөлшектенген мәйіттің бөлшектері табылғанда - оралған болса оның сипатына, киіміне (бөлшектеріне), байлау тәсіліне, табылған дененің бөлшектенген мүшелерінің анатомиялық сипатына, мәйіттік өзгерістерге, бөтен заттармен былғануына, қанға ұқсас іздеріне, ерекшеліктеріне, бөлшектенген жерлердің ерекшеліктеріне, орнының, жиегінің сипатына, пішініне, жуық мөлшеріне және өзге де зақымдардың ерекшеліктеріне;

      21) қаңқаға айналған мәйіт табылғанда - сүйектерінің өзара қалыпты орналасуына, оларда зақымданулар мен жағындылардың болуына. Топырақтан шыққан бөлек сүйекті алуға болмайды, ең алдымен топырақтан бүкіл қаңқаны тазартып, содан соң алған жөн;

      22) кенеттен өлгенде - зақымдардың болуына немесе болмауына, сипатына, өлімге себеп болған жағдайларды анықтауға, марқұм туралы медициналық құжаттаманы алуға;

      23) егер өлім аса қауіпті жұқпалардан (бұдан әрі АҚЖ) (оба, шешек, тырысқақ, геморрагиялық вирустық тырысқақ, күйдіргі және тағы да басқа жаңадан туындаған аса қауіпті жұқпалар) болғанына күдік пайда болса сот-медицинасы саласындағы маман дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) тергеушіге дереу хабарлап, екеуі бірігіп жақын маңдағы денсаулық сақтау органдарының және санэпидстанцияның басшыларына хабар беруге шаралар қабылдайды. Оқиға болған жерді қарауға қатысатын адамдар нақты жағдайға байланысты тиісті нұсқау беретін арнайы індетке қарсы бригада келгенше, орнында қалады. Мәйітті санитариялық-эпидемиологиялық қызмет арнаулы көлікте алып кетуді жүзеге асырады.

4-бөлім. Мәйітке сот-медициналық сараптама жүргізу тәртібі
13-тарау. Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау мен ұйымдастыру тәртібі туралы негізгі ережелер

      70. Мәйітке сот-медициналық сараптама жүргізу (бұдан әрі - сараптама) өлім себебін анықтау және қаулыда көрсетілген басқа мәселелерді шешу үшін анықтау жүргізуші тұлғалардың, тергеушінің, прокурордың, соттың қаулысымен тағайындалады.

      Мәйітке қолданыстағы заңнамалық актілердің сәйкес ережелерімен бекітілген жағдайларды қоспағанда, сот-медициналық сараптама жүргізбей тек медициналық құжаттар бойынша өлімнің себебін анықтауға тыйым салынады.

      71. Мәйіттің шіруіне байланысты немесе сыртқы ортаның түрлі жағдайларының әсерінен мәйіттің өзгеруі сараптама жүргізуден бас тарту үшін негіз болып табылмайды.

      72. Медициналық ұйымда емделген адам өлген кезде және зорлық себебінен өлген немесе солай деп күдіктенген кезде медициналық ұйымның басшысы сараптама тағайындау туралы мәселені шешу үшін сот-тергеу органдарына бұл туралы уақтылы хабарлауға міндетті.

      73. 3орлықпен өлтірілудің белгілері мәйітті патологоанотомиялық зерттеуді жүргізу кезінде анықталуы мүмкін. Бұл жағдайда мәйітті ашу тоқтатылады да, емдеу мекемесінің басшысы сот-тергеу органдарына болған жағдайды жазбаша түрде хабарлайды.

      74. Сараптауды сот-медициналық мәйітханасында немесе осындай бөлмелерге қойылатын техникалық талаптар мен нормаларға сәйкес емдеу профилактикалық мекеменің мәйітханасында жүргізеді.

      75. Мәйітті мәйітханаға жеткізу мүмкін болмаған жағдайда сараптауды тағайындаған тұлға (орган) емдеу-профилактикалық мекеменің әкімшілігімен бірлесіп сот-медициналық сарапшыға басқа бөлмеде жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасауды қамтамасыз етеді.

      76. Сот-медициналық сарапшының келісімі бойынша жылдың жылы мезгілдерінде, ашық ауа райында және жұмыс үшін қажетті жағдай жасалғанда эксгумация жасалған мәйіттің сараптамасы ашық далада жүргізіледі.

      77. Мәйітті, оның киімдерін және тікелей мәйітке қатысты басқа заттарды сараптауды тағайындаған тұлға дер кезінде мәйітханаға жеткізуді қамтамасыз етеді

      78. Медициналық ұйымнан мәйітті мәйітханаға жіберген кезде сараптаманы тағайындаған адам бір мезгілде (немесе сараптама жүргізу алдында) ауруы туралы жазылған құжаттың тұпнұсқасын және өлген адамның киімін жеткізеді.

      Егер киімді анықтаушы орган немесе тергеуші алса не олардың рұқсатымен өлген адамның туысқандарына берілсе, қаулыда тиісті жазба жазылады.

      79. Мәйітханаға түскен мәйіттер, мәйітпен бірге жеткізілген киім немесе басқа заттар бекітілген тәртіпте тіркеледі. Мәйіттер шіру өзгерістерінің дамуын болдырмайтын жағдайда сақталуға тиіс.

      Сараптама тағайындаған тұлғаның (органның) жазбаша рұқсатынсыз қандай да болмасын шірітпейтін заттарды қолдануға тыйым салынады.

      Мәйіттің киімі мен онымен бірге жеткізілген басқа заттары мәйітханаға қандай күйде түссе, сол күйінде сараптама жүргізу басталғанға дейін сақталады.

      80. Сараптаманы сот-медициналық сарапшы жүргізеді. Сараптаманы тағайындаған адамның қаулысының негізінде мәйітке сараптама жүргізуге дәрігерлердің білімін жетілдіру институтының, медицина институттары мен университеттерінің сот-медициналық кафедрасының (курсының) профессорлық-оқытушылар құрамы.

      Сот сараптама органының қызметкері болып табылатын сарапшы өз қызметі бойынша өзінің құқығы мен міндеттемелерімен танысқан және арнайы жалған қорытынды бергені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылатындығы туралы ескертілген болып саналады, ол жайлы сарапшы қорытындысының кіріспе бөлімінде сарапшының қолымен куәландырған белгі қойылады.

      81. Сараптаманы сот-медициналық сарапшының өзі жүргізеді.

      Жеке жағдайларда (шетелдік азаматтың мәйітін сараптау; эксгумация жасалған бұрын зерттелмеген мәйітті алғашқы сараптау; мәйітті қайталап сараптау және тағы басқалар) сараптаманы сот-медициналық сарапшылар комиссиясы жүргізеді.

      Егер көрсетілген жағдайларда қаулыда сараптама жүргізу қандай сот-медициналық сарапшыға тапсырылғаны нақты көрсетілмесе, оларды сараптама органының басшысы немесе мәйіттердің сот-медициналық сараптамасы бөлімінің меңгерушісі тағайындайды.

      82. Сараптау мәйіттің ерте өзгерістері пайда болғаннан кейін (дененің сууы, мәйіт дақтары, мәйіттің сіресуі) басталуы мүмкін. Көрсетілген өзгерістер пайда болғанға дейін мәйітті сою тек өлгені анықталғаннан кейін және тиісті актіні рәсімдегеннен кейін ғана жүргізіледі.

      Көрсетілген актінің бір данасы сараптама тапсырылған сот-медициналық сарапшыға тапсырылады да, қорытындының көшірмесімен бірге сот медицинасы органында сақталады.

      Мұздаған мәйіттер бөлме температурасында олар толық ерігеннен кейін ғана зерттелуге тиіс, жоғары температура жағдайында мәйітті жылдамдатып ерітуге болмайды.

      83. Сараптаманы тағайындаған тұлға сараптама жүргізуге қатыса алады. Егер сараптама жүргізуді тағайындаған адам мәйітке сараптама жүргізу кезінде өзінің қатысуының қажеттігі туралы сот-медициналық сарапшыға хабарлаған болса, сарапшы сараптама жүргізілетін орын мен уақыты туралы оған хабарлайды. Бекіткіш уақытта оның келмеуі сараптама жүргізуді бастауды кідіртуге негіз бола алмайды. Егер сараптама тағайындаған адам сараптама жүргізген кезде қатысса, сарапшы қорытындысының хаттамалық бөлімінде оның атын, тегін, әкесінің атын, қызметін және жұмыс орнын көрсетіп, жазады.

      84. Медициналық ұйымдардың дәрігерлері, білімін жетілдіру институттарының тыңдаушылары, жоғары және орта медициналық және заң оқу орындарының студенттері мен тыңдаушылары мәйітті сот-медициналық сараптамаға сараптама жүргізуді тағайындаған адамның және сараптама органы басшысының жазбаша рұқсатымен қатыса алады.

      Өлген адамның туысқандары мен жақындарына және басқа адамдарға, мәйітке сараптама жүргізуге қатысы жоқ басқа адамдарға сараптама кезінде қатысуға, сондай-ақ мәйітхананың арнайы үй-жайына кіруге (секциялық зал, мәйіт сақталатын жерге, мәйітті киіндіруге арналған бөлмеге) жол берілмейді.

14-тарау. Мәйітке сот-медициналық сараптама жүргізудің жалпы тәртібі мен реттілігі

      85. Мәйіттің сараптамасы сарапшының мынадай әрекеттерін қамтиды:

      1) сарапшыға берілген қаулымен және басқа құжаттармен (оқиғаның болған орнын қарап-тексеру хаттамасының, ауру тарихының және басқа да құжаттарының көшірмесі) танысу;

      2) сараптама жүргізуді жоспарлау;

      3) мәйітті сырттай зерттеу;

      4) мәйітті іштей зерттеу;

      5) қосымша, оның ішінде зертханалық зерттеулер үшін материал алу, және сараптама (зерттеу) жүргізу үшін оларды сот-медициналық зертханаға жолдау осы Нұсқаулықтың 9 бөліміне сәйкес жүргізіледі.

      6) мәйітті зерттеудің, қосымша және зертханалық зерттеулердің нәтижелерін және сарапшыға берілген материалдардың деректерін кешенді бағалау;

      7) сот-медициналық диагноз әзірлеу;

      8) қорытындыны формулирлау;

      9) сарапшы қорытындысын рәсімдеу.

      Сарапшы әрекетінің дәйектілігінің берілген жалпы сызбасы осы Нұсқаулықтың талабына сәйкес өзгеруі немесе толықтырылуы мүмкін.

      86. Сот-медициналық сарапшыға берілген құжаттарды зерттеген кезде, өлу себебін анықтау үшін маңызы бар деректерге және басқа сұрақтардың жауабына ерекше көңіл аудара отырып, өлімнің болу шарты мен жағдайын анықтайды.

      87. Мәйітті сырттай тексеріп-қарау мәйітпен бірге жеткізілген киімді, аяқ киімді және басқа да заттарды зерттеуді; мәйіттің өзін зерттеуді қажет болған жағдайда суретке түсіру және адамның дене бөліктерінің зақымдануының контурлық сызбада суреттемесін беруді;

      мәйітті және киімін сырттай тексеріп-қарау кезінде табылған жұғындаларды, бөлінділерді және басқа үлгілерді зертханалық зерттеу үшін алуды;

      осы жағдайдың ерекшелігімен түсіндірілетін сарапшының басқа да іс-қимылдарын қамтиды.

      88. Киімді зерттеуді оның жеке заттарын және қарау сәтінде мәйіттегі киімнің жағдайын есепке ала отырып бастайды.

      Матаның болжамдалған түрін (жібек, жүн және басқа да материал), түсін, тозу дәрежесін, ілмектерінің, түймелерінің және ілгектерінің сақталуын көрсетеді.

      Белгісіз адамдардың мәйіттеріндегі киімдерде сондай-ақ өзіне тән суреті, таңбалары, фабриканың белгілері және басқа ерекшелері белгіленеді. Қалталарындағы заттарды және басқа мәйітпен бірге жеткізілген заттарды санап, сипаттап жазады.

      Киімде зақымданған және ластанған жерлері болған жағдайда олардың нақты орнығуы (киім мен аяқ киімнің бөлімдерінің стандартты атауын басшылыққа алады), пішіні, мөлшері, тігісінен және киімнің нақты басқа бөлшектерінен (қалталарынан, қақпақшаларынан, борттарының шетінен және басқа да бөлшектерінен) қашықтығы, бағыты, шеттері мен ұштарының сипаты және басқа ерекшеліктері көрсетеді.

      Киімдегі зақымданған және ластанған жерлердің және мәйіттегі бүлінген жерлер мен іздердің өзара орналасуы анықталады. Зақымданған және ластанған жерлер өлшеніп, суретке түсіріледі.

      Жыртылған, кесілген, сүйрелген іздер, матаның ақаулары, күйгені және тағы басқалары немесе ерекше өзгерістер (протектордың таңбасы, майдың жағылуы, бояу бөлшектері, күйе және тағы басқалар) белгілері бар зақымдарды тапқан кезде не қанға ұқсас іздер, құсық заттары немесе күйдіргіш заттардың әсері, сондай-ақ дәрілік немесе басқа химиялық заттарды анықтаған кезде сарапшы анықталған зақымдарды, ластануларды әрі қарай басқа тиісті сарапшылар зерттеуі үшін және қосымша зақымданулар мен ластануларды болдырмау үшін сақтау шараларын қабылдайды. Киімнің қосымша зақымдану және ластану мүмкіндігін болдырмау мақсатында қажетіне қарай кептіріледі, оралады және тергеушіге қолхат бойынша беріледі.

      89. Киімді шешпес бұрын мәйіттің бұлшық еттерінің әр түрлі топтарының сіресуіне зерттеу жүргізу қажет.

      90. Мәйітті зерттеуді сыртқы белгісі бойынша жынысын, жасын, дене бітімін, қоңдылық деңгейін, мәйіттің бойын өлшеуден бастау қажет, қажет болған жағдайда оның салмағын өлшейді.

      91. Бір жасқа дейінгі балалардың мәйітін міндетті түрде өлшеу керек.

      92. Мәйіттегі өзгерістерді зерттеу кезінде:

      1) дененің киіммен жабылған және ашық бөлігін сипалау арқылы мәйіттің суығанын анықтайды;

      керек болған жағдайда кем дегенде екі рет, бір сағаттық үзіліспен, қолтық астының және тік ішектің температурасын өлшейді;

      2) мәйіттің денесінің сірескенін, оның таралуын және бет, мойын, аяқ-колдың бұлшық еттеріндегі біліну деңгейін анықтайды;

      3) мәйіт дағының болуын (болмауын), олардың дененің нақты бөліктеріне таралуын; сипаты (бір-бірімен қосылып кеткен, таралған, кең тараған);

      түсі;

      дақтардан айрылған (киім мен заттардың таңбасы) бөліктер сипатталады;

      үш рет саусақпен немесе динамометрмен 2 килограмм/шаршы сантиметрге күшпен басады және алғашқы түсінің (секунд, минут) қайта қалпына келу уақытын белгілейді;

      4) көздің мөлдір қабағының кебуін, қарауытуын, Белоглазов симптомы мен Лярше дағының болуын айқындайды;

      5) мәйіттің кешіккен өзгерістері (шіру, балауызды майлану, мумиялану, шымтезек түрде кебу) жағдайында олардың белгілері мен көріну деңгейін сипаттайды;

      көгеру бөліктерінің болуын, олардың таралуын, мөлшері мен түсін, шыбынның жұмыртқа салуын, басқа насекомдардың, денеде өсімдіктердің өсуі;

      6) тиісті жабдықтар мен реактивтер болған жағдайда өлімнің болған уақытын айқындаудың аспаптық және зертханалық әдістері қолданылады.

      93. Тері жабындарын қарау кезінде олардың түсі мен ерекшеліктерін (құрғақ, ылғалды, көгерген тері, "қаз терісі"), түк өсу дәрежесі (соның ішінде бастағы шаштың ұзындығын), инъекция ізінің болуын, бөрткендерді, қотыр, созылмалы жаралардың анатомиялық және басқа да туа және жүре пайда болған ерекшеліктерін (тыртықтар, туа пайда болған мең, татуировка және тағы басқалар) көрсетеді.

      Ауызша портретті жасаумен қатар анықталған анатомиялық және басқа да жеке ерекшеліктері масштабпен суретке түсіріледі

      94. Басты зерттеу кезінде бассүйегінің ми және бет сүйектерінің жағдайы, қозғалуының бар-жоғын, қисаю жағдайы мен басқа да ерекшеліктері белгіленеді.

      Шаш бөлігі аса мұқият тексеріліп-қаралады.

      Көзі ашық па, соны көрсетеді, нұрлы қабықтың түсін және қарашықтың диаметрін анықтайды, көз алмасының ақ қабықшасы мен дәнекер ұлпасының жағдайын (солғындығын, сарғыштығын, экхимозын және т.б.), бетінің домбыққандығын айқындайды.

      Мұрын қуысынан, ауыздан және құлақтан бөлінген заттар бар ма, жоқ па және бөлінділердің сипаты көрсетіледі.

      Еріннің шырышты және тері қабаттары тексеріліп-қаралады. Аузы ашық па, тісі жабылған ба, тілі қысылған ба, сол көрсетіледі. Тістің түсі және ерекшелігі, тіс сауыты мен протезінің, соның ішінде алтын тіс протезінің саны көрсетіледі. Жоқ тістері аталады және қызыл иектің альвеолярлық үстінің жағдайы сипатталады.

      Ауыз қуысында қанның, тамақ бөлшектерінің, ұнтақтардың, басқа бөгде заттардың бар, жоғы көрсетіледі.

      Баротравма жағдайына күдіктенген жағдайда маңдай және құлақ айнасын пайдалана отырып, дабыл жарғақшасының жағдайы зерттеледі.

      95. Тексеріп-қарауға мойны, кеудесі, құрсағы, арқасы, аяқ-қолдары, қолтық ойығы, сүт бездерінің астындағы тері қатпарлары,бұтаралығы және артқы өтіс аумағы жатады. Әйелдердің мәйітін зерттеу кезінде сүт бездерінің пішіні мен мөлшерін, емізік айналасының дақтарын және іштің ақ сызығын, сүт бездерін басқан кезде бөліндінің болуын, жүктілік тыртықтарының және басқа ерекшеліктердің болуын анықтайды.

      96. Ерлердің сыртқы жыныс мүшелерін зерттеген кезде күпектің жағдайын, үрпінің сыртқы тесігін, ұманы;

      әйелдердің бұтаралығын, сарпай жапсарларын, қынап аузын, қыздық пердесінің жағдайын анықтайды. Бөлінділердің, зақымдардың, тыртықтардың, жаралар мен басқа ерекшеліктердің бар, жоғын көрсетеді. Артқы өтістің жағдайын зерттейді.

      97. Қаңқа сүйектерін сипап, патологиялық қозғалғыштығын немесе өзгеріске ұшырауын көрсетеді.

      98. Барлық табылған сыртқы зақымдарды мәйіттің түрлі аумақтарын дәйектілікпен қараған кезде жеке бөлімнің соңында "Сыртқы зерттеуінде" сипаттайды.

      Сыртқы зақымдарды зерттеу жай көзбен қарау арқылы жүргізіледі, ал қажет болған жағдайда ұлғайтқыш лупа немесе стереомикроскоптың, операциялык микроскоптың көмегімен жүргізіледі.

      Зерттеуді оқиға жағдайын әрі қарай қалпына келтіру үшін (зақымның пайда болу механизмін анықтау; жарақаттау құралының түрлік, топтық немесе жеке белгілерін және тағы басқалар) қажетті нақты мәліметтер алуды қамтамасыз ететіндей толығымен жүргізеді.

      99. Әрбір зақым үшін жеке-жеке оның түрін (қанталау, сыдырылған ер, жара), нақты анатомиялық орналасуын, пішінін, мөлшерін, дене осі бойынша бағытын, түсін, шеттері мен ұштарының сипатын, сыдырылған кедір-бұдырлығы ерекшеліктерін, жара арнасының барын, қабыну немесе жазылу, таңылу және ластану белгілерін, айналасындағы тіндердің жағдайын көрсетеді.

      Көптеген бір тұрпаттағы зақым болған жағдайда жоғарыда көрсетілген талаптарды сақтай отырып, жеке анатомиялық аумақтар бойынша сипаттау кезінде оларды былайша топтауға болады:

      1) зақымның орналасуын анықтаған кезде тиісті анатомиялық аумағын және тік бұрышты координат жүйесін пайдалана отырып, зақымданған жерден бастап жақын арадағы анатомиялық объекті нүктесіне дейінгі қашықтығын көрсетеді, сондай-ақ қажет болған кезде (көлік жарақаты, оқ, шаншып-кесілген зақымдар және басқа да жарақаттар) әрбір зақымның төменгі деңгейінен бастап, табанына дейінгі қашықтықты өлшейді;

      2) зақымдардың түрін геометриялық фигураларға (үш бұрышты, дөңгелек, сопақ немесе басқа) қатысты көрсетеді;

      3) зақымдардың түсін белгілеу үшін негізгі түстер мен реңдерді пайдаланады;

      4) зақымдардың мөлшері тек қатты материалдан жасалған (металл, пластмасса, ағаш) сызғышты пайдалана отырып, өлшемнің метрлік жүйесі бойынша ғана анықтайды;

      5) зақымдалған аумақтағы таңулар мен ластануларды зерттеген кезде олардың болжамды сипатын (қан, ыс, майлағыш материалдар, бояу, құм және басқа да заттар), орналасуын, пішінін, мөлшерін көрсетеді;

      6) зақымдарға жақын жатқан тіндердің жағдайын зерттеген кезде ісіктің (домбығудың) және қан құйылу, түсін, пішінін, қарқындылығын, айқындылығын, шекарасы мен мөлшерінің бар-жоғын көрсетеді. Аталған өзгерістерді анықтау үшін крест тәрізді тілулер жүргізген орынды.

      100. Қаңқа сүйектеріндегі зақымдардың немесе өзгерістердің сипаты мен ерекшеліктерін анықтау үшін алдымен олардың рентгенографиясын, содан соң жұмсақ тіндерді тіледі де, сүйектер мен қоршаған тіндерді орнында зерттейді. Қажет болған жағдайда зақымданған сүйекті арамен кесу арқылы оның зақымдалмаған аумағы арқылы шығарып алады, сүйек үзінділерін жұмсақ тіндерден тазартады да, әрі қарай зерттеу үшін оларды желімдейді.

      Сынықтың нақты орнын, бағытын және жазықтығын (мүмкін градусте), сүйектің жылжуын және сипатын, сондай-ақ өзгеріске ұшырау түрін сипаттайтын (тісшеленіп келуі, сызаттар, сүйек қабығының күйі, сүйек пластинкалары олардың жарықшақтарының болуы, ерекшеліктері) басқа морфологиялық ерекшеліктерін көрсетеді.

      101. Көлік жарақаты жағдайында немесе соған сезіктенген жағдайда, әр түрлі биіктіктен құлаған жағдайда (соның ішінде жүрген немесе тұрған кезде), сондай-ақ тұйық заттармен зақымданған жағдайда, терең бұлшық еттерде қан құйылу мен буындар үзілген, бұлшық ет пен сүйектер зақымдану пайда болуы мүмкін болғанда, дененің артқы жағының жұмсақ тіндерін (шүйде бұдырынан сегізкөзге дейін омыртқалардың тік өсінділері сызығы бойынша әрі қарай жамбас арқылы сан мен балтырдың артқы жағынан) тіледі және көрсетілген зақымдарды табу үшін оларды қайта сөгуді жүргізеді.

      Жағдайлардың ерекшелігіне байланысты дененің артқы жағындағы тіндерді зерттеу мәйіттің ішкі құрылысын зерттеп болғаннан кейін жүргізілуі мүмкін.

      102. Адам денесінің бөліктерін бейнелеу (сызбалық) арқылы сыртқы зақымдануының сызбасын жасайды;

      киімдегі және аяқ киімдегі зақымдар мен жарақатқа тән іздерді де тиісті сызбалық бейнелеу арқылы суреттейді.

      103. Денедегі зақымдар суретке түсіріледі. Тек шолу сипатындағы суреттерді (дене зақымының жалпы түрі) ғана емес, сондай-ақ жеке зақымдардың да суретін түсіруді (міндетті түрде масштаб пайдаланылады) жүргізу керек. Дене мен киімдегі зақымдарды суретке түсіруді сот-медициналық сарапшы немесе оның басшылығымен зертханашы жүргізеді.

      104. Бұрын бекіткіш және зертханалық зерттеулердің тиімді кешенімен сыртқы зерттеулер барысында түзетілгенге сәйкес мәйітке келесі жарып көруді (мысалы, майлы заттарды, бояулардың және басқа іздерді люминесценттік зерттеу үшін, диффузиялық байланыс немесе спектрографиялық металдардың беттесуін анықтау үшін теріні алғанда) жүргізген кезде ластануы немесе өзгеруі мүмкін материалдарды алуды жүргізеді.

      Қорытындының зерттеу бөлімінде осы тармақта көрсетілген жүргізілген іс-әрекеттер туралы жазылады.

      105. Мәйіттің ішкі зерттеу міндетті түрде жүргізіледі. Бассүйек, кеуде және құрсақ қуыстары зерттеледі.

      Омыртқа - оның зақымы немесе ауруы анықталған жағдайда зерттеуге жатады, сондай-ақ бассүйек-ми жарақатында, жол-көлік апатында, түрлі биіктіктен құлаған кезде, басқа жағдайларда - көрсетілген жағдайда зерттеуге жатады.

      106. Мәйітті сою, қуыстар мен органдарды зерттеу реттілігі мен қабылдау тәсілдерін өлімнің жағдайы туралы алдын ала мәліметтерді, жағдайдың нақты ерекшеліктерін, зерттеудің міндеттерін және тиісті әдістемелік құжаттарды басшылыққа ала отырып, сарапшы айқындайды.

      Зерттеу және мәйітті сою нәтижелерін рәсімдеген кезде (орталық нерв жүйесі, жүрек-қан тамыры және басқа да жүйелер) жүйелік тәртіпті міндетті.

      107. Анатомиялық кесулер, жұмсақ тіндерді кесіп-сөгу, ішкі органдарды бөлу және зерттеуді сарапшының өзі жүргізеді. Бассүйекті, омыртқаны арамен кесу және қаңқаның басқа сүйектерін бөліп алуды сарапшының басшылығымен және міндетті түрде оның қатысуымен санитар жүргізе алады.

      108. Пневмоторакс немесе ауа (газ) эмболиясына сезіктенген кезде алдын ала тиісті сынаманы (су астында өкпенің сірі қабықты қуысы немесе жүрек қарыншаларын теседі) жүргізеді. Сынаманы жүргізер алдында рентгенография жүргізіледі:

      1) анықталмаған жағдайда немесе түсікке сезіктенген жағдайда қайтыс болған бала туу жасындағы әйелдердің мәйітін зерттеген кезде ауа эмболиясына сынама жүргізу міндетті болып табылады;

      2) жүрек, өкпе, ірі қан тамырларының зақымдануына сезіктенген жағдайда, өлімнің болуына медициналық араласу (аталған мүшелерге хирургиялық операция жасау, пункция, канюля енгізу, тамырларға катетер енгізу және басқа) себеп болған жағдайда ауа эмболиясына сынама жүргізу міндетті болып табылады.

      109. Жұмсақ тіндерді кесуде мүмкіндігінше сыртқы жарақаттарға операциялық жараларға, тесіктерге, түтікше резеңкеге, катетерге және басқалар, сондай-ақ жарада қалған бөгде заттарға тиіспей жүргізеді. Бұлшық еттің түсін, тері асты шел қабатының ең үлкен қалыңдығын, жарақаттық немесе патологиялық өзгерістердің бар-жоғын көрсетеді.

      110. Мойын, кеуде және құрсақ қуысының мүшелерін алу үшін оларды орнында қарайды. Мүшелердің дұрыс орналасқандығын, даму кемістігін; өкпенің сірі қабаты қуысының орналасу дәрежесін;

      көк еттің тұру биіктігін;

      өкпе қап пен құрсақ қуыстарында жабысқан жерінің барын;

      қабырға сірі қабығының күйін, кеуденің лимфа түйіндері аумағындағы іш пердені, шажырқайды, лимфа түйіндерін; асқазанның және ішектің кебуі мен қабысуы;

      жоғарғы және төменгі көктамырлардың қанға толу дәрежесін көрсетеді.

      Дене қуыстары мен мүшелерінде бөгде иістің бар-жоғын көрсетеді:

      1) тыныс жолдарындағы тромбоэмболиялар немесе бөгде заттарды табу үшін немесе алып тастау үшін қажет болған жағдайда сол орнында өкпе күре тамырының не соған сәйкес көмей мен кеңірдектің негізгі бағанасын және бас тармағын жарып қарайды;

      2) уланғанына күдіктенген кезде өңешке, қарынға және ішекке лигатура салады;

      3) суға батырылғанына күдіктенген кезде планктонның барын зерттеу ол үшін материал алғанға дейін аспаптарды, ыдысты, қолғаптарды және мәйіттің мүшелерін сумен жууға тыйым салынады.

      111. Мүшелерді алу үшін сарапшының қалауы бойынша және нақты жағдайларға байланысты жеке немесе толық эвисцерация әдісін қолданады. Қажет болған кезде басқа әдістер қолданылады: Вирхов (әр мүшені жеке алады);

      Абрикосов (мүшелерді бес кешен түрінде алады) – мойын мүшесін кеуде қуысының мүшелерімен;

      ішек;

      көкбауыр; асқазанмен бірге бауырды;

      ұлтабар мен ұйқы безін;

      бүйректі бүйрек безімен, несепағарды кіші жамбас мүшелерімен;

      Киари-Мариш (мүшелерді мәйітте орнында жарып қарайды және содан соң толық зерттеу, өлшеу және таразыға тарту үшін алады);

      Лютель (мүшелерді бірегей кешенмен бөліп алады да, тілінген жерден жеке қарайды). Мүшелерге қол жеткізуге, оларды толық зерттеуге мүмкіндік және қажет кезінде олар мен зақымдар арасында топографиялық ара қатынасты қамтамасыз ету маңызды.

      112. Барлық мүшелерді үстінен және тілген жерде өлшейді және зерттейді.

      Олардың тығыздығын, анатомиялық құрылымының келбетін, түсін, қанға толуын, спецификалық иісін, өзгерістер мен зақымдарды мұқият зерттейді; қуыс мүшелердегі заттардың сипаты мен көлемін айқындайды. Миды, жүректі, өкпені (бөлек), бауырды, көкбауырды, бүйректі (бөлек) таразыға тартады. Қалқанша, айырша және ұйқы бездерін, бүйрек, гипофиз, эпифиз және басқа мүшелерді таразыға тартуды олардың патологиясы болған кезде жүргізеді.

      113. Басты зерттеген кезде жұмсақ жабындарының ішкі бетінің жағдайын;

      түсін, ылғалдығын, қоюлығын, қан толғанын, қан құйылудың бар-жоғын, олардың түсін, пішінін және мөлшерін (қалыңдығын коса), самай бұлшық еттерін үстінен және тіліп қарайды.

      Маңдай, самай, төбе және шүйде сүйектерінің қалыңдығын, сондай-ақ бас сүйектің ұзынынан және көлденеңінен размерлерін (бас сүйек ми жарақаты болған кезде) арамен кесіп алып өлшейді.

      Бассүйек күмбезінің зақымын зерттейді. Бас сүйектің жіктерінің жағдайын көрсетеді: қатты ми қабықшасының қатаю дәрежесі мен түсін, оның сүйектермен тұтасуын, тамырлар мен қуыстарға қан толуы;

      жұмсақ ми қабықшаларының мөлдірлігі мен қан толуы, торасты құрамы мен цистернаның сипатын сипаттап жазады.

      Ми сыңарларының, қатпарлары мен жүлгелерері бедерінің көріну дәрежесі, орақ тектес өсіндінің шетіне басқаннан жолақтың бар-жоғы, мишықтың, үлкен шүйде тесігінің симметриялығы көрсетіледі.

      Мидың көлденең немесе ұзын (сарапшының таңдап алған әдісіне байланысты) кесіндісінен ми ұлпасының құрылымының және оның анатомиялық құрылымының, әсіресе бағана бөлімінде жалпы көрінісінің білінуін, сондай-ақ оның ылғалдылығы мен қанға толу деңгейін көрсетеді.

      Қарыншасының ішіндегісін, эпендималар мен өрімдерінің жағдайын сипаттайды, қарынша кеңеймегенін анықтайды.

      Мидың негізі тамырларын атеросклероздық өзгерістерінің, аневризмнің барын белгілей отырып зерттейді.

      Гипофизді өлшейді, тіліп оның тінінің суреті мен түсін көрсетеді.

      Бассүйектің ішіне қан құйылу, жұмсару орны, ісіктер табылған кезде олардың нақты орнын, үлесі, мөлшері, массасы, көлемі эпидуральдық және субдуральдық қан құйылуы, бетіндегі және тілімдердегі түрі мен пішіні, мидың оның көршілес аумақтармен байланысын көрсетеді.

      Қатты ми қабықшасын алып тастағаннан кейін бассүйектің негізіндегі сүйекті қарайды да, олардың зақымдары мен ерекшеліктерін көрсетеді;

      мұрын жаны қойнауларын ашады, оның ішіндегісінің бар-жоғын көрсетеді.

      Бассүйегі күмбезінің сүйектерін сүйектерді жартылай арамен кескен кезде бас сүйектің күмбезі мен негізін күштеп айырмай, толық арамен кесу қажет.

      114. Омыртқа өзегін зерттеген кезде онда сұйықтықтың немесе қанның барына, жұлынның жағдайы мен орналасуына көңіл аударады. Жұлынды қатты қабықшасымен алады.

      Қабықшаның түрін және көлденең кесу арқылы (сегменттері бойынша) ми ұлпасының жағдайын сипаттап жазады.

      Омыртқа өзегі жағындағы омыртқа мен омыртқа аралық дискіні қарайды және олардың ерекшеліктерін, зақымын, түрінің өзгеруін, өзгерістерін көрсетеді.

      Ауыз омыртқа-окципитиальдық буындасу аумағын буындар үзілгенін, сынықты, қан құйылу табу немесе болмауын зерттейді.

      115. Мойынның магистральдық күре тамырын жарып ашады. Оларда патологиялық қатпарлардың, остеофиттермен қысылмағанын, тамырлардың ішкі қабықшаларының жыртылуы бар-жоғын көрсетеді, қан құйылуды анықтау үшін мойынның жұмсақ ұлпасы мен жүйке-тамыр шоқтарын қарайды.

      116. Тілді, бадамша бездерді, көмекей мен өңешті, кеңірдекті, қалқанша және қалқанша маңы бездерін, лимфа түйіндерін зерттейді. Тіл асты сүйектері мен кеңірдектің шеміршегі сақиналарының бүтіндігін тексереді; зақымданғанына сезіктенген жағдайда олардың рентгенографиясын жасайды.

      117. Кеуде қуысы мүшелерін зерттеуге алдыңғы және артқы қабырға аралығын қарау, айрыша безін, өкпені, жүректі, қолқаны, өңеш пен бронхтарды тамырды зерттеу кіреді:

      1) өкпе сірі қабығын қарайды, оның астында қан құйылу болуын, олардың пішінін, мөлшерін, көптігін, орналасуын анықтайды;

      2) тыныс алу жолдарын бронхтардың ұсақ тарамдарына дейін жарып қарайды, оның ішінде сұйықтың бар-жоғын көрсетеді, шырышты қабығының түсін және қанға толуын көрсетеді. Өкпенің сыртқы және кесіп қарағанда түсіне, ауаға толу дәрежесі мен өкпе тінінің қанға толуына, басқан кезде оның үстінен ағатын сұйықтықтың сипатына, өзгерістердің барын және сипатына көңіл аударады. Паратрахеальдық және бронхиальдық лимфа түйіндерін сипаттайды;

      3) жүрек пен қолқаны жарып қарау әдісін сарапшы таңдайды.

      Әдіс миокардтың барлық бөлімін және тәждік күре тамырды ұзына-бойында зерттеуді көздеуге тиіс. Перикардтың жағдайын, оның ішіндегі сұйықтың мөлшері мен сипатын, жүрек қуысына қан толуын және қан ұю сипатын, эпикард, эндокард, миокард, тәж артериясын, қақпақшаларды, папилярлық бұлшық еттің жағдайын сипаттайды. Қарыншалардың қабырғасы мен қақпақшалардың қалыңдығын өлшейді. Тілген қолқаның енін анықтап, ұзына-бойына оның ішкі қабықшасының жағдайын зерттейді. Өкпе патологиясы болғанда жүректі бөлек өлшейді.

      118. Құрсақ қуысы мүшелері мен іш пердесі сыртындағы аймақты зерттеу дәйектілігін осы Нұсқаулықтың тармағындағы талаптарды есепке ала отырып сарапшы анықтайды.

      119. Асқазанды зерттейді, оның пішінін, ішіндегі сұйықтығының мөлшерін және түрін (түсін, иісін, қоюлығын, мөлшері мен ондағы тамақ бөлшектерінің сипатын), шырышты қабықшаның жағдайын (түсін, қатпарларының білінуі, қан құйылудың барын, жараны және басқа) көрсетеді. Бүкіл бойына ішекті жарып қарайды, оның әрбір бөлімінің ішіндегі сұйықтығының сипаты мен мөлшерін, түсін, кілегей қабықшасының жағдайын және басқа ерекшеліктерін сипаттайды;

      соқыршектегі құрт тәрізді өсіндінің орналасуы мен түрін көрсетеді. Қарын мен ішектің әртүрлі бөлімінің ішіндегі сұйықтықтың сипаты мен мөлшеріне өлімнің бұрын болғандығын анықтау қажет болған кезде ерекше көңіл аударады.

      120. Ұйқы безін, бауырды, көкбауырды, бүйрек үсті безін зерттеген кезде мүшенің сыртқы түріне (пішініне, түсіне), сипағандағы тіннің тығыздығына, оның анатомиялық құрылымына, қан толу дәрежесіне, көкбауырдың тілмесінен қырманың сипатына көңіл аударады. Мүшелерді өлшейді және таразыға тартады.

      Өттің ішіндегі сұйықтықтың түрі мен мөлшеріне, оның шырышты қабатының жағдайына, өт жолдарының өткізгіштігін көрсетеді.

      121. Бүйректі зерттеген кезде оның пішіні мен мөлшерін айқындайды, түсін, тіннің тығыздығын, капсуланы алып тастағаннан кейінгі бетінің сипатын, милы, қыртыс, ми және аралық (юкстамедулярлық) қабаттардың байқалу деңгейін, түбекшенің шырышты қабатының жағдайын көрсетеді.

      Несепағардың өткізгіштігі мен оның шырышты қабықшасының күйін айқындайды.

      122. Жамбас мүшелерін зерттеу дәйектілігін осы Нұсқаулықтың талаптарын есепке ала отырып сарапшы айқындайды:

      1) қуықтағы несептің мөлшерін, оның түсін, мөлдірлігін, шырышты қабықшасының түрі мен түсін, конкременттерінің болуын көрсетеді;

      2) әйелдерде қынап пен оның күмбездерін, жатырдың пішінін, оның мойны мен сыртқы жапсарларын сипаттайды, жатырдың мөлшері мен тығыздығын айқындайды. Шырышты тығынның барын, мойынның ашылуын (ашылу дәрежесін белгілеумен) көрсетеді, бөлінулер мен зақымдарды көрсетеді. Жатырдың шырышты және бұлшық ет қабаттарының, сондай-ақ түтіктерді, аналық бездерді, қантамырлы жатыр маңы талшықтарының жағдайын зерттейді (жатырда бөгде сұйықтық болған кезде оны сот-химиялық зерттеуге жібереді);

      3) ерлердің ұма безін зерттейді, тіндерінің тығыздығы мен түрін, шәует көпіршіктерінің секретпен толу дәрежесін көрсетеді, аталық ұрық безі тінінің ерекшеліктерін көрсетеді.

      123. Мәйітті зерттеу кезінде сот-медициналық зертханасы бөлімінде зерттеу жүргізу үшін материал алады. Мәйітке сараптама жүргізуші сарапшы сараптаманың шешілуіне қойылған мәселелер мен осы жағдайдың ерекшелігі нәтижесінен зерттеудің қажетті түрлерін айқындайды.

      124. Мына заттар міндетті түрде зертханалық зерттеулерге жіберілуге тиіс:

      1) мәйіттің мүшелерінен (көп уақыт бойы ауруханада болған ересектер мен кішкентай балалардың өлімінен басқа) этил алкоголінің болуы мен сандық мөлшерін анықтау үшін қан мен несеп үлгісі зерттелуі тиіс;

      2) сыртқы зақымдану мен қан ағумен болатын зорлап өлтірілуде; кісі өлтіру немесе соған сезіктенгенде; белгісіз адамдардың мәйітін зерттеген кезде басқа жүйе бойынша антигендік қатыстылығын анықтау үшін қан алынуға тиіс;

      3) гистологиялық (гистохимиялық) зерттеу үшін ішкі органдар мен тіндердің кесікшілерін алу - өлімнің барлық жағдайында жүргізіледі; бекіту және кескеннен кейін қажет болған кезде зерттейді не кесіп алынған кесіктерді архивте зерттеу жүргізбей сақтайды; архивте сақтау мерзімі тиісті Ережелермен көзделген;

      4) улағыш заттардың болуын және сандық мөлшерін анықтау үшін мәйіттің органдары (тіндері) - химиялық заттармен, саңырауқұлақтармен, улы өсімдіктермен улануға сезіктенген кезде және тамақпен уланған кезде алынады;

      5) бөлінгіш санатын анықтау үшін өт пен несеп;

      6) шәуетті анықтау үшін, қынап эпителийінің морфологиялық ерекшелігін зерттеу үшін қынаптың ішіндегі тампондар мен жағындылар және басқаларды алады - жыныстық қылмыстарда немесе оған сезіктенген кезде; жыныстық қатынас айуандықпен жасалғанына сезіктенген кезде ерлер мен әйелдер мәйітінің ауыз және тік ішегінің шырышты қабатынан тампондар мен жағындылар алады;

      7) салыстырмалы зерттеу үшін бастағы шаштан - кісі өлтіргенде сезіктенген кезде;

      жыныстық кылмыстарда немесе оған сезіктенген кезде;

      көлік жарақатында;

      бастың шашты бөлігі зақымданғанда;

      белгісіз адамдардың мәйітін зерттегенде;

      8) жұқпалы аурудан болған балалар өлімінің барлық жағдайында және соған ұқсас үлкендердің өлімі жағдайында тыныс алу жолдарынан (кеңірдек, көмекей, бронхтардан) және өкпеден бактериологиялық және вирусологиялық зерттеу үшін жағынды-ізтаңбалар алады;

      9) жұқпалы аурулардан немесе бактериялық тамақтан уланудан өлуіне сезіктенген жағдайларда;

      карантиндік және аса қауіпті жұқпаларға (бұдан әрі - АҚЖ) сезіктенген жағдайда қан, ішкі органдардың бөліктерін, жағындыларын - микробиологиялық және вирусологиялық зерттеулер үшін органдардың таңбаларын алуды денсаулық сақтау саласындағы тәртіппен санитариялық-эпидемиологиялық станция қызметінің бактериолог-дәрігерінің қатысуымен алады;

      10) ашылмаған бүйрек, диатомдық планктонға зерттеу үшін негізгі сүйек қусының сұйықтығы және сан немесе тоқпан жілік фрагменті адамның суға батқанына нақты морфологиялық дәлел болмаған жағдайда алынады;

      сол мәйіттен салыстырмалы тексеру үшін өкпесі алынады;

      мәйіт табылған су айдынынан 200-300 миллилитр, су алып, оны сараптау мекемесіне зерттеуге жіберу қажеттігі туралы мәйітке сараптама тағайындаған адамды бір мезгілде хабардар етеді;

      11) гистологиялық зерттеу үшін жатырдың, түтіктердің, аналық бездің және жатыр маңы жасушалары тамырларының әр түрлі аумақтарынан кесіктер, сот-химиялық зерттеу үшін жатырдың ішіндегі сұйықтар мен қабырғасының бөлігі, цитологиялық зерттеу үшін қынап пен сүт бездерінің бөлінділерінің тампондары мен жағындылары, ауруханадан тыс түсік нәтижесінде өлімнің болғанына сезіктенген кезде, асқынған сепсиспен аборт кезінде алынады, бактериологиялық зерттеулер үшін қосымша материал алынады;

      12) теріні, зақымданған шеміршек бөліктері мен сүйекті, жара каналы бар паренхиматоздық мүшелерді оқ тиіп, өткір шабатын, кесетін, шаншып-кесетін және тұйық құралдармен зақымданудан өлген кезде медицина-криминалистік (физикалық-техникалық) зерттеу үшін алады.

