Об утверждении Методики проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Приказ и.о. Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 27 апреля 2017 года № 185. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 18 мая 2017 года № 15128.

В соответствии с подпунктом 5) статьи 6 Закона Республики Казахстан от 20 февраля 2017 года "О пастбищах" ПРИКАЗЫВАЮ:

1. Утвердить прилагаемую Методику проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных.

2. Комитету по управлению земельными ресурсами Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан в установленном законодательством порядке обеспечить:

1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

2) в течение десяти календарных дней со дня государственной регистрации настоящего приказа направление его копии в бумажном и электронном виде на казахском и русском языках в Республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Республиканский центр правовой информации" для официального опубликования и включения в Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов Республики Казахстан;

3) в течение десяти календарных дней после государственной регистрации настоящего приказа направление его копии на официальное опубликование в периодические печатные издания;

4) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан.

3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра сельского хозяйства Республики Казахстан.

4. Настоящий приказ вводится в действие после дня его первого официального опубликования.

Исполняющий обязанности Министра сельского хозяйства Республики Казахстан

Т. Рахимбеков

"СОГЛАСОВАН"
Министр финансов
Республики Казахстан
_______________ Б. Султанов
28 апреля 2017 года

Утверждена приказом исполняющего обязанности Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 27 апреля 2017 года № 185

Методика
проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Глава 1. Общее положение

1. Настоящая Методика проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных (далее – Методика) разработана в соответствии с подпунктом 5) статьи 6 Закона Республики Казахстан от 20 февраля 2017 года "О пастбищах" и применяется при проведении мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных.

2. В настоящей Методике используются следующие основные понятия:

1) аридные пастбища – пастбища, расположенные на пустынных и полупустынных территориях с разреженной полукустарниковой, реже травянистой растительностью;

2) пастбищеоборот – система периодического и последовательного использования пастбищ и ухода за ними для поддержания их в продуктивном состоянии в соответствии с Планом по управлению пастбищами и их использованию;

3) урожайность кормов на пастбищах – показатель, характеризующий средний сбор кормовой массы с единицы площади, исчисляющийся в центнерах, тоннах с 1 гектара площади;

4) сбитость пастбищ (сбой пастбищных угодий) – последняя ступень деградации пастбищ, у которых из-за чрезмерной пастбищной нагрузки в течение ряда лет травостой изреживался, снижалась урожайность и качество кормов, с преобладанием на них сорной растительности;

5) деградация пастбищ – ухудшение свойств пастбищных угодий в результате антропогенного и (или) природного воздействия, приводящая к снижению природно-хозяйственной значимости пастбищ;

6) отдых пастбищного участка – краткосрочный или долгосрочный (в зависимости от природной зональности) период неиспользования деградированных пастбищных участков для выпаса сельскохозяйственных животных до восстановления растительного покрова;

7) опустынивание пастбищ – деградация территорий, включая почву, растительность и фауну в результате действия различных факторов, в том числе изменения климата и деятельности человека;

8) дефляция почвы – ветровая эрозия почв, процесс выдувания ветром мелких частиц легкого механического состава почв.

3. Мероприятия по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных, включают:

1) мероприятия по установлению индикаторов деградации и опустынивания пастбищ, в том числе аридных;

2) мероприятия по восстановлению деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных;

3) мероприятия по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных.

Глава 2. Мероприятия по установлению индикаторов деградации и опустынивания пастбищ, в том числе аридных

4. Деградация и опустынивание обусловлены природными и антропогенными факторами. При этом природные факторы влияют на интенсивность действия процессов, вызванных хозяйственной деятельностью человека, а антропогенные факторы деградации вызывают усиление действия природных факторов, согласно которому один фактор усиливает другой.

Важное значение имеют индикаторы процессов деградаций и опустынивания, включающие количественную и качественную информацию на основе учета физических, биологических и социальных показателей. К физическим показателям относятся почвы, к биологическим – растения и животные, а к социальным – социум жителей сельских районов.

Индикаторы процессов деградации и опустынивания включают изучение состояния пастбищ по:

1) физическим индикаторам деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных согласно приложению 1 к настоящей Методике;

2) биологическим индикаторам деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных согласно приложению 2 к настоящей Методике;

3) степени засоренности травостоя пастбищ:

слабо засоренные, когда в естественном травостое на долю сорных растений приходится 5-10 процентов (%) от общего проективного покрытия или до 15 процентов (%) веса надземной массы;

средне засоренные – от 10 до 30 процентов (%) по проективному покрытию травостоя и от 15 до 40 процентов (%) по весу;

сильно засоренные – более 30 процентов (%) по проективному покрытию травостоя или свыше 40 процентов (%) по весу;

4) присутствию в травостое пастбищ ядовитых и вредных растений:

слабо засоренные, когда в травостое на долю ядовитых и вредных растений приходится до 5 процентов (%) по проективному покрытию или весу надземной массы;

средне засоренные, когда в травостое на долю ядовитых и вредных растений приходится от 5 до 15 процентов (%) по проективному покрытию или весу надземной массы 15 процентов (%);

сильно засоренные, когда в травостое на долю ядовитых и вредных растений приходится более 15 процентов (%) по проективному покрытию или весу надземной массы 30 процентов (%);

5) степени сбитости пастбищ:

слабо выбитые – травостой изрежен до 25 процентов (%) от общего проективного покрытия естественной растительностью;

средне выбитые – травостой изрежен до 50 процентов (%) от общего проективного покрытия естественной растительностью и в результате чрезмерной пастбищной нагрузки в течение ряда лет ухудшается качество кормов и снижается урожайность;

полностью выбитые – практически вся поверхность почвы на участке не имеет растительности и наблюдается развитие процессов эрозии. Такие пастбища, как правило, приурочены к месту постоянных водопоев (колодцы, пруды, копани и другие).

Оптимальные сроки проведения полевых маршрутных исследований для определения деградированных и опустыненных участков пастбищ установлены в приложении 3 к настоящей Методике.