      125. Сот-медициналық зертханаға жіберуге арналған объектілерді алып, орайды да, сәйкес мөр басады. Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау туралы қаулыны кім және қай кезде шығарды және қаулыда зертхана бөлімшелерінде сараптама жүргізген кезде шешілуге тиіс мәселелер де көрсетілген зертханаға жіберілетін тиісті бланк (бланкілер) толтырады.

      Нақты жағдайларға байланысты сараптама тағайындаған адам немесе қалалық (аудандық ауданаралық) сараптама мекемесі бөлімінің меңгерушісі алынған материалдарды сараптама мекемесіне жеткізуді ұйымдастырумен қамтамасыз етеді.

      126. Мәйітті зерттеп болған соң сарапшының бақылауымен барлық мүшелерін мәйіттің ішіне салып, мәйіттің терісін тігеді.

      Сондай-ақ қосымша жүргізілген тілімдер де тігіледі. Мәйіттің дене қуысына оған тиесілі емес мүшелерді немесе бөтен заттарды салуға жол берілмейді.

      127. Мәйітті зерттеу және зертханалық зерттеуге материал алыну аяқталғанға дейін мәйітке шірітпейтін заттарды енгізуге жол берілмейді. Мәйітке сараптама аяқталысымен сараптама мекемесінде консервациялау сараптама тағайындаған адамның тек жазбаша рұқсатымен ғана жүргізілуі мүмкін.

      128. Мәйітке сараптама жүргізу кезінде зақымданудан, уланудан, ауруханадан тыс түсіктен болған асқынудан және тағы басқа да жағдайларда зорлықпен өлтірілгені анықталған жағдайда, ол жайында сараптаманы тағайындаған адамға белгісіз болса, сарапшы бұл адамды (органды) анықталған өлімнің себебі туралы тез арада хабардар етуге тиіс.

      129. Тірі күнінде анықталмаған карантиндік және ӨҚЖ табылған жағдайда сарапшы немесе бөлім (бөлімше) меңгерушісі бұл шұғыл жазбаша түрде тиісті денсаулық сақтау мемлекеттік басқару жергілікті органдары мен аумақтық санитариялық-эпидемиологиялық қадағалау органдарына хабарлайды.

      130. Мәйітке сараптама жүргізу үдерісінде диагностика мен емдеудің ірі кемшіліктері айқындалған кезде сарапшы сот-медициналық клиникалық-анатомиялық конференцияда талқылауға шаралар қабылдайтын сараптама мекемесінің басшысына бұл туралы хабарлайды.

15-тарау. Дәрігердің қайтыс болу туралы куәлігін (перинаталдық қайтыс болу туралы) рәсімдеу

      131. Дәрігердің қайтыс болу туралы куәлігі (перинаталдық өлім туралы дәрігердің куәлігі) сот-медициналық зерттеу (сою) аяқталған күні толтырылады және мәйітке сараптама жүргізген сот-медициналық сарапшының колы қойылады.

      132. "Дәрігердің қайтыс болу туралы куәлігін", "Дәрігердің перинаталдық өлім туралы куәлігін" толтыру және беру тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.

      133. Егер өлімнің себебін белгілеу немесе анықтау үшін зертханалық зерттеу жүргізу қажет болса, алдын ала куәлік беріледі.

      Зертханалық зерттеулердің нәтижелері алынғаннан кейін алдын ала куәлік берілгеннен кейін екі аптадан кешіктірілмей қайтыс болу туралы "Алдын ала куәліктің орнына" деген белгісі бар жаңа куәлік беріледі де, тікелей облыстық (қалалық, республикалық) статистикалық басқармаға жіберіледі.

      Сараптама мекемесінің басшысы немесе сараптама мекемесінің қалалық аудандық, ауданаралық бөлімінің меңгерушісі алдын ала куәліктің орнына жолданылған қайтыс болу туралы жаңа куәлікті статистикалық басқармаға уақтылы жасап, жіберілуіне бақылау жасаумен қамтамасыз етеді.

5-бөлім. Сот-медициналық сараптама мекемесінің сот-гистологиялық бөлімшелерінде сот-медициналық сараптама жүргізу тәртібі
16-тарау. Жалпы ережелер

      134. Сот-гистологиялық сараптауды (зерттеу) зорлықпен немесе аурулар салдарынан әсер етілген зақымдардың (жарақаттардың) адамның оларды тірі кезінде немесе өлгеннен кейінгі уақытта алғандығы, сондай-ақ қаулыда мазмұндалған, айғақтық заттарға сот-медициналық сараптау жүргізуді реттейтін арнайы таным шегінен шықпайтын басқа да мәселелерді шешу үшін жүргізеді.

      135. Сот-гистологиялық сараптамалар Сот-медицина орталығының тиісті құрылымдық бөлімшелерінде, және оның аумақтық бөлімшелерінде сот-медицинасы мен сот-медициналық гистология немесе патологиялық анатомия бойынша арнайы даярлығы бар сот-медициналық сарапшылар жүргізеді.

17-тарау. Сараптама жүргізу және ұйымдастыру тәртібі

      136. Келіп түскен заттай айғақтарды бөлімшенің меңгерушісі қабылдайды.

      137. Барлық объектілер мен олардың ілеспе құжаттары бөлімшенің тіркеу журналына тіркеледі.

      138. Бөлімше меңгерушісі заттай айғақтарды және құжаттарды орындаушы-сарапшыға береді.

      139. Сот-гистологиялық сараптама зерттеулерін жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне, сараптама зерттеулерінің негізділігі мен объективтілігіне қойылатын талаптарға сүйене отырып сот-медициналық сарапшы анықтайды.

      140. Сот-медицина гистологы өзіне жүктелген сот-гистологиялық сараптаманы өзінің мүмкіншілігі келгенше орындап, уақытында ғылыми түрде дәйектелген және объективті түрде берілген қорытынды береді;

      мәйіттен алынған және сот-гистолиялық бөлімге зерттеуге алынған ағзалар мен ұлпалардың сақталуын қамтамасыз етеді.

      141. Сот-гистологиялық сараптама жүргізу барысында сот-медицина гистолог сарапшы зерттеуге қатысы бар, сот-гистологиялық қорытынды және диагноз құрастыруы үшін істің құжаттарын зерттеуге құқысы бар және өзіне қажетті деректерді жазып ала алады, арнайы бекітілген заңнама бойынша сараптауға қажетті қосымша нысандарды, медициналық құжаттарды (науқастың амбулаторлық немесе стационарлық медициналық картасы) зерттейді.

      142. Сот-гистологиялық сараптама жүргізуге қажетті құрал-жабдықты, материалдарды, хабар алатын құралдарды, жұмыс жағдайы мен техникалық қауіпсіздік және өндірістік санитарияның сақталуы үшін қажет жағдайларды жасау сараптау мекемесінің басшысына жүктеледі.

      143. Сот-гистологиялық сараптамалардың нәтижелері қолданыстағы процессуалдық заңнамаға сәйкес сарапшы қорытындысымен рәсімделеді.

      144. Қорытынды кіріспе, зерттеу бөлімі және тұжырымнан тұрады.

      145. Препараттарда мәйітті ашу кезінде анықталмаған жұқпалы немесе карантиндік аурулардың белгілері (бөртпе, ішсүзек және қайталанбалы сүзек, оба, тырысқақ және т.б.) табылған жағдайда, сот-гистологиялық бөлімшенің меңгерушісі немесе зерттеуді орындайтын сарапшы-гистолог бұл туралы тез арада сот сараптамасы органының бірінші жетекшісіне және мәйітті зерттеген сот-медициналық сарапшыға хабар береді.

      146. Кейбір жағдайларда сот-гистологиялық сараптаманың нәтижелеріне препараттарды сипаттаудың объективті дәлелі ретінде микрофотографияларды қоса берген жөн, бұл қайталама сот-медициналық сараптамалар кезінде даулы мәселелерді шешуін жеңілдетеді.

18-тарау. Мәйіттен сот-гистологиялық сараптамаға арналған материалдарды алу және өңдеу

      147. Сот-гистологиялық зерттеу үшін материал алу аутопсия жағдайында 100%-ға жүргізілуі тиіс.

      148. Сот-гистологиялық зерттеуді мына төмендегі жағдайларда міндетті түрде жүргізеді:

      1) адам өлтірілгеніне күмәнданған жағдайда;

      2) өндірістік жарақат алғанда;

      3) уланғанда (соның ішінде алкогольмен), жүрек бұлшық еті (кем дегенде);

      4) электр тогы соққанда;

      5) сыртқы ортаның төменгі және жоғары температурасының әсерінен өлу;

      6) ересек және балалардың аяқ астынан қайтыс болу жағдайында;

      7) жұқпалы ауруларда (соның ішінде туберкулез);

      8) онкологиялық және гематологиялық ауруларда;

      9) ятрогендік ауруларда;

      10) емдеу мекемелерінде адам қайтыс болған жағдайларда;

      11) жүкті және босанған әйелдер өлімі жағдайында.

      149. Басқа да жағдайларда гистологиялық зерттеу жүргізу қажеттілігін сот-медицина сарапшысы туындаған жағдайды ескере отырып шешеді.

      150. Гистологиялық зерттеу үшін мәйіт органдарының (тіндерінің) үлгісін мәйітке сараптама жүргізетін сот-медициналық сарапшы алады. Мүшелердің үлгісін алуды зертханашы немесе санитарға тапсыруға тыйым салынады.

      151. Сот-гистологиялық зерттеуге арналған материалдарды бекітілген, ары қарай өңдеуге дайын күйінде, "кесілген" түрде мәйітті зерттеген сот-медициналық сарапшы алады. Кесілген кесікшелердің қалыңдығы 0,8 сантиметрден кем емес, ұзындығы мен ені 1,5-2 сантиметр шамасында, яғни стандартты жабынды шынының көлемінен аспауы керек.

      152. Органдар мен тіндерде. Диатомды планктонды анықтау үшін зерттеу химико-токсикологиялық бөлімде (бөлімшеде) материалды химиялық жоюдан кейін жүргізіледі.

      153. Мәйіттің материалын өңдеу және ішкі органдар мен тіндердің кесіктерін сарапшының бақылауымен арнайы гистологиялық техника бойынша дайындықтан өткен зертханашы жүргізеді.

      154. Гистологиялық препараттарға, кесінділерге мынадай талаптар қойылады: қалыңдығы микроннан аспайтын, тегіс, жыртылмаған, қатпарсыз біркелкі боялған, әртүрлі құрылымдары жақсы ажыратылатын болуы тиіс. Кесінділерде әртүрлі бөгде қосындылар мен бояушы заттардың криссталдары болмай, сондай-ақ жабынды шынының астында ауа көпіршіктері болмауы керек. Қосарлы боялған кезде (ядролық және фондық) ажырату талабын қатаң сақтау керек; жақсы түссізденген және карбол-ксилолдан босатылған;

      бөгде бөлшектермен ластауға болмайды.

      155. Әрбір тілімнен кем дегенде 2 кесіктен дайындайды. Шыны препараттың реттік нөмірі, дайындалған блоктардың саны, дайындалған жылы жазылады.

      156. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне байланысты түрлі бояуларды қолданады. Күнделікті жұмыс үшін гематоксилин-эозинмен бояумен шектелу жеткілікті болады. Қажет болған жағдайда басқа әдістерді қолданады:

      липидтерге /Судан/;

      темір тотығының тұздарын анықтау үшін /Перлс бойынша/;

      дәнекер тінге /Ван-Гизон немес Зербино немесе Маллори/;

      эластикалық талшықтарды /Вайгерт немесе Харту бойынша/;

      кардиомиоциттардағы ерте пайда болған зақымдануларды анықтау үшін /Рего немесе Ли, немесе Селье бойынша/;

      амилоидқа /Қызыл Конго немесе генцианды күлгін/;

      гликогенге /Бесту немесе Шабадашу немесе Шиффа реактиві/;

      жүйке тініне /Нисель бойынша/;

      гемоглобурийнді пигменттерді анықтау үшін /Лепен бойынша/;

      жоғарғы тыныс алу жолдарынан алынған жақпа-таңбаларға /Павловский бойынша/;

      жаңа туылған сәбилерде өкпелерінің микроциркуляторлы жүлгесінің қанға толғанын анықтау үшін /Маллори бойынша/;

      микробтарды анықтау үшін /Лефлердің метиленді көгі немесе Грам-Вейгерт бойынша/.

      157. Сот-гистологиялық тәжірибеде бірқатар патологиялық жағдайларды анықтау үшін фазалы-контрасттық, люминесценттік, поляризациялық жарықта тәрізді арнайы зерттеу әдістері қолданылуы мүмкін.

      158. Органның немесе тіннің бір кесікшесін (жағынды) бояудың бір әдісін қолдана отырып, гистологиялық зерттеу бір гистологиялық зерттеу объектісі болып табылады. Осы кесіктен дайындалған препаратты әрбір қосымша бояу, жеке микроскопияның әрбір арнайы тәсілін (люминесцентті, фазалық-контрасты, полярланған жарықта және т.б.) пайдалану, сондай-ақ бір препаратты морфометриялау мен микрофотоға түсіру қосымша зерттеу объекті болып саналады.

6-бөлім. Сот-медициналық сараптама органның сот-биологиялық бөлімшелерінде сот-медициналық сараптамаларды жүргізу тәртібі
19-тарау. Жалпы ережелер

      159. Сараптаманың мақсаты биологиялық текті объектілердің бар-жоғын, түрлерін, тобын, жынысы мен өзге де белгілерін (қан, бөліністер, шаштар, сүйек және өзгелер) сот медицинасы саласындағы арнайы танылымдарды қолдана отырып анықтау болып табылады.

      160. Сараптама тергеушінің, прокурордың, анықтамашының және сот қызметкерлерінің қаулысының негізінде жүргізіледі.

      Сот-биологиялық бөлімшелерде заттай айғақтардың сараптамасымен қатар басқа бөлімшелердің сот-медициналық сарапшылары жіберген биологиялық объектілерді зерттеу де жүргізіледі.

20-тарау. Сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі

      161. Келіп түскен заттай айғақтарды бөлімшенің меңгерушісі қабылдайды. Сараптама жүргізу үшін:

      1) істің мән-жайы баяндалған, шешілуді талап ететін нақты қойылған сұрақтар, зерттеуге жататын заттар жайлы жазылған сот-медициналық сараптамасын тағайындау туралы қаулы;

      2) нақты сараптаманы орындау үшін қажет үлгілер (қан, бөліністер, шаштар және басқалар);

      3) салыстырмалы зерттеу үшін алынған заттай айғақтар мен үлгілер көрсетілген хаттаманың көшірмесі;

      4) сараптамаға қажет барлық құжаттардың көшірмесі (мәйітке немесе тірі тұлғаға жүргізілетін сот-медициналық сараптаманың қорытындысы, қайта немесе қосымша сараптама тағайындалған жағдайлардағы сарапшының алғашқы қорытындысы) ұсынылады.

      162. Егерде қажетті материалдар жіберілмесе, сарапшы оларды сұратып ала алады.

      Тез арада бұзылатын объектілер немесе сезікті адам болмаған жағдайда (немесе жәбірленуші) сараптаманы іздеу салуға қажетті мақсатпен үлгісіз өткізуге болады.

      163. Бөлімше меңгерушісі заттай айғақтарды және құжаттарды сарапшыға береді.

      164. Заттай айғақтарды сипаттау барысында сарапшы міндетті түрде мөр салынған орамалардың күйін, мөр және қойылған қолдың барын, оларды ашпай-ақ ішіне қол салуға болатынын қадағалайды.

      Орама бүлінген жағдайда, екі дана акт жасалып, оған бөлімшенің үш қызметкері қол қояды және оны мекеменің басшысы бекітеді. Осы сияқты құжат ілеспе парақта заттың немесе үлгінің жоқ болған жағдайында да жасалады. Актінің бір данасы зерттеу тағайындаған тұлғаға жіберіледі.

      165. Сараптама аяқталған соң заттай айғақтар орамаға салынып, мөр қойылған күйде сараптама тағайындаған тұлғаға қайтарылады.

      166. Заттай айғақтар мен олардың құжаттары мөр басылған металл шкафта немесе сейфте сақталады, ал тез бұзылатын заттар тоңазытқышта сақталады.

      167. Заттай айғақтар мен құжаттардың сақталуына сарапшы сараптама аяқталғанға дейін жауапты болады.

      168. Белгілі бір сараптаманы орындауға қажетті сарапшылар санын сот-биологиялық бөлімнің меңгерушісі анықтайды.

      169. Қайталанған сараптама барысында барлық бастапқы және бұрын жүргізілген зерттеулер жасап, тағы бұрын қолданбаған зерттеулер жүргізеді. Қайта сараптама жүргізген кезде объектілердің алғашқы белгілері сақталады.

      170. Қосымша сараптама жүргізу барысында алғашқы сараптамада қолданбаған зерттеулер жүргізіледі.

      171. Заттай айғақтар сараптамасы мынадай ретпен жүргізіледі:

      1) құжаттарды талдау;

      2) орамаларды қарау және оларды сипаттау;

      3) іс бойынша өтетін адамдардың салыстырмалы үлгілерін зерттеу;

      4) заттай айғақтарды қарау, оларды сипаттау;

      5) биологиялық текті объектілерді анықтау (заттай айғақтарды сипаттаған кезде жүргізіледі);

      6) байқалған объектілер мен қолда бар тәсілдер бойынша сараптама жүргізу жоспарын құру;

      7) объектілердің түрлерін, топтарын, жыныстық тегін анықтау;

      8) сарапшының қорытындысын құру;

      9) қорытындыны рәсімдеу.

      172. Объектілердің бар екендігін, түрін, тобын, жынысын және басқаларды, жұмсалуын анықтау бойынша арнайы зерттеу жүргізу кезінде зерттеудің толықтығын және өте-мөте кішкентай объектілерді қоспағанда қойылған сұрақтарға жауап беру мүмкіндігін толық жоймай қосымша немесе қайта іс-қимылдарды қамтамасыз ететіндей етіп, жүргізеді.

      173. Сұйық қан бөлімшеге түскен күннің ертеңінен кешіктірілмей зерттелуі тиіс.

      174. Объектілерді таңбалау анық болуы және бір сараптаманы орындау барысында барлық реакцияларда өзгермеуі тиіс.

      175. Әр зерттеу алдында және оны түріне қарай пайдаланылып отырған реактивтер мен реагенттер жарамдылығы тексеріледі (олардың белсенділігі мен өзіне тәндігі).

21-тарау. Қанның сот-медициналық сараптамасы

      176. Қанның сот-медициналық сараптамасын жүргізудің жоспары жалпы принциптерге сәйкес келеді: қанға ұқсас іздер табу, оның барын, түрін, тобын, жынысын және өңірлік жаратылысын анықтау.

      177. Қанға ұқсас іздерді кәдімгі жарықта, күннің жарығында немесе жасанды жарықта көзбен көріп немесе лупа арқылы анықтайды, егер ол қаралу түсті болса үшкір затпен іздің үстін жайлап қырумен анықтайды.

      178. Гемоглобинді және оның қосындыларын анықтауға негізделген қанның барын анықтайтын реакциялар микроспектроскопия, хромотография, электрофорез, микролюминисценция әдістерімен, соңынан сіңу спектрін және тест пластинкаларды анықтаумен жасалады. Көрсетілген әдістердің кез-келгенін сарапшы әрқайсысының сезімталдығын ескере отырып, жұмыста пайдалана алады.

      Аз сезімталдық әдісін пайдалану кезінде теріс реакция алынған жағдайда міндетті түрде барынша сезімталы пайдаланылады және оны жүргізгеннен кейін қанның жоқ екендігі туралы қорытынды жасалуы мүмкін.

      Қанның бар екендігі туралы қорытынды үшін қолданғаннан кейін оң қорытынды берген аталған әдістердің кез-келгенін пайдалану жеткілікті, ал қанның жоқ екендігі туралы қорытынды үшін – олардың сезімталдығын арттыра отырып, келесі әртүрлі әдістерді қолдану міндетті.

      Реакцияның теріс нәтижесі қанның болмауы туралы қорытынды үшін негіз болып табылмайды. Бұл жағдайда сарапшы ол анықталу фактісін нақтылайды.

      179. Қанның түрлік тиістілігін оның бар екендігі белгіленгеннен кейін анықталады.

      180. Қанның түрін иммунологиялық әдістермен анықтайды: сұйық ортадағы, агардағы преципитация реакциясымен, әртүрлі тасымалдаушылардағы қарама-қарсы иммуноэлектрофорезбен; иммунофлюоресценциямен. Бірқатар жағдайларда нәтиже V-хроматин табылғанда анықтала алады.

      Әдістерді таңдау қан ізінің сипатына байланысты.

      181. Бөлімшеге түсіп жатқан барлық сарысулар партиясы тексеріліп, белсенділігі мен ерекшелігі анықталады.

      182. Түрлік тиістілігін анықтайтын реакцияға, таңдау істің жағдайына байланысты болатын адам белогын преципитациялайтын сарысуды және кемінде сарысулардың өзгеде түрлік сарысулары енгізіледі.

      183. Қанның іздерінен тартқышпен бірге бақылау учаскесінен (дақ түспеген жерлерден) тасымалдаушы-зат дайындалады (соңғысы қанның іздерінен тартумен оң нәтижелер алынғаннан кейін пайдаланылады). Қандайда бір сарысулардың түрлерімен тарту кезінде теріс нәтиже алынған жағдайда, тасымалдаушы заттың бақылау учаскелерін осы сарысулармен зерттеу орынсыз.

      184. Егер аттай айғақтарда адам қаны анықталған жағдайда келесі кезеңде генетикалық түсіндірілетін жүйелер бойынша топтық тиістілігін анықтау болып табылады.

      185. Малдың қанымен араласқан адам қанының іздерінде топтық қасиеттер анықталмайды.

      186. Іс бойынша адам қанының топтық сипатын анықтау кезінде қанның үлгілері сұйық күйінде зерттеледі, содан кейін дәкеде кептірілген түрінде барлық реакцияға енгізіледі.

      Ерекше жағдайларда үлгі ретінде мәйіттен шешілген киімді де зерттеуге болады (ол міндетті түрде сараптама тағайындау туралы қаулыда айтылуға тиіс).

      187. Іске қатысты адамдар қанының үлгілерін сот-биологиялық бөлімшеде немесе сараптама тағайындаған тұлғаның тапсырмасы бойынша медициналық ұйымның медицина қызметкері кейіннен зерттеуге жеткізе отырып, қамау орындарында ала алады. Бір уақытта қанды сұйық және дәкеде кептіріп жеткізіледі.

      Мәйіттен сұйық қан үлгісін, союды жүргізген сот-медициналық сарапшы алады (қанды жүрек қуысынан алған орынды). Қандайда бір себептермен қан алуға мүмкіндік болмаған жағдайда, үлгі ретінде шаш, сүйек, тіс, бұлшықет алынады.

      188. Болжамданған өлтірілу немесе зорлау туралы істер бойынша сұйық қанды жіберген кезде кейіннен саралау мақсатында барынша көп жүйе бойынша зерттейді.

      Егер қан дәкеде құрғақ түрінде алынған жағдайда, онда оны зерттеу заттай айғақтармен бірге жүргізеді, бұл ретте сарапшы үлгілердің арасында айырмашылықтар анықталған жүйелердің объектілерін зерттеу үшін барынша ақпараттық және қолжетімді жүйелері бар үлгілерді зерделеуден бастайды.

      189. Қанның бар екендігін, түрлік және топтық сипаттарын анықтағаннан кейін сарапшы сұрақ қою кезінде цитологиялық зерттеу әдісін қолдана отырып, қанның жыныстық тиістілігі және оның өңірлік тегін анықтайды.

      190. Ұрықтың, нәрестенің және ересек адамның қанын ажырату электрофоретикалық жолмен және иммунологиялық әдістермен жүзеге асырылады.

      191. Перифериялық және етеккір қандарын ажырату үшін электрофоретикалық және цитологиялық әдістермен жүргізіледі.

22-тарау. Шәует іздерінің сараптамасы

      192. Жыныстық қылмыстар туралы істер бойынша заттай айғақтарды шәует дағына ұқсас іздерді іздеуден бастайды. Оған анықтау табиғи немесе жасанды жарықта, ультракүлгін сәуледе картоп шырыны реакциясын қолданып, іздің үстіңгі бетін өткір затпен байқап қыра отырып, қол жеткізіледі.

      Іздерде шәуетке күдіктенген жағдайда оның бар екендігі дәлелді әдістермен белгіленеді. Сарапшы таңдаған кез-келген зерттеу әдісі оң нәтиже берген жағдайда шәует бар деген қорытынды жасауға құқық береді, ал шәует жоқ деген қорытындыға келу үшін неше түрлі әдістер арсеналын қолдануға тура келеді.

      193. Ауру болған жағдайда (азоспермия, олигоспермия, некроспермия және басқа) жаңылыс корытындыны жасамау үшін морфологиялық іздеулер тepic нәтиже берсе, басқа әдістер (атап айтқанда қышқыл фосфотаза ингибитормен және картоп шырынының реакциясы, хроматография әдісін, тест-пластинкалар мен АСР) қолдану керек.

      194. АВ0 жүйесі бойынша шәуеттің қай топқа жататынын тиісті нұсқауларда сипатталған қан тобын анықтау әдісі бойынша қолданатын әдістермен анықтайды.

      195. Шәуетті зерттеу нәтижелерін нақтылау иммунофлюресценция реакциясын пайдалану кезінде, тікелей сперматозоидтарда топтық өзіне тән антигендерді анықтайды.

      196. Шәует тобын анықтау алдында іс бойынша өтетін адамдардың қан үлгілерін және табиғи бөліністерін зерттейді. Бір уақытта олардың топтық сипаттарын және бөліп шығару санаттарын анықтайды. Бөліп шығару санаттарын анықтау үшін сарапшы заттай айғақтардағы іздер байқалған адамның табиғи бөліністерінде зерттегені дұрыс (бұл жағдайда шәуетті зерттеу керек), әйтпесе әр түрлі бөліністерді зерттей отыра сарапшы қарама-қайшы нәтижелерді теріске шығара алмайды.

      Мәйіттің бөліп шығару санатын оның өт үлгісін немесе несебін зерттеу арқылы жүзеге асырады.

      197. Шәуеттің араласқан іздердегі тобын анықтау үшін (мысалы қан және шәует) материалды бутанолға, бутанолдың метанолмен қоспасына экстрациялауды, сондай-ақ жасушалардың сараланған лизис әдісі қолданылады.

      198. Заттай айғақтардағы шәует іздерімен, сонымен қатар сілекей үлгісімен жұмыс істегенде бір ғана реагентті пайдалану керек.

3-тарау. Сілекейдің, тердің, несептің сот-медициналық сараптамасы

      199. Заттай айғақтарды зерттеуге кірісе отырып, сарапшы сілекейге ұқсас іздерді іздейді. Бұл зерттеуді ашық жарықта немесе ультракүлгін сәуле көмегімен жүргізеді.

      200. Заттай айғақтарды қарағанда табылған іздерде сілекей барын Мюллер шығарған Барсегянц жетілдірген "PHADEBAS" амилазына реакция арқылы анықтайды.

      201. Ауыз қуысында болмаған белгісі бар темекі тұқылында, шайнаған сағызда сілекейдің бар екендігін анықтамайды. Егер темекі тұқылында немесе сағызда арнайы топтық антигендер табылып, алынған нәтижелер нақты болмаса, онда сілекейді анықтау үшін реакциялар жүргізеді.

      202. Сілекейдегі топтық қасиетті анықтау шәует анықтау тәсілдері сияқты анықталады.

      203. Сілекейдегі топтық өзіне тән антигендерді анықтауға жіберілгендерге реакция жүргізер алдында осы іс бойынша өтетін тұлғаның бөліп шығару санаты анықталады.

      204. Егер сілекейдің жыныстық тегі туралы сұрақ туса, онда сарапшы осы сұрақты шешу үшін цитологиялық зерттеу әдістерін пайдаланады.

      205. Тердің барын анықтайтын қатаң арнайы реакция болмағандықтан, соңғының зерттеуін хромотография реакциясының жұқа қабығымен немесе химиялық реакция арқылы мынандай жағдайда өткізіледі:

      1) заттай айғақтың белгілі бір адамға тиісті болуы;

      2) саусақ таңбасын зерттеу;

      3) тасымалдаушы-заттың тегінің сарысуға әсерін анықтау.

      206. Сіріңке, тырнақ асты затында, темекі тұқылында тердің барын зерттеуді және басқаны дұрыс нәтиже бермейтін себептермен жасамаған жөн.

      207. Егер қажет болған жағдайда, сарапшы киімдерде тердің барын анықтау қажет болса, ондай жағдайларда қорытындыны ол дақта сілекей немесе шәует іздері жоқтығына көз жеткізіп барып, жасалады.

      208. Ұзақ киілген киімдерде тер барын анықтап жатудың қажеттілігі жоқ (бас киімдердің астарлары, аяқ киім ұлтарақтарында, шұлық және басқа).

      209. Ерекше жағдайда болмаса, тердің түрін сирек анықтайды (басқа бір жануардың тері барын анықтауда). Ол үшін қарама-қарсы иммуноэлектрофорез әдісін қолданады.

      210. Тердің топтық қасиетін әртүрлі модификацияда абсорбция-эллюция әдісімен анықтайды.

      211. Аралас іздердегі тердің тобын анықтау үшін (мысалы, қан мен тер) материалды бутанолға салу немесе бутанол мен метанол қосындылары қолданылады.

      212. Іздегі несептің барын несепнәрдің немесе креатиннің ізімен анықтайды.

      213. Құрамында жеткілікті мөлшерде белок болмағандықтан несептің түрін әдетте анықтамайды (ерекше жағдайларда ол иммунофлюоресцеиция реакциясы арқылы анықталады).

      214. Топтық өзіне тән А, В, Н антигендерін АВ0 жүйесі бойынша несепте абсорбция-элюция реакциясының әртүрлі жетілген тәсілдерін пайдаланып отырып анықтайды.

      215. Аралас іздердің топтық ерекше қасиеттерін, жеке іздермен жұмыс істегенде қолданылатын тәсілдер арқылы анықтайды.

24-тарау. Шаштың сараптамасы

      216. Шаш тектес объектілерді сараптама тағайындаған тұлға жібереді.

      217. Шаштың барын, оның түрін, әртүрлі морфологиялық белгілерін физикалық және химиялық әдістерді пайдалана отырып, макро және микроскопиялық зерттеу жасау барысында анықтайды

      218. Осы тәсілдермен шаштың адам денесінің қай жерінен екендігін де анықтайды.

      219. Шаштардың белгілі бір адамға жататындығын олары бір-бірімен салыстыру арқылы микроскоптың көру аумағында анықтайды.

      220. Бірнеше шашта немесе бір шаштың бөлігіне АВ0 жүйесі бойынша топтық өзіне тән А, В, Н антигендерді анықтау үшін абсорбция реакциясы қолданылады.

      221. Белгілі бір адамның үлгі ретінде алынған шаштарын егер де олардың топтық сипаты бірдей топта болса "дәлел ретінде" зерттейді.

      222. Егер шашты зерттеу барысында сарапшы ол шаштар жануардыкі деген тұжырымға келсе, жануардың түрін анықтау мәселесі басқа маманның құзырына кіретіндіктен қандай жануардыкі екенін анықтамайды.

25-тарау. Өзге объектілердің сараптамасы

      223. Органдардың (тіннің) кесінділерін және гистологиялық препараттарды зерттегенде алдымен, олардың қай ағзаға жататыны анықталады. Егер кесінділер оқиға болған жерден алынған жағдайда бұл зерттеуді ары қарай сарапшы-гистолог жүргізеді.

      224. АВ0 жүйесінің топтық өзіне тән А, В, Н антигенін абсорбция-элюция реакциясы және аралас агглютинация арқылы, сонымен қатар материалдың көлемін көбірек қамтуға тырысады. Бұл жағдай антигендердің объектілерде бірдей байқалмауына байланысты.

      225. Бөлшектелген мәйіттен немесе эксгумация жүргізілген мәйіттен топтық тегін анықтау үшін сүйектер, тісітері, шашы қажет. Сүйек фрагменттерімен, тістермен жұмыс істегенде әртүрлі жетілдірілген абсорбция-элюция реакциясын пайдаланып, алынған нәтижелерді бір-бірімен салыстырады.

      226. Нәжістің бар екендігін дайындалған жағындылардың морфологиялық көрінісі бойынша анықтайды (жекелеген нәжістің тобын анықтамайды).

      227. Шіріген бұлшық еттермен жұмыс істегенде алдын ала зерттеу үшін материал дайындау жөніндегі арнайы жұмысты жүргізіле отырып, АВО жүйесінің топтық өзіне тән А, В, Н антигені анықталуы мүмкін.

26-тарау. Цитологиялық объектілердің сараптамасы

      228. Цитологиялық объектілердің сот-медициналық сараптамасын сот-биологиялық бөлімшелерде сот-биология саласында арнайы даярлығы бар, цитологиялық әдістерді меңгерген сот-медициналық сарапшылар жүргізеді.

      229. Цитологиялық сараптамалардың объектілері болып қан, бөліністер (шәует, қынаптың ішіндегі заттары, сілекей, нәжіс) шаш, органдар мен тіндердің бөлшектері табылады.

      230. Сарапшы-цитолог міндетті түрде сот-биология саласынан даярлығы болуы тиіс және оқшауланған цитологиялық зерттеуді ғана емес сондай-ақ зерттеу кешендерін жүргізуі тиіс.

      Егер сараптаманың басым көпшілігінде цитологиялық сұрақтар болса, онда мұндай сараптаманы сараптаманы тағайындаған тұлғаның нұсқауы бойынша комиссия бойынша сарапшы-биолог және сарапшы-цитолог жүргізеді.

      231. Сот-медициналық цитологиялық сараптамаларды жүргізу кезінде мынадай сұрақтар шешіледі:

      1) органдардың бөліктерінің (тіндердің) болуын анықтау;

      2) оқшауланған биологиялық тектес жасушаларды табу;

      3) қан, шаш, сілекей, жасушалардың жыныстық тиістілігін анықтау;

      4) биологиялық объектілердің органдық тиістілігін анықтау;

      5) қанның адамның денесінің қай жерінен екендігін анықтау;

      6) жасушалардың топтық қасиеттерін анықтау.

27-тарау. Балалардың даулы жаратылысының сараптамасы

      232. Балалардың жекелеген жүйелері олардың өмірінің он айлығында қалыптасады, сондықтан биологиялық зерттеулерді бала кемінде он айға-бір жасқа толғанда жүргізу керек.

      233. Сараптаманың мақсаты - баланың екеуінікі де немесе өтініш білдірген ата-ананың біреуінен тууы мүмкін екендігі туралы сұрақты шешу. Бұл үшін адам организмінің топтық полиморфизм қасиеттерін зерттеп, тұқым қуалаушылық заңдылығына сүйеніп, тиісті қорытындылар жасалады.

      234. Туыстық қатысына сараптама жүргізу үшін қан алу бір уақытта барлық мүдделі тұлғалар келген жағдайда немесе жеке басын анықтайтын куәліктерін ұсынған жағдайда жүргізіледі. Егер ата-аналары басқа елдерде немесе қалаларда тұрса, олар бір уақытты келу мүмкін болмаған жағдайда, ерекше сараптама жасалады; мұндай тәсіл ата-ананың бірі болмағанда жүргізілуі тиіс.

      235. Егер ата-ананың біреуі қайтыс болса немесе бала жоқ болған жағдайда, ал мәйіттің қаны кептірілген дақ түрінде сақталса, ондай жағдайда зерттеуді қан жүйесінің баланың шығу тегін теріске шығару болатын жағымен жүргізеді. Егер қан дәкеде ұсынылса, онда болжамды ата-аналар қанының дәкеге сәйкес келетін жақтарын ғана зерттейді.

      236. Жекелеген сараптама жүргізу кезінде бөлек жүйелер бойынша шығару мүмкіндігі туғанда баланың атасы мен әжесінің, ал кей жағдайда баланың аға-іні-апайы мен бауырларының қанын зерттеген жөн.

      237. Қанды арнайы сол мақсатқа бөлінген жерде, білікті зертханашы сот-медициналық сарапшының қатысуымен, олардың жеке басын анықтайтын құжаты болған кезде алады.

      238. Сараптама тағайындаған тұлғаның немесе органның қарауы бойынша қан үлгісін жергілікті денсаулық сақтау мекемесінде алуға ары қарай оны кептіріп почта бойынша салып жіберуге болады. Бұл үлгілер жеке мөр салынған қағаз пакетте, қан алған медицина қызметкерінің оны айқындайтын жазуы мен қолы бар және мекеменің мөрі болуы тиіс.

      239. Балалардың даулы жаратылысын анықтайтын сараптама осы мекеменің ұйымдастыру-техникалық мүмкіншілігіне қарай жүргізіледі.

      240. Балалардың даулы жаратылысын анықтайтын сараптама салт-дәстүр бойынша жүргізіледі, сондықтан ол ерекше сараптама болып табылады. Сонымен қатар сұрақты позитивті тұрғыдан шешу хромосомдық және биостатистикалық талдау мен генетикалық "дактилоскопияны" пайдалану кезінде мүмкін болады.

      241. Балалардың даулы жаратылысын анықтайтын сараптамада сілекей мен қанды зерттеу жүргізу барысында осы іс бойынша барлық тұлғалардан қан жүйелерінің генетика тұрғысынан түсіндірілетін фенотиптерін (бірқатар жағдайларда - гаплотиптер және генотиптер), дербес сілекей тобын, бөліп шығарушылық санаттарын анықтайды.

      242. Егер сараптама жүргізу кезінде осы іс бойынша өтетін тұлғаларда қан құю фактісі анықталса, онда осы сараптама түрін кем дегенде алты айдан соң жүргізеді.

      243. Нақты сараптамада қолданылатын реагенттердің ерекшелігі мен белсенділігін алдын ала тексереді, бұл үшін бөлінетін антигендерден тұратын немесе тұрмайтын үлгілері пайдаланылады.

      244. Қорытындының негізі болатын әкесі (анасы) емес екендігін теріске шығаратын деректер болғанда, осы жүйенің әкесі немесе анасы екендігін теріске шығару ерекшеліктерін есепке алу керек.

7-бөлім. Молекулярлы-генетикалық бөлімшелерде сот-медициналық сараптамаларды ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
28 тарау. Жалпы ережелер

      245. Адамның жеке басын анықтауды молекулярлық-генетикалық тәсілмен сот-медициналық сараптамасында биологиялық объектілердің жеке бас белгілерін ДНК тұрғысынан жүргізу, нақты іс бойынша дәлелдеу ретінде және диагностикалық, идентификациялық сараптау міндеттерін шешу үшін қолданылады.

      246. Сараптаманы анықтау, тергеу, сот, прокуратура органдарының қаулысы негізінде жүргізеді.

      247. Сот-медициналық молекулярлы-генетикалық сараптаманы сот медицинасы орталығының арнайы мамандандырылған бөлімдерінде (немесе олардың филиалдарында), арнайы дайындықтан өткен сот-медициналық сарапшы орындайды.

29-тарау. Сараптаманы ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі

      248. Сот-медициналық молекулярлық-генетикалық сараптама жүргізу үшін жіберілген әр түрлі объектілер мен айғақ заттарды қабылдау, сақтау және оларды жою мына түрде жүзеге асырылады:

      1) Сот медицинасы орталығына (филиалына) сараптама үшін қажетті келіп түскен заттай айғақтар мен үлгілер және олардың ілеспе құжаттары белгіленген тәртіппен сот сараптамасы органының кеңсесінде арнайы журналда тіркеледі. Олар сараптама жүргізу үшін молекулалық-генетикалық бөлімшеге беріледі;

      2) сараптама жүргізуге қажетті барлық құжаттардың көшірмелері ұсынылады;

      3) іс бойынша өтуші тұлғалардың қан үлгілері Сот медицинасы орталығының (оның филиалдарында) сот-биологиялық немесе молекулалық–генетикалық зертханада немесе құқық қорғау органдарының тапсырысы бойынша медициналық мекемелерде алынады, ары қарай олар мөрленген күйде жеткізіледі. Қан алу кезінде екі медицина қызметкері қатысуы тиіс;

      4) баланың даулы жаратылысын шешу бойынша (әкесі немесе шешесінің кім екендігін анықтауда) қаралатын тұлғалардан қан үлгісі 0,5-1,0 миллилитр саусақтан немесе көк тамырдан зертхана жағдайында алынады. Стандарттық зерттеуге баладан, анасынан және болжамды әкесінен қан алынады (жекелеген жағдайларда сараптама тағайындаған органның келісімі бойынша анасы болмаса қан алына береді);

      5) қан алуды сот-медициналық сарапшы немесе білікті зертханашы сарапшының қатысуымен арнайы бөлмеде, барлық зерттелуші тұлғалардан, олардың жеке басын анықтайтын, фотосуреті бар құжат бойынша жүргізеді;

      6) сараптама тағайындаған тұлға немесе органның қарастыруы бойынша қанды денсаулық сақтау мекемесінде алып, мөлшері 0,5-1,0 миллилитр және оны дәкеге кептіріп, пошта арқылы жіберуге де болады. Үлгілер жеке қағаз пакетке салынып, оны айқындайтын жазу жазылып, қанды алған медицина қызметкерінің қолы қойылып, мекеменің мөрі басылады;

      7) баланың даулы жаратылысы бойынша (әкелік пен аналықты анықтау бойынша) қан өткізу кезінде екі жақтан зерттелетін тұлғалар бір мезгілде зертханаға келіп, қан тапсырады. Жағдайдан тыс, егер ата-аналары әр түрлі елде немесе қалаларда тұрса, бір мезгілде келе алмаған жағдайда немесе ата-анасының біреуі болмаса, олар әр мезгілде келіп, қан тапсыруға болады;

      8) қан үлгілерін әр түрлі жағдайларда сараптамаға тапсыру объектіні (іштей, сырттай, пошта арқылы) сараптама тағайындаған тұлға немесе орган анықтайды;

      9) мәйіттен сұйық қан үлгісін мәйітті ашқан сот-медициналық сарапшы алады. Қанды мүмкіндік болса, жүрек қуысынан алған жөн. Егер кейбір себептерге байланысты сұйық қан алынбаса, онда бұлшық ет, сүйек, тырнақ, тістер және түбірімен бірге шаштарды алуға болады.