5. Для аридных пастбищ применяется следующая шкала пастбищных деградаций:

1) первая ступень деградации – характеризуется умеренной нагрузкой выпаса скота (поедаемость растительности до 65 процентов (%) урожая за пастбищный период), преобладание полынного покрова. Распространенность и качественное состояние поедаемых сельскохозяйственными животными видов полукустарниковой растительности (солянка восточная, прутняк простертый) хорошее. Эфемероиды и эфемеры (осочка, мятлик, пажитник, мортук и другие) имеют хорошее развитие и занимают в благоприятные по распределению осадков годы основную часть межкустового пространства. Площадь поверхности, занимаемая мхом и лишайником, составляет не более 10 процентов (%). Состояние полынно-эфемерового типа пастбищ (коренной покров) слегка угнетен. Изменений на поверхности почвы почти нет;

2) вторая ступень деградации – характеризуется уменьшением численности полукустарниковой растительности (особенно прутняка и кейреука), возрастанием числового обилия костра кровельного, бурачка пустынного, рогача песчаного (эбелек) и других плохо поедаемых видов растений сельскохозяйственными животными. Мох и лишайники на этой стадии деградации встречаются редко, лишь небольшими пятнами около кустов полукустарников. Почвы слабо подвержены ветровой эрозии (слабая дефляция). Наблюдается формирование рыхлого поверхностного слоя, легко деформируемого копытами животных;

3) третья ступень деградации – характеризуется редкой встречаемостью доминанта растительного покрова полыни белоземельной и большой ее угнетенностью. Отсутствуют в травостое кейреук и прутняк. Имеет широкое распространение рогач песчаный, на участке появляется гарамала обыкновенная. Почвы на данной стадии средне подвержены ветровой эрозии (средняя дефляция). При выпасе поверхность почвы пастбищ сильно разрыхляется и является очагом эрозии. Щебнистность слоя 0-10 сантиметров, что в 1,3-1,5 раза выше, чем в слое 10-20 сантиметров из-за выноса мелкозема и увеличения скелетной части почвы;

4) четвертая ступень деградации или сбитость пастбищ (сбой пастбищных угодий) – представляет собой участки, на которых отсутствуют или растут сплошные заросли гармалы обыкновенной. Как в одном, так и другом случае эти участки не представляют ценности как кормовые угодья. Поверхность почвы таких пастбищ сильно подвержена ветровой эрозии (средняя дефляция), щебнистость слоя от 0,1 до 10 сантиметров, что в 2 раза выше чем в слое 10-20 сантиметров.

6. Наличие и местоположение деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных может определяться с помощью данных космического зондирования земли и материалов аэрофотосъемки.

При этом состояние пастбищ определяется только наземным способом (полевым обследованием) в соответствии с критериями, определенными пунктами 4 и 5 настоящей Методики.

Глава 3. Мероприятия по восстановлению деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных

7. Мероприятие по восстановлению деградированных и опустыненных пастбищ зависит от зон, состояния растительного и почвенного покрова и осуществляется следующими способами:

1) естественное восстановление деградированных и опустыненных пастбищ, путем предоставления отдыха, которые возвращаются в первоначальное состояние через определенный период времени в зависимости от природной зоны, типа пастбищ, уровня деградации, почвенно-климатических условий. Такому восстановлению подлежат пастбища четвертой ступени деградации.

Такие деградированные пастбища, в том числе и аридные способны к восстановлению в случае размещения на одном квадратном метре не менее трех живых многолетних растений, составляющих ранее то или иное растительное сообщество.

Обязательным условием восстановления деградированных и опустыненных пастбищ является полное исключение выпаса и сенокошения на весь период отдыха массивов.

Длительное неиспользование (более 15 лет) деградированных аридных пастбищ (в период отдыха) имеет три периода состояния растительного покрова:

восстановительный период – 4-5 лет;

продуктивный период – 6-11 лет;

период начала угнетения – после 11 лет (снижение урожайности).

Причинами снижения урожайности являются изменение экологических и ценотических (растительная ассоциация) условий, образование мохового покрова, увеличение непоедаемых и ядовитых растений;

2) восстановление пастбищ с использованием схем пастбищеоборотов, которые являются действенным средством борьбы с деградацией и опустыниванием пастбищ.

Модифицированные (видоизмененные) пастбища, где доминанты и субдоминанты растительного сообщества не потеряли генеративной способности, относятся к пастбищам третьей ступени деградации. К указанным пастбищам рекомендуется вводить схему четырехлетнего и трехсезонного пастбищеоборота с чередованием использования участков по сезонам и отдыху пастбищ, согласно приложению 4 к настоящей Методике.

При указанной последовательности модифицированные пастбища (первой и второй ротации) постепенно восстанавливают коренную растительность и в будущем могут использоваться по эффективной трехлетней и трехсезонной схеме пастбищеоборота с исключением участков отдыха пастбищ, согласно приложению 5 к настоящей Методике.

Обязательным условием получения результатов восстановления деградированных и опустыненных пастбищ за счет использования схем пастбищеоборотов являются:

минимизация нагрузки выпаса (в соответствии с предельно допустимой нормой нагрузки на общую площадь пастбищ);

соблюдение умеренного коэффициента использования травостоя (для степной и сухостепной зоны – 65 процентов (%), а для аридной зоны – до 60 процентов (%).

Трехсезонная и трехгодичная схема пастбищеоборотов также применяется к пастбищам второй ступени деградации.

Глава 4. Мероприятия по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

8. Мероприятие по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных осуществляется через коренное улучшение пастбищ согласно рекомендациям научно-исследовательских институтов и других организаций по коренному улучшению пастбищ и (или) путем проведения агротехнических мероприятий.

Коренное улучшение пастбищ следует проводить только на тех деградированных пастбищах, которые по результатам обследования, потеряли способность к естественному возобновлению.

Агротехнические мероприятия по улучшению деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных установлены в приложении 6 к настоящей Методике.

9. С целью выработки мероприятий по борьбе с опустыниванием и деградацией пастбищ, в том числе аридных и при их реализации местные исполнительные органы могут создавать постоянно действующие рабочие комиссии из представителей заинтересованных государственных органов и других организаций.

Состав рабочих комиссий публикуется на интернет-ресурсе соответствующих местных исполнительных органов.