      249. Егер сараптамаға қажетті құжаттар ұсынылмаса, сарапшы оларға сұраныс жасайды.

      250. Объектілер мен құжаттар жабылып, мөрленетін бөлмелерде, сейф немесе металл шкафта, ал тез бүлінетін объектілер арнайы жабылатын тоңазытқышта (мұздатқышта) сақталады.

      251. Сараптама мекемесінің басшысы жүргізілетін сараптама бойынша сарапшылар санын анықтап, оларға сараптама жүргізуді тапсырады.

      252. Сарапшы-орындаушы тізім бойынша объектілерді және ілеспе құжаттарды алады. Қаулымен танысу кезеңінде сот-медициналық сарапшы іс жағдайын, шешілуге тиісті сұрақтарды, сараптамаға келтірілген материалдарды зерттеп, олардың тізім бойынша сәйкес келуін қадағалайды. Қажет болған жағдайда сарапшы сараптама тағайындаған тұлғаға немесе органға қосымша деректер және объектілер қажеттігі туралы, сұрақтарды коррекциялау туралы жазбаша түрде сұрайды.

      253. Молекулярлық–генетикалық сараптама жүргізуші сот-медициналық сарапшы алынған объектілер мен өзінің жүргізген әрекеттерін жазып отырады. Сараптама соңынан қалған объектілерді оралған, мөр басылған күйде сараптама тағайындаған тұлғаға немесе органға қайтарады.

      254. Барлық қажетсіз объектілер, басқа да материалдар нөмірленіп, орамдағы күйінде сақталады, олардың сақталуы қамтамасыз етіледі.

      255. Рәсімделген "сарапшының қорытындысы" басқа да оралған заттай айғақтармен және ілеспе құжаттармен бірге сараптама тағайындаған тұлғаға немесе органға беру үшін сот сараптамасы органының кеңсесіне жолданады.

      256. Молекулярлық-генетикалық сараптамалық зерттеуді орындау кезеңдері:

      1) құжаттарды зерттеу;

      2) орамдарды қарау, онда көрсетілген реквизиттер мен мөрлерді қарау;

      3) ұсынылған объектілер мен құжаттарды қарау, жазу;

      4) заттай айғақтардағы биологиялық текті объектілердің орналасуын сипаттап жазу;

      5) объектілердің жекешелендіретін белгілерін анықтау;

      6) анықталған белгілерді жеке бағалау, айырмашылықтары мен белгілердің ұқсас түрлерін салыстыру, бағалау. Барлық деректерді сұрақтарға жауап беру үшін жинап, талдау.

      7) жүргізілген сараптамалық зерттеу бойынша қорытынды құрастыру.

      257. Қосымша сараптама жүргізу кезінде бұрын жасалмаған зерттеулер жүргізіледі.

      258. Жүргізілетін сараптаманың көлемін анықтау үшін, сараптамаға түскен объектілердің жарамдылығы, оларды сұрыптау, ажырататын және ажыратушы белгілерін жіктеу, олардың алғашқы қасиеттерін сақтау туралы шараларды ұйымдастыру үшін, сот-медициналық сарапшысы объектілерді алдын ала қарау жүргізеді.

      259. Сарапшы төмендегі жағдайға сүйене отырып, объектілерді алдын-ала қарап, сараптаманың жоспарын жасайды:

      1) объектілерді белгілі бір реттілікпен, олардың ажырату үрдісі бойынша алатын орнына қарай және олардың алғашқы қасиеттерінің өзгеруіне байланысты зерттейді. Ең алдымен шығу тегі белгісіз ажыратылушы, іздестіріліп отырған жағдай немесе қылмыс түрі бойынша (мысалы, іздер) объектіні зерттейді. Одан кейін салыстырмалы ажыратушы материалды зерттейді (ажыратылушы тұлғалардың үлгісі). Мүмкіндік болса, бірінші кезекте ажыратушы белгілері шіру немесе басқа да себептерден жоғалып кететін объектілерді зерттейді;

      2) зерттеу тәсілін таңдағанда сарапшы сараптама барысында қолдануға болатын барлық тәсілдерді бағалап, ары қарай объектілердің сипаты, сарапшының кол астында бар хабар - әдістемелік материалдарға сүйене отырып, нақты жағдай бойынша неғұрлым тиімді тәсілді алады;

      3) барлық алынған нәтижелер арнайы құжаттарға тіркеледі (фотоға түсіру, электрофореграммалар, кестелер), оларға түсіндірме жазбалар жасалып, бөлімшенің мұрағатында сақталады;

      4) қорытындыны негіздеген зерттеу нәтижелерінің кестелері сарапшының қорытындысымен бірге жүреді және оның ажыратылмас құрамдас бөлігі болып табылады.

      260. Сараптамаға ұсынылған объектілерді зерттеу адамның молекулалық-генетикалық жеке басын сот-медициналық тұрғыдан анықтау және баланың даулы жаратылысын ажырату үшін қолданады. Олардың ішінде негізгі зерттеу түрлері мыналар болып саналады:

      1) биологиялық объектілер мен іздердің жыныстық тегін анықтау;

      2) танылмаған қалдықтарды ажырату;

      3) қанның, шәуеттің, сілекейдің, шаштың, тіндердің, органдардың және дененің бөлінген бөліктерінің қандай да бір нақты тұлғаға жататындығын анықтау;

      4) баланың даулы жаратылысы жағдайында нақты ата-анасын анықтау (баланы немесе анасын ауыстыру, әкесінің кім екенін анықтау); егер ата-ананың біреуі болса сараптау жүргізу;

      5) анасы жағынан туыстық белгілерді анықтау;

      6) егіздердің зиготалығын анықтау

      7) қылмыс жасалған объектілерде және бақытсыздық жағдайларында ары қарай ажырату мақсатында ДНК-ны шығару.

      261. Зертханаларда аумақтық–автономдық операциялық аймақтарды бөліп шығару керек. Олар әр қайсысы қатаң түрде қарастырылған операциялар ауқымын жүргізеді. Әр аймаққа осы аймақтың шекарасында қолдануға болатын арнайы киім-кешек, зертханалық ыдыс, керек-жарақ беріледі. Мұндай аймақ кем дегенде үшеу болуы тиіс:

      Жалпы қолдануға арналған зертханалық зона: заттай айғақтарды дайындау, сақтау, қан алу, ДНК-ны бөлу және тазарту, ыдыстарды жуу-зарарсыздандыру, сондай-ақ бұл жерде сарапшылардың кабинеттері, зертханашылар мен санитарлардың бөлмелері, аппараттар, құжаттарды өңдеу, рәсімдеу үшін компьютерлік зал орналасады;

      Полимеразды тізбек реакциясының таза аймағы: (ПТР), зарарсыздандырылған, жабдықталған, ультракүлгін сәулелендіруші бокстары бар құймалы-айдаушы желдеткіштер орнатылған - реагенттер мен реакциялық қоспалардың компоненттерін дайындауға және сынаманы дайындауға ПТР қоюға негізделген;

      Амплификация өнімдерін талдауға арналған аймақ: ол ультрокүлгін сәулелендіруші және тартпалы желдеткіш орнатылған – ДНК-ға электрофорез жасау үшін, гельдерді бояп, электрофореграммаларды құжаттауға арналады.

      262. Митохондриалдық ДНК-ның нуклеотидті жалғастырушыларының полиморфизмдігін шығару технологиясы үшін үшінші аймақта бөлінген жеке тағы аймақ болуы тиіс. Онда секвенерлеуші реакциялар, осы аталған реакцияларды тазалау және сынаманы секвестрлеуші электрофорезге дайындау шаралары жүргізіледі.

      263. Бірінші кезеңде зерттелуші объектілерден геномды ДНК бөлініп, тазаланып алынып, оның концентрациясы анықталып, сақталады. Ол үшін молекулалық биологияға арналған стандартты зертханалық жабдық болуы тиіс (полимеразды тіркесті реакция үшін арнайы зарарсыздандырылған ультракүлгін сәулелі бокс-шкаф болуы қажет).

      Зерттеу нәтижелерін талдау үшін видеоқұжатты, сараптама деректерін өңдей алатын компьютерлік жүйе болуы керек.

      264. Сот-медициналық сараптамада қолданылатын геномды идентификациялық талдаудың негізі болып саналады:

      1) ДНК-ның амплифицияланған фрагменттерінің полиморфизмінің талдауы;

      2) ДНК-ны нуклеотидті жалғастырушыларының полиморфизмінің талдауы.

      265. Молекулалық-генетикалық сараптама зерттеулерін жүргізу, алынған деректерді өңдеу, интерпритация жасау үшін сараптама барысында сынақтан өткен, қолдануға нұсқау берілген тест-жүйелер, есептеу-алгоритмдерін және талдау тәсілдерін қолдануға болады.

      266. Сот-медициналық сараптаманы жүргізуде ДНК-препараттары бар ұрықтың іздерін алу үшін, ер адамның генетикалық материалындағы шәует беруші және ДНК-ның басқа да шығу тегі (мысалы – жәбірленуші тұлғаның қанының жасушалары және эпителий жасушалары зорлықпен жасалған жыныстық қатынаста), ол үшін сатылы, жасушаның сараланған лизизі тәрізді тәсілдер қолданады.

30-тарау. Жеке адамды ұқсастыру сот-медициналық сараптамасы

      267. Сараптама белгісіз мәйіттердің дене бөліктері және бөлшектелген мәйіттер, олардың бөлек қалған дене бөліктері, фрагменттері, жеке сүйектер, олардың фрагменттері, жұмсақ тіндері, қаңқаланған мәйіттің бөліктері, сұйық қаны, кеуіп қалған қаны және бөліністері, тістері, терісі, адам шаштары және басқа биологиялық объектілер бойынша жүргізіледі.

      268. Объектілердің ДНК-ларын салыстырмалы түрде талдау жасау арқылы анықтауға болады. Себебі бір организмнің барлық жасушаларында қалыпты жағдайда ДНК-сы бірдей.

      269. Сараптамада объектіден бөлінген ДНК-ның жыныстық тегін ажыратып, ондағы жұптасқан гендердің жеке күйлерін анықтап, олар ары қарай осы объектіні басқа да параметрлері бір объектімен салыстырғанда ажырату үшін белгі бола алады.

      270. Идентификациялаушы объектісінің зерттелетін объектіге тән болмауы жөнінде бұлтартпайтындай қорытынды жасау үшін аллельді профильдердің сәйкес келмеуі кем дегенде екі тіркеспеген кесіктерде тіркелуі керек (кей кезде, нақты белгілі жағдай бойынша бір жақты қорытынды, егер гетерозиготалы профильдердің бір локусы сәйкес келмесе берілу мүмкін).

      271. ДНК-ның аллельді профильдерінің сай келуі салыстыратын объектілердің бір индивидумнан шығуы туралы сөзсіз қорытынды бере алмайды. Егер сараптама барысында объектілердің генетикалық сәйкес болу нәтиже теріске шығарылмаса да, болжам түрде бағалайды.

      272. Нәтижені сандық талдау кезінде объектілердің генетикалық сәйкес болуының болжамын есептеу үшін, идентификацияланушы тұлғалардың этникалық шығу тегін ескеру қажет.

31-тарау. Балалардың даулы жаратылысының сараптамасы

      273. Баланың даулы жаратылысы бойынша жүргізілетін молекулярлық-генетикалық сараптама төмендегі сұрақтарға жауап береді:

      1) осы адам баланың (ұрықтың) әкесі немесе анасы ма?

      2) егер осы нақты балаға келтірілген тұлғалардың әкесі немесе анасы екендігі теріске шығарылмаса, онда бұл нәтиже туыс емес тұлғалардың индивидуалдық белгілерінің кездейсоқ сәйкестігі емес пе.

      274. Стандарттық сараптамаларда зерттелетін тұлғалардың сұйық немесе кептірілген қан үлгілерін зерттейді. Қажет болған жағдайда қан үлгісінің орнына талдауға басқа да объектілер келтіріле береді: сілекей, ауыз қуысының шырышты қабатынан алынған жағындылар (қырындылар), түсік материалы, баланың және ата-анасының мәйіттерінің объектілері, жеке сүйектер, олардың фрагменттері, жұмсақ тіндер мен басқа да биологиялық объектілер.

      275. ДНК-ны пайдалана отырып, тіндердің әр түрлі биологиялық үлгілерін салыстыруға болады.

      276. Даулы әке, ана жағдайын шешуде идентификациялаушы тест тұқым қуалаудың заңдылықтарын қарастырып, баланың (генотиптері), анасының және болжамды әкесінің жеке аллельді күйі бойынша салыстырылады. Даулы әке, ана жағдайында (егер ата-ананың біреуі нақты болса), балада әкесіне және анасына тән емес аллельдер байқалса, ондай жағдайда туыстықты теріске шығаруға болады.

      277. Баланың әкесі немесе анасы екендігін мүлдем теріске шығару туралы негізді қорытынды үшін, баланың аллельдері кем дегенде екі тіркеспеген кесіндіде байқалуы керек.

      278. Егер болжам әкелік аллельдер (аналық емес) баланың генотипіндегі аллельдермен сәйкес келсе, әкесінде бар, ондай жағдайда баланың әкесі екендігі толықтай дәлелденбейді. Жоққа шығарылмаған туыстықтың болжам бағалануы міндетті түрде көрсетілуі керек. Әліктің болуының болжамдығы егер әкелік априорлы мүмкіндігі 50 % болса Байесовтік постериорлық мүмкіндікке сәйкес келеді.

      279. Сараптамалық зерттеудің дәлелдеу деңгейі егер әкесі, анасы екендігі теріске шығарылмаса мынандай шамаларда болады.

      Толық үштік (анасы-баласы-болжамды әкесі) егер басқа ата-анасының біреуі нақты болса, сөзсіз болып саналады:

      1) 99,90 % кем емес (әкелік) аналықтың Байесовтік болжамы бойынша;

      2) 1000 кем емес (әкелік индексі РІ есептелсе).

      280. Дуэтке (бала-болжамды әкесі) басқа ата-анасы жоқ болса:

      1) 99,75 % кем емес (әкеліктің) аналықтың Байесов болжамы бойынша есептелетін;

      2) 400 кем емес(әкелік индексі РІ есептелсе).

      281. Нәтижені сандық талдау кезінде әкелік (аналық) болжамдылығын есептегенде болжамын куәландырушы тұлғалардың этникалық шығу тегін ескеру қажет.

8-бөлім. Химия-токсикологиялық бөлімшеде сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
32-тарау. Жалпы ережелер

      282. Химиялық-токсикологиялық сараптаманың мақсаты токсикологиялық химия саласында арнайы танылымдарды талап ететін объектілерді (заттай айғақтардың, үлгілердің) химиялық зерттеу болып табылады.

      283. Адам мәйіттерінің ішкі органдары, адамның биологиялық сұйық заттары мен бөліністері, басқа да заттай айғақтары химиялық-токсикологиялық зерттеу объектілері болып табылады.

      284. Химиялық-токсикологиялық зерттеулердің нақты нәтижелері тек химиялық-токсикологиялық сараптама жүргізу ережелерін сақтағанда ғана алынуы мүмкін.

33-тарау. Сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі

      285. Химиялық-токсикологиялық сараптама жүргізетін сарапшы бөлімшеге келіп түскен объектілерді тексеріп-қарайды. Бұл ретте алынған объектілердің ілеспелі құжаттардағы сипаттамаға сәйкестігі анықталады.

      286. Сарапшы сараптаманы орындау кезінде өзіне қойылған сұрақтарды, сондай-ақ, іске маңызы бар зерттеулерді шешеді.

      287. Объектілер тиісті реквизиттерімен мөрленген күйде (мәйіттің аты-жөні, мәйіттің сараптамасының реттік нөмірі, куәланырылушының немесе науқастың аты-жөні, объектінің алынған күні, аты, зерттеу объектісін кім жібергендігі жөнінде) дұрыс ресімделген қаулы немесе жолдама болса қабылданады; объектілерге, куәландырылатын объектіден алынған заттай айғақтарға сараптама жүргізілген жағдайда оның түпнұсқа екендігін растайтын куәландыратын қолдары бар үлгілерді алу хаттамасы болған жағдайда қабылданады).

      288. Барлық объектілер мен олардың ілеспе құжаттары бөлімшенің тіркеу журналына тіркеледі.

      289. Бір тұлға бойынша химиялық-токсикологиялық сараптаманы сараптаманың басынан бастап аяғына дейін бір сарапшы жүргізеді.

      290. Заттай айғақтарды қабылдаған сәттен бастап сарапшыға оны сақтау жауаптылығы жүктеледі. Зерттеу уақыты созылған жағдайда заттай айғақтар жабық бөлмеде сақталады.

      291. Зерттеу жүргізу кезінде объектілер металл шкафта, ал тез бұзылатын, шіритіндері – тоңазытқышта, герметикалық жағдайда сақталып, жұмыс соңында жауапты тұлға оларды мөр салып бекітеді.

      292. Объектілердің ақталмайтындай жұмсалмауын болдырмау үшін сарапшы заттай айғақтар тіркеліп түскен кезде жүргізілген сараптама бойынша барлық материалдарды былайша мұқият зерделейді:

      1) қойылған сұрақтардың ілеспе құжаттардың деректеріне (іс жағдайы, сырқатнамадан көшірмелер, мәйіттің сот-медициналық сараптамасы мен басқа да материалдар) сәйкес келуі;

      2) зерттелетін объектілерді сырттай тексеріп-қарау (объектінің сипаты, оның саны, түсі, өзіндік иісі, бөгде қоспалардың болуы, ортасының реакциясы, консерванттың болуы).

      293. Химиялық-токсикологиялық зерттеу үшін жіберілген объектінің үштен екісі жұмсалады, ал үштен бір бөлігін жеке алып бөлімнің мұрағатында сақтайды. Ол бөлік егер сараптаманы қайталап немесе қосымша жүргізу керек болса пайданалады.

      294. Объектінің шектелген мөлшерін алған жағдайда оларды жіберген тұлғамен (органмен) келісім бойынша толықтай жұмсалуы мүмкін.

      295. Химиялық-токсикологиялық сараптама жүргізу үшін сыналған әдістер, арнайы бақылау сынамаларын жүргізе отырып, мамандандырылған көздерден алынған әдістер пайданылады.

      296. 3ерттеу объектісінің салыстырмалы үлкен мөлшерінен өте аз мөлшердегі уды бөліп алу қажеттігі үшін сарапшы химик талдаудың әрі қарай жүру барысы мен оның нәтижелеріне тәуелді болатын алудың дұрыс әдісін таңдауы тиіс.

      297. Әрбір зерттеуді сандық зерттеу түрінде жүргізіп, оған осы зерттеудің кез-келген сатысында бұра алатындай түрде жүргізеді. Зерттеу үшін объектіні салмағы бойынша, ал дистилляттардың, диализаттардың, фильтраттардың санын көлемі бойынша алады.

      298. Органдардың (тіндерден) химиялық заттарды оқшаулаған кезде объектілерді шамамен 8x8x8 миллиметрге дейінгі мөлшерде кесіктерге ұсақтаған кезде ең жақсы нәтижелерге жетуге болады.

      299. Органдардың тіндерінен химиялық заттарды алған кезде заттар су ерітіндісі түрінде болатын жасуша мембранасы арқылы оңай өтетін гидрофильді қасиеті бар (спирт, ацетон және тағы басқалар) еріткіштерге ерекше көңіл аударған дұрыс. Осындай таңдау ең жақсы нәтижені қамтамасыз етеді.

      300. 3ерттеу жүргізу үшін сарапшы меңгерген сапалық және сандық анықтау әдісі қолданылады және оларды қолдану кезінде туындайтын қателіктерді ескере алады.

      301. Қолданылатын талдамалық сынақ дәлелді, спецификалық, ерекше болуы, заттарды табудың ашылатын минимумдары мен шекарасының сезімталдығымен (шекті құрамымен) сипатталуы тиіс.

      302. Реакцияларды жүргізген кезде "теріс сот-химиялық мәні бар" теріс нәтижелер алған кезде сарапшы осы затқа немесе заттардың тобына ары қарай зерттеу жүргізуді тоқтатады.

      303. Нәтижелердің сәйкес келуі қателікке жол бермейтін бірнеше әртүрлі реакциялар жүргізіледі.

      304. Кез келген пайдаланылатын талдамалық реакцияның нәтижесі оның толық өтуі үшін регламенттелген уақыт арқылы бағаланады.

      305. Сараптама барысында қаулыда көрсетілмеген заттарға талдау жүргізу қажет болған жағдайда сарапшы зерттеудің ауқымын кеңейтіп, бұл жөнінде сараптаманы тағайындаған тұлғаға (органға) хабарлайды.

      306. Улы заттардың сандық құрамын анықтаудың тиісті әдістері бар барлық жағдайларда зерттейді. Табылған заттардың мөлшері объектінің бөлігін талдау үшін алынған 100 грамына қатысты және салмақ өлшемі бірлігімен айқындалады.

      307. Талдау үшін химиялық таза, өте таза дәрежедегі реактивтер пайдаланылады. Реактивтердің тазалығын талдау үшін тұтынатын және сот-химиялық сараптаманы ("бос" сынамаларды жүргізу) жүргізу барысында қолданылатын ең көп мөлшерде тексереді.

      308. Кез келген зерттеуді жұқа қабатты хромотография әдісімен орындау кезінде сараптама жалған нәтижеден аулақ болу үшін хроматографиялық пластинкалардың бетінен барлық су мен органикалық еріткіштер алынып тасталады.

      309. Белгісіз улы затпен улануға күдік туған жағдайда химиялық-токсикологиялық сараптама маңызды токсикологиялық заттар келтірілген тізімге сүйене отырып жүргізіледі:

      1) су буымен айдалып оқшауланатын заттар: синил қышқылы мен оның қосындылары, метил, этил, пропил, бутил, амил спирттері, формальдегид, хлороформ, төрт хлорлы көміртегі, дихлорэтан, ацетон;

      2) қышқылданған сумен немесе қышқылданған спиртпен, басқа да органикалық еріткіштермен оқшауланатын органикалық заттар: барбитур және тиобарбитур қышқылдарының туындылары, морфин, кодеин, дионин, героин, гидрокодон, папаверин, промедол, стрихнин, атропин, гиосциамин, скополамин, кокаин, пахикарпин, никотин, кофеин, хинин, эфедрин, эфедрон, тетрагидроканнабинол, фенотиазин туындысы, 1,4-бензодиазепин туындысы, карбофос, метафос, метилэтилтиофос, метилнитрофос, трихлорметафос-3, метилмеркаптофос, фосфамид, фталофос, фозалон, бутифос, хлорофос, октаметил, севин;

      3) минерализациялаумен оқшауланатын заттар: сынап, күшала, кадмий, қорғасын, барий, мыс, марганец, хром, мырыш, сурьма, күміс, висмут;

      4) диализ арқылы оқшауланатын заттар: нитраттар, нитриттер, азот, тұз және басқа да қышқылдар, күйдіргі калий және натрий, аммоний гидроокисі және т.б. қосындылар;

      5) арнайы әдістермен оқшауланатын заттар: мырыш фосфаты, йод, бром, көміртегі тотығы және т.б.;

      6) клиникалық, секциялық жағдайға байланысты іс жағдайына, оқиға болған жерден алынған деректерге, химиялық реакциялардың ерекшелігіне байланысты жалпы зерттеуді кеңейтетін басқа да заттар.

      310. 3ерттеу барысында анықталатын затты нақты ұқсастыру үшін әртүрлі физикалық немесе химиялық қағидаттарға негізделген кем дегенде екі тәуелсіз әдіс қолданылуы тиіс.

      311. Зерттеу объектілерінің қалдықтары бөлімшенің мұрағатында мөр салынып, сараптама жүргізген сарапшының қолы қойылып, таңбаланып сақталу мерзімі көрсетіліп сақталады. Этил спирті бойынша зерттелген объектілер бір ай сақталып, ал ішкі органдардың қалдықтары бір жылдай Цельсия бойынша төрт градустан кем емес температурада сақталады немесе сараптама тағайындаған тұлғаға (органға) сараптаманың қорытындысының бір данасымен беріледі және ол туралы екінші данада және тіркеу журналында жазылып көрсетіледі.

      312. Сақтау мерзімі аяқталған соң объектілерді жою жөнінде акт жасалып, сараптама нөмірі, оның түскен және жойылған күні көрсетіліп, онда меңгеруші, сарапшы және зертханашы қолдарын қояды.

      313. Жекелеген жағдайларда объектілер сараптама тағайындаған тұлғаның жазбаша рұқсаты бойынша жойылады. Бұл жағдай оларды ұзақ сақтау мүмкін емес болған жағдайда қолданылуы мүмкін.

      314. Химиялық-токсикологиялық сараптама аяқталған соң барлық ілеспе құжаттар мен екінші дана мұрағатта сақталады.

      315. Химиялық-токсикологиялық бөлімшелерде осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес сараптама жұмысын есепке алуға бірыңғай көзқарас мақсатында белгісіз заттардың сот-химиялық зерттеулерін толықтай талдауға арналған есептеу үшін шартты коэфиценттер (шартты бірліктер) қолданылады.

9-бөлім. Медицина-криминалистік бөлімшеде сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
34-тарау. Жалпы ережелер

      316. Медицина-криминалистік зерттеудің мақсаты жалпы сот медицинасы саласындағы танымдардан басқа криминалистикалық ұқсастырудың теория мен практика саласындағы арнайы танымдарды және арнайы зертханалық зерттеу әдістерін (физикалық, фотографиялық, техникалық, химиялық, математикалық және басқа) қолдануды талап ететін фактілерді белгілеу мен бағалау болып табылады.

      317. Сараптама тағайындаған тұлға жеткізген заттай айғақтар медицина-криминалистік зерттеудің объектілері болып табылады. Заттай айғақтардың сараптамасымен қатар басқа бөлімшелердің сот-медициналық сарапшылары жіберген объектілерге зерттеу жүргізіледі.

      318. Сараптамаға келіп түскен істердің материалдары мен объектілер сейфте немесе жабылатын металл шкафта сақталады.

35-тарау. Медициналық-криминалистік бөлімшелерде жүргізілетін сараптаманың түрлері мен объектілері

      319. Медицина-криминалистік бөлімшелердің сот-медициналық зертханасында сот-медициналық сараптаудың мынандай түрлері жүргізіледі:

      1) трассологиялық;

      2) баллистикалық;

      3) жеке басты анықтау;

      4) микрологиялық (микрообъектілер мен заттай айғақ іздерінің сараптамасы);

      5) оқиғаны қайта құру (ситуациялық сараптама).

      320. Трассологиялық сараптама объектілері:

      1) жарақаттар;

      адам денесіне салынған іздер мен соған байланысты түрі бойынша ұқсас адамның киімі мен денесіндегі өткір және тұйық заттардың механикалық әсерінің, заттарды және материалдардың бөліктерін өз ара іс-әрекеттегі бір заттың бетінен екіншісінің бетіне ауыстыру, сондай-ақ дененің жарақаттануына әкеліп соғатын химиялық, термиялық және өзге де факторлардың әсерінің нәтижесінде туындаған іздер, қан кетулер;

      2) сөз-сөйлем түрінде, графикалық, фотографиялық, рентгенологиялық, математикалық және қылмыстық іс және медициналық құжаттар материалдарындағы басқа да үлгілер түрінде көрсетілген іздер мен олардың туындау үдерістерінің қасиеттерін құжаттамаланған бейнесі;

      3) жобаланған жарақат түсірген құралдың (тексерілетін объектілердің) түрі және үлгілердің әртүрлі түрлеріндегі олардың іздерінің бейнесі;

      4) сараптама барысында зерттеу үшін ұсынылған және сараптама жүргізу барысында эксперименталдық түрде алынған объектілердің үлгілері болып табылады.

      321. Трассологиялық сараптама жүргізген кезде мынадай мәселелерді шешеді:

      іздердің түрін, механизмін және пайда болу жағдайын белгілеу;

      жарақат түсірген құралдың қасиетін анықтау және оны ұқсастыру;

      бөліктері бойынша тұтас зат ретінде анықтау.

      322. Баллистикалық сараптама объектілері:

      1) адамның денесінің атылған оқтан жарақатты және осыған байланысты киімнің зақымдануы, денеден және киімнен алынған атылған оқтың, сондай-ақ атылатын снарядтардың, оның бөліктерінің салдарынан туындаған денедегі және киімдегі өзге де іздер;

      2) адамның денесі мен оның киіміндегі оқ тиген жарақаттар мен олардың іздерінің пайда болуын сөз-сөйлем түрінде, графикалық, фотографиялық, рентгенологиялық, математикалық және қылмыстық іс және медициналық құжаттар материалдарының басқа да үлгілер түрінде беру;

      3) болжамданған ату арқылы жарақаттау құралы ретіндегі ату қаруы, оқ дәрі үлгілерінің қоры мен әртүрлі үлгідегі олардың қасиеттері;

      4) зерттеуге ұсынылған және сараптама барысында эксперименталдық алынған оқ тиген жарақаттар динамикасының объективті үлгісі түріндегі зерделенетін оқ ату зақымдарының туындауы мен олардың ілеспелі іздері үдерістерінің құжатталған көрінісі;

      5) адам денесіндегі және киіміндегі онымен бір мезгілде жарылыс кезіндегі алынған жарақаттар, кезінде пайда болған денедегі және киімдегі өзге де зақымдар, олардың көрінісі және жарылыс заттарының немесе олардың бөліктерінің үлгілері;

      6) орындау барысында ұсынылған және (немесе) эксперименталдық алынған басқа да сараптама объектілері болып табылады.

      323. Баллистикалық сараптама жүргізген кезде:

      1) оқ ату қаруының снарядымен зақымдау, жарылғыш құралдың факторларымен зақымдау фактілерін анықтайды;

      2) зақымдау саны мен ату тізбектілігін анықтайды;

      3) оқтың кіру және шығу зақымдарының орнын анықтайды;

      4) жара арнасының бағытын;

      оқтың қандай қашықтықтан атылғанын, оқ атқан қарудың және оқ-дәрінің ерекшеліктерін, оқ тиген кезде жәбірленушінің денесінің, оның бөліктерінің қандай қалыпта болғанын, оқтың жәбірленушіге бөгет арқылы барып тигені немесе снарядтың рикошет арқылы тигенін, оқтың бағыты, оның механизмі, денедегі және киімдегі жарылыс кезіндегі зақымданулардың пайда болу жағдайы мен жарылғыш құралдың анықталған сипатын белгілейді.

      324. Адамның жеке басын анықтау сараптамасының объектілері:

      1) адамның денесінің бөліктері мен басқа да объектілер – мәйіттің кез келген өзгеру сатысындағы анықталмаған мәйіттердің, мәйіттің бөлшектелген бөліктері, дененің кесіп алынған бөлігі, мәйіттің қаңқасы, қаңқаның бөліктері, жеке сүйектер, сүйек фрагменттері, сүйекке ұқсас объектілер, мәйітті өртеген жердің күлі;

      2) анықталмаған мәйіттердің ерекшеліктерін сипаттайтын белгілер, олардың бөліктері, сүйек қалдықтары, мәйітті тапқан жерде және сот-медициналық сараптамалар жүргізу кезінде алынған олардың сөз-сөйлем, антропометриялық, морфологиялық, графикалық, көлемдік, фотографиялық, рентгенологиялық және басқа да үлгілері;

      3) анықталмаған мәйіттерді тапқан жердің жағдайы мен табу жағдайы туралы құжаттар арқылы белгілгенген деректер;

      4) объективті үлгі түріндегі іздеудегі адамдар туралы құжат арқылы белгіленген деректер, сондай-ақ, туыстарынан келіп түскен және сараптамаға ұсынылған адамдар туралы белгіленген деректер.

      Адамның жеке басына сараптама жүргізу кезінде мәйіттің қалдықтарының қандай түрге жататынын, қай мәйітке тиістілік санын, олардың жыныстық, нәсілдік тегін, жас мөлшерін, тірі кезіндегі денесінің ұзындығы және денесінің басқа да өлшемдерін, бұрын ауырған ауру белгілерінің бар екендігін, дене жарақаттары мен олардың сипатын, алынған мерзімін, ауызша суретін, анықталмаған мәйіттің жеке басын анықтау үшін қажетті және басқа да жеке ерекшелітерін анықтайды.

      325. Микрологиялық сараптама объектілері (заттардың іздері мен микрообъектілердің сараптамасы):

      1) дене зақымдары арқылы пайда болу тетігі бойынша адамдардың мәйітінің зақымданған тіндерінің микробөлшектер мен киім-кешегіндегі микроіздер;

      2) спекгралдық зертханада, сот-биологиялық, сот-гистологиялық, химиялық-токсикологиялык бөлімшелерде зерттеулер жүргізу үшін микромөлшерде алынған объектілер;

      3) қылмыстық іс (қылмысты іздестіру) және медициналық құжаттардағы бұрын жүргізілген микрологиялық зерттеулер туралы дерек болса, мәйітті сот-медициналық зерттеудің нәтижелері туралы, оның табылған орнында, және сараптауға жіберілген объектілер туралы бекіткіш мәліметтер болып табылады.

      326. Ұсынылған материалдар және түйінделген мәселелер бойынша басқа сараптама түрлерін (трассологиялық, баллистикалық және басқа) жүргізу талап етілмеген жағдайларда микрологиялық сараптамаларды дербес сараптама түрінде жүргізеді.

      Сот-медициналық микрологиялык сараптама жүргізу кезінде киім-кешекте, мәйіттің денесінде, зақымдарда және дене тіндерінде бөгде микрообъектілерді, заттар мен микрообъектілерді зақымдау құралынан киім мен денеге немесе керісінше ауыстыру (енгізу) фактісінің болуын анықтайды.

      327. Болған оқиғаларды қайта құру (ситуациялық сараптама) объектілері:

      1) қылмыстық істер, аяқталған сот-медициналық және криминалистикалық (автотехникалық, трассологиялық, баллистикалық және басқа) сараптамалардың материалдары;

      2) ситуациялық сараптама жүргізген кезеңде орындалған тергеу және сараптама тәжірибелерінің материалдары;

      3) бұрынырақ жүргізілген сараптама объектілері (болған оқиғаға қатысушының киімдері, көлік құралдары, зақым салу қаруы, оқ ататын қару, оқиға болған орынның жағдайы және өзгелер), сондай-ақ үлгілер, көшірмелер және нақты үлгілер;

      4) тірі тұлғалар - зерттелетін жағдайдың нақты қатысушылары мен ситуациялық талдау үшін маңызы бар жағдайларды қайта құру үшін қатысуға тартылған статистер;

      5) оқиғаның нақты болған жері, жолдың бөлігі, ландшафты немесе жер жағдайы мен бедері бойынша осы жерге мүмкіндігінше сәйкес келетін жер бөлігі.

      328. Оқиғаны қайта құруға сараптама жүргізу кезінде сарапшының міндеті оқиғаға қатысушылардың дене жарақаттарын келтіру және алу үдерістерінің динамикасы туралы айғақтарының тергеу барысында және сараптама жолымен алынған объективтік деректерге сәйкестігін (сәйкессіздігін) белгілеуге келтіреді.

36-тарау. Зерттеу әдістері мен техникалық тәсілдер

      329. Сараптаманың түрлері мен зерттелетін объектілердің сипатына қарай медицина-криминалистік бөлімшелерде мынадай зерттеу әдістері мен техникалық тәсілдер қолданылады:

      1) даярлық әдістері мен тәсілдері: зерттеу жүргізу үшін қажетті жағдайға келтіру мақсатында тері мен сүйектерді, олардың фрагменттерін, шеміршектерді, киім-кешектің бөліктерін және тағы да басқа микрообъектілерді арнайы өңдеу арқылы микропрепараттар дайындау; зақымдарды тауып, оларды зерттеу үшін дене тінінің, сүйек және тіс микрошлифтерінен препараттар дайындау;

      топтық, жыныстық тегі мен жасын анықтау, қоспалар мен икрожағындылардың болуын анықтау және зерттеу;

      зақымдалған шаштың, тоқыма материалдардың, бөгде қосындылар мен жағындылардың микропрепараттарын дайындау;

      зерттеу объектілерін қайта қалпына келтіру (препараттарды, киім-кешектердің қалдығы және басқаларды бекіту);

      органдар мен тіндердің, жара арналарын рентгенконтрасты, бояғыш заттармен толтырып құю (препаратты құюға және қайта қарауға дайындауды қосқанда); кептіру, өлшеу, араластыру және оларды кейіннен спектралдық талдау жүргізу үшін объектілердің басқа түрлерін дайындау;

      2) объектілердің қасиетін бақылау және бекіту әдістері: визуалдық - сараптаманың барлық түрлерінде қарапайым көзбен қарағанда немесе лупа арқылы спектрдің көрінетін диапазонында спектрдің ультракүлгін және инфрақызыл саласындағы;

      өлшейтін құралдар арқылы – объектілердің сызықты мөлшерін, іздердің детальдарын, бөгде бөлшектерді, объектілердің арақашықтығын макро және микро өлшемдер жүргізу үшін, сараптаудың барлық түрлеріндегі салмағын өлшеу;

      остеоскопиялық және остеометриялық - сүйектердің сыртқы құрылысының ерекшеліктері мен олардың өлшемдерін анықтау үшін;

      денситометриялық - макро және микрорентгендік, фотографиялық бейнелердің, фотохимиялық із таңбаларының, аутограмманың салыстырмалы тығыздығын анықтау үшін; денсиметриялық – сүйектердің үлестік тығыздығын анықтау үшін;

      микроқаттыметрикалық – сүйектердің, тістердің және басқа тіндердің механикалық тығыздығын анықтау үшін;

      спектрофотометриялық объектілердің спектралдық сипатын анықтау үшін;

      тікелей стереомикроскопия - спектрдің көрінетін саласындағы объектілердің макро және микро қасиеттерін зерттеу үшін;

      микроскопия, люминесценция, инфрақызыл, фазалыконтрасты, поляризациялы, электрондық микроскопия - объектілердің микро және ультрамикро белгілерін түрлі күйінде зерттеу үшін;

      фотографиялық- - жарықтың түрлі күйіндегі ақ-қара, түрлі-түсті, аумақты, макро және микрофотографиялық бейнелерді кескіндеу үшін, соның ішінде түсті бөлу, стереоскопиялық, спектрдің шеткі саласында суретке түсіру, репродукциялық, негативсіз басу, спектрді түсіру, диапозитивтерді және басқа фотографиялық әдістерді дайындау;

      фотографиялық материалдардан фотохимялық із-таңбаларды және аутограммаларды алу - объектілерді анықтау және өлімнің уақытын анықтау үшін;

      рентгендік - аумақтық, байланыстық, метрикалық, макро және микрорентгенограммалар, ренген талдауын қоса (электрондық, оптикалық, фотографиялық, ұқсас, сандық және басқа түрлерін) алу үшін;

      спектральдық (эмиссиялық, люминесценттік спектроскопия, атомдық-абсорбциялық, рентгеноспектрометриялық, инфрақызыл спектрометриялық және басқасы) - заттардың элементтік және молекулалық құрамын анықтау үшін; химиялық (байланыстық-диффузиялық және электрографиялық, түрлі-түсті химиялық реакциялар, хромотографиялық және басқа) - көрінбейтін іздердің топографиялық көрінісін алу үшін;

      графикалық (сызбалық суреттер, объектілердің контурларын көшіру, белгілерді графикалық кодтау) - іздерді құжаттық бекіту, іздердің пайда болуының механизмі мен жағдайын иллюстрациялау;

      3) үлгілеудің әдістері мен тәсілдері: зақымдардың және анатомиялық құрылымдардың беткейлерінен көлемді жабыстырмалар жасау, объектінің бедерін анықтап, бекіту үшін жара арналарынан жабыстырмалар (маскалар) жасау;

      эксперименталдық түрде зақымдардың іздерін алу (зақым-іздері) - зақымдау құралының із түзуші сипатын, із түзу механизмін және жағдайын анықтау, олардың үлгілерін алу үшін;

      ситуациялық сараптамалар кезінде дене жарақаттарының түсірілу үдерісінің динамикасын эксперименталдық түрге келтіру;

      4) талдамалық әдістер: салыстырмалы талдау - салыстыру, жылжыту-сырғыту арқылы (біріктіру), жағу арқылы, объектілердің бейнелеріндегі белгілерді репераждау;

      математикалық талдау - объект немесе үдеріс туралы бастапқы алынған деректер бойынша объектілер мен үдерістердің (мөлшері, жылдамдығы, салмағы, бұрышы және басқа) параметрлерін есептеуді орындау; статистикалық талдау - бірдей шамалардың қажетті көптігін математикалық қорыту негізінде объектілер мен үдерістердің параметрлерін анықтау;

      векторлық-графикалық талдау – зақымдану-іздерінің санын, олардың пайда болу тетігі мен салдарын анықтау; белгілер мен динамикалық үдерістердің әдістерін қалпына келтіру (суреттеу, графикалық және пластикалық қайта құру).

      330. Сот-медициналық сараптама жүргізген кезде мынандай ақпараттар пайдалануға болады:

      1) ақпараттық-әдістемелік құжаттардағы ақпарат;

      2) диссертациялық жұмыстар;

      3) ресми баспаларда жарияланған және басқа материалдарда жарияланған ғылыми мақалалар;

      4) пайдалану құқығына сертификаты бар, бөлімшелерде сыналған және оң әсер берген компьютерлік бағдарламалар;

      5) бөлімшелерде әзірленген және басқа сараптама органдарында ресми түрде сыналған дербес әдістемелер.

37-тарау. Сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі

      331. Кез келген сараптама жүргізу үдерісі мынадай кезеңдерді қамтиды:

      1) қаулымен, ұсынылған материалдармен (медициналық құжаттарды қоса алғанда) танысу;

      2) заттай айғақтарды және келтірілген үлгілерді алдын ала қарау;

      3) зерттеу;

      4) қорытынды жасау;

      5) сараптама қорытындысын рәсімдеу.

      332. Сараптама тағайындау туралы қаулымен танысу кезеңінде сарапшы іс-жағдайын, шешуге қойылған сұрақтарды, сараптамаға ұсынылған материалдардың тізбені зерделейді және тізбе бойынша келіп түскен материалдардың сәйкестігін тексереді. Заттай айғақтарды (үлгілерді) алдын-ала қарау алда тұрған жұмыстың көлемін, олардың белгілі бір зерттеу үшін жарамдылық дәрежелерін анықтау, ұқсастырылатын және ұқсастырылған нөмірлер мен таңбаларға объектілерді зеттеу жіктеу, талдау, сондай-ақ олардың алғашқы қасиеттерін сақтау жөніндегі шараларды уақтылы қабылдауды анықтау мақсатында жүзеге асырады.

      333. Сараптама объектілерін белгілі бір ретпен зерттейді, олар мыналармен түсіндіріледі:

      1) әр объектінің ұқсастыру үрдісіндегі алатын орнын (трассологиялық және баллистикалық сараптамаларда бірінші кезекте ұқсастыру объектісін зерттейді, яғни анықтайтын қарудағы іздер бар екендігін, екінші тексеретін объектілерді – болжамды жарақат түсіру қаруы;

      адамның жеке басын анықтау және микробиологиялық сараптамаларда керісінше – ұқсастыру объектісі, содан кейін салыстырмалы материалды) анықтайды;

      2) объектілердің алғашқы қасиеттерінің өзгергіштігі болған жағдайда (алдымен ұқсастыру белгілері тез жоғалып кетеді деп санайтын объектілерді бірінше кезекте зерттейді);

      3) пайда болу механизмі мен жағдайы (бірінші кезекте киімнің материалының сыртқы қабаттарының зақымдалуын зерттейді, содан соң ішкісін, содан соң қабат бойынша жара арнасын зерттейді;

      іздер-зақымдар бойынша ұқсастыруды алғашқы түсірілген жарақат ізінен бастайды, егер алдын-ала олардың түсіру реті анықталса);

      334. 3ерттеу әдісін таңдаған кезде сарапшы алдымен сараптаманың осы түрінде қолданылатын барлық әдістерді қарастырады. Содан соң объектілердің сипатына қарай ең жарамды және тиімді әдістерді нақты жағдайда пайдалану үшін таңдап алады және зерттеудің аяғына дейін объектілердің қасиетін барынша көп сақтау қажеттігінен шыға отырып оларды қолдану кезектігін анықтайды.

      335. 3ерттеуді жүргізудің жалпы тәртібін сараптау түріне байланысты криминалистикалық ұқсастыру теориясының негізгі ережелерін ескере отырып айқындайды.

      336. Трассологиялық сараптамалар жүргізген кезде зерттеуді мынадай реттілікпен жүргізеді:

      1) нақты (зерттелетін) іздерді (ұқсастырғыш объектілерді) жеке зерттеу, онда құжаттық деректер және материалдарда (жәбірленушінің денесінде және киімінде тікелей зақымдану іздері, бөгде заттардың болуы және оларға енгізілуі болса) қолда бар барлық құралдармен жеке, әрбір іздің сипатын (қасиетін) зерттейді, оның пайда болу механизмін айқындайды, ортақ және жеке белгілерін анықтайды және ұқсастыру үшін жарамдылық дәрежесін айқындайды;

      2) нақты іздерді салыстырмалы түрде зерттеу, соның нәтижесінде түрлі іздердегі анықталған әрбір белгілердің қайталануын анықтайды;

      бір немесе бірнеше із түзуші объектілердің онда барын немесе із түзудің біркелкілігін немесе әртүрлілігін нақтылайды және зерттелетін іздер арасындағы байланыс бар екендігін айқындайды;

      3) жорамалданған зақым түсіруші құрал болған кезде және осы құралмен эксперименталдық іздер (үлгілер) алынған жағдайдағы жеке зерттеулер;

      4) экспертименталдық іздерді жеке және салыстырмалы түрде зерттеуді нақты іздерді зерттеу тәсілі бойынша жүргізеді;

      5) эксперименталдық нақты іздерді салыстырмалы түрде зерттеу, олардан алынған нәтижелерді бағалау.

      337. Салыстырмалы зерттеу үдерісін ортақ белгілерінен жеке белгілеріне қарай дәйекті жүргізеді. Ортақ белгілері бойынша объектілерді салыстырған кезде олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды. Жеке белгілерін салыстыра отырып сәйкестігі мен айырмашылығын анықтайды.

      338. Баллистикалық сараптамаларды трассологиялық сараптама жүргізу тәртібі бойынша жүргізеді, бірақ мынадай ерекшеліктерін ескеру керек:

      1) баллистикалық сараптамаларда оқ тиген жарақаттардың механизмі мен пайда болу белгілерін трассологиялық сараптамаға қарағанда көп жағдайда өзіндік зерттеудің маңызы бар, өйткені ату қашықтығы, оқтың кірген және шыққан іздері, жара арнасының бағыты, тереңдігі, осылардың барлығы қару мен оның оқ-дәрісінің түрін, ерекшеліктерін сипаттауға мүмкіндік береді;

      2) жараның пайда болу механизмі мен оның шарттарын білу және оқ атушы қарудың түрі, ерекшеліктерін білу үшін сараптамаға ұсынылған осы тәрізді қару үлгісі жарайды, ал осы ол жоқ болған жағдайда бұрын жүргізілген сараптамалардағы эксперименттерде алынған немесе арнайы әдебиетте келтірілген топтық баллистикалық қасиеттерді пайдаланады;

      3) баллистикалық сараптама жүргізген кезде қауіпсіздік техникасының ережесін сақтауға ерекше көңіл бөлінеді, соның ішінде оқпен атылатын қаруды сот-медициналық сараптама жүргізер алдында оның оқталмағанына көз жеткізу керек, ал тәжірибе жүзіндегі атуды тек кешенді сараптама шеңберінде объекті ретінде арнайы жабдықталған бөлмеде, тиісті қауіпсіздік шараларын сақтай отырып және оқпен атылатын қаруды криминалистикалық зерттеу жөніндегі маманының қатысуымен жүргізіледі.

      339. Тұлғаның жеке басын анықтау бойынша сараптама жүргізген кезде орындау дәйектілігі мен зерттеу көлемінің ұсынылған объектілерінің сипаты мен сапалық жинағынан шыға отырып айқындайды:

      1) ұқсастыру объектісінің бөлек анатомды-морфологиялық зерттеуді (танылмаған объектілер және соларға ұқсас қалдықтар) күдік туған жағдайда, әр объектінің биологиялық, тіндік тегін, қандай түрге жататынын анықтауда жүргізеді;

      2) әрбір объектінің жынысын, нәсілін, жасы мен дене ұзындығын, ауруларын, жарақаттарын, іштен туа пайда болған кемістіктерін және т.б. ерекшелік белгілерін анықтайды;

      3) салыстырмалы-анатомиялық зерттеулермен бөлек табылған объектілердің шығу тегін анықтайды, олардың адамнан шығу тегі күмән туғызбаған жағдайда белгілерді бөлек зерттеу кезінде айқындалу бойынша әр түрлі белгілері бойынша бір индивидтен шыққанын анықтайды;

      4) барлық деректерді бағалай отырып бір индивидтен шығатын ұқсастыру объектісінің жынысын, жасын, денесінің ұзындығын, патологиялық өзгерістері мен даму кезіндегі аномалияларын, сондай-ақ сыртқы тірі кезіндегі, жалпы, жеке белгілерін, сөзбен суреттеп, терідегі тыртықтарды және т.б. ескере отырып, біржола анықтайды;

      5) іздестірудегі тұлғалардың салыстырмалы материалдарын бөлек зерттеумен ұқсастыру зерттеулері үшін жарамды деп танылған құжаттық мәліметтерді, суреттерді, рентгенограммаларды және басқа объектілер-үлгілерді (ұқсастыру объектілерін), белгісіз жоғалып кеткеннің белгісін көрсететін оның белгілерін зерттеп, қорытындылайды;

      6) ұқсастыру және ұқсастыруға жататын объектілерді салыстырмалы зерттеу кезінде алдымен олардың жынысы, нәсілі, жасы, бойы, дене құрылысының ерекшеліктері туралы деректерді салыстыруды жүргізеді, содан соң сөзбен сипатталған портретіндегі белгілер мен дербес ерекшеліктеріндегі белгілерді салыстырады;

      7) беттестіру (фотобіріктіру) әдісімен салыстыру, сырғанау мен реперажды тек аталған белгілерді салыстырудың оң нәтижелерін алғаннан кейін ғана орындайды.

      340. Сот-медициналық микрологиялық сараптама кезінде ұсынылған объектілерді зерттеу антропологиялық зерттеудегі сияқты объектілерді ұқсастырудан бастайды. Содан соң үлгілердің талдауы және салыстырмалы зерттеу жүргізіледі. Бөлімшеде пайдаланылған әдістердің тізімі мен тиімділігіне байланысты сараптама микрообъектілерді табу және оларды қысқаша сипаттау сатысында аяқталуы мүмкін не затты жіктеу немесе ұқсастыру деңгейіне дейін жеткізілуі мүмкін.

      341. Іс-жағдайын қайта құру бойынша сараптама жүргізу (ситуациялық сараптама) әрдайым тергеу материалын және іс бойынша орындалған сараптаманы (сот-медициналық және криминалистикалық) зерттеуден бастайды, содан соң қойылған тапсырмаға байланысты, әдістерін және оларды шешу жолдарын айқындайды. Сараптаманы орындау кезеңдері болып мыналар табылады:

      1) тергеу әрекеті мен сараптама барысында алынған іс-қимылдың объективті деректерінің өтуі жөніндегі деректерге талдау жасау;

      2) жағдайдың динамикасы туралы тексерілетін нұсқасына жеке талдау жүргізу;

      3) әрбір тексерілетін нұсқау бойынша жеке эксперименталдық зерттеу жүргізу;

      4) объективті деректердің талдау нәтижелерін ескере отырып орындалған эксперименталдық зерттеу;

      5) салыстыру нәтижелерінде алынған бағамен эксперименталдық деректерді салыстырмалы зерттеу.

      342. Жағдайды қайта құру бойынша сараптама жүргізу кезінде (ситуациялық сараптама) кезінде мынадай ерекшеліктерді ескереді:

      1) айыпталушы қылмыстық істің материалдарымен және ондағы бар сараптама деректерімен алдын ала таныспаған кезде ситуациялық сараптаманы алдын-ала тергеу сатысында жүргізу;

      2) зерттеудің эксперименталдық бөлігі тергеу эксперименті (алынған эксперименталдық деректердің талдауын сарапшы материалдар бойынша жүргізеді), не сараптамалық эксперимент ретінде жүргізілуі мүмкін;

      3) эксперименталдық зерттеулерді әрбір тексерілетін болжам бойынша бөлек орындайды;

      4) оқпен зақым келтірілген жағдайда оқтың ұшу траекториясын белгілеу үшін қатты керілген жіпті, оның бір ұшын қарудың ұңғысына, ал келесі жағын оқтың шыққан жеріне немесе денедегі болжамды орынға бекітеді (жақын ара қашықтықтан атқан кезде), лазер және геодезиялық құралдардың көмегімен (егер алыс қашықтан атылса);

      5) тергелетін жағдайға қатысатын тұлғалар және статистер зерттеу объектісі болып табылады, сондықтан олар эксперимент әдісіне сәйкес антропометриялық және физикалық даму ерекшеліктеріне қарай куәлендіруге жатады;

      6) сарапшыны тарта отырып, тексерілген болжамдар оқиғаға қатысушылар мен статистерге пысықталады, ал объективті деректер бойынша жүргізілетін эксперименттер мен нәтижелерді салыстыру оларды статистерді тарта отырып жүргізіледі;

      7) жағдайды моделдеу кезінде жәбірленушінің орнын ауыстыратын статистің алдын ала денесінде (дене жарақаттарының орнына сәйкес белгі қойылады) ол белгілер киім-кешектің астында айыпталушыға өрінбеуі керек);

      эксперимент барысында алынған нақты жарақаттар мен шартты жанасқан іздердің орнығуының сәйкес келуін немесе келмеуін анықтайды;

      8) зерттеулердің объектілігіне статика мен динамиканың заңдылықтарын білдіретін негізгі физиканың механика саласына сүйене отырып қол жеткізеді;

      9) екі дененің бірі-біріне әсер етуін (объектілер мен субъектілер) графикалық талдау кезінде айналдыру сәтінде иық және күш білігі және басқа да физикалық шамалар сияқты планиметриялық құру пайдаланылады; физикалық шамалардың сандық көрсеткіші белгілі болса, онда оларды динамометр, миллисекундометр, тензометр және т.б. құралдар арқылы анықтауға болады. Зерттелетін болжамдарды (үдерістерді) ситуациялық бағалау есептеу көлемдерін ала отырып математикалық талдаумен бекітілуі мүмкін: күш импульсі, сызықты үдеу, соққы энергиясы, қарсылықтың серпінді күші және басқа да өзге де өлшемдер;

      10) барлық іріктелген болжамдарды объективті деректердің нәтижелерімен салыстыру барлық өлшемдер бойынша жүргізіледі: орналасуы, жаралардың орналасқан бағыты, оның ұшы мен жүзінің ұштары; жара арнасының бағыты, ұшқан снарядтың траекториясын, жарақаттың, көліктердің және өзгелердің қозғалысын көрсететін басқа да морфологиялық белгілер;

      11) эксперименттің жүргізу шарты бойынша байқалатын ұқсастықтар мен айырмашылықтарды, оның ішінде болмашы және нақты түрде болатын (мүлдем жанаспайтын немесе елеулі айырмашылықтар) айырмашылықтарды және олар бойынша барлық салыстырған параметрлердің келу, келмеуін анықтайды;

      12) жүргізілген салыстырмалы зерттеу негізінде оның толық дәлелдемесін келтіре отырып келтірілген зақымның мүмкіндігі немесе мүмкін еместігі туралы тұжырым жасалады, оны қорытындының бөлімінде келтіреді.

      13) елеулі айырмашылық байқалған жағдайда осы жағдайда зақым келтіру мүмкін еместігі туралы қорытынды жасайды;

      елеулі айырмашылық болмаған кезде және ұқсастық болу жағдайында жәбірленушіде зақымның пайда болу мүмкіндігін теріске шығармайды. Бұл жағдайда нақты қорытынды жасау тек жағдайдың басқа туындайтын ықтимал болжамдарын сенімді түрде теріске шығарғанда ғана мүмкін;

      14) эксперименталдық зерттеу статистердің жағдайдың динамикасын көрсетуді талап етпеген жағдайда биоманекендерді немесе жасанды манекендерді пайдаланады, немесе жағдайдың динамикасын графикалық сызбада, математикалық есептеуде, фотобейнелерді компьютерлік модельдеу репаражы арқылы жүзеге асырады;

      15) экспериментке қатысушылардың барлық әрекеттерін, оның ішінде жауапты кезеңдерін фото, кино, бейне таспаға түсіру арқылы (шабуыл жасаушы тұлғаның қолындағы қарудың орналасуы, жәбірленуші мен шабуылдаушының бірі-біріне қараған кездегі орналасулары, қару ұстаған қолдың траекториясы, қарудың жәбірленушінің денесіне жанасуы, жол-көлік оқиғалары, бекітуге тек статистикалық кезең ғана жатпайды, сондай-ақ қозғалыс динамикасының фазасы да жатады);

      16) ситуациялық сараптама эксперименталдық зерттеу үдерісінің барлық кезеңін аша отырып және салыстырмалы талдаудың нәтижелерін растай отырып суреттемелеуге (репартаж фотосуреттері, векторлық-графикалық құрылымдар ары қарай т.б.) толықтырылады.

10-бөлім. Сот-медициналық зертханасында сараптама (зерттеу) жүргізу үшін мәйіт материалының үлгілерін алу және жолдау тәртібі

      343. Сараптамалық зерттеу үшін мыналар алынады: химиялық-токсикологиялық, сот-гистологиялық, цитологиялық, сот-биологиялық, медицина-криминалистік, микробиологиялық (вирусологиялық) сараптама жүргізу үшін, сондай-ақ диатомды планктонды анықтау үшін үлгілер.

      344. Химия-токсикологиялық сараптама үшін үлгілер алу кезінде, сарапшы жорамалданған удың /улы заттың/ мәйіттен алынбауын және де ол мәйітке сырттан келіп түспеуін қадағалауға тиіс. Сондықтан мәйітті жарып көргенге дейін секциялық үстелді, аспаптар мен қолғаптарды мұқият жуу керек. Мәйітті зерттеу кезінде суды және басқа сұйықтарды пайдаланбау керек.

      Мүшелердің бөліктерін құрғақ шыны ыдыстарға салады. Металл немесе керамикалық ыдыстарды пайдалануға тыйым салынады. Шыны ыдыстарды қышаның немесе соданың ерітіндісімен жуып, мұқият таза су құбырының суымен жуу керек, содан соң су құбырының суымен шайып, кептіргіш шкафта кептіру керек.

      Мүшелерді сумен жуып, химиялық заттармен немесе механикалық қоспалармен былғауға болмайды. Ішкі мүшелерді өңешке, асқазанға, ішекке (әр бөліміне 1 метр қашықтықта) олардың ішіндегісінің механикалық араласып кетуін болдырмау үшін қосарлап лигатураны байлағаннан кейін ғана алады.

      Белгісіз умен /улы затпен/ уланғанына сезіктенген жағдайда, сондай-ақ аралас түрдегі /комбинированное отравление/ улануларда мыналарды алу қажет:

      1) кем дегенде 200 миллилитр қан үлгісі;

      2) бас миы затының 1/3 бөлігін;

      3) өкпенің 1/4 ең толық қанды деген бөлігін;

      4) ішіндегі затымен бірге асқазанды;

      5) бауырдың 1/3 бөлігін ең толыққанды деген бөлігін, өт қабын ішіндегі затымен;

      6) көкбауырды;

      7) бір бүйректі және қуықтағы барлық несепті алады;

      8) ащы және тоқ ішектің ішіндегі затымен бірге көп өзгеріске ұшыраған бөліктерінің бір метрі;

      9) әйелдің қынабы немесе жатыры арқылы удың енгізілгеніне сезіктенген жағдайда жатыр мен қынап алынады;

      10) тері асты немесе бұлшық ет іші арқылы енгізгенге сезіктенген жағдайда, жорамалданған уды енгізген аймақтан тері мен бұлшық ет үлгілерін алады.

      Есірткі затын қабылдаған күйі туралы сұрақты шешу үшін, уланумен байланыссыз өлім болған жағдайда 100 миллилитр қан үлгісін және бар болған несебін жолдау қажет.

      Уланған кезде у /улы зат/ мүшелер мен ұлпаларда түрліше таралады. Сондықтан жорамалданған умен улануға байланысты мынадай мәйіт материалдарын алады:

      1) алколоидтармен (опий, морфинмен, стрихнинмен, бруцинмен, атропинмен, кокаинмен, анабазинмен, пахикарпинмен, аконитинмен және т.б) уланғанда – қан үлгісін, несепті, ткань мышцы, ми заты, өкпені, ішіндегі затымен бірге асқазанды, бауырды өт қабымен бірге, бүйректі, көкбауырды, ащы және тоқ ішекті ішіндегі затымен, бауырды өт қабымен бірге алады. Xининмен уланғанына сезіктенген кезде - қосымша жатырды да алады;

      2) барбитураттармен және барбитурат емес қатардағы ұйықтататын дәрілермен уланғанда - қан үлгісін, несепті, ми заты, ішіндегі затымен бірге асқазанды, бауырды өт қабымен бірге, бүйректі, ішіндегі затымен ащы ішекті алады;

      3) гликозидтармен уланғанда - бауырды өт қабымен бірге, ішіндегі затымен ащы ішектің жоғарғы бөлігі алады;

      тағы да қан үлгісін, бүйректі, жүректі, дәрі енгізген жердің тінін /ұлпасын/ алады (96 % этил спиртімен консервлеуге тиіс);

      зерттеуге бірдей мөлшердегі сол спирттің контрольная проба бақылау сынамасы жіберілуге тиіс

      4) қышқылдармен және күйдіргіш сілтілермен уланғанда – жұтқыншақты, кеңірдекті, өңешті, ішіндегі затымен бірге асқазанды, бүйректі, ішек, удың әсер еткен тері аймағын алады;

      5) "ұшқыш" /летучие яды/ улармен уланғанда (нитробензолмен, анилинмен, бензолмен және басқа) кем дегенде 200 миллилитр қан үлгісі, несеп, ми заты, өкпені, ішіндегі затымен асқазанды, бауырды өт қабымен бірге, бүйректі, ішіндегі затымен ащы ішектің жоғарғы бөлігі алады;

      6) "металлдарды" улармен уланғанда - ішіндегі затымен бірге асқазанды, бауырды, көкбауырды, бүйректі, несепті, ішіндегі затымен бірге ащы және тоқ ішектерді, оның ішінде қосымша: қорғасын қосындыларымен созылмалы улануға сезіктенген кезде - жалпақ сүйектерді, таллий қосындыларымен созылмалы улануға сезіктенген кезде - жалпақ сүйектер және шаш үлгісі алынады;

      күшәла /мышьяк/ косындыларымен созылмалы улануға сезіктенген жағдайда - шаш үлгісі, тырнақтар және жалпақ сүйектер алынады;

      тетраэтиленқорғасынмен улануға сезіктенген жағдайда - ми заты мен өкпе алынады.

      7) метил және басқа спирттермен (этил спиртінен басқа) уланғанда – қан үлгісі, шыны тәрізді дене, ми-жұлын сарысуы, бас миы, ішіндегі затымен бірге асқазан, өт қабымен бірге бауырды, бүйрек пен несепті алады;

      8) нитраттармен уланғанда - қан үлгісі, несепті, ішіндегі затымен бірге асқазан мен ішекті алады. Зерттеуге этил спиртімен нитриттерді анықтауға жіберілген нысандар консервіленбейді;

      9) көміртегі тотығымен немесе басқа газдармен уланғанда – қан үлгісі (кем дегенде 20 миллилитр) алады;

      10) психотроптық заттармен (аминазинмен, элениуммен, седуксенмен және басқа) - қан үлгісі, несепті, бауырды, бүйректі, асқазан және ішіндегі заттарымен бірге ащы және тоқ ішектерді алады;

      Егер объект этил спиртімен консервленген болса, онда зерттеуге консервлеу үшін пайдаланылған бірдей мөлшердегі сол спирттің бақылау сынамасы жіберілуге тиіс.

      11) синиль қышқылымен және олардың тұздарымен уланғанда – қан үлгісі (кем дегенде 200 миллитр), ми заты, ішіндегі затымен асқазанды, өт қабымен бірге бауырды, бүйректі және несепті алады;

      12) фенолдармен, крезолдармен уланғанда – несепті, ми заты, асқазан және ащы, тоқ ішектерді ішіндегі заттарымен бірге алады;

      бүйректі және қан үлгісін алады;

      13) формальдегидпен (формалинмен) уланғанда – ми заты, бауырды, ішіндегі затымен бірге асқазанды, он екі жүзікті ішекті, ішіндегі затымен ащы ішектің бөлігі, бүйрек пен несепті алады;

      14) фосфорорганикалық және карбаматты пестицидтермен уланғанда бауырды, бүйректі, асқазанды, ішекті, қан үлгісін, несепті;

      осы заттар тыныс алу жолдары арқылы ағзаға түскенде қосымша ми заты мен өкпені алады.

      15) фторидтермен уланғанда - асқазан және ащы, тоқ ішектерді ішіндегі заттарымен бірге алады;

      бауыр мен өт іркілетін қалтаны алады;

      16) хлорорганикалық көмірсулар мен хлорорганикалық пестицидтермен уланғанда – ми затын, шарбы /сальник/, ішіндегі затымен асқазан мен ащы ішекті, өкпені, бауыр, өт қабы мен бүйректі алады;

      17) этил спиртімен уланғанда – қан үлгісі мен несепті 5 миллилитр мөлшерде алады;

      этил спиртін анықтауға қан, несепті жолдау мүмкін болмаған жағдайда бұлшықет тінін алады (100 грамм шамасында). Биологиялық объектілерді тасымалдау шіру өзгерістерінің дамуына жол бермейтін жағдайда жеткізілуі тиіс.

      Қанды қолдың ірі көктамырынан немесе мидың қатты қабықшасының қуыстарынан /синустарынан/ тамызғышпен алады.

      Зерттеу үлгілерін (нысандарын) тек жүрек гликозидтерімен, фенотиазиннің туындыларымен, фосфоорганикалық пестицидтермен, алколоидтармен және трицикльді антидепрессанттармен улануға сезіктенген жағдайда ғана консервілейді. Бекіту үшін ыдыста деңгейі ішкі мүшелердің бетінде кем дегенде 10 миллиметр, жоғары тұратын спирт-ректификатты пайдаланады. Зерттеу үлгілерімен (нысандарымен) бірге бір мезгілде сол партиядан 250-300 миллилитр мөлшерінде спирттің бақылау сынамасын жібереді.

      Банкілерді /құтыларды/ шыны тығындармен (ерекшелігі бойынша полиэтилен қақпақтарымен) тығыз ауа кірмейтіндей етіп жабады, таза қағазбен орайды, шпагатпен немесе берік, мықты жіппен байлайды да, мөрді бұзбай ашылмайтындай етіп жабады.

      Мөр салынған банкілерді нысандармен /үлгілермен/ жеделдетіп сот-медицина органының химико-токсикологиялық зерханасына жібереді

      Үлгілерді (нысандарды) басқа қалаға жіберу үшін ыдыстарды жәшіке салып, оларды механикалық зақымданудан толық сақтануын қамтамасыз ететіндей жағдайда орналастырады. Жәшікке банкілердің нөмірлері мен ішіндегі заттарының тізімі көрсетілген тізімдемені салады, онда үлгілерді жіберген тұлғаның қолы қойылады.

      Осы тұлғада тізімдеменің көшірмесі қалады. Жәшіктің қақпағына "Абайла - шыны" деп көрсетеді және сараптау мекемесінің мекені мен жіберуші тұлғаның мекен-жайы көрсетіледі.

      Осы объектілермен бірге мыналарды жолдайды:

      1) мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындалғаны туралы қаулының көшірмесін, қысқаша өлім туралы және мәйітті зерттеудің деректері, диагнозы, қайтыс болған адамның жасы, аты-жөні, уланған болжамды удың дерегі, тағы да басқа сот-медициналық сарапшы-химик шешетін сұрақтар;

      2) егер қайтыс болған адам стационарлық немесе амбулаторлық емде болса, онда медициналық құжаттар көшірмесін;

      3) егер нысандар қайталама талдауға жолданса, алғашқы сот-медициналық сараптаманың көшірмесі жолданады.

      Эксгумацияланған /қайта қазып алынған/ мәйіттен химия-токсикологиялық зерттеуге табыттың астындағы топырақ, киім-кешектің бөліктері, табыттың сыртын қаптаған мата, табыттың тысы, шамамен 500 текше сантиметр оның астындағы тақтай жіберіледі.

      345. Сот-гистологиялық сараптама үшін үлгілер алу. Органдар мен тіндердің кесіктерін мәйітті ашу кезінде сот-медициналық сарапшы алады; мәйітті ашу кезінде органдар мен тіндердің кесіктерін алуды көмекшісіне немесе зертханашыға тапсыруға жол берілмейді.

      Кесікшелерді өткір құралдардың көмегімен кеседі. Тіндерді мыжып алудан аулақ болу үшін қайшыны пайдалануға тыйым салынады. Шырышты және сірі қабықтардың бетін жаншуға, қыруға тыйым салынады. Борпылдақ, тез ыдырайтын тіндерді және массаларды (мысалы, жатыр қуысының ішіндегі сұйықтық) пинцетті пайдаланбай пышақпен алады және дәке қапшыққа орап бекіткіш сұйыққа батырады.

      Асқазан-ішек трактісінен алынған кесіктерді белгіленге дейін жылы физиологиялық ерітіндімен немесе кәдімгі су құбырындағы сумен артық қаннан, шырыштан, өттен, тамақ қалдықтары мен нәжіс массасынан тазарту мақсатында шайылады.

      Сүйектің кесіктері, әсіресе сүйек көмігі арамен кесіледі: қысқышпен қысып алу сүйек майының жаншылуына және патологиялық өзгерген бөліктердің мылжалануына әкеп соғады.

      Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің түрлі бөлімдерін микроскопиялық зерттеу үшін алу ұқыпты және зақымдамай жүзеге асырылады. Ұқыпты және зақымдамай алу ми немесе нерв тіндерінің қатты, көзге көрінетін зақымдауға ғана емес сондай-ақ, микроскопиямен ғана көрінетін салыстырмалы байқалмайтын, алайда айқын байқалатын бүлінулерге де қатысты.

      Ми құрылымының артефициальдық өзгерістері материал кеуіп кеткен жағдайда немесе механикалық қысу нәтижесінде ашу кезінде оңай пайда болады, соның салдарынан орталық нерв жүйесіне макроскопиялық тексеруді мүмкіндігінше пальпациясыз қарау жолымен жүргізу қажет. Ашып қараған кезде ми тіндерінің сумен жанасуына жол берілмейді, себебі артефициальдық домбығу немесе "сулы" өзгеріс тудыруы мүмкін. Егер объектілерді алкогольде бекіту қажет болса (960 және абсолютті), оларды жууға жол берілмейді.

      Кесіктерді 0,5 сантиметрден 1,0 сантиметрге дейінгі қалыңдықта алу керек. Ұзындығы мен ені, әдетте зерттеу мақсатына байланысты 1,5 x 1,5 - 2,0 х 0 x 2,0 сантиметр болуы мүмкін. Кесіп алғаннан кейін қалған материалды 1 жыл бойы таңбаланған дәке қапшықта, тығыз жабылатын ыдыста 10% жаңа дайындалған формалин ерітіндісінде сақтайды. Ол 1 жыл бойы сақталуға тиіс.

      Микроскопиялық зерттеуге материал жинаған кезде мынадай талаптар сақталады:

      1) органдарды кесу олардың анатомиялық құрылысын ең жақсы түрде көрсететіндей етіп жүргізілуге тиіс (мысалы, бүйректің кесігі қыртысты және милық заттар, бүйрек безі - қыртысы мен милық зат көрінетіндей етіп алынуға тиіс және т.б.);

      2) қуысы бар органдардан толық көлденең қима дайындалады, ал оны дайындау мүмкін болмаған жағдайда бүкіл қабырғасы арқылы өтетін кесінді дайындау керек;

      3) өлімнің барлық жағдайларында болжамды патологияға қарамастан міндетті түрде мынандай ішкі ағзалардың кесікшелері алынады: ми, жүрек, өкпелер, бауыр, бүйректер;

      Болжамды патологияға қарай мынандай қосымша кесікшелер алынады:

      ісіктерден сау тіндер мен жақын жатқан лимфа түйіндері бар бөліктерімен материал алынады. Үлкен ісік түйіндері өлі тіндерден тұрады, сондықтан шеткі жағын кесу керек, себебі ыдыраған тіндердің ешбір пайдасы жоқ;

      туберкулез зақымдары кезінде зерттеу үшін ошақтың шеткі бөліктері, капсулалар барынша жарамды болып табылады;

      абцесс капсуласын зақымдалмаған көршілес бөліктермен бірге алынады; өкпе қабынғанда - орталық және шеткі бөліктерді алу керек;

      механикалық зақымдарда және бірқатар ауырсыну үдерістерінде (қанталаулар, электротаңбаларды, терінің сырылулары, жаралар, ісіктер, инфарктар) жақын жатқан зақымданбаған тіндермен бірге алған дұрыс, механикалық асфиксия кезінде - странгуляциялық жылғаны ол кесікетрге зақымданбаған тіндерімен біліктің түбі, астыңғы және үстіңгі жиектері кіретіндей етіп кеседі (егер жылға кең болса, екі кесік алуға болады, оның біреуіне жоғарғы жиекті білік пен түбі, төменгі жиекті білік пен түбі кіруі тиіс);

      қан құйылғанда ең көп қан құйылған орыннан зақымдалмаған тіннің шекарасынан, сондай-ақ одан алысырақ жерден кесікшелер алу керек;

      ерекше орнығуы бар ауырсыну үдерісі кезінде белгілі бір органдардан кесіктер алады: мысалы, майлы эмболияда - өкпе мен мидың әр түрлі бөліктерінен, ми мен жүректің тамыр өрімдерінен (оң және сол жақ жүрек қарыншасынан), бүйректен, асқазаннан, иіс тиіп уланғанда - қыртыс асты ганглийлерден, бөртпе сүзекте - сопақша ми және ми қыртысынан және басқа органдардан алады;

      бас сүйек-ми жарақатына қатысты гистологиялық зерттеулердің ақпараттылығы үшін сарапшы алынған материалды мақсатқа сай білуі тиіс. Ішкі мүшелерден мынадай кесікшелер алынады: жұмсақ ми қабықшалары, өрмек асты цистерна саласындағы ми цистерналарының кесікшелері; артериялық шеңбер;

      міндетті түрде таңбалау арқылы соққы және соққыға қарсы аймақтар;

      жұмсақ ми қабықшасымен ми қыртысын және оның ақ затын қоса;

      ми діңі кесікшесі; бүйректің, бауырдың, ұйқы безінің тіні;

      эпифиздің, гипофиздің, қалқанша безінің тіні;

      айғақтары бойынша қатты ми қабықшасы;

      субарахноидтық, әсіресе базалдық, қан құйылу кезінде – орыннан әртүрлі калибрде ми негізінің артериясы, мұнда патологиялық өзгерістер мен туа біткен даму кемістіктері орнығады;

      күйген кезде әртүрлі дәрежедегі күйген жерлерден терінің кесікшесі мен оның қасындағы тіндері, ішкі органдардың кесікшелерін, кезбе нерв түйіндерін, симпатикалық түйіндер, құрсақ (сәулелік) өрімдері, бірқатар жағдайларда зерттеу үшін ауыз қуысының, жұтқыншақтың, көмекейдің, кеңірдектің, ірі бронхтардың жұмсақ тіндерін алудың маңызы зор;

      үсіген жағдайда - өзгермеген тінмен шектескен, үсіді деп сезіктенген дененің әр түрлі бөлігінен тері алынады, қаңқа бұлшық етін және ішкі органдарды (асқазан, ұлтабар, ұйқы безі, жүрек, өкпе) зерттеген дұрыс;

      күйдіргіш улармен уланған жағдайда - тілді, өңешті, асқазанды, ащы ішекті, жоғарғы тыныс алу жолдарының мүшелерін, бүйректерді, бауырды алады;

      фосфорорганикалық қосылыстармен уланған жағдайда - өкпені, жүректі, бүйректі, бауыр, бүйрек үсті бездерін алады;

      белгілі айғақтар кезінде: дәрілік немесе есірткі заттары енгізілген орыннан тері мен тері асты майлы жасушалары бар теріні және бұлшық етті алады;

      криминалдық абортқа сезіктенген жағдайда жатырдың әр түрлі аумақтарынан (әсіресе қан сіңген немесе кедір-бұдырлы немесе полипозды өзгерген эндометрия бөліктерін) және аналық бездердің, түтікшелердің, қынаптың қабырғасының, параметральдық жасушадан алады;

      жіті жүрек функциясы жетіспеушілігінен өлгеніне сезіктенген жағдайда өзгерістер бар жерінен тәжді артериясын алады, жүректің – ишемияға ұшыраған және толыққанды жерлерін бүкіл қабырғасымен бірге алады. Некроз орны болмаған жағдайда макроскопиялық зерттеу үшін жүректің оң және сол жақ қарыншасынан, қарыншааралық қалқадан алынған орнын таңбалай отырып бұлшық ет кесікшесін алады;

      жас адамдардың шамадан тыс физикалық қысым түсу, психикалық жарақат немесе басқа-да стресс күйінде қайтыс болуы кезінде, сондай-ақ өлім себебі белгісіз жағдайда - басқа да ағзалармен қатар гипоталамо-гипофизарлы-бүйрек үсті бездері жүйесінен, иммуногенез ағзаларын, тыныс алу жолдарының шырышты қабатынан жағынды-таңбалар алынады;

      баланың тірі туғандығы (өлі туғандығы) туралы мәселені шешу үшін микроскопиялық зерттеу үшін өкпенің әр бөлшегінен және түбір тұсындағы тіндерінің кесікшелерін алады, сондай-ақ бастағы туу ісігі зерттеуге жатады (ісіктің орнындағы жақын жатқан тіндерімен, жақын жатқан тіндердің шекарасындағы және ісіктен тыс терінің кесіктерін), кіндік сақинасын тұтасымен жақын жатқан тіндерімен және ішпердесімен және бала жолдасымен бірге алады;

      емшектегі және кішкентай күнінде балалар кенеттен өлген кезде зерттеуге мыналарды жібереді: көмейкейдің дауыс сіңірлерімен бірге, шеткі орналасқан лимфа түйіндері;

      кеңірдектің үш кесікшесін - бастапқы бөлігін (кеңірдектің деңгейі туралы бағдарлама үшін қалқанша безді), ортаңғы (паратрахеальдық лимфа түйіндерімен) және бифуркация саласын (екі негізгі бронхтардың бастапқы бөлімдерімен);

      өкпеден тыс бронхтар және өкпенің түбірі аумағында перибронхиальдық лимфа түйіндерімен бірге;

      барынша және қалыптағы өзгерістері айқын байқалатын бөліктерінен өкпенің тіні;

      жұтқыншақ қабырғасын, бадамша бездерді доғасымен бірге, сілекей бездерін; көмекейден, кеңірдектен, бронхтардан - зат шынысына олардың шырышты қабатынан жағындылар алынады;

      иммуногенездің орталық және шеткі органдарының (айырша безі, лимфа түйіндері, көкбауыр, ас қорыту трактісінің лимфоидтық тіндерін);

      қақпақша аппаратымен бірге жүректі;

      бауырды;

      жұмсақ ми қабықшасымен ми қыртысын, мидың субэпиндимарлық бөлігін; ащы және тоқ ішек; бүйрек үсті безі;

      бір жасқа дейінгі балалардың кіндік тамырларын;

      ЖИТС-ке сезіктенген жағдайда миды және жұлынды, бауырды, асқазанды, иммуногенез мүшелерін (сүйек кемігін, айырша безін, әр түрлі орналасқан лимфотүйіндерді, көкбауырды), ал қажет жағдайда - көздің торлы қабығын, теріні, ауыздың шырышты қабатын және басқа ұлпаларды зерттеу үшін алады.

      Адамның суда батып өлу дерегін растау мақсатында диатомдық планктонға материалды зерттеу үшін (альгологиялық талдау) мына екі тәсілдің бірін пайдаланады.

      1) Бірінші тәсілде перикард сұйықтығын, жүректің оң және сол жақ қарыншаларынан қан, бастың негізгі сүйегінің қуысындағы сұйықтықты мәйіттен материалдар алу алгоритмдері мен оны зерттеуді сақтай отырып алады:

      ішкі ағзаларды шығармай тұрып жүрек қабын секциялық пышақпен жарып, сол арқылы шприцпен оның ішіндегі сұйықтықты алады;

      ары қарай жүректі шығарып, алдымен сол, ары қарай оң жақ қарыншаны жарып, сол арқылы бір рет пайдаланатын шприцпен қан алады. Егер қан болмаса, онда дисстилденген сумен 500-1000 миллилитр мөлшерінде шайынды алады;

      бастың күмбезін ашып миды шығарып, гипофизді алғаннан соң, бас сүйектің негізгі сүйегінің қуысын ашып оның шырышты қабатын жарып, бір рет пайдаланатын зарарсыздандырылған шприцпен оның ішіндегі сұйықтық (шырыш) алынады. Егер шырышты зат аз мөлшерде болған жағдайда онда қуыстың қабырғаларынан зарарсыздандырылған тампонмен жинап алады.

      2) Екінші тәсілде әртүрлі жағдайларда мәйіттен алынған мынадай органдар, тіндер мен сұйықтықтар зерттеу үшін объектілер бола алады:

      Бүйрек (ашылмаған) зерттеудің негізгі нысаны болғандықтан міндетті түрде капсулада оралған "аяғымен", сондай-ақ, сол жүрек бөлігінен қан (100 миллилитрден кем емес), бас дене арқылы миының заты (100 граммнан кем емес), жүрек бұлшық еті (100 граммнан кем емес), бүлінбеген фасциядағы қаңқа бұлшық еті (100 граммнан кем емес), бүлінбеген капсуласымен көкбауыр, сүйек миымен иық немесе жамбас сүйегінің бөлігі (ұзындығы 100-150 миллиметр) алынуы тиіс. Іріңді-өзгерген мәйіттің сот медициналық сараптамасын жүргізу барысында – сүйек миымен түтікше тәрізді сүйектің бөлігі, өкпе талшығы (плевральасты пластинкасы қалыңдығы 10 миллиметрге жуық және зат массасы 100 граммнан кем емес).

      Әр үлгіні бөлек ыдыстарға салып қақпағын жабады.

      Су қоймасынан (мәйіттің табылған жерінен, батудың болжалған орнынан) әр ыдысқа бөлек су үлгісі (1 литр).

      Диатомды планктон үшін зерттеуге алынған үлгілер консервациясы қажет емес. Кейбір жағдайларда (ұзақ тасымалдау немесе басқасы) фиброзды капсулдағы бүйрек немесе фасциядағы қаңқа бұлшық етін дистилді суда дайындалған 5-10% формалин ерітіндісімен құюға болады (бұл ерітіндіні алдын ала қағаз филтрі арқылы филтрлеп, центрифугирлегеннен кейін қалдығы жоқ сұйықтығының үстіңгі қабаты ғана алынады).

      Батуды анықтаудың барлық жағдайларында келесі талаптар сақталуы қажет:

      үлгілерді алуға арналған ыдыстарды алдын-ала механикалық тазалайды, сумен жуады, хормды қоспамен өңдеп (күкірт қышқылында қойылтылған екіхромдықышқыл калий ерітіндісімен араластырылған), екі-үш рет дистилді сумен шайып кептіреді. Дайындалған ыдысты құбыр суына тиіп былығуынан сақтау қажет;

      әр мүшенің бөліктерін алу үшін таза құралдарды пайдалану керек;

      бір рет пайдаланылатын стирилді шприцтерді қолдану керек.

      Бір немесе бірнеше мүшеден алынған бөліктердің санын мәйіттің сараптамасын жүргізген сарапшы анықтайды. Кесілген бөліктерді сол қалыпта алдын-ала 1:9 (қалыпты 40% формальдегидті 100% деп қабылдайды) қатынасындағы сумен араластырылып дайындалған 10% формалин ерітіндісіне салады. Дайындалған ерітінді әдетте қышқыл реакциясына ие болады. Көптеген бояулар мен гистохимиялық реакциялар үшін формалин ерітіндісінің қышқылдығы қажет емес. Сондықтан формалин ерітіндісін кальций корбанаты (бор) немесе магнезияны қосып бейтараптандырады. Бейтарап формалин ерітіндісінің жақсысы болып келесі әдіспен дайындалғаны саналады: формалин ерітіндісі (37-40 пайыздық) – 100 миллилитр, дистилді су – 900 миллилитр, бірін ауыстырған натрий фосфаты – 4 грамм, сусыз екі ауыстырған натрий фосфаты – 6,5 грамм.