Приложение 1 к Методике проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Физические индикаторы деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных

Показатели	первая ступень	вторая ступень	третья ступень	четвертая ступень
Уменьшение запасов гумуса в слое 0-30 сантиметров, от показателя на восстановленном участке, в процентах (%):
на сероземах	5-10	11-30	31-50	более 50
на каштановых почвах	10-20	21-40	41-80	более 80
Увеличение объемной массы почвы грамм на сантиметр кубический в слое 0-30 сантиметров от показателя на восстановленном участке, в процентах (%):
на сероземах	3	3-7	7-10	более 10
на каштановых почвах	5	6-10	10-15	более 15

Примечание: по наличию троп кормовые угодья выделяются:

с редкой сетью троп, когда до 10 процентов (%) поверхности занято тропами;

со средней сетью троп, когда от 11 до 30 процентов (%) занято тропами;

с густой сетью троп – от 30 и выше процентов (%) занято тропами.

Приложение 2 к Методике проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Биологические индикаторы деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных

Показатели	первая ступень	вторая ступень	третья ступень	четвертая ступень
Проективное покрытие пастбищной растительности, процент (%) от среднезональной:
на сероземах	более 60	50-40	41-30	менее 10
на каштановых почвах	более 80	70-60	61-40	менее 30
Снижение урожайности пастбищ, центнера на гектар воздушно сухой массы, процент (%) от среднезональной:
на сероземах	более 50	70-100	100-150	менее 200
на каштановых почвах	более 20	50-70	70-80	менее 100

Приложение 3 к Методике проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Оптимальные сроки проведения полевых маршрутных исследований для определения деградированных и опустыненных участков пастбищ

Наименование областей	Сроки проведения работ
равнины Алматинской, Жамбылской, Кызылординской и Южно-Казахстанской областей; южные районы Актюбинской и Мангистауской областей; массивы с преобладанием эфемеровой растительности.	20 апреля – 20 июля
Восточно-Казахстанская и Западно-Казахстанская области; северные районы Актюбинской и Атырауской областей; южные районы Карагандинской и Павлодарской областей.	1 мая – 15 августа
горные пастбища (выше 2 500 метров над уровнем моря) Алматинской, Жамбылской, Восточно-Казахстанской, Карагандинской и Южно-Казахстанской, областей.	15 мая – 1 сентября
Северо-Казахстанская; северные районы Акмолинской и Костанайской областей.	25 мая – 25 сентября
высокогорные пастбища Алматинской, Восточно-Казахстанской, Жамбылской и Южно-Казахстанской областей.	1 июля – 1 сентября

Приложение 4 к Методике проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Схема четырехлетнего и трехсезонного пастбищеоборота с чередованием использования участков по сезонам и отдыху пастбищ

Пастбищные участки	год использования
	первый год	второй год	третий год	четвертый год
первый	весна	осень	отдых	лето
второй	лето	весна	осень	отдых
третий	отдых	лето	весна	осень
четвертый	осень	отдых	лето	весна

Приложение 5 к Методике проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Трехлетняя и трехсезонная схема пастбищеоборота с исключением участков отдыха пастбищ

Пастбищные участки	год использования
	первый год	второй год	третий год
первый	весна	осень	лето
второй	лето	весна	осень
третий	осень	лето	весна

Приложение 6 к Методике проведения мероприятий по борьбе с деградацией и опустыниванием пастбищ, в том числе аридных

Агротехнические мероприятия по улучшению деградированных и опустыненных пастбищ, в том числе аридных