      Белгіленген сұйықтық көлемі алынған бөліктер көлемінен 10 еседен кем болмайтын шамада жоғары болуы тиіс. Бөліктердің көп санында оларды бірнеше банкаға салу қажет. Ерітіндідегі бөліктердің жабысуы және ыдыс түбінде жатуы тиіс емес. Ол үшін ыдыс түбіне мәрлі жігін салады. Жоғары көтерілген бөліктердің (мысалы, өкпе) кеуіп қалуын болдырмау үшін бетін марлі жігімен жауып қояды. Оның формалинде бекуі бөлме температурасында 1-2 күн ішінде болады. Тәуліктен кейін ерітіндіні ауыстырады. Бұдан артық бекуі қажет емес.

      Орталық және шеткі жүйке жүйелерін жете микроскопиялық зерттеу үшін материалды келесі бекітуге арналған сұйықтықтарға орналастырады: бейтарап 10-12% формалин; 96 градустық этил спирті; Орт және Ценкер сұйықтықтары. Бекітуге арналған сұйықтықтарды тәуліктен кейін материалды алар алдында ауыстырады. Спирт 5 тәулік ішінде күн сайын ауыстырылады.

      Гликогенді анықтау үшін материал тәуліктен кейін материалды алған соң ауыстырылған абсолютті спиртте бекітіледі.

      Кепкен талшықтар – мумияланған, трофянды дублеу қалпындағы, сонымен қатар кепкен майбалауызы, зертхнаға ешқандай сұйықтықта бекітілмей, шыны ыдысқа жақсы оралып кепкен қалпында жеткізіледі. Оның ішіндегі майбалауызын мәрлі жігіне салады. Зертханада талшықтар мен балауызы физиологиялық ерітіндідегі 3 пайыздық формалинде 2-3 тәулік ішінде жібітіледі, одан соң қалыпты әдіспен өңделеді. Егер майбалауызы ылғалды күйде болса, оның бөліктері дереу түрде 10% формалин ерітіндісіне салынып мәйітті зерттеудің басында алынады.

      Құюды парафин немесе целлоидинде қолдану қажет. Тоңазыту әдісі май бояуы үшін пайдаланылады.

      Гистохимиялық әдістемелерге арналған материалды өлімнен кейінгі 12 сағаттан кешіктірмей, ал мәйітті тоңазытқыш камерасында сақтау кезінде 24 сағаттан кейін алу қажет. Материалдың бекуі белгіленген әдістемеге сай жүзеге асырылады.

      Бекіту таза шыны ыдыстарда (банкілерде) орындалады. Нысан орнатылған ыдысқа өлгеннің тегі мен аты-жөні, датасы, нысанды жіберген сарапшының аты-жөні, мәйіттің сот-медициналық сараптамасы қорытындысының реттік нөмірі жазылған затбелгі қойылады.

      Материал жақсы тығындалған түрде сақталады және қайтарылады. Ыдысты қайтару кезінде мөр басылады. Мәйіттің сот-гистологиялық зерттеуін жүргізген мәйітханада гистологиялық зерттеу жүргізу кезінде ыдыстар (банкілер) мөрленбейді.

      Бекітілген нысандар 10% формалин ерітіндісіне малынған мәрлі жігіне, пленка немесе пергаментті қағазбен тығыз оралған күйде қайтарылады.

      Бекіту сұйықтығына орнатылған бөліктерде ілеспе құжаттарымен гистологиялық бөлімшеге жіберу кезінде өлгеннің мәліметтерімен қатар (тегі, аты-жөні, туған жылы, жынысы, ал 1 жасқа дейінгі балалар үшін туған жылы) іс жағдайларында (клиникалық диагноз және өлім алдында емдеу мекемелерінде стационарда болу уақыты), жылы көрсетілген өлім күні, айы, сағаты, минуты; және мәйітті зерттеудің қысқаша мәліметтерінде сот-медициналық сарапшы мынаны көрсетеді: сараптама негізі жүргізілетін қаулы мәліметтері (сараптаманы тағайындаған мекеме, тұлға, тағайындау күні); қандай мүшелер жіберіледі, бөліктер саны (жалпы және мүше бойынша), бекіту әдісі мен сот-гистологиялық зерттеудің міндеттері; гистологиялық зерттеуге жіберілген мүше мен талшықтардың макроскопиялық өзгерістерінің сипаты.

      346. Цитологиялық сараптама үшін үлгілер алу.

      Мәйіттің бөлшектенген денесінің бөліктерінен күйіп кеткеннен және т.б. жыныстық тегін анықтау қиын болу салдарынан генетикалық жынысын Х және Y хроматин бойынша анықтау үшін, цитологиялық зерттеулер үшін материалдарды алу жүргізіледі. Зерттеу үшін мәйітің сақталған органдарының (тіндерінің) түрлі бөліктерінен жұғынды із таңбалар дайындайды, сондай-ақ шаш пен тырнақты да алады. Жұғынды із таңбалар дайындаған дұрыс. Ол үшін таза заттық шыныны мүшенің немесе ұлпаның кескен бетіне немесе ұлпаға басып, содан соң бөлме температурасында кептіреді де, 10 минут метил спиртінде, ол болмаған жағдайда этил спиртінде бекітеді. Әр мүшеден 4 кем емес жұғынды ізтаңбалар дайындайды.

      Жұғынды із таңбалар дайындауға арналған зат шынысын алдын ала 6-8 сағат хромпикпен өңдейді, ағын сумен жуады және Никифоров қоспасында (96% спирттің 1 бөлігі және этил эфирінің 1 бөлігі) сақтайды. Пайдаланар алдында мұқият сүртеді.

      Жұғынды із таңбалар дайындау мүмкін болмаған жағдайда әр мүшеден 1,5х1,5х1 сантиметр мөлшерде кем дегенде 3-4 тілімнен алады. Тілімдерді алғаннан кейінгі алғашқы тәулікте зертханаға беру қажет. Егер мұндай мүмкіндік болмаса, оларды зертханаға бергенге дейін 36 сағаттан асырмай тоңазытқышта сақтайды. Тілімдерді 8% бейтарап формалин ерітіндісінде бекітуге болады.

      Мәйіттің жоғарғы температура әсеріне ұшыраған немесе елеулі кепкен (мысалы мумияға айналған) тіндерін бекітпейді. Х және Y хроматинге зерттеу үшін ұйыған қан немесе қан қабыршағын, сондай-ақ киімдегі қан дақтары жіберілуі мүмкін. Ұйыған қан мен қабыршағын жеке таңбаланған пробиркаларға салып, тығынмен бекітеді де, сүргі салады. Қан жұққан киімді белгілінген тәртіпте зерттеуге жібереді. Егер қан ұйыған болса онда олардан жұғындылар дайындауға болады. Қан тамшысын майсыздандырылған заттық шынының бір шетіне жағып, жылдам түрде екінші шынының тегістелген беткейіне 45 градус бұрышпен жұғынды дайындайды. Бөлме температурасында кептірген соң жұғындыларды 10 минут метилді немесе 96 % этил спиртінде бекітіп, кептіріп, оларды жұптап жинайды (жұғындылардың беті ішке қараған күйде). Кейін оларды арнайы таңбаланған қағаз пакеттерге салып, мөрлейді. Шашты саусақпен жұлып алады. Оларды кем дегенде 10 тал шамасында түбірімен бірге жұлып алады. Қағаз пакеттерге салып, жіппен тігіп, жіптің ұштарына қағазға қарай бекітіп мөр салып қояды. Тырнақ пластинкаларын алақанның немесе табанның бақайларының 2-3 саусақтарынан олардың өсінді аймағымен бірге алып, мұқият түрде жұмсақ ұлпаларынан тазалап, жеке бекіткіш қағаз пакеттерге салып, желімдеп, мөр салып қояды. Сүт бездерінің морфологиялық құрамын зерттеу үшін оның бөлінген тамшысын майсыздандырылған заттық шыныға тамызып, жұғынды жасап, оны бөлме температурасында кептіріп, 5-10 минуттай метил спиртінде бекітіп алады.

      Адам өлімі және жыныстық қатынас бойынша қылмыстар орын алған жағдайда немесе сондай күдік болса, онда саусақтың әр тырнағын қайшымен астындағы затымен бірге қиып алып (астындағы затты үшкірленген таяқшамен алып шығуға болады), олардың әрқайсысын жеке таңбаланған қағаз пакеттерге салып, ары қарай оларды ортақ бір пакетке салып қояды, мөрлейді, тиісті жазбалар жазылады.

      347. Сот-биологиялық сараптама жүргізу үшін мәйітті зерттегенде одан үлгілер ретінде қан, шаш, өт (зәр) және қынап торшалары алынады.

      Қанды сот-биологиялық бөлімшеге сұйық немесе зарарсыздандырылған дәкедегі дақ түрінде жіберуге болады. Егер тасымалдау қиындық туғызса онда үлгіні дәкеге алуға болады:

      1) қанды мөлшері 3-5 миллилтрдей жүрек қуысынан немесе ірі тамырлардан стерильді пипетка немесе шприцпен алады. Оны таза сауыттарға құйып, оны жауып, түтікке қайтыс болған адамның аты-жөні, тегі, реттік саны, зерттелген күні көрсетіледі. Түтік мөрленеді;

      2) зарарсыздандырылған дәкені 5-6 қабаттап, тамызғыдан немесе шприцтен 5-6 сантиметр диаметрдегі бөлікке қан сіңіреді. Дәкені таза қағаз бетінде бөлме температурасында кез келген мәйітхананың секциялық зал мен мәйітті сақтайтын бөлмеден басқа таза орында кептіреді. Кептірілетін үлгілерді тікелей күн сәулесі түспейтін жерде ұстап, сондай-ақ олардың ластануына жол беруге және жылытқыш құралдардың жанына қоюға болмайды. Кептірілген үлгі мен алу үшін пайдаланған таза дәкенің бөлігін жеке пакеттерге салады, оны таңбалап, желімдеп, мөрлейді;

      3) қан үлгісін алу мүмкін болмаған жағдайда (мәйіт қаңқаға айналғанда, шірігенде, мумияға айналғанда және т.б.) 1x1x0,5 сантиметр, мөлшердегі жұмсақ тіндерін, тырнақтарды, шашты, сүйектерді алады. Жұмсақ тін тілімдерін шіру өзгерістеріне аз ұшыраған тереңірек жатқан аумақтарынан алады. Жұмсақ тін бөліктерін таза әйнек ыдысқа салады да, тығынмен жауып, мөрлейді. Зертханаға жібергенге дейін бөліктерді тоңазытқышта сақтайды. Бөлшектерді ұзақ уақыт тасымалдау қажет болған жағдайда бөлме температурасында кептіреді немесе 5-10% формалин ерітіндісінде бекітеді. Формалиннің үлгісін зертханаға бақылау үшін жібереді. Шаш үлгісін ұяшығымен және түбірімен бірге алады. Тырнақтарды әр қолдың екі саусағынан өсінді бөлігімен бірге алады. Қаңқаға айналған мәйітті зерттеген кезде сүйек кемігі бар сүйектің 2-3 фрагментін алады. Шаштың үлгілерін істің жағдайы мен зерттеудің міндетіне байланысты дененің әр түрлі аймағынан алады:

      1) өлген адамның жеке басын анықтау үшін және бас аумағында зақым болған жағдайда шашты маңдайдан, самайдан, төбе мен шүйдеден (кейбір әдебиеттерде қарақұс деп аударылған), сондай-ақ зақымдану аймағынан да алады. Ол үшін саусақпен әрбір аталған аймақтан шаштан түбірімен бірге жұлып алады. Осыған ұқсас әдіспен қажет болған жағдайда дененің басқа аймақтарынан да шаштың үлгілерін алады. Шаштарды жеке алдын-ала дайындалған пакетке салып, ары қарай ортақ бір пакетке салады. Оны желімдейді де және жіптің ұшына картонды бекітіп, мөр салады;

      2) жыныстық қатынас бойынша қылмыстарда немесе оған сезіктенген жағдайда қосымша қасаға аумағынан түктердің үлгісін алады. Өлгеннен кейінгі зерттеу үшін өт үлгісін, ол болмаған жағдайда – несеп немесе жүрек қабы сұйықтығын алады. Ол үшін өт қабын, перикардты немесе қуықты алдымен таза ылғал дәкемен, содан соң құрғақ дәкемен сүртіп, оның қабырғасын таза құрғақ пышақпен (скальпелмен) жарып шприцпен 3-5 миллилитр өтті, зәрді немесе перикард сұйықтығын алып оны таза түтікке құйып, тығынмен жауып, таңбалайды, мөрлейді. Ұзақ тасымалдаған кезде өтті (несепті, перикард сұйықтығын) таза дәкеге төгеді де кептіріп алады. Қынап ішіндегі заттың үлгісін жыныстық қатынас бойынша қылмыстарда немесе оған сезіктенген кезде алады. Дәке тампон мен қынап күмбезінің ішіндегісін алып, біркелкі жұқа қабатпен майсыздандырылған 5-6 майсыз заттық шыныға жағады. Тампон мен шыныны бөлме температурасында кептіреді де, содан соң шыныны жұптап жұғындыларды бір-біріне қаратып, зат шыныларының арасына сіріңкені немесе басқа тығыз зат қойып, таза ақ қағазға орайды да, тампонмен бірге таңбаланған пакетке салып, мөр салады. Онымен бірге бақылау үшін таза тампонды жеке пакетке салып жібереді. Тік ішектің ішіндегі затын да осындай тәсілмен дайындайды, зерттеуге жолдайды.

      348. Медициналық-криминалистік (физика-техникалық) сараптама үшін үлгілер алу.

      Сот сараптамасы мекемесінің медицина-криминалистік бөліміне зерттеу үшін киім-кешекті, мәйіттің ағзаларын және жорамалды (болжам) зақымдау құралын жібереді. Зерттеу үшін үлгілер алуды сот-медициналық сарапшы жүргізеді

      Зақымданған немесе ластанған (жұққан заттары) іздері бар киімді жіберер алдында бөлме температурасының ауасында кептіріп, содан соң әрбір затты жеке таза қағазға орап, таңбалайды.

      Терінің тұйық немесе өткір затпен (шыны сынықтарымен) зақымданғанын зерттеу үшін зақымданған аймақтан және терінің сау бөлігінің айналасынан кем дегенде 2 сантиметр тері препаратын алады.

      Жарақат арнасы болған жағдайда, каналдың бойымен шел қабаты және басқа тіндермен бірге тіліп алады:

      1) зақымның дененің көлденең осіне қатысты орналасуын белгілеу үшін теріні трапеция түрінде кесіп алады, оның жіңішке жағы мәйіттің басына қарай бағытталуы тиіс. Мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда препараттың жоғарғы шетін жіппен тігеді;

      2) алынған тері препаратын калькадан немесе ақ қағаздан дайындалған, таңбаланған пакетке салады, мөр басып, дереу физикалық-техникалық бөлімге беріп жібереді. Ұзақ уақыт тасымалдаған жағдайда тері препаратын алдын ала бөлме температурасында кептіреді.

      Зақымданған терінің аумағындағы бөгде қосындыларды анықтау үшін (темір іздері, жақыннан ату факторларын және т.б.) тері препаратын тіледі де мұқият түрде оны шелінен арылтады. Оны алу үшін беткей зақымдалмаған таза қайшы немесе хромдалған пышақты пайдаланады. Тазартылған тері препаратын бірден бекіткіш тәртіпте физикалық-техникалық бөлімге жібереді, мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда оны алдын ала бөлме температурасындағы ауада кептіреді.

      Осылай бақылау жүргізу үшін дененің симметриялы аймағынан немесе зақымдалу аумағынан тыс тері препаратын алады. Сүйектердің зақымы болған жағдайда зақымданған бөлігінен 2-3 сантиметр жылжи отырып оны арамен кесіп алады;

      оны абайлап хромдалған пышақпен жұмсақ тіндерден тазартады да бөлме температурасында кептіріп, объектіні калькадан немесе ақ қағаздан жасалған таңбаланған пакетке салып, мөрленеді.

      Зақымданған шеміршекті зақымданған шетінен 2-3 сантиметр жылжи отырып кесіп алып, абайлап хромдалған аспаптармен жұмсақ ұлпадан арылтып, объектілердің жиектеріне қандай жазықтықта алынғаны туралы көрсетілген биркаларды бекітеді. Зақымдарды эксперименталды түрде зерттеу үшін дененің қарама-қарсы жағынан ұзындығы кем дегенде 3-5 сантиметр осыған ұқсас шеміршек үлгісін алып, объектілерді таза қағаздан немесе калькадан жасалған таңбаланған пакетке салып, полиэтилен пакетіне орайды.

      Қаңқаға айналған немесе жанып кеткен мәйіттердің сүйек қалдықтарын зерттеуге жолдау үшін қағазға орайды да фанер немесе картон жәшікке салып, таңбалап мөрлейді. Спектрографиялық зерттеу үшін әр түрлі органдар (тіндер) мына мақсаттарда алынады:

      1) тері, сүйек, шеміршек және басқа ұлпалар маңында металлдар мен бөгде қосындылардың болуын және жиналып қалуын анықтау үшін;

      2) улануға сезіктенген жағдайда органдарда, тіндерде және адамның сұйықтықтарында жекелеген металлдардың көп мөлшерде болуын анықтау үшін (күміс, қорғасын, хром, марганец, мырыш, мыс, барий, таллий, сурьма, кадмий, стронций т.б.) бауырдың, бүйректің (қыртыс және милық зат) үлгілерін және қан үлгісін алады;

      кәсіби (ұзақ уақыт) улануға сезіктенген жағдайда бұлармен бірге сүйекті (ортан жіліктің метафиз бөлігі және қабырғаның сүйекті бөлігі) алады;

      3) сүйек қалдықтарының топтық құрамын, жанып кеткен сүйектегі әртүрлі құрамды анықтау үшін (бірақ бұл міндетті шешу үшін зертханада адамның және кейбір жануарлардың сүйек ұлпаларының бақылау үлгісінің жиынтығы болуы тиіс);

      4) адамның ішкі органдарында, тіндерінде, сұйықтықтарында және бөліністерінде сырттан енгізілген органикалық текті улы заттардың, оның ішінде күшті әсер ететін дәрілік заттардың болуын анықтау үшін;

      мәйіт денесінің зақымдалған жерлерінде жағар май және лак-бояу заттарының іздерін анықтау үшін (ол үшін ИК-спектрометрия зертханасы болу керек).

      Биологиялық тектес объектілерде макро және микроэлементтерді спектралдық талдау көмегімен анықтау үшін осы зерттеу жүргізетін заттың 5-10 грамм мөлшерінде үлгісі қажет.

      Үлгілерді таза жуылған, хромдалған, зақымдалмаған және алдын ала этил спиртімен өңделген медициналық құралдардың көмегімен алады:

      1) алынған объектілерді бөлек алдын-ала айдалған сумен, этил спиртімен жуылған және кептірілген Петри ыдысына немесе фарфор тигльдерге салады. Петри ыдысын (тигльдерді) 56-600 Цельсий бойынша термостатта кептіреді. Кептіргеннен кейін әр объектіні бөлек алькадан немесе таза ақ қағаздан жасалған пакетке салып, барлық пакеттерді таңбалайды;

      2) үлгілерді сақтау үшін бекіткіш немесе консервілейтін заттарды пайдалануға болмайды. Кептіруге мүмкіндік болмаған жағдайда оларды шыны ыдыста 96% этил спиртінде оларды бекітуге болады (бұл жағдайда спирттің үлгісін бақылау үшін қосымша жолданады);

      3) мәйітті немесе оның бөліктерін өртеп жіберген жағдайда күлінің сынамасын алады. Ағаш немесе пластмасса күрекпен жаққан орнынан кем дегенде әрқайсысы 50 грамм салмақта, 4 сынама алынады;

      сынамаларды жеке пакеттерге салып, таңбалайды;

      мәйітті өртеп жіберген кезде пайдаланылған отынның кем дегенде 100 грамм мөлшерін алған дұрыс.

      Спектрографиялық зерттеулер жүргізген кезде бақылау үлгілерінің болуы міндетті шарт болып табылады. Бақылау үшін сол тіннің (органның) бөлігін зақымдау құралы тимеген дененің қарама-қарсы жағынан зақымдану және соған ұқсас аймағының шетінен біраз қашығырақ жерінен алады.

      Объектілер салынған жолдаманы орау үшін фанер немесе картон қораптарды пайдалануға болады. Химиялық реактивтерден, фотоматериалдардан, металл заттардан және т.б. босаған ыдыстар пайдалануға қатаң тыйым салынады. Жолдаманы механикалық зақымданудан сақтаумен қамтамасыз етілетіндей етіп орайды.

      Сот сараптамасы мекемесінің физикалық-техникалық бөлімінде зерттеу жүргізу үшін тиісті объектілерді, соның ішінде бақылау үлгілерін жібереді. Олармен бірге бір мезгілде мына құжаттар:

      Тергеушінің, анықтау жүргізуші тұлғаның, прокурордың немесе сот қаулысының көшірмесі, сот-медициналық сарапшының істің жағдайы, өлім мен мәйітті зерттеудің негізгі деректерін;

      физикалық-техникалық бөлімде және спектралдық зертханада сарапшының шешуіне жататын мәселелер жазылған қысқаша мазмұндамасы бар жолдама жіберіледі.

      349. Микробиологиялық (вирусологиялық) сараптама үшін үлгілер алу.

      Микробиологиялық (вирусологиялық) сараптама жұқпалы аурулардан болған өлімге немесе бактериялық тағамнан улануға сезіктенген жағдайда жүргізіледі.

      Зерттеу үшін үлгілерді алу адам қайтыс болғаннан кейінгі алғашқы 24 сағатта жүргізілуге тиіс. Одан кешірек мерзімдерде оң, дұрыс нәтижелерді алу ықтималдығы төмендейді.

      Материалды алуды санитариялық-эпидемиологиялық станцияның бактериологиялық зертханасының маманы жүргізеді, тек ол болмаған жағдайда ғана coт-медициналық сарапшы жүргізеді.

      Оны алу үшін зарарсыздандырылған аспаптар, заттық шыны мен ыдыс пайдаланылады. Осы мақсатта оларды спиртпен жуып, күйдіреді.

      Зерттеуге арналған объектілер аурудың клиникалық симптомы мен мәйітті ашу кезіндегі табылған морфологиялық өзгерістерге негізделген жорамалданған диагнозға байланысты алынады. Мәйіттен қанды оның миды алғанға дейін жүрек қуысынан алады. Дененің алдыңғы жағынан ортасынан кесіп, тері-бұлшық еттерін ашқаннан кейін спиртке батырылған дәкемен кеуде сүйегін сүртеді де, қыздырылған шпательмен қарып алады. Кеуде сүйегін ашып, перикардты жарады. Шпательмен оң жақ қарыншаның алдыңғы бетін күйдіреді де, оның қуысына стерильді пипетка немесе шприц инелерін енгізеді. Кем дегенде 5-10 миллилитр, қан үлгісін алады. Егер жүрек қуысында қан ұйып қалып немесе болмаса, онда осы жағдайларды сақтай отырып қуыс көктамыры, жамбас мойын көктамырынан қан алуға болады.

      Ішкі органдардың бөлшектерін алуды қыздырылған шпательмен олардың бетін қарып алғаннан кейін жүргізеді:

      1) өкпенің, бауырдың, бас миының және басқа мүшелердің бөлшектерін 1x1x2 сантиметр, көлемінде алады. Өкпенің бөлшектерін олардың әрбір бөлігінің ортасы мен түбір маңайынан алады (гипостатикалық аймақтан алудың қажеті жоқ. Бауырдың бөлікшелерін оның әрбір бөлігінен алады. Өт қабын толықтай ішіндегі затымен бірге, оған түбінен жіп салып байлаған соң алады.

      2) ішектің ішіндегі затын зерттеу үшін оларға алдын ала қосарлы лигатура салып, ащы ішектің 15-20 сантиметр, бөлігін алып, олардың арасын кеседі.

      3) ми бөлшектерін оны ми сауытынан шығарып алғанға дейін кесіп алу керек. Ол үшін шпательмен мидың қатты қабығын және миды қарып алады.

      Органдардың жұғынды-ізтаңбаларын дайындайды. Тыныс алу жолдарының (жұтқыншақтың артқы қабырғасы, көмекейден, кеңірдектен, бронхтардан) ішіндегі затынан жағынды жасайды. Патологиялық үдеріс бар деп күдіктенген шырышты қабаттарынан және өкпенің кескен орындарынан жұғынды-ізтаңбалар алынады.

      Ортаңғы құлақтың ішіндегі заттан жұғындылар жасайды. Жұғындылар мен ізтаңбаларды қыздыра отырып бекітеді немесе бөлме температурасындағы ауада кептіреді, ластанудан және шыбындардың әсерінен қорғай отырып, желдеткіштің астында кептірген дұрыс.

      Алынған материалды зарарсыздандырылған банкілерге немесе түтіктерге салады. Оларды тығынмен жауып, таңбалайды да, мұқият орайды. Бекіткіш сұйықтық ретінде тек 35% зарарсыздандырылған глицериннің судағы ерітіндісін (ішектің шумақтарын бекітпейді, тоңазытқышта сақтайды) ғана пайдалануға болады.

      Оларды бактериологиялық зертханаға жіберген кезде шыны ыдысты сындырып алмас үшін сақтық шараларын жасайды.

      Аса қауіпті жұқпаға (АҚЖ) сезіктенген жағдайда материалды аса мұқият түрде орайды. Шыны ыдысты металл пеналға салып, мөр басып, арнайы бөлінген көлікпен АҚЖ зертханасына апарады.

      Әр түрлі жұқпалы ауруларды зерттеу үшін мынандай объектілерді алу керек:

      1) актиномикоз, бластомикоздар және басқа таралған микоздар - зақымдану сипатына байланысты ірің, зақымдалған аймақ ұлпасының бөліктері өкпе және басқа да ішкі ағзалар;

      2) құтырма - ми (аммон мүйізшесі, сопақша ми);

      3) бруцеллез - қан, несеп, ішкі мүшелер (әсіресе бауыр, көк бауыр), қақырық, ірің, зақымданған ұлпалар мен мүшелердің экссудаттары;

      әйелдерден қосымша сүт бездерін (емшек) алады;

      4) іш сүзегі, паратиф - жүректен қан алады, өт, бауыр, көкбауыр, өкпе, бүйрек ми, ішектің лимфа түйіндері, тоқ және ащы ішектің ішіндегі заты алынады;

      5) қайтарма сүзек, безгек, лептоспира - қан, ішкі мүшелер (әсіресе, көкбауыр, бауыр, ми), жұлын сұйықтығы, несеп (лептоспирозда) алады;

      6) газды гангрена - жара аумағының және зақымдалған ұлпалар мен мүшелердің ұлпалары, құрт тәрізді өсінді (аппендикс), перитонеальдық сұйықтық, жатыр мойнының бөлінісі, өкпе, қан (клиникалық байқалуына қарай), сондай-ақ табылған жағдайда бөгде денелер (зақымдау құралының, киім-кешектің бөліктері);

      7) кәдімгі герпес - ми, бауыр;

      8) гонококтық жұқпа - үрпінің бөліндісі, қынап, жатыр мойны, тік ішек, қуық асты безі, буындардың, қабынған жатырдың қосалқылары мен іш пердесінің экссудаттары;

      9) тұмау - кеңірдектің бөлшектері жұтқыншақ-мұрынның бөліністері, кеңірдектің шырышты қабатының қырындысы, қан;

      10) дизентерия - тоқ ішектің төменгі бөлімінің ішіндегі заты, қан, несеп, шажырқай бездері, бауыр, көкбауыр;

      11) дифтерия, Венсан баспасы - шырышты қабаттың зақымданған бөлігінен (жұтқыншақтан, мұрыннан, жыныс мүшелерінен, көзден алынған пленкалар мен бөліністер), тері, қан;

      12) көкжөтел - өкпе, жұтқыншақ-мұрын шырышы;

      13) лейшманиоз (ішкі) - сүйек кемігі, көкбауыр, бауыр, қан;

      14) листериоз - ми, бауыр, көкбауыр;

      15) менингококк жұқпасы - жұлын сұйықтығы, ми қабықтары, қан, жұтқыншақтан алынған шырыш, ұлпа сұйықтығы, ірің;

      16) орнитоз - өкпенің қабынған жерлерінен бөлшектер, көкбауыр, кеуде қуысынан экссудат;

      17) шешек - бөртпе, қабыршақ, қабықша элементтері бар тері мен шырышты қабықшаның бөлшектері, жүректен алынған қан, бауыр;

      18) пневмококктық жұқпа, Фридлендердің капсулалы бактериялық жұқпасы, Афанасьев-Пфейфер гемофилдер инфекциясы - өкпе, мұрын-жұтқыншақ шырышы, қақырық, қан, ірің, несеп, жұлын сұйықтығы, сіріқауыз және басқа да экссудаттар;

      19) полиомиелит - ми (әсіресе сопақша ми мен жұлын), қан, мұрын-жұтқыншақ шырышы, ащы және тоқ ішектердің ішіндегі заты;

      20) сары қолқа - жараға айналган тері мен шырышты қабаттардың тері бөлікшелері, лимфа түйіндері, іріңдеген аймақтардан бұлшық ет ұлпасының бөлшектері, ішкі мүшелер, қан;

      21) күйдіргі - зақымданған тері мен басқа да тіндердің бөліктері, лимфа түйіндері, қан, экссудаттар, ішкі мүшелер; жұлын сұйықтығы, сүйек кемігі;

      22) мерез - шырышты қабаттың бөліністері, зақымдану аймағындағы ұлпа бөлшектері, ішкі мүшелер, қан, жұлын сұйықтығы;

      23) стафилококктік, стрептококктік жұқпалар, көгілдір іріңді таяқшалы жұқпа - ірің, экссудат, қан, зақымдалған мүшелер мен тіндердің бөліктері, жұтқыншақтың шырышты қабатының қырындылары, регионарлы лимфа түйіндері;

      24) сіреспе - ірің, зақымданған аймақтан ескі тыртықтар, ұлпа бөлшектері, қан, бауыр, көкбауыр, зақымдау құралының бөліктері түріндегі бөгде заттар;

      25) бөртпе сүзек - қан, ішкі мүшелер, бөртпе элементтері бар тері бөліктері;

      26) мына төмендегі бактериялар тудырған токсикоинфекциялар: ішек таяқшасымен - аш ішектің ішіндегі заты, жүректен алынған қан, бауыр, көкбауыр, өкпе, бүйрек, ішектің лимфа түйіндері;

      сальмонеллалар - паренхиматозды мүшелер, жүректен алынған қан, асқазан мен ішектің ішіндегі заты, ішектің лимфа түйіндері;

      протеймен – ащы және тоқ ішектің ішіндегі заты; стафилококкпен - ащы және тоқ ішектің ішіндегі заты;

      cl.perfingens – ащы ішектің ішіндегі заты (200-300 мл), перитонеальдық сұйықтық, ішек және шажырқайдың лимфа түйіндері, жүректен алынған қан;

      cl.botulinum - бауыр, ащы ішектің кесінділері, ішіндегі затымен бірге асқазан, ми;

      токсоплазмоз - ми, бауыр, көкбауыр, өкпе, лимфа түйіндері;

      27) туберкулез - қақырық, көмейден алынған жұғындылар, өкпе және басқа ішкі мүшелердің бөлшектері (зақымдану сипатына байланысты), несеп, жұлын сұйықтығы;

      28) тырысқақ - ащы ішектің бөлімінің 10-15 сантиметр, үш кесіндісі, өт қабы, регионарлы лимфа түйіндері, бауыр, көк бауыр;

      29) оба, туляремия - лимфа түйіндері (бубондар), қан, ішкі мүшелер (әсіресе өкпе, көкбауыр, бауыр), жұтқыншақ шырышы, қақырық, жұлын сұйықтығы, зақымдалған тері бөлшектері, сүйек кемігі;

      30) энцефалиттер - ми, жұлын сұйықтығы, қан, шеткі жүйкелер, ішкі мүшелер;

      31) ЖИТС - жүрек қуысынан алынған қан;

      350. Диатомды планктонды зерттеу үшін үлгілер алу.

      Лигатура салынған қақпасы тұсынан байланған бүйректі тұтастай, жарылмаған күйінде; 10-15 сантиметр ұзындықтағы сан жілік немесе қар сүйегінің фрагменттерін алады.

      Объектілерді бекіткіш сұйықсыз, таза шыны ыдыстарға салады. Суды пайдалануға тыйым салады.

11-бөлім. Әйел жынысты адамдардың жыныстық жағдайына сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
38-тарау. Жалпы ережелер

      351. Адамның жыныстық жағдайына сот-медициналық сараптаманы куәланушының жалаңаштанған күйінде, сол жыныстағы тұлғалардың болуымен сот-медициналық сарапшы жүргізеді.

      352. Егер сараптама жүргізу үшін басқа да медициналық арнайы таным қажет болған жағдайда, сараптама арнаулы мамандардың қатысуымен комиссиялық түрде жүргізіледі.

      353. Әйел адамдардың жынысы бойынша сот-медициналық сараптаманы осы мақсатқа қарай арнайы жабдықталған жылы, жарық, табиғи жарығы жақсы түскен немесе жеткілікті түрде жасанды жарық түскен бөлмелерде жүргізеді. Тиісті жағдай болмаған болса, сараптаманы денсаулық сақтау ұйымдарының бейінді құрылымдық бөлімшелерінде жүргізу керек.

      354. Әйел жынысты тұлғалардың ішкі және сыртқы жыныстық ағзаларын қарауды гинекологиялық креслода жүргізеді.

      355. Сот-медициналық акушер-гинекологиялық сараптаманы жүргізу кезінде мынадай медициналық құралдар, жабдықтар және материалдар пайдаланылады: бой өлшеуші, медициналық салмақ өлшеуші, жұмсақ немесе металдан жасалған өлшеуіш лента, жамбас өлшеуші, әртүрлі өлшемдегі Симс және Куско айналары, акушерлік стетоскоп, хирургиялық және анатомиялық пинцеттер, шыны таяқшалар, түймелі сүңгі, майынан тазартылған заттық және жабынды шынылар, операциялық немесе стереоскопиялық микроскоп, кольпоскоп, ультракүлгін және инфрақызыл жарық көздері, резина қолғаптар, зарарсыздандырылған тампондары бар түтіктер, зарарсыздандырылған майлықтар.

      Әйелдің ішкі ағзаларын қарауға және олардан зертханалық зерттеуге материалдар алу үшін стерилденген медициналық құралдарды пайдаланады.

      Тексеру аяқталған соң медициналық құралдарды дезинфекциялап, тазалап және стерилизациялайды. Қалған медициналық пайдаланылған заттар дезинфекцияланады.

      356. Сот-медициналық сарапшы жәбірленушінің жеке бас куәлігі, паспорты бойынша оның жеке басын анықтайды. Егер жеке басын куәландыратын құжаты болмаса, сонымен қатар, ол тұлға кәмелеттік жасқа толмаса, онда оның жеке басын сараптама тағайындаған тұлға анықтайды.

      357. Сараптама жүргізу барысында зертханалық зерттеу үшін материалдарды сот-медициналық сарапшы алады. Алынған материалдарды сот-медициналық сараптаманың тиісті бөлімшесіне немесе сараптама тағайындаған тұлғаға (органға) оларға ілеспе құжаты қосылып, мөр басылып, дәрігер – сот медицина сарапшысының қолы қойылған түрде жіберіледі. Құжатта: жәбірленушінің аты-жөні, тегі, жасы, алынған, жіберілетін материалдардың алынған күні, уақыты, олардың тізімі, болған оқиғаның уақыты мен күні, сараптама не үшін тағайындалғаны, сот-медициналық сарапшының аты-жөні, тегі, шешуге қойылған сұрақтар көрсетіледі.

      358. Жәбірленушіде ЖИТС жұқпасын, сондай-ақ венериялық аурулармен, трихомоназ және хломидиозды жұқтырып алғандығын анықтау немесе теріске шығару үшін оны арнайы денсаулық сақтау ұйымдарына жібереді. Оның нәтижелері жазбаша түрде сараптама жүргізген дәрігер-сот-медициналық сарапшыға хабарланып, "сарапшы қорытындысына" енгізіледі.

      359. Жәбірленушінің және күдіктінің оқиға болған кездегі үстіндегі киім-кешегі алынбаса, онда сот-медициналық сарапшы сараптама тағайындаған орган немесе тұлғаны осы киім-кешекті тазалап, жууға болмайтынын ескертіп хабарлайды, оларды зертханалық зерттеуге жіберу туралы ұсыныс жасайды.

      360. Адамның жыныстық жағдайының нәтижелерін рәсімдеу барысында мыналарды көрсетеді:

      1) медициналық құжаттардың нөмірі, күндері көрсетілген деректер (егер жәбірленуші сараптама зерттеуін жүргізгенге дейін денсаулық сақтау ұйымдарында қаралса);

      2) жәбірленушінің шағымдары;

      қаулыдағы қойылған сұрақтарға негізделген арнайы анамнезі, онда етеккірінің келген уақыты, оны жүру сипаты, ақырғы етеккірінің алғашқы келген күні, жыныстық қатынаспен айналасу туралы деректері, ақырғы рет өз еркімен болған жыныстық қатынас, жүктілік (оның өтуі мен саны) аборттар, босанулар, (өтуі, саны) босанудан кейінгі болған аурулары, жыныстық жолдардан шыққан бөліністер, бұрынғы аурулары мен жасалынған операциялары (мерез, туберкулез, эндокринді және т.б);

      3) жыныстық жетілу кезеңіндегі ерекшеліктері (жыныстық әуестену ерекшеліктері, онанизммен айналасуы).

      361. "Сарапшының қорытындысының" зерттеу (сипаттау) бөлімінде сараптаманың мақсатына қарай жәбірленушіні тексерудің нәтижелері келтіріледі:

      1) физикалық дамуы: дене қалпы, күйі, денесінің ұзындығы, бөксенің өлшемі және басқа да антропометриялық деректер, жетілу ақауларының болуы және т.б.

      2) дене жарақаттары: олардың болуы, орналасуы, өлшемдері, түсі, пішіні және сипаты (жаралар, терінің сырылулары, қанталаулар және т.б.) Әсіресе жәбірленушінің аяқ-қолдарындағы, арқасындағы, буын беткейлеріндегі, бетіндегі, емшектеріндегі, сыртқы жыныстық мүшелеріндегі, сандарының ішкі беткейіндегі жарақаттарға назар аудару керек;

      3) екінші жыныстық белгілерінің байқалу ерекшеліктері: қолтықтары, қасаға және үлкен жыныс еріндеріндегі түктенудің сипаты мен дәрежесі; емшектерінің жетілу дәрежесі (тік және көлденең өлшемдері) олардың пішіні, тығыздығы және емізікше маңайындағы жолақтың диаметрі және түсі, олардың пішіні, биіктігі. Емшектерінің ұшынан бөліністің бар-жоғын анықтау;

      4) сыртқы жыныстық мүшелердің анатомиялық ерекшеліктері: үлкен және кіші еріндердің күйі, шырышты қабаттарының түсі, шүртекей және сыртқы зәр шығару каналының күйі, қабыну үдерістері мен бөліністердің болуы;

      5) қыздық перденің сипаты: биіктігі (негізінен бастап оның еркін жиегіне дейін), қалыңдығы (жұқа, орташа, етті);

      консистенциясы (эластикалығы, тығыздығы, оның созылғыштық деңгейі) нашар, орташа, едәуір перденің еркін жиегінің күйі, сипаты жұқа, қалың, тегіс, ірі және ұсақ толқынша тектес, тісше тектес және т.б.);

      табиғи тесіктің (гимениальді тесік) көлемі (диаметрі); бірнеше тесік болған жағдайда: олардың саны, аралықтың жағдайы;

      табиғи ойықшаларының орналасуы және күйі, олардың саны, сипаттары (пішіні, консистенциясы);

      қыздық пердеде зақымданулардың бар болуы, олардың пішіні, нақты орналасқан жері (сағаттың циферблаты бойынша), олардан қан ағудың дәрежесі;

      жиырылу сақинасының сұқ саусақты енгізгенде бар болуы және оның байқалу дәрежесі.

      6) артқы тесіктің және тік ішектің күйі (егер бұл қажет болған жағдайда);

      артқы тесікті қараған кезде оның пішінін, тік ішектің шырышты қабатының түсі және жарақаттардың бар екенін (қан құйылулар, сырылулар, сызаттар, жаралар) олардың орналасуы (сағат тілінің циферблаты бойынша) сипаты, пішіні, размері, тік ішектің сфинктерінің тонусын анықтау үшін сұқ саусақты вазелинмен майлап, енгізу арқылы немесе проктология саласында пайдаланылатын құралдар арқылы анықтайды. Егерде қарапайым көзбен анықтауға мүмкін емес тік ішектің зақымдары бар деген күдік туса, онда жәбірленушіні ректоскопиялық қарауға жібереді.

      362. Зертханалық зерттеуге материалдар алғаннан соң сот-медициналық сарапшы олардың нақты қай жерден алынғанын және қандай мақсатпен, қайда жіберілетінін көрсетеді.

      363. Сарапшының қорытындысы зертханалық зерттеу нәтижелерін және қойылған сұрақтарды есепке ала отырып құралады.

      364. Сарапшының қорытындысына жәбірленушінің денесінде анықталған жарақаттардың (зақымдардың) сипаты және орналасуы көрсетілген фотосуреттер, сызбалар қосуға болады. Бірақ егер оларда жәбірленушінің жыныстық ағзалары, қыздық пердесі көрсетілсе, онда оның жазбаша келісімі берілген жағдайда ғана рұқсат етіледі. Фотоға түсіру масштабты фотография ережесі бойынша жүргізіледі.

      365. Күдіктіге сот медицинасы сараптамасын жүргізген кезде оның физикалық дамуы, сыртқы жыныстық мүшелерінің жай-күйі, өлшемдерін, киім-кешегін, денесін мұқият қарап, кірлену, зақымдалу және басқа, зорлықпен жыныстық қатынас немесе осындай қатынас жасауға әрекет кезінде пайда болатын белгілерді анықтайды.

      366. Күдіктіге сараптама жүргізген кезде дәрігер-сот-медициналық сарапшы қарау кезінде байқалған дене жарақаттарының сипаты, алынған уақыты және мүмкіндік болса олардың пайда болу механизмін, ескілігін, анықтайды.

      367. Күдіктінің денесінде, киім-кешегінде, әсіресе жыныстық мүшелерінің маңайында жәбірленушінің денесінің әр түрлі аймақтарының түктері, қан мен бөліністер, қынап эпителиінің клеткалары байқалуы мүмкін. Ондай жағдайда дәрігер-сот-медицина сарапшысы оларды, тырнақтардың астындағы затты алып, сот-биологиялық бөлімшеге жібереді; күдіктіні оның денесінде қан мен жәбірленушінің терісінің эпидермисі бар-жоғын анықтау үшін сот-биологиялық бөлімшеге жібереді.

39-тарау. Жыныстық тимеушілікті бұзу белгілерін анықтау

      368. Әйел жынысты тұлғаларға қыздық пердесінің бүтіндігін анықтау бойынша сот-медициналық акушерлік-гинекологиялық сараптама жүргізудің негізгі объектіні қыздық перде болып табылады.

      369. Жыныстық күйдің бұзылуы (қыздық перденің бұзылуымен немесе оның бұзылуынсыз) жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы әрекеттердің салдарынан болуы мүмкін.

      370. Жәбірленушіде қыздық перденің бұған дейін жыныстық қатынаста болмай бұзылуы байқалса дәрігер-сот медициналық сарапшы қыздық пердені сипаттауы керек, ондағы зақымданулардың сипатын, олардың пайда болуының және мерзімінің уақытын анықтайды. Бұл жағдайда қыздық пердедегі зақымданулардың санын, нақты орналасуын, пішінін және морфологиялық суретін: перденің жиегін (қанталаған, тыртыққа айналып және тыртық болып бітіп кеткен), тереңдігін (беткі қабатының, толықтай, перденің биіктігінің жартысына немесе оның түбіне дейін жыртылуы және т.б.), жиектерінің тығыздығымен беткейінің түсі, және қыздық пердеде қан құйылулардың бар-жоғын анықтау қажет.

      371. Қыздық пердедегі зақымданудың жазылу мерзімі оның анатомиялық құрылысынын ерекшелігі, зақымданулардың өлшемі, жазылу процессін ұзаққа созатын факторларға - жұқпаның қосылуы, қайтадан жарақаттану және т.б. байланысты болады.

      372. Егер қыздық перденің бүтіндігі бұзылмаса, (дефлорация) онда жыныстық қатынастың оның жыртылмай-ақ жасалуы мүмкін екендігін ескеру керек.

      373. Қыздық перденің жыныстық қатынас кезінде жыртылмай сақталуға әкелетін ерекшеліктері ол табиғи тесіктің әжептеуір шамасы, оның созылмалылығы, көптеген немесе терең орналасқан табиғи ойықшаларының болуы, сирек кездесетін қыздық перденің түрлері:

      шашақты, күлтежапырақша пішіндес, валик пішіндес, ерінше пішіндес және т.б. болып табылады.

      374. Жоғарыда көрсетілген жағдайларда жәбірленуші мен күдіктінің жыныстық мүшелерінің ара қатынасын салыстыру маңызды болып табылады. Сондықтан жәбірленушінің қыздық пердесінің ерекшеліктерінен басқа, күдіктінің жыныстық мүшесінің эрекция кезіндегі ең үлкен аумағы туралы объективті деректерді алып, оларды сот-медициналық сараптаманы тағайындаған органға немесе тұлғаға жазбаша түрде хабарлайды.

      375. Жыныстық перденің бүтіндігінің бұзылмай немесе оның бұзылуы туралы құралған қорытынды әр жағдайда объективті, жәбірленушіні және күдіктіні қараған кездегі мәліметтер негізінде жасалады;

      ер адамның мүшесінің эрекция кезіндегі аумағын өлшей алмаған жағдайда, мүшенің қалыпты аумағын алып, осы санға 2,5±0,31 сантиметр қосады. Алынған сумма шамамен осы мүшенің эрекция кезіндегі аумағын көрсетеді.

      376. Қажет болған жағдайда шәуетті анықтау үшін стерилді дәке тампонмен қынаптың ішіндегі затты зерттеуге алады, егер мүмкіндік болса қыздық перденің бүтіндігін бұзып алмай, абайлап жатырдың мойнының сыртынан алуға болады.

      377. Егер қыздық перде өте таяу мерзімде жыртылса қынаптың, жатырдың мойнының шырышты қабатын, жатырды және оның қосалқыларын (қажет болған жағдайда) перденің жыртылуы жазылғаннан кейін (кем дегенде 10-12 тәуліктен соң) Куско немесе Симс кіші өлшемді айналарымен және медицина мекемесінің дәрігері-кушер-гинекологының қатысуымен, абайлап екі саусақпен зерттеуге болады.

      378. Қыздық перденің бүтіндігінің бұзылғандығы немесе жыныстық қатынастың болуы туралы фактіні анықтау бойынша сот медициналық сараптама жүргізу кезінде, қажет жағдай туса жәбірленушінің артқы тесігін де қарайды. Оны тексеру, жұғындылар алу тәртібі ер және әйел адамдарда бірдей.

40-тарау. Бұрын жыныстық өмір сүрген әйелдермен жыныстық акті жасау белгілерін анықтау

      379. Бұрын жыныстық қатынаста болған әйелдермен жыныстық қатынаста болу белгілерін анықтау бойынша сот-медициналық акушерлік-гинекологиялық сараптама жүргізу барысында жыныстық қатынастың (немесе қатынас жасауға әрекет ету) фактісі жағдайында сот медицина сарапшысының міндетіне бұрынғы жыныстық қатынастардың болуының объективті белгілерін анықтау кіреді.

      380. Бұндай жағдайларда жыныстық қатынас болуының объективті белгісі қынап ішінде шәуеттің болуы (егер жыныстық қатынас аяқталып, шәует жіберілсе). Жәбірленушінің денесінде, киім-кешегінде және жыныстық мүшелерінде шәуеттің дақтарының табылуы өте маңызды. Осы белгілермен қатар жәбірленушінің жыныстық мүшелерінде, балтырлары мен саны тұстарында жарақаттардың болуы зорлықпен жыныстық қатынас болғандығы туралы мәлімет береді.

      381. Қынапта шәуеттің бар екендігін анықтау үшін (қынаптың қабырғасының артқы және бүйір тұстарынан) және жатырдың мойнының кіре берісінен, олардан стерилді дәке тампонмен корнцангтың көмегімен жағынды алып оны 2-3 заттық шыныларға жағады.

      Жұғындылары бар тампондар мен заттық шыныларды бөлме температурасында кептіргеннен кейін оларды орап, шәует пен оның топтық құрамын анықтау мақсатында сот-биологиялық бөлімшесіне жіберіледі. Бақылау ретінде осы тампон дайындаған дәке кесіндісінің кем дегенде 10 сантиметр бөлігі қоса жіберіледі.

      Шәует бар екендігін анықтау үшін қынаптан жұғынды алуды оларда жыныстық қатынас жасалғаннан соң 5 тәулікке дейінгі мерзімде алады. Зертханалық зерттеу жүргізудің осы аталған уақытынан кейін жұғындылар алудың қажеті жоқ. Егер жәбірленушінің қынабынан етеккір кезеңіндегі қанды бөліністер, сонымен қатар, зақымдану салдарынан немесе басқа-да жағдайлар болса – оның қынабынан жағындылар мен тампондар алуға бөгет жасайтын себеп болып табылмайды.

41-тарау. Жыныстық тиіспеушіліктің бұзылуына байланысты салдарды белгілеу

      382. Әйел жынысты тұлғаларда жыныстық бүтіндігінің бұзылуы салдарынан жәбірленушіде әртүрлі органикалық және функционалдық ипаттағы денсаулықтың бұзылуы, жүйке аурулары, ер адаммен қосылу және бала көтеру қабілетінің жоғалуы мүмкін.

      383. Осы жағдайдарға байланысты әйел жынысты тұлғаларға сараптама жүргізу барысында дәрігер-мамандармен бірге болған салдарының сипатын анықтау қажет.

      384. Егер жәбірленуші сараптама тағайындалып отырған оқиғаға байланысты дәрігерлік көмекке жүгінсе немесе денсаулық сақтау мекемелерінде емделуде болса, онда сараптама тағайындаған тұлға немесе орган арқылы тиісті медициналық құжаттарды сұратып алып, оны сараптама қорытындысын берген кезде ескереді.

      385. Әйел жынысты тұлғаларда ЖИТС жұқпасы немесе жыныстық ауруларды жұқтыру фактісі бойынша сот-медициналық сараптамасы әдетте жауапты тұлғаларды, жұқтырушы деген айыптыларды қылмыстық жауапқа тарту және азаматтық істерді қарау бойынша жүргізіледі.

      386. Жыныстық бүтіндігінің бұзылуынан болған салдарды акушер-гинеколог дәрігерлерді тарту арқылы комиссиялы түрде жүргізіледі.

42-тарау. Сексуалдық сипаттағы зорлау іс-әрекеттердің белгілерін анықтау

      387. Сексуалдық сипаттағы зорлау әрекеттері кезінде әртүрлі адамның табиғатынан тыс сексуалдық манипуляциялар жасалады, сондықтан дәрігер-сот медициналық сарапшының міндеті осы әрекеттерге байланысты туындаған объективті белгілерді анықтау болып табылады.

      388. Зорлау әрекеттерін жасау нәтижесінде жәбірленушіде әртүрлі дене жарақаттары пайда болуы мүмкін, оның ішінде жыныс мүшелерінде – қан құйылулар, сыртқы жыныстық мүшелерде, екі бұттың арасында, қасаға тұсында сырылулар мен сызаттар; қынапқа кіре беріс тұсының шырышты қабатында, қыздық пердеде ісіну мен қан құйылулар, перденің беткейінің жырымдалып немес жыртылуы; аяқтарының саны мен иығы, басқа да дене аймақтарында қанталаулар мен сырылулар.

      389. Егер сараптама кезінде жәбірленушіде жыныстық жақтауларының, қынапқа кіре берістің және қыздық пердесінің шырышты қабаттарының қызаруы байқалса, онда 3-5 тәуліктен соң қайта қарау керек. Себебі мұндай жағдай жыныстық мүшелерді дұрыс, уақытында жуып-шаймаса, глисті инвазия жағдайында орын алуы мүмкін. Ол туралы сараптама тағайындаған орган немесе тұлға, сондай-ақ жәбірленуші жазбаша түрде ескертіледі.

      Егер осы көрсетілген жағдайдар орын алмаса, онда азғындық әрекеттер кезінде алынған жыныстық мүшелердің қызаруы (жыныстық мүшені үйкелеу. Қолдарымен манипуляциялар жасау және басқалар) аталған уақыт мерзімінде азайып немесе толықтай жоғалып кетуі мүмкін. Жәбірленушінің қайта қаралуға келмеген жағдайында-сарапшының қорытындысы - аталған құбылыстың себебін анықтаусыз беріледі.

      390. Зорлау әрекеттері бойынша сараптама жүргізу барысында екі бұттың арасына ерекше назар аудару қажет. Себебі дененің осы аймағына үнемі, жүйелі және тұрақты түрде жыныстық мүшемен, қолдармен қысым түсіріп мынандай өзгерістер түсуі мүмкін: жыныстық қуыстың үңірейіп тұруы, екі бұт аймағындағы, ладья тәрізді ойықша мен артқы бітістің тері қабатының атрофиясы және оның түсінің өзгеруі.

      Бұл өзгерістерді тексеру барысында анықталған барлық жинақталған объективті белгілермен бірге ескеру керек. Себебі бұл белгілер азғындық әрекеттермен байланысы болмауы мүмкін.

      391. Зорлау әрекеттердің болғанын дәлелдеуде қатты жыныстық мүшелері, қынабында және денесінде шәуеттің болуы. Ондай жағдайда медициналық-биологиялық зерттеуге қынаптың ішіндегі затын және кеуіп қалған шәуетке ұқсас бөліністерді алады.

      392. Зорлау әрекеттеріне сараптама жүргізу барысында зорлау әрекеттерінің болғанын дәлелдеуде қатты формадағы жыныстық аурулардың белгілерінің байқалуының маңызы бар. Бірақ бұл аурулардың басқа да жұқтыру ошағы бар екенін естен шығармау керек.

      393. Зорлау әрекеттері мен жыныстық құштарлығын қанағаттандырудың теріс түрлеріне сараптама жүргізу барысында (при извращенной форме) артқы тесікті зерттейді.

      394. Егер сараптама барысында жәбірленуші жыныстық әрекет жыныстық мүшені артқы тесік арқылы өндіріп, одан кейін ол үлкен дәретке бармай, клизма арқылы тік ішегін жуып-шаймаса, ондай жағдайда онда шәуеттің бар-жоғын анықтау үшін зертханалық зерттеуге мақта (немесе дәкемен) тік ішектің затын алады. Аталған ресімді тік ішектің сфинктерлерінің тонусын зерттеуге дейін жүргізеді.

      395. Егер артқы тесік арқылы жүйелі түрде жыныстық қатынас жасалса онда мынандай өзгерістер болуы мүмкін: артқы тесіктің үңірейіп, кеңейіп кетуі, оның және тік ішектің шырышты қабатының қыртыстарының тегістеліп, жазылып кетуі, түсінің өзгеруі (күрең қызыл көкшіл реңдес), сфинктердің тонусының босаңсуы, тік ішектің ампулярлы бөлігінің кеңеюі, тік ішектің шырышты қабатының түсіп қалуы.

      Артқы тесікті қараудың нәтижелерін бағалау кезінде осы аталған белгілер ішектің қызметінің ұзаққа созылған бұзылуы салдарынан (жүйелі түрде болатын үлкен дәреттің жүрмеуі, іштің өтуі және т.б.) және оперативті ем қолдану әсерінен болуы мүмкін. Осыған байланысты артқы тесік пен тік ішектің өзгерістерін шығу тегін жоғарыдағы аталған жағдайдарды, жәбірленушіні қараған кездегі жағдайын т.б. ескере отырып саралау керек.

      396. Ректальді гонорея мен қатты шанкр белгілерінің болуы артқы тесік арқылы жыныстық қатынас жасалғанның маңызды белгісі болып табылады.

      397. Азғындық әрекеттер мен жыныстық құштарлығын қанағаттандырудың теріс түрлерінде егер жыныстық мүшені адамның аузына енгізген жағдайда, жәбірленушінің бет аймағын, ауызға кіре беріс бөлімнің шырышты қабатын, жоғарғы еріннің үстін, ауыз қуысының шырышты қабатын қарап, зерттеп, байқалған барлық жарақаттардың орналасуын, сипатын көрсетеді.

      Егер жоғарыда көрсетілген әрекеттер жәбірленушіні қараудан бірнеше сағат бұрын жасалып, ауыз қуысының туалеті орындалмаса, қандай да бір тағам қабылдап немесе сұйықтық ішпесе, онда шәуеттің бар екенін анықтау үшін дәке тампонмен зертханалық зерттеуге ауыз қуысынан (шырышты қабаттар мен тістердің беткейінен) алынады.

3-тарау. Жұптасуға және жүкті болуға қабілеттілікті анықтау

      398. Әйел адамның ер адаммен жыныстық қатынаста қосылуға және жүкті бола алуға қабілеттілігі туралы сот-медициналық сараптаманы комиссиялы түрде дәрігер-акушер гинекологтың қатысуымен жүргізеді.

      399. Ер адаммен жыныстық қатынасқа түсе алу қабілеттілігін анықтау үшін әйел адамда қандай да болмасын іштен туа біткен және жүре пайда болған жыныстық қатынас жасауға бөгет болатын жыныстық мүшелердің өзгерістері бар-жоғын анықтайды (қынаптың қысқаруы, оның аплазиясы немесе атрезиясы, жіңішкеруі, әртүрлі ісіктер және т.б.)

      400. Егер сараптама жүргізу барысында жыныстық мүшелердің қандай да болмасын жыныстық қатынас жасауға бөгет болатын өзгерістері анықталмаса, онда сараптама құрамына қалыпты жыныстық қатынас жасауға бөгет болатын жағдайдың функционалдық сипатын анықтап немесе теріске шығару үшін дәрігер-психотерапевті қосады.

      401. Әйел адамның ұрықтануға қабілеттілігін анықтау үшін оның жасын, ағзасының, жыныстық мүшелерінің анатомо-физиологиялық ерекшеліктерін, етеккірінің келген уақытын, менструалдық циклдің сипатын;

      қабыну және қабыну текті емес гинекологиялық ауруларының бар болуын, гормональдық бұзылулардың, созылмалы инфекциялар мен уланулар, радиоактивті сәуленің әсері, анамнезінде жыныстық мүшелерге жасалған оперативті ем-шаралар барын ескеру қажет.

      402. Егер әйел адамның ұрықтануға қабілеттілігін амбулаторлы түрде шешу қиындық туғызса, онда оны стационарлы түрде тексеруден өткізеді. Бұл жағдайда оны сараптама тағайындаған тұлға немесе орган сот-медициналық сарапшының зерттеудің жайы, мақсаты туралы ілеспе қағазын алғаннан соң жолдайды.

      403. Егер әйел адамның ұрықтануға қабілеттілігі туралы сараптама ер адаммен әйел адамның неке бұзу процесіне байланысты өткізіліп жатса, онда әйел адаммен қатар ер адамды да қарап, зерттейді.

44-тарау. Жүктіліктің бар екендігін және мерзімін анықтау

      404. Әйел адамның жүктілігінің болуын және оның мерзімін анықтау бойынша әйел жынысты тұлғаларға сот-медициналық сараптамасы комиссиялы түрде, дәрігер-акушер гинекологтың қатысуымен жүргізіледі.

      405. Жүктіліктің болуы мен ұрықтанудың мүмкін мерзімін анықтау медициналық құжаттарды талдау (егер әйел адам жүкті болуына байланысты денсаулық сақтау мекемесіне жүгінсе), іс материалдары мен жауап алынған куәлардың айтуы бойынша және де объективті қарау деректеріне сүйене отырып жүргізіледі.

      406. Жауап алу арқылы ақырғы етеккірінің бірінші күннің және келе жатқан, бірақ әлі болмаған етеккірінің күнін анықтайды;

      жүктіліктің алғашқы кезеңінде пайда болатын субъективті белгілерін (тәбеттің бұзылуы, құсу, иіс сезудің өзгеруі, дәм сезудің өзгеруі, жүйке жүйесі жағынан функционалдық байқалулар - ұйқы басу, тітіркенгіштіктің пайда болуы және т.б.)

      407. Объективті тексеру кезінде әйел адамның денесін, емшектерін, сыртқы және ішкі жыныстық мүшелерін зерттейді. Тексеру кезінде оның бетінде, ішінің ақ сызығы бойында, емшектерінің емізікшелері мен оның маңайындағы жолақтарындағы пигментацияның бар-жоғына көңіл аударады;

      емшектерінің ұштарынан бөлініс бар-жоғына көңіл аударады;

      жыныстық мүшелерге тән жүктіліктің объективті белгілерін атап көрсетеді;

      қынаптың және жатыр мойнының шырышты қабатының көкшіл-күлгін болуы (цианоз), жатырдың көлемінің, пішінінің және тығыздығының өзгеруі.

      408. Жүктіліктің алғашқы мерзімдерін анықтау үшін әйел адамның несебінен хорионды гонадотропинді анықтайды. Жүктіліктің болуы туралы ең нақты мәліметті вагинальді ультрадыбысты сканерлеу арқылы жүзеге асырады. Ол тәсіл жатырда ұрық жұмыртқасын үш апта мерзімінен бастап көрсетуге мүмкіндік береді.

      409. Жүктіліктің кейінгі мерзімдерін анықтау жатыр қуысында ұрықтың болуы, оның өлшемдерін қолмен, ультрадыбыс және басқа да тәсілдермен денсаулық сақтаудың бейінді мекемелерінде ұрықтың гестоцитарлық жасын анықтау мен байқау арқылы жүзеге асырылады.

      410. Адамның жүктілігінің орташа мерзімі 280 күн (40 апта) немесе 10 акушерлік ай. Жүктіліктің мерзімі туралы ақырғы етеккірдің бірінші күнінен бастап осы анықталған мерзімге дейін есептеу бойынша санап білуге де болады.

      Осы бойынша мына есептеу түрлері келтіріледі:

      1) етеккір бойынша: ақырғы етеккірдің бірінші күнінен артқа қарай үш күнтізбе айы бойынша оған жеті күн қосамыз;

      2) овуляция бойынша: етеккірдің келеді деген болжамды бірінші күнінен, бірақ әлі келмеген етеккірден артқа қарай 14-16 күн, оған қосу 273-274 күн;

      3) ұрықтың қозғалуы бойынша: ұрықтың бірінші қозғалған күніне бес акушерлік ай қосамыз, алғашқы босанатын әйелдерде, ал қайтадан босанатын әйелдерге 5,5 ай қосылады.

      Әйел адамның ұрықтанған және жүкті болған мерзімін анықтау үшін бұдан басқа да әртүрлі тәсілдер қолданылуы мүмкін.

      411. Егер әйел босанып қойса, бірақ оның ұрықтану мерзімін анықтау қажеттілігі туған жағдайда онда есептеуді осы жүктіліктің орташа ұзақтығы (274-278 күн) және овуляция уақытының аралығы бойынша (алу-қосу 6-7 күн) бойынша жүргізеді.

45-тарау. Бұрынғы босану фактісін анықтау

      412. Әйел адамның бұрын босанған белгілерін анықтау бойынша әйел жынысты тұлғаларға сот-медициналық сараптама дәрігер-акушер гинекологпен бірге жүргізіледі.

      413. Егер босану денсаулық сақтау мекемелерінде болса, онда оның болған уақытын медициналық құжаттар бойынша анықтайды (босану тарихы, сәбидің даму тарихы, сәбидің сот медициналық сараптамасының актісі).

      414. Егер босану фактісі медициналық құжаттарда тіркелмесе, ауруханадан тыс жерде болса, ондай жағдайда бұрынғы босану белгілерін және жүктіліктің мерзімін босанған әйелдің өзін тексеру, сұрастыру бойынша жүргізіледі.

      415. Анамнестикалық жайттар, сұрастыру бойынша босанған әйелден алғашқы ұрықтану және жүктіліктің өту кезеңін, іштегі ұрықтың алғашқы қозғалуын, босанудың мерзімін және осы жағдайға байланысты барлық туындаған сұрақтарды анықтайды.

      416. Әйелді тексеру оның емшектерін, ішін, тері қабаттарын, екі бұтының арасын, сыртқы және ішкі жыныстық мүшелерді қарау және сипаттау арқылы жүзеге асырылады.

      417. Сыртқы жыныстық мүшелерді қараған кезде анықтайды: жыныстық қуыстың жағдайы (жабық, ашылып, үңірейіп тұруы), екі бұтының арасы (жыртылулардың бар-жоғы, олардың уақыты), шырышты қабаттардың жағдайы (түсі, ісінуі, зақымдардың болуы), жыныс жақтауларының, артқы бітісінің күйі (қыздық перденің жағдайы) зақымданулардың өлшемдері мен сипаты), жыныс тесігінен бөліністердің бар немесе жоқ болуы, олардың сипаты.

      418. Қынап арқылы зерттеген кезде анықтайды: қынаптың және оның қабырғаларының күйі, бөгде қосындылардың болуы және оның сипаты (түктер, бөгде заттар мен олардың бөліктері), жатырдың мойны (ұзындығы, тығыздығы, консистенциясы;

      жатыр мойнының сыртқы аузының күйі – ноқатты немесе сызатша пішіндес, (жатырдың денесі) орналасуы, көлемі, тығыздығы, қозғалмалылығы, сезімталдығы;

      бөліністердің бар болуы, олардың сипаты;

      беткейінің сипаты - тегіс, кедір-бұдыр).

      419. Екінші рет босанған әйелдерде бұрынғы босану, жүктіліктің уақыты және босанғаннан кейінгі кезеңді анықтау 3-4 апта мерзімінде ғана мүмкін. Осы мерзімнен кейін, егер жатыр мойнында және екі бұттың арасында жаңадан пайда болған жыртылулар жоқ болса, бұрынғы босану және оның мерзімін анықтау мүмкіншілігі қиындай береді. Әйел адам бірінші босанған жағдайда жатырдың мойнының сыртқы аузының пішінін анықтаудың маңызы зор. Босанғаннан кейін осы аталған жердің пішіні сызатша пішіндес болады.

      420. Босану және бұрынғы босану фактілерін анықтау үшін емшектердің бөліністерін зертханалық зертеудің де маңызы бар. Әсіресе босанғаннан кейінгі 6-8 аптада жатырдың инволюция салдарынан ол бұрынғы белгілерін сақтамайды.

46-тарау. Жүктілікті жасанды үзу фактісін анықтау

      421. Әйел адамдарда жүктілікті жасанды жолмен үзу фактісін анықтау бойынша әйел жынысты тұлғаларға сот-медициналық сараптама, егер дәрігер бейінді денсаулық сақтау мекемелерінде негізсіз түрде аборт жасаса немесе профильді денсаулық сақтау мекемелерінен тыс жерде, сондай-ақ тұлға арнайы профильді жоғарғы медициналық білімі жоқ болған жағдайда жүргізілуі мүмкін.

      422. Әйел адамдарда жүктілікті жасанды жолмен үзу фактісін анықтау бойынша сот-медициналық сараптама акушер гинеколог дәрігерлердің қатысуымен комиссиялы түрде жүргізіледі.

      423. Аталған сараптаманы жүргізген кезде мына жағдайларды анықтау қажет:

      1) жүктілік болды ма;

      2) жүктілік қандай мерзімде үзілді;

      3) жүктілік өздігінен немесе жасанды жолмен үзілді ме;

      4) жүктілікті үзгеннен кейін қанша уақыт өтті;

      5) жүктілікті үзу қандай тәсілмен жүзеге асырылды;

      6) жүктілікті үзу тексерілуші көрсеткен жағдайда болуы мүмкін бе;

      7) жүктілікті үзуге байланысты болған әйел адамның денсаулығына келтірілген зиянның ауырлығы қандай.

      424. Әйелді қарау арқылы жүктілікті үзудің объективті белгілерін анықтайды: қынап маңайында, жатырдың мойнында және мойын каналында зақымданулардың болуын, орналасуын және сипатын (күйіктер, сырылулар, шырышты қабаттың беткейінің жырылуы, жыртылулар, қысқыштардың салған іздері және т.б.).

      425. Егер жыныс жолдарын қараған кезде қандай да болмасын бөгде сұйықтықтардың ізі байқалса (сабын ерітіндісі, йод тұнбасы, қышқыл марганец калий қоспасы және т.б.), онда осы сұйықтықты дәке тампонымен алып, оны сот-химиялық зертханаға жолдайды.

47-тарау. Жүктілікті тоқтатудың жарақатпен байланысын анықтау

      426. Әйел адамның жүктілігінің тоқтатылуының жарақатпен байланысын анықтау бойынша әйел жынысты тұлғаларға сот-медициналық сараптама комиссиялы түрде, дәрігер-акушер гинекологтың қатысуымен, жәбірленушіні қарап, денсаулық сақтау мекемелерінің медициналық құжаттарын зерттеп, талдап, егер осы және бұрынғы жүктілік бойынша әйел адам денсаулық сақтау мекемелеріне (жарақат алғанға дейін және одан кейін) жүгінсе, онда осыларды талдау негізінде жүзеге асырылады.

      427. Жәбірленушіден жауап алу арқылы мыналарды анықтайды:

      1) зақымның алынған күнін;

      2) соққылар жәбірленушінің денесінің қай бөліктеріне тиді және ол құлаған кезде денесінің қай бөліктерімен соғылды;

      3) жарақат алғаннан соң жүктілікті тоқтатудың белгілері қанша уақыттан соң пайда болды және олар қалай байқалды (мысалы белдеме, іштің төменгі бөлігі тұсындағы сыздаған аурулар, іштің қатты қысып ауруы, жыныс жолдарынан бөліністердің болуы және олардың сипаты - түссіз, лайлы сұйықтық, сұйық қан, ұйыған қан кесіктері);

      4) бұрынғы болған жүктіліктің саны;

      олардың өту сипаты мен аяқталуы;

      жедел болған босану, өздігінен болған түсік тастау, жүктілікті жасанды жолмен тоқтату;

      5) жәбірленуші осы болған жүктіліктің алдында гинекологиялық, инфекциялық, эндокринді аурулармен және т.б., ауырды ма (немесе жүктілік кезеңінде), қайда, қашан емделді;

      6) осы жарақат алғанға дейінгі жүктілік қалай өтті;

      7) жәбірленуші жүктілік алғанға дейін оны сақтап қалу үшін емдеуде болды ма;

      8) жүктілікке дейін және жүктілік кезеңінде оған қандай да болмасын арнайы немесе зертханалық зерттеулер жүргізілді ме (резус-сәйкестік туралы, Вассерман реакциясы, гонококктарды, трихомонадтарды анықтау мақсатында, егулер және т.б.)

      428. Жәбірленушіден жауап алу кезінде сараптама тағайындаған тұлғадан (органнан) денсаулық сақтау мекемелерінің медициналық құжаттардың тізімін сұрастырады.

      429. Жәбірленушіні қарау кезінде онда дене жарақаттарының бар немесе жоқ болуын және жыныстық мүшелерінің жағдайын қарайды: өлшемдері, жайы, консистенциясы, жатырдың қозғалуы мен сезімталдығы, жатыр маңайындағы шел қабатында тіндердің бір-бірімен жабысуын, жатырдың және оның қосалқыларының ісіктері бар-жоғын, жыныс мүшелерінің қабыну салдарынан өзгеруін және т.б. анықтайды.

      430. Жүктілікті үзу себебі туралы қорытынды жәбірленушіні қарау, денсаулық сақтау мекемелерінен алынған медициналық құжаттарды талдау нәтижелеріне сүйеніп жасалуы тиіс.

      Бұл ретте алынған жарақатпен бірге жүктілікті тоқтатудың себептері болып басқа да факторлар орын алады: жатырдың дамып-жетілмеуі, жатырдың және оны қосалқыларының қабыну аурулары, бұрынғы болған аборттардың салдарынан болған үйреншікті түсік, резус-конфликт, жұқпалы, эндокриндік және басқа да аурулар.

      431. Жүктілікті үзудің жарақатпен байланыс салдарын шешу үшін нақты, дәйекті объективті деректерге сүйену керек (ұрық қабының жарылып оның маңайындағы суының ағып кетуі, бала жолдасының сылынып жатырдан қан кету дені сау, акушерлік анамнезі ауырламаған әйелде жарақат алғаннан соң бірден болады).

      Осы тұрғыдан алып қарағанда жүктіліктің екінші кезеңі аса қауіпті болып саналады.

      Ал жарақат салдарынан жүктіліктің алғашқы жартысында (12 аптаға дейін) оны үзу аз да болсын қауіп төндіру деңгейін азайтады. Себебі жатыр жамбас қуысында орналасып, ол механикалық әсер етуден жамбас сүйектері арқылы қорғалады.

12-бөлім. Ер жынысты адамдардың жыныстық жағдайына сот-медициналық сараптаманы ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
48-тарау. Жалпы ережелер

      432. Ер адамның жыныстық жағдайын анықтау бойынша ер жынысты тұлғаларға сот-медициналық сараптама осы қолданыстағы Нұсқаулыққа сай жүргізіледі.

      433. Сараптаманы жүргізу барысында мыналарды анықтайды: ер адамның жыныстық қатынас жасау және ұрықтандыруға қабілеттілігі;

      жыныстық қатынас жасай алу белгілері, жыныстық аурулармен және ЖИТС жұқпасын жұқтыру фактілері бойынша.

      ЖИТС жұқпасы немесе жыныстық ауруларды жұқтыру фактісі бойынша сот-медициналық сараптамасы әдетте жауапты тұлғаларды, жұқтырушы деген айыптыларды қылмыстық жауапқа тарту бойынша жүргізіледі.

      434. Ер жынысты тұлғалардың жыныстық қылмыстары және азаматтық істер бойынша қылмыстарының сараптамаларын Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дайындығы бар дәрігер-сот медициналық сарапшылар жүргізеді.

      435. Жыныстық қатынас жасау және ұрықтандыруға қабілеттілігін анықтау үшін сот-медициналық сараптаманы дәрігер-сексопатологтар, урологтар, эндокринологтар, венерологтар және басқа маман дәрігерлердің қатысуымен комиссиялы түрде жүргізеді.

      436. Жәбірленуші және күдікті тұлғалардың сот-медициналық сараптаманы әдетте арнайы жабдықталған сот-медициналық сараптаманың, жеткілікті табиғи және жасанды жарығы бар бөлмелерінде жүргізеді.

      437. Сот-медициналық сараптаманы жүргізген кезде сот-медициналық сарапшы қаралушы тұлғаның жеке басын ол жеке бас куәлігін немесе паспортын ұсынған жағдайда, егер ол тұлға кәмелеттік жасқа толмаса, онда оның жеке басына сараптама тағайындаған тұлға анықтайды.

      438. Болған оқиғаның негізгі мағлұматтарын сот-медициналық сарапшысы сараптама тағайындау туралы қаулыдан алады. Ал қалған керекті деректерді сарапшы қаралатын тұлғадан жауап алу арқылы алады.

      439. Кәмелеттік жасқа толмаған, оның өкілі мен ата-аналарының атысуымен алынған мәліметтер, мүмкіндік болса әр сөйлемі жазылып және басқа да белгілі болған оқиғаның жайына қарай бағаланады.

      440. Оқиға болған кездегі күдікті мен жәбірленуші тұлғалардың үстіндегі киім-кешегі алынбаса, онда сарапшы сараптама тағайындаған тұлғаға оларды тазалатқызбай, жуып-шайғызбай сараптау мекемесінің зертханалық бөлімдеріне өткізуі туралы ұсыныс жасайды.

      441. Сот-медициналық сарапшы зертханалық талдау үшін биологиялық текті объектілерді алып, оларды зертханалық талдауға жіберуін жүргізеді (тік ішектен, жыныстық мүшенің басынан алынған жағындылар, ұрық сұйықтығы, жыныстық мүшенің басынан алынған жуындыларды және басқалар). Жыныстық мүшенің басынан жасалған деп саналатын жыныстық қатынастан, егер сыртқы жыныстық мүшелер жуып-шайылмаса, бір тәулік мөлшерінде алыну керек.

      442. ЖИТС жұқпасы немесе жыныстық ауруларды жұқтыру күдігі туған жағдайда дәрігер-сот-медициналық сарапшы осы туралы сараптама тағайындаған тұлғаға (органды) хабардар етеді.

      443. Егер сараптама барысында адамның жынысын ажырату туралы жағдай туындаса, онда дәрігер-сот медициналық сарапшысы, сараптама тағайындаған тұлғаға (органды) қосымша сексологиялық қарау керектігі жөнінде хабардар етеді.

      444. Сот-медициналық сарапшы сараптамаға ұсынылған медициналық құжаттардың деректерін баяндайды;

      объективті қарау нәтижелерін: жалпы антропометриялық көрсеткіштер; екінші жыныстық белгілерінің байқалу деңгейі;

      сыртқы жыныстық мүшелерінің күйі; артқы тесігі мен тік ішегі маңайының күйі;

      шағымдары, арнайы анамнезі - онда физикалық дамуы туралы мағлұматтар көрсетіледі, ауырған аурулары (жыныстық, эндокриндік, жұқпа және басқалар), жарақаттары мен операциялары, жыныстық әуестіктің сипаты, өзгеруі және пайда болуы туралы деректер (поллюцияның және спонтанды эрекциялардың пайда болған уақыты);

      онанизмен айналасу туралы және жыныстық қатынастардың басталған мерзімі - оның басталуы мен кейінгі сипаты;

      жанұясы туралы бұрынғы және кейінгі деректер (ажырасудың, егер ол болса себебі, әйелімен болған жыныстық қатынастың сипаты);

      ақырғы жыныстық қатынастың болған күні;

      ұзақ уақыт жыныстық қатынаста болмауы (егер болса) - оның себебі;

      кәсіби зияндардың болуы;

      зиянды әдеттері туралы деректер (шылым шегу, спиртті ішімдіктер ішу, есірткіге салыну және басқалар).

      445. Сарапшының қорытындысы денедегі жарақаттар мен олардың орналасуы көрсетілген фотографиялар мен сызбалармен көркемделеді (толықтырылады). Бірақ егер оларда қаралушы тұлғаның жыныстық мүшелері көрсетілсе, онда оның жазбаша келісімі берілген жағдайда ғана рұқсат етіледі. Фотоға түсіру масштабты фотография ережесі бойынша жүргізіледі.

49-тарау. Жыныстық қатынасқа қабілеттілікті анықтау

      446. Ер адамның жыныстық қатынасқа қабілеттілігін анықтау сараптамасын жүргізу қажеттілігі ер адамдарда жыныстық қылмыстар бойынша тергеу кезінде, жарақаттар алған кезде олардың денсаулыққа келтірілген ауырлығын анықтау мақсатында, баланың даулы жаратылысы туралы азаматтық істерде, неке бұзу үдерістерінен туындайды.

      447. Ер адамның жыныстық қатынас жасау қабілеттілігі оның жыныс ағзаларының қалыпты анатомиялық жетілуіне, жыныс мүшелерінің ауру салдарынан өзгеріп, ауру күйіне түсуі (органикалық және функционалдық), қалыпты физикалық жыныс актісін немесе жыныс потенциясына әсер ететін жағдайларға байланысты.

      448. Осындай сараптама жүргізу кезінде қаралушы тұлғадан жауап алу бойынша мыналарды анықтайды:

      1) анамнезінде – жыныстық, жұқпалы, эндокринді, орталық және шеткі жүйке жүйелерінің, жыныс ағзаларының аурулары, жыныстық мүшелердің жарақаты және жамбас ағзаларының жыныс ағзаларының қызметінің бұзылуына әкеліп соққан жарақаттары (алынған мәліметтерді нақтылау үшін қаралатын тұлғаның емделген, емдеп жатқан емдеу мекемелерінен құжаттарын сұрату) бар-жоқтығын;

      2) кәсіби зиянды әрекеттердің және зиянды әдеттердің (радиоактивті сәулемен зақымдану, ұзақ уақыт қорғасын және сынаппен тығыз жұмыс істеу, есірткі заттарын, транквилизаторларды, гормональді препаратарды және алкогольді пайдалану, шылым шегу және басқалар) болуын;

      3) жыныстық жетілу туралы деректер, некеге дейін және отбасын құрғанға дейінгі кезеңдердегі жыныстық өмірі, поллюция пайда болу уақыты, олардың жиілігі, онанизммен айналасуы (ұзақтығы, қарқындылығы).

      4) жыныстық қатынаспен айналысудың басталу уақыты, жыныстық қатынаспен айналысу жиілігі және тұрақты түрде айналысуы, жыныстық қатынас тұрғысынан сексопатологияның болуы (денсаулық сақтау мекемелерінің және қаралушы адамның пікірі бойынша), некеде тұрған кезеңіндегі жыныстық қатынастардың жағдайы (қанша рет некеде болды, балалардың саны, жыныстық қатынасқа байланысты жанұяда туындаған конфликттер және т.б.)

      449. Егер сараптама жүргізіліп жатқан тұлға өзінің белсіздігі туралы мәлімдесе, ал сараптама барысында ол жағдай объективті белгілермен дәлелденбесе, ондай жағдайда оның жүгінген денсаулық сақтау мекемелерінің медициналық құжаттарын талдай отырып, сондай-ақ оның жұбайы мен жәбірленушіні сұрастыру хаттамалары мен танысу қажет. Қажет болған жағдайда консультацияға тиісті мамандықтағы арнайы дәрігер-мамандарды тартады.

      450. Сараптама жүргізу барысында:

      1) жалпы физикалық дамуы - дене қалпы, күйі (оның ерекшелігі), тік және отырған күйдегі денесінің ұзындығы, кеуде қаңқасының аумағы, тұрақты және ақыл тістерінің шығуы, олардың саны;

      2) екінші жыныстық белгілерінің айқындалуы: бет аумағында, қолтықтары мен қасаға аумағындағы түктену дәрежесі, сипаты, қалқанша шеміршектің пішіні, дауыс тембрі;

      3) рефлекстердің күйі (құрсақ, кремастерлік, жамбас, анальдық);

      4) сыртқы жыныстық мүшелерінің жетілуі, еркін тұрған еркектің жыныстық мүшесінің енін (орта тұсынан және басының ең кеңейген тұсынан, аумағын, (мүшенің басының тәжі тұсынан), эрекция пайда болса, онда мүшені өлшейді, кавернозды денешіктердің күйін (оларда тығыздалу бар-жоғын, санын, мөлшерін, сипатын, орналасуын), мүшенің басын жауып тұрған терінің күйі, оның қозғалмалылығы, тартпаның түрі (вид уздечки);

      үрпі ұшының орналасуы, оның сыртқы жақтауларының күйі, олардың даму ақауларының бар-жоғы (гипоспадия, эписпадия және басқалар);

      5) егер жыныстық мүшеге бөгде заттардың енгізіліп жіберген белгілері байқалса, онда олардың сипатын, пішінін, орналасуын, размерлерін, тығыздығын, қозғалмалылығын көрсетеді;

      6) ұманың пішіні мен түрі (пигментациясы, қыртыстылығын), аталық бездің бар-жоғын, олардың тығыздығын (жұмсақ, жұмсақ эластикалық, эластикалық), беткейінің сипаты (тегіс, кедір-бұдыр), ауырсынудың болуы, өлшемдері (ұзындығы, қалыңдығы, ені) және аталық бездердің қосалқыларының күйі (кедір-бұдырлығы), оның басы тұсында, денесінде және құйрық бөліктерінде тығыздалулардың бар-жоғы;

      7) аталық бездері мен олардың қосалқыларын зерттеуде мынандай түрде жүргізеді: резина қолғап киген қолмен аталық бездерді алақан беткейінде екінші-бесінші саусақтардың арасында орналасатын күйде алып, оң жақ енді сол қолмен, сол жағын оң қолмен ұстайды. Аталық бездер мен жыныстық мүшені өлшеу үшін ұштарына металл стерженьдер орнатылған, ұзындығы 2,5 см, кіші акушерлік циркульді пайдаланады;

      8) қуық асты безі мен ұрық көпіршіктерін зерттеуді резина қолғап киіп, сұқ саусақты вазелинмен майлап, тік ішек арқылы, қаралушы адам шынтақтап-тізерлеп немесе оң жақ бүйірімен аяқтарын кеудесіне қарай жинап жатқан күйде қарайды. Бұл кезде мынаны анықтайды: қуық асты безінің консистенциясын (болбыр, жұмсақ эластикалық, эластикалық, тығыз эластикалық), оның көлемін, беткейінің сипатын (тегіс, кедір-бұдырлы) орта жүлгенің айқындалуын, бездің бөліктерінің тең немесе тең емес байқалуын анықтайды.

      451. Егер сараптама жүргізу үшін жоғарыдағы көрсетілген зерттеу, қарау тәсілдерінен басқа, неғұрлым күрделі және аспаптық зерттеулер қажеттілігі туындаса (алдыңғы және артқы уретроскопия, ректоскопия), онда оларды денсаулық сақтау мекемелерінің бейінді бөлімшелерінде жүргізіледі.

      452. Егер жыныстық қатынас жасауға қабілеттілігін анықтау сараптамасында тұлғалардың қай жынысқа жататыны туралы сұрақтар туындаса, онда сараптамаға дәрігер-сексопатологтарды, қажет болса арнайы дәрігер мамандарды тартады.