В лесостепной зоне
№	Агротехнические мероприятия	Условия и способы улучшения
1.	Подготовка почвы, в сантиметрах (далее – см)	По типу безотвального пара; глубина обработки – 18-20 см.
2.	Рекомендуемые культуры-улучшители	Люцерна, эспарцет, кострец безостый, житняк.
3.	Нормы высева (чистые посевы), в килограммах на гектар (далее – кг/га)	Люцерна – 12 кг/га; эспарцет – 70 кг/га; кострец безостый – 25-30 кг/га; житняк – 14-16 кг/га.
4.	Высевание глубины заделки семян в почву	Люцерна – 2-3 см; житняк – 2-3 см; кострец безостый – 2-3 см; эспарцет – 4-5 см.
5.	Способы посева	Сплошной рядовой посев с междурядьем 15 см, беспокровно с после посевным прикатыванием.
6.	Соблюдение сроков посева	Весенний (начало мая или конец июня).
В сухостепной и степной зонах
1.	Подготовка почвы	Отвальная вспашка на глубине 18-20 см или обработка дисковой бороной (либо аналогичным орудием) на глубине 15-18 см. Почва готовится по типу пара или ранней зяби. На угодьях, где имеется опасность ветровой эрозии используется полосное размещение посевов с шириной не более 50 метров размещенных поперек господствующих ветров.
2.	Рекомендуемые культуры-улучшители	Люцерна синяя и (или) желтая, эспарцет песчаный, волоснец ситниковый, житняк ширококолосый и узкоколосый, кострец безостый.
3.	Нормы высева (чистые посевы)	Люцерна – 8-10 кг/га на гектар; эспарцет – 40-45 кг/га; житняк – 10-12 кг/га; волоснец– 7-10 кг/га; кострец безостый – 12-14 кг/га.
4.	Высевание глубины заделки семян в почву	Люцерна – 2-3 см; волоснец – 2-3 см; кострец безостый – 2-3 см; житняк – 2-3 см; эспарцет – 4-5 см.
5.	Способы посева	Сплошной рядовой, с междурядьем в 15 см, с после посевным прикатыванием. Волоснец можно высевать с междурядьем в 30-45 см.
6.	Соблюдение сроков посева	Ранне – весенний, с первой возможностью начала полевых работ.
На солонцовых почвах
1.	Подготовка почвы	Для остаточных и малонатриевых почв рекомендуется отвальная вспашка на глубине 20-25 см с применением безотвальной обработки на глубине до 35 см по типу пара. Для солонцов с высоким и средним содержанием натрия безотвальная обработка на глубине 30-35 см плугами РСН-1,5 и (или) РСН-2,9.
2.	Рекомендуемые культуры-улучшители	Донник, волоснец, люцерна пестрогибридная, житняк, пырей сизый, озимая рожь в качестве предварительной культуры.
3.	Нормы высева (чистые посевы)	На солонцах нормы высева многолетних (двухлетних) трав увеличиваются на 25 процентов (%) по сравнению с зональными почвами. Люцерна – 12,5 кг/га; донник – 12,5 кг/га; волоснец – 12,5 кг/га; житняк – 15,0 кг/га; пырей – 17,5 кг/га; озимая рожь – 80-100 кг/га.
4.	Высевание глубины заделки семян в почву	Донник – 2-3 см; волоснец – 2-3 см; люцерна пестрогибридная – 2-3 см; житняк – 2-3 см; пырей сизый – 2-3 см; озимая рожь – 5 см.
5.	Способы посева	сплошной рядовой с междурядьем 15 см, волоснец – с междурядьем 30-45 см.
6.	Соблюдение сроков посева	Раннее – весенний с первой возможностью начала полевых работ. Озимая рожь в первой декаде сентября.
Рекомендуется внесение органических удобрений под основную обработку почвы из расчета 40 тонн на гектар.
На аридных пастбищах с тяжелым механическим составом почв
1.	Подготовка почвы	Отвальная обработка на глубину 20-22 см по принципу пара или зяби с одновременным прикатыванием.
2.	Рекомендуемые культуры-улучшители	Изень, кейреук, камфоросма, терескен, полынь, саксаул, чогон, черкезПалецкого и Рихтера
3.	Нормы высева (чистые посевы)	Изень – 15 кг/га; кейреук – 8 кг/га; камфоросма – 6 кг/га; терескен – 20 кг/га; саксаул – 10 кг/га; чогон – 10 кг/га; черкез – 12 кг/га; полынь – 4 кг/га. Высев производится в расчете 100 процентов (%) на пригодную площадь и применимо ко всем вышеперечисленным растениям.
4.	Высевание глубины заделки семян в почву	Изень, кейреук, камфоросма, саксаул, чогон, черкез, полынь на 0,5-1,5 см. Заделка семян производится после посева прикатыванием кольчатыми катками.
5.	Способы посева	Сплошной рядовой с междурядьем 15-30 см. Крупные кустарники – с шириной междурядья до 60 см. Посев производится специальными сеялками ССТ-3 и (или) СЗТ-3,6.
6.	Соблюдение сроков посева	Ноябрь – январь.
На аридных пастбищах с легким механическим составом (песчаных) почв
1.	Подготовка почвы	Поверхностное рыхление почвы на глубину 10-12 см, с шириной обрабатываемых полос 5-6 см.
2.	Использование рекомендуемых культур-улучшателей	Изень, кейреук, терескен, полынь, саксаул, чогон, черкезПалецкого и Рихтера.
3.	Нормы высева (чистые посевы)	Изень – 15 кг/га; кейреук – 8 кг/га; терескен – 20 кг/га; саксаул – 10 кг/га; чогон – 10 кг/га; черкез – 12 кг/га; полынь – 4 кг/га. Высев производится в расчете 100 процентов (%) на пригодную площадь и применимо ко всем вышеперечисленным растениям.
4.	Высевание глубины заделки семян в почву	Изень, кейреук, терескен, саксаул, чогон, черкез, полынь на 0,5-1,5 см. Заделка семян производится после посева прикатыванием кольчатыми катками.
5.	Способы посева	Сплошной рядовой с междурядьем 15-30 см. Крупные кустарники – с шириной междурядья до 60 см. Посев производится специальными сеялками ССТ-3 и (или) СЗТ-3,6.
6.	Соблюдение сроков посева	Ноябрь-январь.

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің м.а. 2017 жылғы 27 сәуірдегі № 185 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2017 жылғы 18 мамырда № 15128 болып тіркелді

"Жайылымдар туралы" 2017 жылғы 20 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабы 5) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

1. Қоса беріліп отырған Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесі бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жер ресурстарын басқару комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрықтың мемлекеттік тіркелген күнінен бастап күнтізбелік он күн ішінде оның қазақ және орыс тілдеріндегі қағаз және электрондық түрдегі көшірмесінің ресми жариялау және Қазақстан Республикасы Нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне енгізу үшін "Республикалық құқықтық ақпарат орталығы" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнына жіберілуін;

3) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның көшірмесінің мерзімді баспа басылымдарына ресми жариялауға жіберілуін;

4) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы вице-министріне жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушы

Т. Рақымбеков

КЕЛІСІЛДІ"

Қазақстан Республикасының

Қаржы министрі

______________ Б. Сұлтанов

2017 жылғы 28 сәуір

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрі міндетін атқарушысының 2017 жылғы 27 сәуірдегі № 185 бұйрығымен бекітілген

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесі

1-тарау. Жалпы ереже

1. Осы Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесі (бұдан әрі – Әдістеме) "Жайылымдар туралы" 2017 жылғы 20 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабының 5) тармақшасына сәйкес әзірленді және жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу кезінде қолданылады.

2. Осы Әдістемеде мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

1) аридтік жайылымдар – сиретілген жартылай бұталы, сирек шөптесін өсімдіктері бар шөлді және шөлейтті аумақтарда орналасқан жайылымдар;

2) жайылым айналымы – Жайылымдарды басқару және оларды пайдалану жөніндегі жоспарға сәйкес жайылымдарды өнімді жай-күйде ұстап тұру үшін оларды кезең-кезеңмен және бірізді пайдалану және оларға күтім жасау жүйесі;

3) жайылымдардағы азық түсімділігі – алаң бірлігінен азықтық массаның орташа жиналымын сипаттайтын, 1 гектар алаңнан центнермен, тоннамен есептелетін көрсеткіш;

4) жайылымдардың тапталып бүлiнуi (жайылымдық алқаптардың пайдаланудан шығуы) – бірнеше жыл бойғы шамадан тыс жайылымдық жүктемеден шалғыны сиреген, арамшөптер басым болып, түсімділігі мен азық сапасы төмендеген жайылымдар тозуының ең соңғы сатысы;