      453. Жыныстық қабілет жасау мүмкінділігін жоғалту жағдайы бойынша сараптама нәтижелерін бағалау кезінде ер адамдарда (еркек жынысты) сыртқы және ішкі жыныстық мүшелердің аномалиялары, зақымданулары, ауруларымен қатар, жүйке жүйесінің әртүрлі аурулары, эндокринді ауытқулар мен ішкі ағзалардың аурулары осы жағдайдың себебі болуы мүмкін екенін ескеру керек. Сондықтан ер адамдарда (еркек жынысты) жыныстық қабілет жасау мүмкінділігін жоғалту жағдайы бойынша сараптама нәтижесі жан-жақты, мұқият зерттеу, тексеру және медициналық құжаттарды талдауға сүйеніп барып жасалынады.

50-тарау. Ұрықтандыруға қабілеттілікті анықтау

      454. Ұрықтандыруға қабілеттілікті анықтау қажеттілігі туралы сараптама мына жағдайларда жүргізіледі: зорлық әрекеті бойынша қылмыстық істерді тергеуде;

      еркек және әйел жынысты тұлғалармен жыныстық қатынасқа түскенде; балаларға алимент төлеуден жалтарған жағдайда;

      екі жыныстың бір-бірімен қосылу қабілетін жоғалтқан жарақаттар түсірген жағдайда денсаулыққа келтірген зиянды анықтау үшін және даулы жаратылыс туралы жағдайда.

      455. Осындай жағдайларда сараптаманы адамның ұрықтандыруға қабілеті сақталғанын немесе бұзылғанын, сол үшін объективті деректер мен керекті мәліметтерді алу мақсатында жүргізеді. Бұл жағдайда ұрықтандыру қабілетінің күйін анықтау үшін бағытталған және объективті ұрық сұйықтығын зерттеуге арналған анамнестикалық деректер жинауға ерекше көңіл бөлу керек.

      456. Жауап алу бойынша тұлғаның жыныстық жетілуі туралы, жыныстық қатынастары, бұрынғы және қазіргі кездегі бар аурулары, алған жарақаттары, зиянды әдеттері және кәсіптік зиянды әсер етулерінің ұрықтандыруға қабілеттілігіне теріс әсерін тигізетін факторларды анықтайды, оларға мыналар жатады:

      1) қуық асты безінің, ұрық көпіршіктерінің, ендердің, олардың қосалқыларының және зәр шығару каналының жыныстық қабыну аурулары;

      2) жұқпалы аурулар - құлақ жаны безінің қабынуы, безгек, қызамық, туберкулез, бруцеллез, сүзек және басқалар;

      3) аурулар, орталық және шеткі нерв жүйелерінің жарақаттары, эндокриндік аурулар, жамбас сүйектері мен жыныстық мүшелердің қызметінің бұзылуына әкелген жарақаттары;

      4) есірткі заттар мен олардың суррогаттары, транквилизаторларды, гормональді препараттарды пайдалану, ішімдікке салыну, шылым шегу, радиоактивті сәуленің әсері, қорғасын, сынап, күшала, улы химикаттармен улану және басқалар.

      457. Жыныстық мүшелердің жағдайын бағалауда мыналарды ескереді:

      1) ата безінің және оның қосалқыларының (оларда тығыздалу мен кедір-бұдырлардың байқалуы) қабыну және жарақат салдарынан екі жақтан бірдей зақымдануы. Бұл жағдай әдетте ұрық жүретін жолдар мен сперматогенездің бұзылуына алып келетін объективті белгі ретінде;

      2) бір жақ ата безінің зақымдалуы ұрықтандыру қабілетінің жоғалуына әкеліп соқпайды. Сондай-ақ еннің қосалқыларының бір жақты қабынуы қуық асты безіндегі қабыну, қосалқының қабынуы салдарынан, қарама-қарсы орналасқан ұрық шығаратын жолдың бітеліп, аспермияға әкеліп соғуы мүмкін.

      3) түбір маңайындағы және ата безінің эпи немесе гипоспадия ұрықтандыру қабілетінің жоғалуының айқын белгісі болып табылмайды;

      4) қуық асты бездері мен ұрық көпіршіктерінің маңайындағы қабыну салдарынан олардың тінінің дәнекер тінді болып өзгеруі ұрықтандыру қабілетін жоғалтудың жиі кездесетін себебі болып табылады;

      5) зәр шығару каналының тарылуы жағдайында ұрықтың (шәуеттің) одан өту күйін анықтау үшін денсаулық сақтаудың арнайы мекемелерінде аспаптық түрде қарау керек.

      458. Ұрықтандыруға қабілеттілікті анықтау үшін ұрық сұйықтығын (эякулят) зерттеу тәсіліның маңызы зор:

      1) эякулятты виброэякуляция жолымен, ал ол мүмкін болмаған жағдайда мастурбация жасау арқылы алады. Кәмелеттік жасқа толмағандардан қуық асты безіне және ұрық көпіршіктеріне массаж жасау арқылы алады;

      2) эякулятты алған кезде медицина қызметкерлері ЖИТС жұқпасы мен жыныстық ауруларды, жұқпалы гепатитті және басқа да жұқпалы ауруларды жұқтырып алмау үшін қауіпсіздік шараларын сақтау керек;

      3) эякулятты зертханалық зерттеуге алғашқы ұрық аққаннан соң 3-4 тәулік уақытқа дейін алып, эякуляция күнін және осы аталған күндерді белгілейді.

      459. Эякулятты алып және оны сот-биологиялық бөлімшесіне жеткізгенге дейін оның биохимиялық күйіне, сперматозоидтардың қозғалғыштығына жағымсыз әсер етуші факторлардың болмауын қамтамасыз ету керек (ауаның, температураның және механикалық әсерлеріне сезімтал).

      Сперматозоидтарға "суық тию шогын" және оның биохимиялық күйіне қандай да әсердің болмауы үшін шәуетті оны таза, құрғақ, дене температурасына дейін жылытылған шыны ыдысқа жинайды.

      460. Талдау үшін барлық эякулятты, оның ішінде оның бағалы, алғашқы - 70-75 % жетілген, қарқынды сперматозоидтары бар бір миллилитрін алады.

      Эякуляциядан соң болатын ең "соңғы тамшыны" да міндетті түрде зерттейді. Оны алу үшін жыныстық мүшеге жеңіл түрде массаж жасап, оның түбінен басына қарай зәр шығару каналынан басып отырып заттық шыныға, ары қарай микроскопиялық зерттеу үшін тамшы алады. Осы "соңғы тамшыда" эякулятта жоқ қозғалатын сперматозоидтардың болуы эякулятты ауыстырып жіберіп немесе оған басқа-да бір олардың қозғалғыш қасиеттерін тежейтін зат қосылғанын көрсетеді.

      461. Эякулятты зертханалық зерттеуді мүмкіндік болса жедел түрде (оны алғаннан соң үш сағаттан кем емес уақытта) жүргізіп, онда мыналарды ескереді:

      1) физикалық күйін: түсі, мөлдірлігін, тұтқырлығын, көлемін анықтайды;

      2) қышқылдық деңгейін анықтайды (әрі қарай рН);

      3) микроскопиялық зерттеу - жаңа қаралған күйде қозғалатын сперматозоидтарды, сондай-ақ бояған соң сперматозоидтардың патологиялық түрлерін және эякуляттың форменді элементтерін анықтайды.

      462. Шәуетті зерттеу нәтижесін бағалауда оның сапалық көрсеткіштерін ескереді:

      1) егер 1 миллилитр, эякулятта сперматозоидтар саны 40 миллионнан 119 миллионға дейін жетсе онда ол қалыпты спермияға жатады;

      бірқалыпты қозғалатын сперматозоидтар саны (жақсы қозғалатын) 40 % немесе одан көп, ал морфологиялық өзгергендер саны 40 % аз болса. Эякуляттың 1 миллилитр, 20-30 миллион сперматозоидтар болса онда ол қалыпты шартты болып саналады;

      2) 1-ші дәрежелі олигоспермия - 1 миллилитр, 10-19 миллион;

      2-ші дәрежелі олигоспермия – 1 миллилитр, 10 миллионнан кем емес. Олигоспермияның жиі кездесетін себептері: гонорея, трихомонадты уретрит, енектің жарақаттары, варикоцеле, орхиттар, бір жақты крипторхизм, вирустық жұқпалар;

      3) азооспермия және аспермия жағдайында эякулятта ұрық жіпшелері болмайды. Азооспермияда эякулятта жетілмеген сперматогенездің сперматозоидтары болады. Аспермияда эякулятта сперматозоидтар болмайды, бірақ сперматогенез жасушалары және Сертоли жасушалары кезігеді. Азооспермияның себептері болып мыналар саналады: гонорея, трихоманадты орхит, эпидидимит және әртүрлі этиологиялы орхиттер, крипторхизм, туберкулез және химиялық уланулар, радиоактивтік сәулемен зақымданудың барлық түрі, ата безінің жарақаттары. Аспермия ұрық шығару жолдары мен ата бездерінің арналарының атрофиясының салдары мен олардың бітеліп қалу салдарынан болады;

      4) астеноспермия – эякулятта 40%-дан аз қозғалатын сперматозоидтардың болуы. Ол гонорея, трихомонадты уретрит, эпидидимит, этилдендірілген бензинмен байланысу салдарынан болады;

      5) некроспермия-эякулятта қозғалатын сперматозоидтардың болмауы. Жалған некроспермияны анықтау үшін зерттеуді қайталап жүргізеді. Бұл жағдайда сперматозоидтардың қозғалмауы олардың өліп қалуы туралы мәлімет бере алмайды. Оны анықтау үшін баяу қыздыру немесе Бакер құнарлы қоспасын қосу (3-грамм левулеза, 0,6 грамм екі рет ығыстырылған натрий фосфат, 0,01 грамм бір рет ығыстырылған калий фосфаты, 100 миллилитр қайта айналған су) арқылы жүзеге асырады. Мұндай жағдайларда дұрысы акиноспермия деп анықтау (сперматозоидтардың қозғала алмауы);

      6) тератоспермия-эякулятта морфологиялық өзгерген және дегинирацияға ұшыраған сперматозоидтардың көп мөлшерде болуы. Оның мүмкін болады деген себептері - гонорея, трихомонадты орхит, алкоголизм, туберкулезді улану, енектің жарақаты.

      463. Ұрықтандыруға қабілеттілікті анықтау туралы сараптама қорытындысы жауап алу бойынша, объективті тексеру және ұрық сұйықтығын зерттеу мәліметтеріне сүйене отырып, осылардың жиынтығына сай беріледі.

      Эякулятта қозғалуға қабілетті сперматозоидтардың аз ғана мөлшері бар болса, ол жағдай ұрықтандыруға қабілеттілікті үзілді-кесілді теріске шығаруға негіз бола алмайды.

51-тарау. Жыныстық қатынас белгілерін анықтау

      464. Жыныстық қатынастың болу белгілерін анықтау ер жынысты тұлғаның әйел адамды зорлау әрекетіне қатысы барлығына күдік туғанда, жыныстық қатынастың болған белгілерін анықтау жөніндегі сот медициналық сараптаманы неғұрлым жеделдетіп, мүмкіндік болса жәбірленушіні қараған бір дәрігер-сот-медициналық сарапшы жүргізеді.

      465. Күдікті тұлғаның киім-кешегін қарау барысында ондағы зақымданулар, қан, нәжіс, шәуетке ұқсас дақтар, және киімде шаш, түк, мата талшықтары, топырақпен, өсімдіктермен және т.б. былғанғанына назар аудару керек.

      Киімдегі былғанулар оның шығу тегі мен болған жағдайдың ерекшелігіне нұсқауы мүмкін. Бұл ерекшеліктер басқа істің объективті жағдайларымен істі іздестіруде үлкен маңызы болуы мүмкін. Қарау кезіндегі киімдегі зақымданулар, былғануларды белгілеп, олардың сипатын, пішінін, түсін және нақты орналасқан жерлерін көрсетеді.

      466. Жәбірленушінің және күдіктінің оқиға болған кездегі үстіндегі киім-кешегі алынбаса, онда сот-медициналық сарапшы сараптама тағайындаған орган немесе тұлғаны осы киім-кешекті тазалап, жууға болмайтынын ескертіп, хабар етіп, оларды зертханалық зерттеуге жіберу туралы ұсыныс жасайды.

      467. Жәбірленушінің киім-кешегіндегі дақтардағы шәуеттің топтық құрамын анықтау әсіресе топ болып зорлау әрекетінде өте маңызды. Себебі осындай жағдайда шәует зорлауға қатысқан бірнеше адамға тән болуы мүмкін.

      468. Зертханаға жәбірленуші мен күдіктінің тырнақтарының астындағы затты онда қан, қынаптың эпидермисінің жасушалары және киімнің талшықтары болуы мүмкін болғандықтан сараптама тағайындаған тұлға жібереді.

      469. Күдіктіні қарау кезінде мыналарды анықтайды:

      1) жалпы физикалық дамуы - бойының ұзындығы, салмағы, дене қалпы және т.б.;

      2) жыныстық дамуы: екінші жыныстық белгілерінің байқалуы, сыртқы және ішкі жыныстық мүшелерінің күйі және жетілуі, жыныстық мүшесінің қалыпты және қозған кездегі өлшемдері;

      3) жыныстық мүшенің басын терісі жауып тұрған кездегі немесе оның басы терімен жабық тұрған күйдегі тәжді жүлгесінде шәуеттің онда бар-жоғы, сипаты, саны;

      4) денеде қанның, шаштың, нәжістің болуы;

      5) жыныстық мүшенің басы мен денесі тұсында қан, эпителий клеткалары, нәжіс және басқа да бөгде заттардың болуы;

      6) қаралушы тұлғаның тілінде, бетінде, арқасында, басқа да дене бөліктерінде жарақаттардың болуы (қанталаулар, тістеу іздері, сырылулар, сызаттар, жаралар) және де жыныстық мүшелерінде (мүшенің басында, оны жауып тұрған терісінде, тартпасында), осы жарақаттардың пайда болу мерзімі және олардың алыну механизмі туралы сұрақтарды шешу.

52-тарау. Ер адамдардың ерлерге жыныстық құштарлық белгілерін анықтау

      470. Ер адамның бір-бірімен жыныстық қатынасқа түсуі бойынша сот-медициналық сараптама жәбірленушілер, айыпталушылар және басқа да тұлғалардың сот медицина сараптамасының алгоритмі бойынша, қолданыстағы нұсқаулыққа сәйкес жүргізіледі.

      471. Жыныстық мүшені қараған кезде онда зақымданулар болуына, олардың сипаты және қан, шаш, нәжіс басқа да бөгде заттардың болуына назар аударады. Әсіресе тәжді жүлге мен тартпа тұсын мұқият қарайды, себебі ол жерлерде бөгде заттардың қалдықтары көп уақыт тұрып қалады.

      472. Жыныстық мүшеден табылған қандай да бір болмасын бөгде заттар және олардың жұғындылары заттық шыныға салынып, мөрленіп, сот-биологиялық зертханаға зерттеуге жіберіледі.

      473. Егер жыныстық мүшені вазелинмен немесе қандай да бір майлы тектес затпен майлады деген сезік туса, онда оны мақта немесе дәке тампонымен сүртіп, оларды сот-химиялық бөлімге жібереді.

      474. Ер адамның біреуі пассивті жыныстық қатынасқа түскен белгілері анықталса, онда жауап алу бойынша ол тұлғаның үлкен дәреттің жүрмей немесе іштің өтуі түрінде байқалатын асқазан-ішек аурулары, тік ішек ауруларымен (геморрой, проктит, дизентерия, тік ішектің шығып кетуі), ауыратынын немесе ауырмайтынын, артқы тесіктің аурулары бойынша жасалған оперативтік ем-шаралар жасалған немесе жасалмағанын анықтайды. Осы аталған аурулардың немесе операциялардың әсерінен қалған іздер, белгілер жүйелі түрде жасалған пассивті жыныстық қатынас ретінде қате бағалануы мүмкін.

      Жауап алу кезінде тұлғаның қазіргі уақытта, бұрын қандай да болмасын венериялық аурулармен ауырған-ауырмағанын анықтайды.

      Егер денсаулық сақтау ұйымдарында тұлғаның бұрын артқы тесігі арқылы жыныстық қатынас жасағаны туралы деректер болса (оның артқы тесігі тұсында қатты шанкр немесе гонореялық проктит болуы), онда қаулы тағайындаған тұлға немесе орган арқылы ол құжаттарды сұратып алып, зерттеп, талдайды.

      475. Пассивті қарым-қатынасқа түсетін тұлғаға тән белгілерді анықтау үшін артқы тесікті және тік ішекті нақтылап қарайды.

      Қарауды қатты кушетканың үстінде резина қолғап киіп, тұлғаның шынтақтап-тізерлеп тұрған күйінде жүргізеді. Бұл жағдайда оның жамбас тұстарында қандай да болмасын зақымданулардың бар-жоғын, жамбас аралық қуыстық күйін анықтайды. Содан кейін екі жамбасты ептеп қолмен ашып артқы тесік аумағын қарайды, оның пішінін, сәулелі қыртыстарын,

      жарақаттардың бар-жоғын, бар болса олардың сипатын анықтайды.

      Ары қарай қарау үшін тік ішектен 2-2,5 сантиметр қолдың үлкен саусақтарымен алып жамбасты ысырып, артқы тесікті және тік ішектің шырышты қабатының көрінетін тұсына дейін қарайды. Содан кейін сфинктерлердің тонусын анықтап және қуық асты безінің жағдайын тік ішекке енгізілген вазелинмен майланған қолдың сұқ саусағымен байқайды. Егер осы деңгейде тік ішектің көзге көрінбейтін зақымдануы байқалса, онда қарауды ары қарай дәрігер маман ректоскопиялық қарау арқылы жүргізеді.

      476. Пассивті қарым-қатынасқа түскен тұлғаның (жәбірленушінің) екі бұты, жамбасы және артқы тесігінің маңайында екі ер адам бір-бірімен жыныстық қатынасқа түскенде, оқиғаның ізі суымаған жағдайда белсенді тұлғаның қасағасының жабысып қалған түктері және кеуіп қалған шәует байқалуы мүмкін. Ондай жағдайда оларды алып, сот биологиялық бөлімге жібереді.

      477. Жәбірленушілерді қарау және сараптама барысында мыналарды анықтайды:

      1) денесінде қандай да болмасын дене жарақатары бар ма (оның ішінде – жамбас тұстарында саусақпен басқанда пайда болған қанталаулар);

      2) жамбас аралық қуыстың күйін анықтайды (терең, терең емес);

      3) артқы тесіктің сәулелі қыртыстарының күйін анықтайды (айқын байқалған-байқалмаған, тегістелген, жұмсарған, қатайып кеткен), олардың түстері;

      4) артқы тесік пен тік ішектің маңайындағы жарақаттардың болуы (қанталаулар, сырылулар, шырышты қабаттың беткейінің жарылуы және жыртылулары, т.б.) және олардың орналасуы;

      5) егер тыртықтар байқалса олардың сипаты (сызықша, дұрыс емес пішінді, тартылған-тартылмаған, тығыз-тығыз емес және т.б.), орналасуы (сағат циферблаты бойынша қаралушы тұлғаның қараған кездегі күйіне сүйеніп);

      6) артқы тесіктің маңайының күйі (аздап түсіп тұр, кеңейіп немесе тартылған ұңғы тәрізді, үңірейіп тұр немесе үңіреймейді, аздап немесе өте үлкен болып үңірейіп тұр).

      478. Артқы тесікті қарап болған соң тік ішекті қарауға кіріседі.

      479. Егер пассивті тұлға артқы тесік арқылы жасалған жыныстық қатынастан соң үлкен дәретке бармаса, сперматозоидтардың бар-жоғын анықтау үшін тік ішекті зерттеу алдында оның ішіндегі затты зертханалық зерттеуге алады. Ішектің ішіндегі затты дәке немесе мақта тампонмен алып заттық шыныларда жұғындылар жасайды.

      480. Жағындыларды бөлме температурасындағы ауада кептіріп, фуксинмен бояған соң оларды қарайды.

      Егер жағындыларда сперматозоидтар байқалмаса, онда тампондарды зерттейді. Егер тампонды тік ішектің ішіндегі затты алғаннан соң зерттейтін болса, онда оны сот биологиялық бөлімшеге пробирканың ішіне салып жібереді. Ал жедел зерттеу қажеттілігі тумаса, оларды кептірілген түрде жібереді.

      481. Тік ішекті қарауды оның сыртқы және ішкі сфинктерлерінің күйін анықтаудан бастайды. Зерттеуді құралдың көмегімен - сфинктерометрия тәсілімен, оны қолдану мүмкін болмаған жағдайда - қолмен жүргізеді.

      Жақсы тонусы бар сфинктер енгізілген саусақты қатты қысып алады (сақина симптомы), ал босаңсыған сфинктер саусақты қатты қыса алмайды, кей кезде саусақтың вертикальді кеңістікте ығысуына жол береді.

      Сфинктердің тонусын зерттеген кезде оның жасанды түрде жиырылатынында ескеру керек, бірақ мұндай "еркімен жиырылу" ұзақ уақыт сақталып тұра алмайды.

      482. Тік ішектің мүмкін болатын зақымдануларын (сызат, сырылу, жыртылу) анықтау үшін шырышты қабатын қарауды оның өтпелі қыртысынан бастайды (анальді облыс пен тік ішектің шырышты қабаты).

      Осы аумақтың ең бір кезігетін зақымданулары ол сызаттар, олар әдетте тік ішектің шырышты қабатының алдыңғы және кей жағдайларда бүйір қабырғаларында орналасады.

      483. Тік ішектің күйін анықтау кезінде оның түсіне көңіл аударады (бозғылт, қызғылт, қызылдау түсті, қызыл, күрең-қызыл, күрең-көкшіл). Артқы тесік арқылы жыныстық қатынас жасалғанда тік ішектің шырышты қабатының әр түрлі дәрежедегі тітіркенуі байқалады, олар қатынастың жиілігіне, жүйелігіне және басқа да әрекеттерге байланысты (шырышты қабаттың жарақаттары, жұқпа түсу және басқалар).

      Пассивті тұлғада шырышты қабаттың тітіркенуінен басқа оның жаңадан пайда болған жаралар, қанталаулар, сызаттар және сырылулары байқалуы мүмкін. Оларды байқаған кезде пішінін, орналасуын, сипатын жазып көрсетеді.

      Тік ішектің шырышты қабатының қыртыстарының жоғарғы беткейінде орналасқан сырылулар қатты, ұшының қыры бар заттың әсерінен алынады. Ондай зат тік ішекке енгізілгенде оның шырышты қабатын сырып, қырнап кетеді;

      еркектің жыныстық мүшесі шырышты қабатта ондай зақымдану ізін қалдырмайды.

      Кей жағдайларда, көбіне балаларда оларға артқы тесігі арқылы жыныстық қатынас жасағанда тік ішектің шырышты қабатының жоғарғы беткейлерінде және олардың аралықтарында сопақша пішіндес сырылулар байқалады.

      Тік ішектің шырышты қабатында жиектері ішке қарай оратылған, тік бұрыш пішіндес жыртылулар болуы мүмкін. Олардың бағыттарының бір жақтары тік ішекке көлденең, ал бір жағы тігінен орналасады. Осындай зақымданулардың пайда болуы тік ішекке зорлықпен, жыныстық мүшені алдын-ала қандай-да бір майлайтын зат жағындый енгізуге тән (вазелин және басқалар).

      484. Тік ішекті одан жоғарғы бөліктерінде (егер бұл қажет болса) ректоскоптың көмегімен қарайды.

      Сот медициналық мақсатпен ректоскопиялық зерттеуді 10 сантиметр аспайтын тереңдікте жүргізеді.

      Бірен-сараң ер адамның бір-бірімен жыныстық қатынас жасауы әдетте артқы тесікпен тік ішектің маңайында тұрақты түрде өзгерістер қалдырмайды (тек аумақты, жазылғаннан кейін тыртық қалатын зақымданулар болмаса). Осындай жағдайларда пайда болатын артқы тесікпен тік ішектің терісі мен шырышты қабатындағы беткейлі орналасқан зақымданулар әдетте із қалдырмай жазылып кетеді.

      485. Үнемі, жүйелі түрде пассивті артқы тесігі арқылы жыныстық қатынас жасаған тұлғаларда артқы тесігі мен тік ішегінде мынандай, тән белгілер болады: тартылған ұңғы тәрізді, артқы тесіктің үңірейіп тұруы, артқы тесіктің және тік ішектің шырышты қабатының сәуле тәрізді қыртыстарының тегістеліп кетуі, сфинктерлердің босаңсуы және тік ішектің шырышты қабатының түсінің күрең-қызғылт, көкшіл реңдес болуы.

      486. Пассивті тұлғаның киімінде шәует, нәжіс іздері табылуы мүмкін. Егер олар екі ер адамның бір-бірімен жыныстық қатынас жасау кезінде алынған деген күдік туса, онда киім-кешекті шәуеттің тобының активті тұлғадан екенін анықтау үшін және шәует дақтарындағы нәжіс қалдықтарын анықтау үшін сот-биологиялық зерттеу жүргізіледі. Бұл жағдайда киім-кешекті алуды оны айғақтық зат ретінде алуы туралы хаттама толтырылып, сараптама тағайындаған тұлға немесе орган жүргізеді.

      487. Кәмелетке толмағандарға азғындық әрекет жасау бойынша сараптамаларда жыныстық мүшелер мен артқы тесігі маңайындағы жарақаттарға (жарақаттар) назар аударады.

  Сот-медициналық сараптаманы
ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
туралы нұсқаулыққа
1-қосымша

Адамның еңбекке қабілеттігінің әр түрлі жарақаттар, уланулар және сырттан әсер еткен себеп-салдарлардан тұрақты түрде жоғалтуының кестесі

Peт саны

Еңбекке қабілеттіктің әр түрлі жарақаттар, уланулар және сырттан әсер еткен себеп-салдарлардан тұрақты түрде жоғалтуының кестесі

Жалпы еңбекке кабілеттілікті тұрақты түрде жоғалтудың пайызы

Орталық және шеткі жүйке жүйелері

1.

Ауыр бас сүйек-ми жарақатының зардаптары (қалған белгілері):

1) айқын байқалатын жарыместік, сал болып қалу, жиі болатын эпилептикалық талмалар (аптасына кем дегенде бір рет), таным үдерісінің бұзылуы (агнозия), алдына қойылған мақсатты әрекеттің бузылуы (апраксия), сөйлеу қабілетінің кенеттен бұзылуы немесе оны жоғалту (афазия), қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуы (атаксия), кенет болған вестибулярлық және мишықтың қызметінің бұзылуы;

2) Ой-өріс қабілетінің төмендеуі, аяқ-қолдардағы қозғалыс көлемі мен күшінің елеулі түрде азаюы, кенеттен және елеулі түрде қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуы, жиі болатын эпилептикалық талмалар) аптасына кем дегенде бір рет).

Ескертпе: еңбекке қабілеттіліктің тұрақты түрде жоғалу пайызын анықтау үшін ауыр бассүйек-ми жарақатының бір қалған ереже бойынша зардабы болса жеткілікті

 100

 75

2.

Мына жағдайларға әкеліп соқтырған ауыр бассүйек-ми жарақаттары:

1) елеулі түрде қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуы, аяқ-қолдарының бұлшық еттерінің тонусының елеулі түрде күшеюі және оның күшінің аяқ-қолдарда азаюы, ой-өрістің төмендеуі, еске сақтаудың нашарлауы, эпилептикалық талмалар (1 жылда 4-10 рет).

 60


2) қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуының орташа түрі, аяқ-қолдарының бұлшық еттерінің тонусының орташа түрде күшеюі және оның күшінің аяқ-қолдарда азаюы, айқын білінбеген қимыл-қозғалыс бұзылыстары, сирек болатын эпилептикалық талмалар (жылына 2-3 рет);

 45


3) қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуының жеңіл түрі, аяқ-қолдарының бұлшық еттерінің тонусының азғана түрде күшеюі және күшінің, сезімталдылықтың азғана түрде азаюы, эпилептикалық талмалар өте сирек.

Ескертпе: еңбекке қабілеттіліктің тұрақты түрде жоғалту пайызын анықтау үшін осы тармақта көзделген кем дегенде екі бассүйек-ми жарақатының немесе эпилептикалық талмалар туралы зардаптары болуы керек.

 30

3.

Бас ми жарақаттары:

1) жеке ошақты симптоматикаға әкеліп соққан (анизокория, көз қиықтарының тепе-теңдігінің бұзылуы, тілдің бір жағына ауытқуы (девиация), нистагм, мұрын-ерін қыртысының тегістелуі және т.б.)

 20

2) Едәуір байқалған вегетативтік симптоматикаға әкеліп соққан (қабақтар мен қол саусақтарының треморы, жоғарыдан байқалатын сіңір рефлекстері, вазомоторлық бұзылыстар және т.б.)

 15

4.

Орталық жүйке жүйесі жағынан кейбір жеке объективті белгілермен вегетативті симптомдарға әкеліп соққан бар бас миының шайқалуы (көз қиықтарының тепе-теңдігінің бұзылуы тілдің бір жағына ауытқуы (девиация), жоғарыдан байқалатын сіңір рефлекстері, нистагм, вегетотамырлы дистония, гипергидроз, Ромберг күйінде өзін-өзін ұстай алмауы ).

 5

5.

Орталық жүйке жүйесі жағынан кейбір жеке объективті белгілермен вегетативті симптомдарға әкеліп соқпайтын бас миының шайқалуы, және бас миының қайтадан шайқалулары, егер олар медициналық мекемелерде анықталған объективті неврологиялық симптоматикамен дәлелденсе, бірақ орталық жүйке жүйесінің тұрғысынан жаңадан пайда болған патологиялық өзгерістерге әкелмесе.



Ескертпе:

1. Осы тізбенің 4-5-тармақтарындағы еңбекке қабілеттілікті тұрақты түрде жоғалту критерийлері егер ми шайқалуы диагнозы осы бассүйек-ми жарақатына тән объективті белгілермен және медициналық мекемелерге алғашқы қаралған мезетте анықталса қолданылады.

2. Бас ми шайқалу диагнозы объективті неврологиялық белгілермен дәлелденбей, бірақ осы Тізбенің 4-5-тармақтарына сәйкес қолданса, онда ол қолданылмайды.

Орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануы болған тұлғаларда (арахноидит, энцефалит, эпилепсия, мидың қан айналысының бұзылуы және т.б.) немесе бұрын ауыр бассүйек-ми жарақатын алса, мидың шайқалу диагнозы қойылса, егер ол неврологиялық симптоматиканың динамикасы мен дәлелденбесе, ондай жағдайда жалпы еңбекке қабілеттілік пайызы анықталмайды.



6.

Омартқаның мойын, кеуде және белдеме бөлімдерінің арқа ми жүйесінің бұзылуы:

1) аяқ-қолдардағы сезімталдықтың, қозғалыстың (пара- және тетраплегиялар) ауыр түрде бұзылуы, жамбас ағзаларының қызметінің күрт бұзылуы, ауыр түрде трофикасының бұзылуы, жүрек-тамыр және тыныс алудың бұзылуы, айқын білінген спастикалық күй;

 100

2) аяқ-қолдардағы сезімталдықтың, қозғалыстың едәуір білінген түрде бұзылуы, айқын байқалған монопарездер және орташа байқалған парапарездер, онша айқын білінбеген спастикалық күй, жамбас ағзаларының қызметі мен трофикасының бұзылуы;

 60

3) орташа білінген сезімталдықтың, сіңір рефлекстерінің бұзылуы, түбірлі және спинальді тектес жеңіл монопарездер, онша айқын білінбеген қозғалыстың бұзылуы және бұлшық еттердің атрофиясы, жамбас ағзаларының қызметі мен трофикасының бұзылуының орташа күйі;

 40

4) жеңіл түрде білінген сезімталдықтың, сіңір рефлекстерінің бұзылуы, бұлшық еттердің аз ғана гипотрофиясы, аяқ-қолдардағы қозғалыстардың және жамбас ағзаларының қызметі бұзылуынсыз.

 15

7.

Жұлынның "ат құйрығының" қызметінің бұзылуы:

1) екі жақ аяқтардың қозғалысы мен сезімталдылығының ауыр дәрежедегі бұзылуы (дисталдық бөлімдерінің толықтай салы және проксималды бөлімдерінің терең салы), жамбас ағзаларының қызметінің күрт бұзылуы, трофиканың ауыр түрде бұзылуы (жатқақтар, трофикалық жаралар);

 100

2) жұлынның түбірінің және бір топ түбірлердің иннервациялайтын аймағындағы сезімталдықтың, қозғалыстың күрт бұзылуы (бір немесе екі аяқтың айқын білінген парезі), жамбас ағзаларының қызметінің едәуір түрде бұзылуы, трофикалық бұзылыстар (жаралар, цианоз, ісіктер);

 60

3) сезімталдылықтың едәуір түрде бұзылуы, гиперпатия, айқын білінген ауырсыну синдромы, рефлекторлық доғаның бұзылуы (рефлекстердің төмендеуі немесе түсіп қалуы), жұлын түбірінің иннервация аймағына сәйкес бұлшық еттің ауыр түрдегі атрофиясы, орташа байқалған вегетативтік бұзылулар (аяқ-қолдарының сууы), жамбас ағзаларының қызметінің орташа түрде бұзылуы;

 40

4) сезімталдықтың, сіңір рефлекстерінің жеңіл түрде бұзылуы, аяқ-қолдардағы бұлшық еттердің аздап байқалған, қозғалыс бұзылмаған гипотрофиясы жамбас ағзаларының қызметінің бұзылмауы;

 15

5) аяқ-қолдардағы сезімталдықтың жеңіл түрде рефлекстердің бұзылмауы, жамбас ағзаларының қызметімен трофикасының бұзылуынсыз.

 5

8.

Омыртқа жотасының әр бөлігінің жарақаттық радикулопатиясы (омыртқа жотасының тікелей зақымдануы салдарынан)

 5

9.

Үштік, бет және тіл асты нервтерінің қызметінің бұзылуы (олардың шеткі бөліктерінің зақымдануында):

1) жеңіл дәрежелі - қызметтерінің аздап бұзылуы;

 5

2) орта дәрежелі - қызметтерінің орташа бұзылуы;

 15

3) ауыр дәрежелі – қызметтерінің кенеттен бұзылуы;

 25

10.

Мойын, иық нерв өрімдерінің және олардың нервтерінің қызметінің бұзылуы:

1) сезімталдық пен рефлекстердің қозғалыстың-қимылдың, атрофиялардың, парездердің, контарактуралардың болмай бұзылуы;

 5

2) сезімталдықтың және (немесе) рефлекстердің бұлшық ет гипотрофиясымен, жеңіл қозғалыс-қимыл бұзылу түрінде;

 15

3) қимыл-қозғалыстың едәуір түрде шектелуі, сезімталдықтың дәрежесінің едәуір түрде төмендеуі және бұзылуы, бұлшық еттердің атрофиясының айқын байқалуы;

 25

4) қолдардың буындарындағы қозғалыстың кенеттен шектелуі, бұлшық еттердің күшінің кенеттен азаюы, күшінің азаюы, сезімталдықтың кенеттен бұзылуы;

 40

5) қолдардың буындарындағы қозғалыстың, сезімталдықтың жоқ болуы, трофиканың кенеттен бұзылуы (трофикалық жаралар).

 70

11.

Белдеме және сегізкөз нерв өрімдерінің және оның нервтерінің қызметінің бұзылуы:

1) рефлекстер мен сезімталдықтың қимыл-қозғалыстың бұзылуынсыз, атрофиялар, парездер мен контрактуралар болмай жеңіл түрде бұзылуы;

 5

2) сезімталдықтың және рефлекстердің бұлшық ет гипотрофиясы мен жеңіл қимыл-қозғалыс бұзылулары түрінде;

 15

3) қимыл-қозғалыстың едәуір түрде шектелуі, оның күшінің және сезімталдылығының бірталай түрде бұзылуы, бұлшық еттердің атрофиясының айқын білінуі;

 25

4) аяқтардағы буындардың қимыл қозғалыстың кенеттен шектелуі, бұлшық еттердің атрофиясы, күшінің азаюы, сезімталдықтың кенеттен бұзылуы;

 40

5) аяқтардың буындарындағы қимыл қозғалыстың, сезімталдықтың болмауы, трофиканың кенеттен бұзылуы (трофикалық жаралар).

 70

Көру органдары.

12.

Аккомодация салы:

1) бір көздің

 15

2) екі көздің

 30

13.

Гемианопсия (көру тарапы жартысының түсіп қалуы)

 30

14.

Көру тарапының тарылуы:

а) концентрленген:


бір көзде 600–қа дейін

 10

бір көзде 300–қа дейін

 20

бір көзде 50-қа дейін

 30

екі көзде 600–қа дейін

 20

екі көзде 300–қа дейін

 40

екі көзде 50-қа дейін

 60

б) концентрленбеген:


бір көзде 500–қа дейін

 5

бір көзде 25 0–қа дейін

 10

бір көзде 50-қа дейін

 15

екі көзде 500–қа дейін

 10

екі көзде 250–қа дейін

 20

екі көзде 50-қа дейін

 30

Ескертпе: көру тарапының концентрленген жарақат салдарынан тарылуында көз қарақтығының еңбекке қабілеттіліктің тұрақты түрде жоғалтуын бір көздің жарақатымен бағалауы 35 пайыздан аспауы керек.



15.

Қабақтың түсіп кетуі (птоз) және көздің бұлшық еттерінің басқа да параличтері, қабақтың жабылуына бөгет жасайтын дефектілер және қабақтардың бітісіп кетуі:

1) бір көздің:


қабағы қарашықтың ортасына дейін жабылады (жабылмайды);

 10

қабағы қарашықты толықтай жабады (жаппайды);

 20

2) екі көздің:


қабағы қарашықтың ортасына дейін жабылады (жабылмайды);

 25

қабағы қарашықты толықтай жабады (жаппайды);

 50

16.

Пульстанушы экзофтальм:

1. Бір көздің:


1) жеңіл дәрежелі - ақырындап байқалған

 20

2) орта дәрежелі - орташа байқалған

 30

3) ауыр дәрежелі - айқын байқалған

 40

2. Екі көздің:


1) жеңіл дәрежелі - ақырындап байқалған

 35

2) орта дәрежелі - орташа байқалған

 60

3) ауыр дәрежелі - айқын байқалған

 85

17.

Сот медициналық сараптамада анықталған коньюнктивит (кератит), тыртықты трихиаз, бір көздің қабағының қайырылып қалуы, көру қабілетінің төмендеуінсіз:

1. Бір көздің;

 5

2. Екі көздің.

 10

18.

Сот медициналық сараптамада анықталған иридоциклит немесе хориоретинит, көру қабілетінің төмендеуінсіз:

1. Бір көздің;

 10

2. Екі көздің.

 20

Ескертпе: Жарақаттарының салдарынан болған және осы Тізбенің 17-18-тармақтарында көрсетілген аурулардың нәтижесінде көру қабілетінің төмендеуі кезінде жалпы еңбекке қабілеттілікті тұрақты жоғалтуы осы Тізбенің 24-тармағына сәйкес анықталады, бұл ретте осы Тізбенің 17-18-тармақтары қолданылмайды.



19.

Көздің жасының ағу жолдарының қызметінің бұзылуы:

1) жас ағу каналшалары мен жас ағу – мұрын каналының дәнекер тінге (тыртыққа) айналып бітелуі;

 10

2) жарақаттық дакриоцистит.

 20

20.

Көруді толықтай жоғалту:


1) көретін бір көзді;

 65


2) көретін екі көзді бірдей;

 100

21.

Алынған жарақат салдарынан көрмейтін көздің көз алмасын алып тастау

0

22.

Көз алмасының қабықтарының тыртықтары, колобома (нұрлы қабықтың дефектісі, қарашықтың пішінін өзгеруі), гемофтальм, көздің көруінің бұзылуына әкеліп соқпаған көз алмасының шынысының орнынан ығысып кетуі

5

23.

Маңдай сүйегінің жоғарғы қабырғасының бас сүйек қуысына қарай өтпейтін сынығының салдарлары:

1) бұлшық еттер зақымданусыз және көз алмасының ығысуынсыз

 10

2) бұлшық еттердің зақымдануымен және көз алмасының ығысуымен.

 20

Ескертпе: маңдай сүйектің жоғарғы қабырғасының бассүйек қуысына қарай өтпейтін сынығының салдарларын осы Тізбенің 1-4-тармақтарында көзделген жалпы еңбекке қабілеттілікті тұрақты жоғалту өлшемдеріне сәйкес, ал тесіп өтпеген жарақаттар - осы Тізбенің 23-тармағына сәйкес көзделеді.



24.

Әр көздің көз қарақтығының тікелей жарақат салдарынан төмендеуі

Жарақат алғанға дейін көз қарақтығы

Көз қарақтығының жарақаттан кейінгі күйі

Жалпы еңбекке қабілеттіліктің тұрақты жойылу пайызы

1,0

0,9

 5

0,8

 5

0,7

 5

0,6

 5

0,5

 10

0,4

 10

0,3

 15

0,2

 20

0,1

 25

0,09-0,05

 30

0,04 және одан төмен

35

0,9

0,8

 5

0,7

 5

0,6

 5

0,5

 5

0,4

 10

0,3

 10

0,2

 15

0,1

 20

0,09-0,05

 30

0,04 және одан төмен

 35

0,8

0,7

 5

0,6

 5

0,5

 10

0,4

 10

0,3

 15

0,2

 20

0,1

 25

0,09-0,05

 30

0,04 және одан төмен

 35

0,7

0,6

 5

0,5

 5

0,4

 10

0,3

 10

0,2

 15

0,1

 20

0,09-0,05

 25

0,04 және одан төмен

 30

0,6

0,5

 5

0,4

 5

0,3

 10

0,2

 10

0,1

 15

0,09-0,05

 20

0,04 және одан төмен

 25

0,5

0,4

 5

0,3

 5

0,2

 10

0,1

 10

0,09-0,05

 15

0,04 және одан төмен

 20

0,4

0,3

 5

0,2

 5

0,1

 10

0,09-0,05

 15

0,04 және одан төмен

 20

0,3

0,2

 5

0,1

 5

0,09-0,05

 10

0,04 және одан төмен

 20

0,2

0,1

 5

0,09-0,05

 10

0,04 және одан төмен

 20

0,1

0,09-0,05

 10

0,04 және одан төмен

 20

0,1-ден төмен

0,04 және одан төмен

 20

Ескертпе:

1) көз қарақтығының жарақат алғанға дейін қандай күйде болғандығы және қарама-қайшы деректер туындаса, онда зақымдалмаған көздің қарақтығы бойынша бағаланады;

2) толықтай көрмей қалу деп - көз қарақтығы 0,04 және одан төменге теңестірілсе;

3) зақым алғанға дейін көретін көзді алып тастаса, сондай-ақ оның бүрісіп қалуы, еңбекке қабілеттілікті тұрақты түрде жоғалтуы бойынша 10 пайызға бағаланады.

Есту органдары

25.

Құлақтың орта бөлігінің посттравматикалық іріңді қабынуы (мезотимпанит):

а) бір құлақтың;

 5

б) екі құлақтың;

 10

26.