5) жайылымдардың тозуы – антропогендік және (немесе) табиғи әсер ету нәтежиесінде жайылымдардың табиғи-шаруашылық маңыздылығының төмендеуіне алып келетін жайылым алқаптары қасиеттерінің нашарлауы;

6) жайылым учаскесін демалдыру – өсімдік жамылғысы қалпына келгенге дейін ауыл шаруашылығы жануарларын жаю үшін тозған жайылым учаскелерін пайдаланбаудың қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді (табиғи аймағына байланысты) кезеңі;

7) жайылымдардардың шөлейттенуі – түрлі факторлардың әсері, оның ішінде климаттың өзгеруі және адам қызметі нәтижесінде топырақты, өсімдік пен фаунаны қоса алғанда, аумақтардың тозуы;

8) топырақ дефляциясы – топырақтың желдік эрозиясы, топырақтың механикалық құрамынан ұсақ бөлшектерді желдің үріп әкету процесі.

3. Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шаралар мыналарды:

1) жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуы мен шөлейттенуі индикаторларын белгілеу жөніндегі іс-шараларды;

2) тозған және шөлейттенген жайылымдарды, оның ішінде аридтік жайылымдарды қалпына келтіру жөніндегі іс-шараларды;

3) жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды қамтиды.

2-тарау. Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуы мен шөлейттенуі индикаторларын белгілеу жөніндегі іс-шаралар

4. Тозу мен шөлейттену табиғи және антропогендік факторларға негізделген. Бұл ретте, табиғи факторлар адамның шаруашылық қызметімен туындаған процестер әрекетінің қарқындылығына әсер етеді, ал тозудың антропогендік факторлары табиғи факторлардың әрекетін күшейтеді, оған сәйкес бір фактор екінші факторды күшейтеді.

Физикалық, биологиялық және әлеуметтік көрсеткіштерді есепке алу негізінде сапалық және сандық ақпаратты қамтитын, тозу мен шөлейттену процестерінің индикаторлары маңызды мәнге ие. Физикалық көрсеткіштерге топырақ, биологиялық көрсеткіштерге өсімдіктер мен жануарлар, ал әлеуметтік көрсеткіштерге ауылдық аудандардың тұрғындары әлеуметі жатады.

Тозу мен шөлейттену процестері индикаторларына жайылымдардың жай-күйін мыналар бойынша зерделеу кіреді:

1) осы Әдістемеге 1-қосымшаға сәйкес тозған және шөлейттенген жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың физикалық индикаторлары;

2) осы Әдістемеге 2-қосымшаға сәйкес тозған және шөлейттенген жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың биологиялық индикаторлары;

3) жайылымдар шалғынының арамшөп басуы дәрежесі:

табиғи шалғында арамшөптердің үлесі жалпы проекциялық жамылғының 5-10 пайызы (%) немесе жерүсті массасы салмағының 15 пайызына (%) дейін болатын әлсіз арамшөп басқан;

шалғынның проекциялық жамылғысы бойынша 10-нан 30 пайызға (%) дейін және салмағы бойынша 15-тен 40 пайызға (%) дейін болатын орташа арамшөп басқан;

шалғынның проекциялық жамылғысы 30 пайыздан (%) көп немесе салмақ бойынша 40 пайыздан (%) жоғары болатын қатты арамшөп басқан дәрежелер бойынша жайылымдар шалғынының арамшөп басуы;

4) жайылымдар шалғынында улы және зиянды өсімдіктердің болуы:

әлсіз арамшөп басқан, мұнда шалғында проекциялық жамылғы немесе жерүсті массасының салмағы бойынша 5 пайызына (%) дейін улы және зиянды өсімдіктер үлесіне келеді;

орташа арамшөп басқан, мұнда шалғында проекциялық жамылғы бойынша 5-тен 15 пайызға (%) дейінгі немесе жерүсті массасының салмағы бойынша 15 пайызы (%) улы және зиянды өсімдіктер үлесіне келеді;

қатты арамшөп басқан, мұнда шалғында проекциялық жамылғы бойынша 15 пайыздан (%) көп немесе жерүсті массасының салмағы бойынша 30 пайызы (%) улы және зиянды өсімдіктер үлесіне келеді;

5) жайылымның тапталу дәрежесі:

әлсіз тапталған – шалғын табиғи өсімдіктердің жалпы проекциялық жамылғысының 25 пайызына (%) дейін сиреген;

орташа тапталған – шалғын табиғи өсімдіктердің жалпы проекциялық жамылғысының 50 пайызына (%) дейін сиреген және бірнеше жыл бойғы шамадан тыс жайылымдық жүктеме нәтижесінде азықтың сапасы нашарлайды және түсімділік төмендейді;

толықтай тапталған – учаскедегі барлық дерлік топырақ бетінің өсімдіктері жоқ және эрозиялық процестердің дамуы байқалады. Әдетте, мұндай жайылымдар тұрақты суаттар (құдықтар, тоғандар, апандар және тағы басқа) маңында орын алады.

Жайылымдардың тозған және шөлейттенген учаскелерін айқындау үшін далалық бағдарлық зерттеулер жүргізудің оңтайлы мерзімдері осы Әдістемеге 3-қосымшада белгіленген.

5. Аридтік жайылымдар үшін жайылымдық тозудың мынадай шәкілі қолданылады:

1) тозудың бірінші сатысы – мал жаюдың болмашы жүктемесімен сипатталады (жайылым кезеңінде өсімдіктердің 65 пайызға (%) дейін желінуі), жусан жабыны басым. Ауыл шаруашылығы жануарлары жейтін жартылай бұталы өсімдіктер түрлерінің (шығыс сораңы, жатаған изен) таралымы мен сапалық жай-күйі жақсы. Эфемероидтар мен эфемерлер (қияқөлең, қоңырбас, бойдана, мортық және тағы басқа) жақсы өсіп дамыған және жауын-шашынның бөлінуі бойынша қолайлы жылдары бұталар арасындағы кеңістікті алып жатады. Мүк пен қына алып жатқан беткей алаңы 10 пайыздан (%) аспайды. Жусанды-эфемерлі типті жайылымдардың жай-күйі (тамыр жабыны) аздап әлсіреген. Топырақ бетінде өзгерістер жоқ дерлік;

2) тозудың екінші сатысы – жартылай бұталы өсімдіктер (әсіресе, жатаған изен мен күйреуік) санының азаюымен, арпаған, шөл жауылшасы, құм ебелегі және ауыл шаруашылығы жануарлары нашар жейтін басқа да өсімдік түрлері санының өсуімен сипатталады. Мүк пен қына тозудың бұл сатысында сирек, тек жартылай бұталылардың бұталары маңында шағын шоқ-шоқ болып кездеседі. Топырақ аздап желдік эрозияға ұшыраған (әлсіз дефляция). Жануарлардың тұяғымен оңай деформацияланатын, борпылдақ беткі қабаттың қалыптасуы байқалады;

3) тозудың үшінші сатысы – өсімдік жабынының доминанты боз жусанның сирек кездесуімен және оның тым әлсірегендігімен сипатталады. Шалғында күйреуік пен жатаған изен болмайды. Ебелек кеңінен таралған, учаскеде адыраспан пайда болады. Аталған сатыда топырақ орта дәрежеде желдік эрозияға ұшыраған (орта дефляция). Жануарларды жаю кезінде жайылымдардағы топырақ беті өте қатты қопсиды және эрозия ошағына айналады. Ұсақ топырақтың кетіп, топырақтың қаңқа бөлігінің ұлғаюынан, қабаттың шағалдылығы 0-10 сантиметр, бұл 10-20 сантиметр қабатқа қарағанда 1,3-1,5 есе жоғары;

4) тозудың төртінші сатысы немесе жайлымдардың тапталып бүлінуі (жайылымдық алқаптардың пайдаланудан шығуы) – адыраспан жоқ немесе оның жаппай өскіндері өскен учаскелерді білдіреді. Екі жағдайда да бұл учаскелердің азықтық алқаптар ретінде құндылығы жоқ. Мұндай жайылымдардың топырақ беті желдік эрозияға қатты ұшыраған (орта дефляция), қабаттық шағалдылығы 0,1-ден 10 сантиметрге дейін, бұл 10-20 сантимер қабатқа қарағанда 2 есе жоғары.

6. Тозған және шөлейттенген жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың бар екендігін және олардың орналасқан жерін жерді ғарыштан зондтау деректерінің, аэрофототүсірілім материалдарының да көмегімен анықтауға болады.

Бұл ретте жайылымдардың жай-күйі тек осы Әдістеменің 4 және 5-тармақтарында айқындалған өлшемшарттарға сәйкес жерүсті тәсілімен (далалық зерттеп қараумен) ғана айқындалады.

3-тарау. Тозған және шөлейттенген жайылымдарды, оның ішінде аридтік жайылымдарды қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар

7. Тозған және шөлейттенген жайылымдарды қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар аймақтарға, өсімдік пен топырақ жабынның жай-күйіне байланысты болады және мынадай тәсілдермен жүзеге асырылады:

1) табиғи аймағына, жайылымдар типіне, тозу деңгейіне, топырақтық-климаттық жағдайына байланысты белгілі бір уақыт кезеңінен соң бастапқы жай-күйіне қайта оралатын демалыс беру арқылы тозған және шөлейттенген жайылымдарды табиғи жолмен қалпына келтіру. Мұндай қалпына келтіруге тозудың төртінші сатысындағы жайылымдар жатады.

Мұндай тозған жайылымдар, оның ішінде аридтік жайылымдар бір шаршы метрде бұдан бұрынғы қандай да бір өсімдік қоғамдастығын құрайтын кемінде үш тірі көпжылдық өсімдік орналасқан жағдайда, қалпына келуге қабілетті болады.

Тозған және шөлейттенген жайылымдарды қалпына келтірудің міндетті талабы алаптар демалысының бүкіл кезеңінде мал жаю мен пішен оруды толық тоқтату болып табылады.

Тозған және аридтік жайылымдарды ұзақ уақыт (15 жылдан жоғары) пайдаланбауда (демалдыру кезеңінде) өсімдік жабыны жай-күйінің мынадай үш кезеңі болады:

калпына келтіру кезеңі – 4-5 жыл;

өнімділік кезеңі – 6-11 жыл;

әлсірей бастау кезеңі – 11 жылдан соң (түсімділіктің төмендеуі).

Түсімділіктің төмендеуінің себептері экологиялық және ценотикалық жағдайлардың (өсімдік ассоциациясы) өзгеруі, мүк жабынының пайда болуы, желінбейтін және улы өсімдіктердің көбеюі болып табылады;

2) жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрестің тиімді құралы болып табылатын жайылым айналымдары схемаларын пайдалана отырып, жайылымдарды қалпына келтіру.

Өсімдік қоғамдастығының доминанттары мен қосалқы доминанттары генерациялау қабілетін жоғалта қоймаған, түрленген (түрін өзгерткен) жайылымдар тозудың үшінші сатысындағы жайылымдарға жатады. Көрсетілген жайылымдарға осы Әдістемеге 4-қосымшаға сәйкес учаскелерді маусымдар мен жайылымдардың демалуы бойынша пайдаланудың кезектілігімен төрт жылдық және үш маусымдық жайылым айналымы схемасын енгізу ұсынылады.

Көсетілген бірізділік жағдайында түрленген жайылымдар (бірінші және екінші ротация) тамырлы өсімдіктерді біртіндеп қалпына келтіреді және осы Әдістемеге 5-қосымшаға сәйкес демалудағы жайылымдар учаскелерін қоспағанда, олар келешекте тиімді үш жылдық және үш маусымдық жайылым айналымы схемасы бойынша пайдаланылады.