Посттравматикалық эпитимпанит (холестеатомалар, грануляциялар):

а) бір құлақтың;

 10

б) екі құлақтың;

 20

27.

Есту органдарының тікелей алынған жарақат салдарынан вестибулометрия деректерімен дәлелденген вестибулярлық қызметінің объективті бұзылулары:

1) жеңіл дәрежелі - басты бұрғанда және дененің қисаюында бастың айналуы, жүріс-тұрысының тұрақсыздығы;

 10

2) орта дәрежелі терінің бозаруы, бас айналуы жүрек айну және құсуға әкеледі жылына алты реттен кем емес, жүріс-тұрысының тұрақсыздығы;

 30

3) Қатты байқалған дәрежесі - көп рет, бір-біріне жалғасқан, айқын байқалған вегетативті реакциялары бар бас айналулар, жүріс-тұрысының тұрақсыздығы;

 50

28.

Деформацияға әкеліп соққан құлақ қалқанының болмауы:


1) 1/3 бөлігінің жоқ болуы;

 5


2) бір жақ құлақ қалқанының немесе оның бөліктерінің жоқ болуы (1/3 және одан көп);

 15


3) екі құлақ қалқанының жоқ болуы;

 30

29.

Бір жақ құлақтың естуінің төмендеуі:


1) сыбырлап сөйлеген сөзді бір метрден кем емес қашықтықтан, жай әңгімелесу сөзді - бір метрден үш метрге дейін, естудің төмендеуі 30-50 децибел, 500, 1000, 2000, 4000 герц жиіліктерде;

 5


2) сыбырлап сөйлеген сөзді - 0, жай әңгімелесу сөзді - бір метрге дейін, естудің төмендеуі 60-80 децибел, 500, 1000, 2000, 4000 герц жиіліктерде;

 15


3) Толықтай кереңдік – сыбырлап және жай әңгімелесу сөзін есту - 0.

 25

Тыныс алу жүйесі

30.

Мұрынның жоқ болуы (мұрын сүйегі, шеміршегі мен жұмсақ тіндері)

 70

31.

Мұрынның жұмсақ бөліктерінің болмауы:

1) мұрынның ұшы мен қанаттарының жоқ болуы

2) мұрынның ұшы немесе қанатының жоқ болуы

 40


 10

32.

Мұрын арқылы тыныс алудың бұзылуы:

1) Орта дәрежелі - бір жақтан басым, екі жақтан орташа байқалған;

 10

2) күшті дәрежелі – бір жақтан қатты байқалады, екі жақтан орташа байқалады;

 15

3) екі жақтан толықтай байқалады - мұрынның қатты деформацияға ұшырауы, адамның мыңқылдап сөйлеуі.

 30

33.

Көмекей немесе кеңірдектің қызметінің жарақат салдарынан бұзылуы:

1) жеңіл дәрежелі - физикалық қысым түскенде дауыстың қырылдауы;

 10

2) орта дәрежелі – дисфония, тыныштық күйде (ентігу) тыныс алудың бұзылуы;

 35

3) ауыр дәрежелі - үнемі трахеостомиялық түтік тағып жүру, афония (дауысты жоғалту).

 60

34.

Өкпенің тыныс алу беткейінің азаюына, ателектазына, іріңдеу процесстеріне әкеліп соғып, өкпе жетіспеушілігін тудыратын жарақат салдарынан кейін болатын плевриттер, пневмониялар, гемоторакс, пневмоторакстар:

1) жеңіл дәрежелі - физикалық қысым түскенде ентігу, тамырдың соғуының жиілеуі;

 15

2) орта дәрежелі - аздап физикалық қысым түскенде ентігу, беттің көгеруі, әлсіздік, артериялық қысымның төмендеуі, бауырдың ұлғаюы, іштің асқазан тұсындағы пульсациясы;

 25

3) Ауыр дәрежелі - тыныштық күйде ентігу, аздап физикалық қысым түскенде кенеттен ентігу, беттің көгеруі, терінің мәрмәр тас түрінде өзгеруі, көк тамырлардың кеңейген торабы пайда болу, өкпелерде тұрақтап қалу құбылысы пайда болу.

 40

35.

Өкпенің бөлігін алып тастау

 40

36.

Өкпені алып тастау

 60

37.

Кеуде қаңқасының жарақат салдарынан болған деформациясы:

1) тыныс алу кезінде қозғалудың аздап шектелуі;

 15

2) тыныс алу кезінде қозғалудың едәуір түрде шектелуі;

 30

3) тыныс алу кезінде қозғалыстың кенеттен шектелуі.

 40

38.

Кеуде сүйегінің сынуы салдарынан болған деформациясы:

1) орташа – кеуде аралығы ағзаларының және тыныс алу актісінің бұзылмауынсыз;

 10

2) едәуір түрде - кеуде қаңқасының тыныс алу кезінде қозғалуының шектелуі;

 20

3) Кенеттен болған – кеуде аралығы ағзаларының қызметінің бұзылуы түрінде.

 35

Жүрек-қан тамыр жүйесі

39.

Жүректің, оның қабықтарының және магистральді тамырлардың жарақаттану салдарынан болған жүрек-қан тамыр жетіспеушілігі:

1) 1-ші дәрежелі - тамыр соғуының жиілеуі, физикалық қысымнан кейін ентігудің пайда болуы, жүректің өлшемдерінің ұлғаюы, ісіктер;

 30

2) 2-ші дәрежелі - ентігудің едәуір түрде болуы, өкпе мен бауырда тұрақтап қалу құбылыстары пайда болу, ісіктердің тұрақты түрде болуы, асцит, мойын көктамырларының адырайып тұруы;

 60

3) 3-ші дәрежелі - жүрек ырғағының бұзылуы, өкпеде тұрақтап қалу құбылысы пайда болу, өкпенің сірі – қауыз қуысында сұйықтықтың пайда болуы, жүрек қабында сұйықтықтың пайда болуы, қанды қақырық түкіру, асцит, бауыр циррозы және басқалары.

 90

40.

Ірі перифериялық тамырлардың жарақаттануы салдарынан қан айналымының бұзылуы:

1) жеңіл дәрежелі - орташа байқалған ісіну, пульсацияның төмендеуі;

 10

2) орта дәрежелі - едәуір байқалған ісінулер, көгеру, пульсацияның кенеттен нашарлауы;

 20

3) ауыр дәрежелі - қатты ісіну, көгеру, лимфостаз, трофикалық бұзылулар (жаралар).

 30

Ас қорыту органдары

41.

Шықшыт сүйегінің, астыңғы немесе төменгі жақ сүйектің сынуы, сондай-ақ астыңғы жақтың шығып кету салдарынан тағамды шайнау актісінің бұзылуы:


1) жеңіл дәрежелі - шайнау актісінің және қалыпты тістесудің орташа түрде бұзылуы;

 10


2) орта дәрежелі - шайнау актісінің және қалыпты тістесудің едәуір түрде бұзылуы;

 15


3) ауыр дәрежелі - тістесудің және ауызды ашудың қатты түрде бұзылуы, жақтың деформациясы.

 20

42.

Астыңғы немесе төменгі жақ сүйектің бөліктерінің жоқ болуы (тістердің - олардың санына қарамай, жоқ болуы)

 40

43.

Жақ сүйектің жоқ болуы (тістердің санына қарамастан, олардың жоқ болуын есепке алғанда)

 80

44.

Тілдің жоқ болуы:

1) тамақтану кезінде оған бөгет болатын дөрекі түрдегі тыртықтардың болуы;

 5

2) тілдің ұшы тұсында;

 15

3) тілдің орта тұсында;

 35

4) тілдің толықтай бойында

 70

45.

Тұрақты тістерді жоғалту:


2-3 тісті;

 5

4-6 тісті;

 10

7-10 тісті;

 20

11 және одан да көп тістерді.

 25

Ескертпе:

1. Жарақат салдарынан тістің сынуы оны жоғалту жағдайына теңеледі.

2. Алынбайтын протез тістерді жоғалту жағдайында жалпы еңбекке қабілеттілік пайызын анықтау тек қана тірек болған тістердің жоғалуы бойынша анықталады. Жарақат салдарынан алынатын протез тістердің жоғалуы бойынша жалпы еңбекке қабілеттілік пайызы анықталмайды.

3. Балаларда сүт тістердің жоғалуы бойынша еңбекке қабілеттілікті тұрақты түрде жоғалту пайызын анықтау, егер зақымдалған сүт тіс дәрігер-стоматологтың қорытындысы бойынша келешекте тұрақты тіспен ауыспайтын болса анықталады.

4. Жақ сүйектің сынуы салдарынан тісті жоғалту бойынша тұрақты түрде жалпы еңбекке қабілеттіліктің пайызы осы ереженің жалпы еңбекке қабілеттілікті тұрақты түрде жоғалтудың критерийлері қарастырылған 42 және 43-тармақтарға сәйкес пайыздарды бір-бірімен қосу арқылы анықталады.

5. Кариес (тіс жегі, қанқұрт) аурулары зақымдаған тіс сауытының сынуы немесе тістің шығып кетуі (кариес, пульпит, периодонтит) немесе кариесті текті емес (тіс кіреукесінің) (гипоплазиясы, флюороз), сондай-ақ пломба салынған тістер патология ретінде қаралып, мұндай жағдайларда жалпы еңбекке қабілеттіліктің пайызы анықталмайды.

6. Тістің жарақат салдарынан сынуы (тіс сауытының 1/4 бөлігінен аз) оның жоғалту жағдайына теңеледі.



46.

Ауыз қуысының тарылуы, сілекей ағатын фистуланың пайда болуы

 20

47.

Жұтқыншақтың және өңеш қуысының күйік немесе жарақат салдарынан тарылуы:

1) орташа - қатты тағамның біраз қиындықпен өтуі (тарылған жердің диаметрі 0,6-1,5 см);

 25

2) едәуір - жұмсақ тағамның біраз қиындықпен өтуі (тарылған жердің диаметрі 0,3-0,5 см);

 40

3) қатты тарылған - сұйық тағамның өтуінің қиындауы (тарылған жердің диаметрі 0,2 және одан да аз);

 70

4) толықтай өтпеушілік - (гастростома болса), өңештің пластикасынан кейінгі күй.

 90

48.

Асқазан–ішек трактісінің жарақат салдарынан, кенеттен уланудан болған қызметінің бұзылуы:

1) холецистит, дуоденит, гастрит, панкреатит, энтерит, колит, проктит, парапроктит;

 15

2) шемен ауруы, шемен салдарынан толықтай өтудің болуы (шемен салдарынан операция жасалудан кейінгі күй), тік ішектің және артқы тесіктің тыртықтанып, тарылуы;

 40

3) ішек жылан көзі, ішек-қынап жылан көзі;

 70

4) табиғи тесікке қарама-қарсы артқы тесік (колостома).

 90

49.

Жарақат салдарынан өт қабын алып тастау

20

50.

Жарақат салдарынан бауырдың бөлігін алып тастау

35

51.

Жарақат салдарынан көк бауырды алып тастау

30

52.

Жарақат салдарынан асқазанды алып тастау

80

53.

Жарақат салдарынан алып тастау:

1) жарақат салдарынан шажырқайдың (бөлігін алып тастау);

15

2) жарақат салдарынан асқазанның бөлігін, ұйқы безін немесе ішекті алып тастау;

30

Несеп-жыныс-жыныс жүйелері

54.

Жарақат салдарынан алып тастау:

1) бүйректің бөлігін алып тастау

35

2) жарақат салдарынан бүйректі алып тастау

60

55.

Зәр шығару жүйесінің қызметінің жарақат салдарынан бұзылуы (жарақаттың асқынулары):

1) цистит, уретрит, пиелоцистит, пиелонефрит, несеп ағардың, зәр шығару каналының қуысының орташа тарылуы, қуық қабырғасына тігіс салу;

10

2) несеп ағардың, зәр шығару каналының қуысының едәуір тарылуы, қуықтың көлемінің кемуі;

25

3) зәр шығару – жыныс жылан көздері, несеп ағар мен зәр шығару каналының өткізбеушілігі

40

56.

Ауырлық дәрежесін ескере отырып, зәр шығару – жыныс жүйесінің жарақаттарының зардабы:

1) жеңіл дәрежелі - зәр шығару каналының орташа түрде тарылуы;

15

2) орта дәрежелі - зәр шығару каналының едәуір түрде тарылуы;

30

3) ауыр дәрежелі - уретраның өткізбеушілігі, ректо-вагиналдық және (немесе) уретро-вагиналдық жылан көздер;

50

Жұмсақ тіндер

57.

Күйік, үсіп қалу немесе жарақаттар салдарынан алынған бетте және (немесе) мойынның алдыңғы-бүйір беткейіндегі тыртықтар:

1) көрсетілген беткейдің 10%-на дейін қамтитын;

5

2) 10-20%-ға дейін;

15

3) 20-30%-ға дейін;

25

4) 30%-дан астам;

35

Ескертпе: бет аумағы шартты түрде шектеледі: үстіңгі жағы – бастың шаш өскен жиегі; бүйір жақтары-құлақ қалқанының негізінің артқы беткейі; артқы – астыңғы жақ сүйектің бұрышы және денесінің астыңғы беткейі (құлақ қалқандары беттің бөлігі болып саналады).


58.

Дене мен аяқ-қолдарда әртүрлі жарақаттар салдарынан алынған тыртықтар:

1) аумағы 1-2%

 10

2) аумағы 3-4%

 15

3) аумағы 5-10%

 25

4) аумағы 10%-дан астам

 35

Ескертпе: дененің 1% қаралушы тұлғаның алақан және саусақ беткейлерінің аумағына теңеледі; тыртықтарға байланысты қызметі бұзылса осы кестенің 57-тармағы қолданылмайды; мұндай жағдайда функциялық бұзылулардың дәрежесін ескере отырып, осы "Кестенің" тиісті тармақтары қолданылады; тыртықтардың аумағын анықтау кезінде зақымдалған тері аумағының дефектісін жабу үшін алынған тері аутотрансплантантын ескереді.



Тірек–қозғалыс аппараты

Омыртқалар

59.

Омыртқаның, оның кез-келген бөлігінің жарақат салдарынан қызметінің бұзылуы (құйымшақтан басқа):

1) қозғалыстың деформациясыз орташа түрде шектелуі, орташа түрде байқалған ауырсыну синдромы бар;

 15

2) қозғалыстың едәуір түрде шектелуі, орташа түрде деформация болу, ауырсыну синдромының болуы;

 30

3) қозғалыстың кенеттен шектелуі, едәуір түрде деформацияның, ауырсынуы синдромының болуы;

 50

4) омыртқа жотасының толықтай қозғалмауы (оның ішінде оның бір бөлігінің), оның қатты байқалған деформациясы, айқын байқалған ауырсыну синдромы.

 70

60.

Жарақат салдарынан:

1) Құйымшақтың бөлігін;

 15

2) Құйымшақты жарақат салдарынан алып тастау

 20

Дененің жоғарғы бөлігі

Жауырындар мен бұғаналар

Оң

Сол

61.

Иық буыны қызметінің жауырын, бұғана, бұғана акромиальді байланыстың жыртылуы немесе кеуде–бұғана буынының жарылуы салдарынан бұзылуы:

1) жеңіл дәрежелі - орташа деформация, бұлшық ет гипотрофиясы, қолдың күшінің азаюы, иық буынында қозғалыстың орташа түрде шектелуі;

10

10

2) орта дәрежелі - едәуір түрдегі деформация, гипотрофия, иық буынында қозғалыстың едәуір түрде шектелуі;

20

15

3) ауыр дәрежелі – қатты байқалған деформация және иық бұлшық еттерінің қатты байқалған атрофиясы, иық буынында қозғалыстың кенеттен шектелуі

25

20

Иық буыны

Оң

Сол

62.

Иық буыны анкилозы (қозғалмау).

45

35

63.

Жарақат салдарынан қар сүйегінің резекциясы немесе жауырынның буын беткейінің резекциясы жағдайында иық буынының салбырап (салақтап) қалуы

60

50

64.

Иық буынында қозғалыстың шектелуі (контрактура):

а) орташа байқалған: бүгу (иықты алдыға қарай әкету) - 170-1200; иықты жазу (артқа қарай әкету) - 60-400; иықты бір жаққа қарай әкету – 150-1200;

10

10

б) орташа байқалған: бүгу (иықты алдыға қарай әкету) - 115-750; иықты жазу (артқа қарай әкету) - 35-300; иықты бір жаққа қарай әкету – 115-750;

20

15

в) айқын байқалған: бүгу (иықты алдыға қарай әкету) - 750-тан кем; иықты жазу (артқа қарай әкету) - 300; иықтың бір жаққа қарай таюы – 750-тан кем.

30

25

Ескертпе: қалыпты жағдайда иық буынындағы қозғалыс көлемі: иықты алдыға қарай әкету (бүгу) - 1800; иықты артқа қарай әкету (жазу) - 60-700; иықты бір жаққа қарай әкету - 1800; ішке қарай ротация жасау - 900; сыртқа қарай ротация - 500



65.

Иықтың алғаш шығуы (иық буынының қызметінің бұзылуына әкеліп соққан иық буынының шығуы жағдайында жалпы еңбекке қабілеттілікті жоғалту пайызы 63-тармақ бойынша анықталады)

20

15

Иық

оң

сол

66.

Қолдың және жауырынның (немесе олардың бөлімдерінің) болмауы

80

75

67.

Иық буынын экзартикуляциялау немесе иық буын тұсындағы тұқыл (культя) салдарынан қолдың болмауы

75

70

68.

Иықтың орта және төменгі бөлігінің тұқылы

70

65

69.

Иық сүйегінің бітіспеген сынығы немесе жалған буын пайда болуы

40

35

Шынтақ буыны

оң

сол

70.

Иық және шынтақ сүйектерін резекциялау салдарынан шынтақ буынының салбырап (салақтап) қалуы

50

40

71.

Рентгенологиялық деректермен дәлелденген шынтақ буынының анкилозы (қозғалмауы):

1) функциональді ыңғайлы күйде (бұрышы 60–тан 90 градусқа дейін);

30

25

2) функциональді ыңғайсыз күйде (бұрышы 60-тан аз, 90-градустан артық)

40

35

72.

Шынтақ буынында қозғалыстың шектелуі - контрактура:

1) жеңіл дәрежелі - бүгудің орташа байқалған контрактурасы (бүгу - 50-60 градусқа, жазу - 175-160 градусқа);

10

10

2) орта дәрежелі - бүгудің айқын байқалған контрактурасы – (бүгу 65-90 градусқа, жазу - 155-140 градусқа);

20

15

3) ауыр дәрежелі - өте қатты байқалатын контрактура – (бүгу - 90-градустан аз, жазу - 140 градустан аз);

30

25

Ескертпе: шынтақ буынында қалыпты жағдайда қозғалыс көлемі: бүгу - 30-40, ал жазылу - 180 градус, ротация - 180 градус.



Білек сүйектері

оң

сол

73.

Білектің шынтақ буыны тұсынан экзартикуляция салдарынан алып тасталуы немесе жоғарғы үштен бір бөлігінде тұқылы болуы

70

65

74.

Білектің ортаңғы және төменгі үштен бір бөліктеріндегі тұқылы

65

60

75.

Жалған буын, бітіспеген сынық (білектің бір сүйегінің бітіспеген сынығында және екінші сүйегі бітісіп кетсе, онда жалпы еңбекке қабілеттілікті тұрақты түрде жоғалтуды анықтау бір пункт бойынша жүргізіледі):

1) иықтың бір сүйегі

25

20

2) иықтың екі сүйегі;

40

35

76.

Білек сүйектері қызметінің бұзылуы:

1) шыбық-алақан және шынтақ буындарындағы қимыл-қозғалыстың орташа түрде шектелуі, супинация және пронацияның 45 градусқа дейін шектелуі;

10

10

2) бір буында (шыбық-алақан немесе шынтақ) қимыл-қозғалыстың орташа түрде шектелуі және біреуінде аздап артығырақ түрде, супинация мен пронацияның 45 градусқа дейін шектелуі;

15

10

3) қимыл-қозғалыстың шыбық-алақан және шынтақ буындарында едәуір түрде шектелуі немесе олардың біреуінде қимыл-қозғалыстың орташа түрде шектелуі және біреуінде кенеттен шектелуі, супинация мен пронацияның 30 градусқа дейін шектелуі;

20

15

4) бір буында (шыбық-алақан немесе шынтақ) қимыл-қозғалыстың едәуір түрде және бір буында оның кенеттен шектелуі;

25

20

5) шыбық-алақан немесе шынтақ буындарында қимыл-қозғалыстың кенеттен шектелуі;

30

25

Ескертпе: білекте айналыс қимыл-қозғалысының амплитудасын өлшеу 0 градустан бастап жүргізіледі (пронация мен супинация аралығындағы білектің қалпы). Бұл жағдайда адамның қолы шынтақ буынында 90-100 градус бұрыш түзіп бүгіліп тұруы керек).



Алақан білезік буыны

оң

сол

77.

Алақан-білезік буынының рентгенологиялық зерттеумен дәлелденген анкилозы:



1) функционалдық тиімді жағдайда (буынды бүгу және жазу 20 градусқа дейін);

30

25

2) функционалдық тиімсіз жағдайда (буынды бүгу және жазу 20 градус және одан артық);

40

35

78.

Алақан-білезік буынында қозғалыстың шектелуі - контрактура (буында қалыпты жағдайда қозғалыс көлемі: бүгу - 110-115 градус, жазу- 135-140 градус):

1) жеңіл дәрежелі - орташа байқалған бүгу контрактурасы – 140-150 градус, жазу - 145-150 градус;

10

10

2) орта дәрежелі - айқын байқалған бүгу контрактурасы - 155-160 градус, жазылу - 155-160 градус;

15

15

3) ауыр дәрежелі - өте айқын байқалатын бүгу контрактурасы – (бүгу - 160 градустан артық, жазылу - 160 градустан артық);

25

20

Ескертпе: Алақан-білезік буынында қозғалыс көлемінің қалыпта болуы: бүгілуі - 110-115 градус, жазылуы – 135-140 градус.



Қол, білезік, алақан

79.

Қолдың алақанының білезік немесе алақан тұстарында болмауы

65

60

80.

Білезік немесе алақан сүйектерінің жалған буыны немесе бітіспеген сынықтары.

15

15

81.

Қолдың алақанының білезік және алақан тұсының жарақат салдарынан қызметінің бұзылуы (деформация, бұлшық ет күшінің азаюы, ұстау қабілетінің бұзылуы):

1) орташа байқалған;

10

5

2) айқын байқалған;

15

10

3) өте айқын байқалған;

20

15

Алақан саусақтары

Бірінші (үлкен) саусақ.

оң

сол

82.

Тырнақ фалангасының жұмсақ тіндерінің деформацияға әкеліп соққан едәуір түрдегі дефектілері.

5

5

83.

Тұқыл деңгейі:



1) тырнақ фалангасы тұсындағы тұқыл;

10

10

2) фаланга аралық буын тұсындағы тұқыл;

15

10

3) негізгі фаланга тұсындағы тұқыл;

20

15

84.

Саусақтың болмауы

30

25

85.

Саусақтың саусақ сүйегі немесе оның бөлігімен бірге алғанда болмауы;

30

25

86.

Фаланга аралық буындағы анкилозы (қозғалмауы):

1) саусақтардың функционалдық (жартылай бүгілген) тиімді жағдайында;

10

10

2) саусақтардың функционалдық (жазылған немесе бүгілген) тиімсіз жағдайында;

15

10

87.

Екі буынның анкилозы (қозғалмауы):

1) саусақтардың функциональды (жартылай бүгілген) тиімді жағдайында;

15

10

2) саусақтардың функциональды (жазылған немесе бүгілген) тиімсіз жағдайында;

20

15

88.

Білезік-алақан буыны және саусақтың екі буынының анкилозы:

1) саусақтардың функциональды (жартылай бүгілген) тиімді жағдайында;

20

15

2) саусақтардың функциональды (жазылған немесе бүгілген) тиімсіз жағдайында;

25

20

89.

Контрактура салдарынан саусақтың қызметінің бұзылуы:

1) орташа байқалған немесе оның баяу қозғалуы;

10

10

2) айқын байқалған функционалдық (жартылай бүгілген) тиімді жағдайында;

15

10

3) өте айқын байқалған функциональды (жазылған немесе бүгілген) тиімсіз жағдайында;

20

15

Екінші (сұқ) саусақ

оң

сол

90.

Тырнақ фалангасының жұмсақ тіндерінің деформацияға әкеліп соққан едәуір түрдегі дефектілері және тырнақ фалангасының дистальді жартысы тұқылы.

5

5

91.

Тұқыл деңгейі:



1) тырнақ фалангасының проксимальді жартысы немесе екінші (дистальді) фаланга аралық буынның тұқылы;

10

10

2) орта фаланга немесе бірінші (проксимальді) фаланга аралық буын;

15

10

3) негізгі фаланга немесе саусақ-фаланга буыны (саусақтың болмауы);

20

15

92.

Саусақтың саусақ сүйегімен бірге немесе оның бөліктерімен бірге болмауы.

25

20

93.

Саусақтың қызметінің бұзылуы:

1) буындарда қозғалыстың орташа түрде шектелуі немесе буындарда қозғалыстың айқын білінген түрде шектелуі, сондай-ақ екінші (қозғалту) фаланга аралық буынның анкилозы;

10

5

2) саусақтың функционалдық тиімді күйіндегі (жартылай бүгілген) контрактурасы, сондай-ақ бірінші (проксимальді) немесе саусақ-фаланга буынының анкилозы;

15

10

3) саусақтың функционалдық тиімсіз жағдайында (бүгілген немесе жазылған күйде) контрактурасы, сондай-ақ екі немесе үш буынның анкилозы;

20

15

Үшінші (ортаңғы), төртінші (аты жоқ) немесе бесінші саусақ

94.

Тұқыл деңгейі:



1) тырнақ фалангасы немесе екінші (дистальді) фаланга аралық буынның тұқылы;

5

5

2) ортаңғы фаланга немесе бірінші (проксимальді) фаланга аралық буынның тұқылы;

10

10

3) негізгі фаланга немесе саусақ-фаланга буынының тұқылы (саусақтың болмауы);

15

10

95.

Саусақтың алақан сүйегімен бірге немесе оның бөліктерімен бірге болмауы.

20

15

96.

Бір саусақтың қызметінің бұзылуы:



1) саусақтың орташа байқалған контрактурасы немесе қозғалуының бәсеңсуі, сондай-ақ екінші (дистальді) фаланга аралық буынның анкилозы;

5

5

2) саусақтың функционалдық тиімді күйдегі (жартылай бүгілген) контрактурасы, сондай-ақ бірінші (проксимальді) немесе саусақ-фаланга буынының анкилозы;

10

10

3) саусақтың функциональді тиімсіз күйдегі (бүгілген немесе жазылған күйдегі) контратурасы, сондай-ақ екі немесе үш буынның анкилозы;

15

15

Ескертпе: 1) бір алақанының екі немесе одан-да көп саусақтарын әр-түрлі деңгейде ампутациялаған жағдайда жалпы тұрақты еңбекке қабілеттілікті жоғалту пайызын анықтау осы кестенің арнайы статьялары бойынша, пайыздарды бір-біріне қосып отырып анықталады. Бірақ олардың пайызы бір саусақты жоғалтқан жағдайдағы пайыз көлемінен аспау керек (78-тармақты қараңыз).



Жамбас

97.

Жамбастың сүйектерінің сынуы, мықын-сегізкөз немесе қасаға жарылуы салдарынан жамбастың қызметінің бұзылуы:

1) жеңіл дәрежелі - статиканың, жүріс-тұрыстың орташа түрде бұзылуы, бір жақ жамбас-ортан жілік буынында қозғалыстың орташа түрде шектелуі;

20

2) орта дәрежелі - статиканың едәуір түрде бұзылуы, екі жақ жамбас-ортан жілік буындарында қозғалыстың орташа түрде шектелуі немесе осы буындардың біреуінде қозғалыстың едәуір түрде шектелуі;

30

3) ауыр дәрежелі - статиканың, жүріс-тұрыстың өте қатты бұзылуы, екі жақ жамбас ортан жілік буынадарында қозғалыстың едәуір түрде шектелуі немесе осы буындардың біреуінде қозғалыстың кенеттен шектелуі;

50

Ескертпе: ортан жіліктің ұршығы кіріп тұратын шұңқырдың жеке сынықтары болған жағдайда жалпы тұрақты еңбекке қабілеттілікті жоғалту пайызын анықтау осы кестенің 98 пунктіндегі қарастырылған критерийлер бойынша анықталады.


Аяқ

Жамбас-ортан жілік буыны

98.

Жамбас-ортан жілік буынының анкилозы (қозғалмауы):

1) функционалдық тиімді күйде (жағдайда) (жазылған күйде);

45

2) функционалдық тиімсіз күйде (бүгілген күйде);

60

3) ортан жіліктің ұршығын және (немесе) осы ұршықтың кіріп тұратын шұңқырын резекциялау салдарынан болған салбырап қалған жамбас-ортан жілік буыны;

70

99.

Жамбас-ортан жілік буынындағы қозғалыстың шектелуі - контрактурасы:

1) жеңіл дәрежелі - орташа байқалған контрактура: бүгу - 80 градус, жазу - 50 градус, бір жаққа қарай әкету - 55-40 градус;

15

2) орта дәрежелі - айқын байқалған контрактура: бүгу - 75-60 градус, жазу - 45-35 градус, бір жаққа қарай әкету - 35-30 градус;

25

3) ауыр дәрежелі - өте айқын байқалған контрактура: бүгу - 60 градус, жазу - 35 градустан аз, бір жаққа қарай әкету - 30 градустан аз;

35

Ескертпе: жамбас-ортан жілік буынындағы қозғалыс көлемі орнында: бүгу – 90-1000, жазу – 60-790, сыртқа бұру – 600.


Сан

100.

Аяқтың экзартикуляция салдарынан жамбас-ортан жілік буынынан болмауы немесе жамбастың жоғарғы тұсындағы тұқылы

70

101.

Жамбастың ортаңғы немесе төменгі бөліктеріндегі тұқылы

60

102.

Ортан жіліктің жалған буыны немесе бітіспеген сынығы

55

103.

Аяқтың санының жарақат салдарынан қызметінің бұзылуы:

1) статиканың орташа түрде бұзылуы, аздап деформация болуы, жамбас-ортан жілік немесе тізе буындарындағы қозғалыстың орташа түрде шектелуі;

15

2) статиканың едәуір түрде бұзылуы, айқын байқалған деформация, жамбас-ортан жілік және тізе буындарындағы қозғалыстың орташа түрде шектелуі немесе осы екі буындардың біреуінде қозғалыстың айқын түрде шектелуі;

30

3) статиканың кенеттен бұзылуы, деформация, жамбас-ортан жілік және тізе буындарындағы қозғалыстың айқын түрде шектелуі немесе осы буындардың біреуінде қозғалыстың кенеттен шектелуі;

45

4) жамбас-ортан жілік және тізе буындарында қозғалыстың кенеттен шектелуі;

60

Тізе буыны

104.

Салбырап қалған тізе буыны

45

105.

Буынның анкилозы (қозғалмауы):


1) функционалдық тиімді жағдайда (жазылған күйде);

35

2) функционалдық тиімсіз күйде (бүгілген күйде);

50

106.

Буынның байланыс аппаратының жарылып-жыртылу салдарынан онда қозғалыстың артық (патологиялық) күйде болуы.

10

107.

Тізе буынындағы қозғалыстың шектелуі - контрактура:

1) жеңіл дәрежелі - орташа байқалған контрактура: бүгу - 80-85 градус, жазу - 170-175 градус;

10

2) орта дәрежелі - айқын байқалған контрактура: бүгу - 90-100 градус, жазу - 165-150 градус;

20

3) ауыр дәрежелі - өте айқын байқалған контрактура: бүгу - 100 градустан артық, жазу - 150 градустан аз күйде;

Ескертпе: (тізе буынында қалыпты жағдайда қозғалыс көлемі: бүгу - 30-40 градус, жазу - 180 градус):

30

Балтыр

108.

Балтырдың экзартикуляция салдарынан тізе буыны тұсынан болмауы немесе балтырдың жоғарғы үштен бір бөлігіндегі тұқылы

60

109.

Балтырдың ортаңғы немесе төменгі бөліктеріндегі тұқылы

50

110.

Балтыр сүйектерінің жалған буыны немесе бітіспеген сынықтары:

1) екі сүйектің

45

2) кәрі жіліктің

35

3) шыбық сүйектің

10

4) кәрі жіліктің және оның шыбығының бітіп кеткен сынығы

40

5) шыбық сүйектің және кәрі жіліктің бітіп кеткен сынығы

20

111.

Балтырдың қызметінің бұзылуы:

1) жеңіл дәрежелі - статиканың, ауырсыну синдромының орташа түрде байқалуы, аздап байқалған деформация (қысқару 1-2 см.), тізе немесе балтыр-тобық буындарындағы қозғалыстың орташа түрде шектелуі;

15

2) орта дәрежелі - статиканың, ауырсыну синдромының едәуір түрде байқалуы, ісіну, деформация, тізе және балтыр-тобық буындарындағы қозғалыстың орташа түрде шектелуі немесе осы буындардың біреуінде қозғалыстың едәуір түрде шектелуі;

25

3) ауыр дәрежелі - статиканың кенеттен бұзылуы, ауырсыну синдромы, ісіну, тізе немесе балтыр-тобық буындарындағы қозғалыстың едәуір түрде шектелуі немесе осы буындардың біреуінде қозғалыстың кенеттен шектелуі, айқын байқалған деформация;

40

Балтыр-тобық буыны

112.

Салбырап қалған балтыр-тобық буыны

35

113.

Балтыр-тобық буынының анкилозы (қозғалмауы):

1) функционалдық тиімді жағдайда (90-95 градус бұрышта);

25

2) функционалдық тиімсіз жағдайда (басқа да жағдайда);

35

114.

Балтыр-тобық буынындағы қозғалыстың шектелуі (контрактура):

1) орташа байқалған контрактура (жазу - 80-85 градус, бүгу - 110-130 градус);

10

2) айқын байқалған контрактура (жазу - 95-95 градус, бүгу - 90-105 градус);

15

3) өте айқын байқалған контрактура (бүгу және жазу - 10 градус шамасында);

20

Ескертпе: балтыр-тобық буынында қалыпты жағдайдағы қозғалыс көлемі: жазу - 70-75 градус, бүгу - 135-140 градус. Оны анықтау үшін тобықтың функциональді тиімді күйінде, 90 градустың бұрышынан бастап санауды жүгізеді.


115.

Тұлғаны куәландыру кезінде балтыр-тобық буынының буын ішіндегі сүйектерінің сынуы, байланыстарының жыртылуы, тобықтың шығып кетуі, осы буынның қызметінің бұзылуынсыз

-

Табан

116.

Табанның экзартикуляция салдарынан тобық-балтыр буыны тұсынан болмауы немесе өкше, топай сүйектері тұсынан ампутациялануы

40

117.

Табанның дистальді бөлігін ампутациялаудан кейін болмауы:

1) табан сүйектерінің алдыңғы тұсында;

25

2) табан сүйектері тұсында;

30

118.

Табанның жарақат салдарынан қызметінің бұзылуы:

1) статиканың орташа түрде бұзылуы, ісіктің, ауырсыну синдромының орташа түрде байқалуы;

10

2) статиканың едәуір түрде бұзылуы, айқын білінген ауырсыну синдромы, деформация, балтыр-тобық буынында қозғалыстың орташа түрде шектелуі;

15

3) статиканың кенеттен бұзылуы, айқын білінген ауырсыну синдромы, айқын байқалған деформация, балтыр-тобық буынындағы қозғалыстың едәуір түрдегі шектелуі;

25

4) статиканың кенеттен бұзылуы, айқын байқалған ісіну, балтыр-тобық буынындағы қозғалыстың кенеттен шектелуі;

30

119.

Статиканың кенеттен бұзылуы, едәуір түрдегі деформация, тұрақты болатын ауырсыну синдромы, оның ішінде табанның сүйектерінде жалған буынның пайда болуы немесе оның бір, бірнеше сүйектерінің сынықтан соң бітіспеген сүйектері.

25

Бақайлар

120.

Табанның бақайларының табан-фаланга буындарын экзартикуляция салдарынан немесе негізгі фалангалар тұсынан ампутациялау салдарынан болмауы.

25

121.

Бірінші бақай сүйегінің табан сүйегімен немесе оның бөлігімен бірге болмауы.

15

122.

Табанның бірінші саусағының табан-фаланга буыны тұсынан экзартикуляциялаудан болмауы немесе негізгі фаланга тұсындағы тұқылы

10

123.

Жарақат салдарынан бірінші саусақтың қызметінің бұзылуы немесе тырнақ фалангасының болмауы.

5

124.

Табан-фаланга буынының экзартикуляциялау салдарынан қандай-да болмасын бақайлардың болмауы немесе негізгі фаланганың деңгейіндегі тұқылдың болуы (бірінші бақайдан басқа):

1) бір бақай;

5

2) екі-үш бақай;

10

3) төрт бақай;

15

125.

Бақай сүйегінің табан сүйегімен бірге (бірінші бақайдан басқа) болмауы:

1) бір бақай;

10

2) екі-үш бақай;

15

3) төрт бақай;

20

126.

Бір бақайлардың қызметінің бұзылуы немесе бір-екі фаланга болмауы (біріншіден басқасы):

1) бір-екі бақайдың;

5

2) үш-төрт бақайдың;

10

Ескертпе: егер жарақат салдарынан екі және одан да көп бақайлар (бірінші бақайдан басқа) олардың ішінде бір бақайдың қызметі қалпына келсе, ал қалған бақайлардың қызметі бұзылса, онда жалпы еңбекке қабілеттілік пайызын анықтау осы тармақ бойынша жүргізіледі.


127.

Посттравматикалық тромбофлебит, лимфостаз, трофиканың бұзылуы:

1) жеңіл дәрежелі (орташа ісіну, орташа пигментациялану, тері қабаттарының бозғылттығы);

5

2) орта дәрежелі (айқын байқалған ісіну, цианоз, көлемі 4 см квадрат аумағына дейін жететін трофикалық жаралар);

10

3) ауыр дәрежелі (аяқтың қатты ісінуі "пілдің аяғы", цианоз, көлемі 4 см квадрат аумағынан асатын трофикалық жаралар.

15

128.

Травматикалық остеомиелит, жылан көз, іріңді қабыну үдері

10

  Сот-медициналық сараптаманы
ұйымдастыру және жүргізу тәртібі
туралы нұсқаулыққа
2-қосымша

Химиялық-токсикологиялық зерттеулерді толық талдауға арналған қайта санау коэфициенттерінің кестесі

р/с

Зерттеу әдістері мен зерттеу объектісі

Сапалы анықтау

Сандық анықтау

ескертпе

1

2

3

4

5

Газды хроматография (ДТП)

1.1.

Этил спирті


1.1.1

Қан

0,02

0,04

Газды хроматографиялық зерттеу кезінде ағзаның су булы дистиллятын дистилляция жүргіу үшін 0,15 ескеру қажет.

1.1.2.

Несеп

0,02

0,04

1.1.3.

Дистиллят

0,02

0,04

1.1.4.

Биологиялық және басқа сұйықтықтар

0,03

0,05

1.2.

Этил және басқа спирттерге зерттеулер

Этил және басқа спирттерге бір сынаманы қолданғанда пайдаланады, соған байланысты көп уақыт қажет

1.2.1.

Биологиялық және басқа сұйықтықтар

0,04

0,04


1.2.2.

Биологиялық органдар және тіндер

0,05

0,05


2. Газды хроматография (ДИП)

2.1.

Сірке суы

0,15

0,2

Бір сынаманы бір зерттеу

2.2.

Ұшқыш заттар

0,15

0,2

2.3.

Дәрі-дәрмектер

0,3

0,3

2.4.

Гликолдар

0,3

0,3

3. Газды хроматография (Басқа детекторлар)

3.1.

Кез келген нысана

0,3

0,3

Бір сынаманы бір зерттеу

4. Жоғарғы эффектілі сұйықтық хроматографиясы

4.1.

ВЭЖХ

0,3

0,3

Бір сынаманы бір зерттеу

5. Хромато-масс спектрометрия

5.1

ВЭЖХ-МС

0,5

0,5

Бір сынаманы бір зерттеу

5.2

МС

0,3

0,3

6. Спектрофотометрия

6.1

УФ-көрінетін аймақ

0,05

0,05

Бір ғана спектральды мінездемеге

6.2

ИК-жарық аймағы

0,2

0,2

7. Дистилляция

7.1.

Алкогольдің суррогаттары

0,4


Бір объектіден көшіру

7.2.

Синильді қышқыл

0,4


7.3.

Сірке қышқылы

0,3


7.4.

Гликолдар

0,2


7.5.

Фтор

0,6


8. Улы заттарды полярлы еріткіштердің экстрациясымен бөліп алу

8.1.

Сумен



Бір объектіден көшіру

8.1.1

Биологиялық заттар және басқа сұйықтықтардан

0,3


8.1.2.

ағзалардың тіндерінен

0,35


8.2.

Гидролиз



8.2.1.

биологиялық сұйықтықтар

0,35


8.2.2.

Ағза тіндері

0,4


8.2.3.

Алынғандар

0,35


8.3.

Спиртпен

0,45


8.4.

Ацетонмен

0,3


8.5.

Басқада ерткіш заттармен

0,3


9. Органикалық ерітіндермен шектеу

9.1.

Гексанмен

0,4


Бір объектіні оқшаулау

9.2

Басқа да органикалық ерткіш заттар

0,3


10. Деструкция

10.1.

Кез келген нысана

0,4



11. Минерализациялау

11.1.

Ағза және тіндерді, шәйінді сулар және биологиялық сұйықтықтар, басқа да объектілерді минерализациялау

0,4


Бір объектіні оқшаулау

11.2.

диатомдық планктонды зерттеу үшін бұзу

0,3


12. Озолдау

12.1.


0,3



13. Диализ

13.1.


0,4



14. Жұқақабатты хроматография

14.1.

Элюирлеу жасау арқылы

0,1


Бір хроматографиялық жүйеде бір реагенті бар бір пластинка. Егер пластинкада бірнеше реагенттер пайда болса, қосымша әр бір реагенттер бойынша бір реакцияға идентификациялау үшін қосылады, яғни 0,02

14.2

Элюирлеусіз

0,15



15. Ұқсастыру реакциялары

15.1.

Иондарды бүркемей

0,02


Химиялық қасиеттеріне сүйемелденген және алдын ала жасалған сынамалар үшін бір реакция

15.2.

Иондарды бүркеп

0,1



16. Иммундық-ферментті талдау (тест)

16.1.

Кез келген нысана

0,01


Химиялық-токсикологиялық бөлімшеде алдын ала ИФ тесті өткізу

17. Көмір қышқылды гемоглобинді анықтау

17.1.

Спектрофотометрия

0,1

0,2


17.2.

Газды хроматография

0,05



Өзге де (жұмыс уақытын жұмсауына байланысты) - бір толық талдау = 25,5 сағат