Жайылым айналымдары схемаларын пайдалану есебінен тозған және шөлейттенген жайылымдарды қалпына келтіруде нәтижелерге жетудің міндетті талабы:

мал жаю жүктемесін барынша азайту (жайылымның жалпы көлеміне арналған жүктеменің жол берілетін нормасына сәйкес);

шалғынды пайдаланудың орташа коэффицентін (далалық және қуаң далалық аймақ үшін – 65 пайыз (%), аридтік аймақ үшін – 60 пайызға (%) дейін) сақтау болып табылады.

Үш маусымдық және үш жылдық жайылым айналымдары схемасы тозудың екінші сатысындағы жайылымдарға да қолданылады.

4-тарау. Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шаралар

8. Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шаралар ғылыми-зерттеу институттары мен басқа да ұйымдардың жайылымдарды түбегейлі жақсарту жөніндегі ұсынымдарына сәйкес жайылымдарды түбегейлі жақсарту арқылы және (немесе) агротехникалық іс-шаралар жолымен жүзеге асырылады.

Жайылымдарды түбегейлі жақсартуды тек зерттеп қарау нәтижелері бойынша өсімдіктері табиғи жолмен қалпына келу қабілетінен айрылған тозған жайылымдарға ғана жүргізген жөн.

Тозған және шөлейттенген жайылымдарды, оның ішінде аридтік жайылымдарды жақсарту жөніндегі агротехникалық іс-шаралар осы Әдістемеге 6-қосымшада белгіленген.

9. Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың шөлейттенуімен және тозуымен күрес жөніндегі іс-шараларды әзірлеу мақсатында және оларды іске асыру кезінде жергілікті атқарушы органдар мүдделі мемлекеттік органдардың және басқа ұйымдардың өкілдерінен тұрақты жұмыс істейтін жұмыс комиссияларын құра алады.

Жұмыс комиссияларының құрамы тиісті жергілікті атқарушы органдардың интернет-ресурсында жарияланады.

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесіне 1-қосымша

Тозған және шөлейттенген жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың физикалық индикаторлары

Көрсеткіштер	бірінші саты	екінші саты	үшінші саты	төртінші саты
Қалпына келтірілген учаскедегі көрсеткіштен 0-30 сантиметр қабатта қарашірік қорының азайюы, пайызбен (%):
cұр топырақта	5-10	11-30	31-50	50-ден жоғары
қоңыр топырақта	10-20	21-40	41-80	80-нен жоғары
Қалпына келтірілген учаскедегі көрсеткіштен 0-30 сантиметр қабатта шаршы сантиметрге грамм өлшемімен топырақтың көлемдік массасының ұлғаюы, пайызбен (%):
сұр топырақта	3	3-7	7-10	10-нан жоғары
соңыр топырақта	5	6-10	10-15	15-тен жоғары

Ескертпе: соқпақтардың болуына қарай алқаптар былай бөлінеді:

соқпақтардың сирек желімен, мұнда үстіңгі қабаттың 10 пайызына (%) дейін соқпақтар алып жатады;

соқпақтардың орташа желісімен, мұнда 11-ден 30 пайызға (%) дейін соқпақтар алып жатады;

соқпақтардың қалың желісімен, 30 және одан жоғары пайызын (%) соқпақтар алып жатады.

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесіне 2-қосымша

Тозған және шөлейттенген жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың биологиялық индикаторлары

Көрсеткіштер	бірінші саты	екінші саты	үшінші саты	төртінші саты
Жайылымдық өсімдіктердің прекциялық жамылғысы, орташа аймақтықтан пайызбен (%):
сұр топырақта	60-тан жоғары	50-40	41-30	10-нан төмен
қоңыр топырақта	80-нен жоғары	70-60	61-40	30-дан төмен
Жайылымдардың өнімділігінің төмендеуі, ауалы құрғақ массаның гектарына центнер өлшемімен, орта аймақтықтан пайызбен (%):
сұр топырақта	50-ден жоғары	70-100	100-150	200-ден төмен
қоңыр топырақта	20-дан жоғары	50-70	70-80	100-ден төмен

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесіне 3-қосымша

Жайылымдардың тозған және шөлейттенген учаскелерін айқындау үшін далалық бағдарлық зерттеулер жүргізудің оңтайлы мерзімдері

Облыстар атауы	Жұмыстарды жүргізу мерзімдері
Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының жазығы; Ақтөбе және Маңғыстау облыстарының оңтүстік аудандары; эфемерлі өсімдіктер басым алаптар.	20 сәуір – 20 шілде
Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстары; Ақтөбе және Атырау облыстарының солтүстік аудандары; Қарағанды және Павлодар облыстарының оңтүстік аудандары.	1 мамыр – 15 тамыз
Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Оңтүстік Қазақстан облыстарының таулы жайылымдары (теңіз деңгейінен 2 500 метрге жоғары).	15 мамыр – 1 қыркүйек
Солтүстік Қазақстандық; Ақмола және Қостанай облыстарының солтүстік аудандары.	25 мамыр – 25 қыркүйек
Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарының биік таулы жайылымдары.	1 шілде – 1 қыркүйек

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесіне 4-қосымша

Учаскелерді маусымдар мен жайылымдардың демалуы бойынша пайдаланудың кезектілігімен төрт жылдық және үш маусымдық жайылым айналымы схемасы

Жайылымдық учаскелер	пайдалану жылы
	бірінші жыл	екінші жыл	үшінші жыл	төртінші жыл
бірінші	көктем	күз	демалу	жаз
екінші	жаз	көктем	күз	демалу
үшінші	демалу	жаз	көктем	күз
төртінші	күз	демалу	жаз	көктем

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесіне 5-қосымша

Демалудағы жайылымдар учаскелерін қоспағанда, үш жылдық және үш маусымдық жайылым айналымы схемасы

Жайылымдық учаскелер	пайдалану жылы
	бірінші жыл	екінші жыл	үшінші жыл
бірінші	көктем	күз	жаз
екінші	жаз	көктем	күз
үшінші	күз	жаз	көктем

Жайылымдардың, оның ішінде аридтік жайылымдардың тозуымен және шөлейттенуімен күрес жөніндегі іс-шараларды жүргізу әдістемесіне 6-қосымша

Тозған және шөлейттенген жайылымдарды, оның ішінде аридтік жайылымдарды жақсарту жөніндегі агротехникалық іс-шаралар

Орманды дала аймағында
р/с №	Агротехникалық іс-шаралар	Жақсарту шарттары мен тәсілдері
1.	Топырақты дайындау, сантиметрмен (бұдан әрі –см)	Жалсыз сүрі жер типі бойынша; өңдеу тереңдігі 18-20 см.
2.	Ұсынылатын дақылдар -жақсартқыштар	Жоңышқа, эспарцет, қылтанақсыз арпабас, бидайық;
3.	Себу нормасы (таза егіс), гектарға килограммен (бұдан әрі –кг/га)	Жоңышқа – 12 кг/га; эспарцет – 70 кг/га; қылтанақсыз арпабас – 25-30 кг/га; бидайық – 14-16 кг/га.
4.	Тұқымды топыраққа тереңдікке енгізу	Жоңышқа – 2-3 см; арпабас – 2-3 см; бидайық – 2-3 см; эспарцет – 4-5 см.
5.	Егу тәсілдері	15 см қатар аралығымен тұтас қатарлы егу, жамылғысыз, егуден соң тегістеу.
6.	Себу мерзімін сақтау	Көктем (мамырдың басы немесе маусымның соңы)
Қуаң далалық және далалық аймақтарда
1.	Топырақты дайындау	Топырақты 18-20 см тереңдікке аудара жырту немесе дискілі тырмамен (не ұқсас құралмен) 15-18 см тереңдікке өңдеу. Топырақ сүрі жер немесе ерте сүдіре жырту типі бойынша дайындалады. Жел эрозиясы қауіпі бар аумақтарда, егінді басым жел бағытына кесе көлденең орналастыра отырып, ені 50 метрден артық емес жолақты орналастыру пайдаланылады.
2.	Ұсынылатын дақылдар -жақсартқыштар	Көкшіл және (немесе) сары жоңышқа, құм эспарцеті, елек шөп тәрізді қияқ, кең масақты және тар масақты бидайық, қылтанақсыз арпабас.
3.	Себу нормасы (таза егіс)	Жоңышқа – 8-10 кг/га; эспарцет – 40-45 кг/га; бидайық – 10-12 кг/га; қияқ – 7-10 кг/га; қылтанақсыз арпабас – 12-14 кг/га.
4.	Тұқымды топыраққа тереңдікке енгізу	Жоңышқа – 2-3 см; қияқ – 2-3 см; арпабас – 2-3 см; бидайық – 2-3 см; эспарцет – 4-5 см.
5.	Егу тәсілдері	15 см қатар аралығымен тұтас қатарлы егу, егуден соң тегістеу. Қияқты 30-45 см қатар аралығымен себуге болады.
6.	Себу мерзімін сақтау	Ерте–көктемде, мүмкіндігінше алғашқы дала жұмысы басталғанда.
Сортаң топырақтарда
1.	Топырақты дайындау	Қалдықты және аз натрийлі топырақтар үшін сүрі жер типі бойынша 35 см дейінгі тереңдікте жалсыз өңдеуді қолдана отырып, 20-25 см тереңдікте аудара жырту ұсынылады. Жоғары және орташа натрийлі сортаң жерлер үшін, РСН-1,5, РСН-2,9 соқалармен 30-35 см тереңдікте аудармай жырту ұсынылады.
2.	Ұсынылатын дақылдар -жақсартқыштар	Түйежоңышқа, қияқ, шұбарбуданды жоңышқа, бидайық, көгілжім бидайық, алдын ала дақыл ретінде күздік қара бидайды қолдану.
3.	Себу нормасы (таза егіс)	Сортаң топырақта көпжылдық (екі жылдық) шөптерді себу нормасы аймақтық топырақпен салыстырғанда 25 пайызға (%) ұлғайтылады: Жоңышқа – 12,5 кг/га; түйежоңышқа – 12,5 кг/га; қияқ – 12,5 кг/га; бидайық –15,0 кг/га; көгілжім бидайық – 17,5 кг/га; күздік қара бидай – 80-100 кг/га.
4.	Тұқымды топыраққа тереңдікке енгізу	Түйежоңышқа – 2-3 см; қияқ – 2-3 см; шұбарбуданды жоңышқа – 2-3 см; бидайық – 2-3 см; көгілжім бидайық – 2-3 см; күздік қара бидай – 5 см.
5.	Егу тәсілдері	15 см қатар аралығымен тұтас қатарлы егу, қияқты 30-45 см қатар аралығымен себу.
6.	Себу мерзімін сақтау	Ерте – көктемде мүмкіндігінше алғашқы дала жұмысы басталғанда. Күздік қара бидай қыркүйектің бірінші он күндігінде.
Гектарына 40 тонна есебімен топырақтың негізгі өңделуіне органикалық тыңайтқыштар енгізу ұсынылады
Топырақтың ауыр механикалық құрамымен аридтік жайылымдарда
1.	Топырақты дайындау	Бір мезгілде тегістеумен сүрі жер немесе сүдігер қағидаты бойынша 20-22 см тереңдікке қопсыта өңдеу.
2.	Ұсынылатын дақылдар - жақсартқыштар	Изен, күйреуік, қарашоқ, теріскен, жусан, сексеуіл, шоған, Палецкий және Рихтер шеркезі
3.	Себу нормасы (таза егіс)	Изен – 15 кг/га; күйреуік – 8 кг/га; қарашоқ – 6 кг/га; теріскен – 20 кг/га; сексеуіл – 10 кг/га; шоған – 10 кг/га; шеркез – 12 кг/га; жусан – 4 кг/га. Себу жарамды алаңға 100 пайыз (%) есебімен жүргізіледі және барлық жоғарыда тізбеленген өсімдіктерге қолданылады.
4.	Тұқымды тереңдікке топыраққа енгізу, см	Изен, күйреуік, қарашоқ, сексеуіл, шоған, шеркез, жусан 0,5-1,5 см. Тұқымды жабу егісті шығыршықты тегістегішпен тегістегеннен кейін жүргізіледі.
5.	Егу тәсілдері	15-30 см қатар аралығымен тұтас қатарлы егу. Ірі бұталар – қатар аралығы 60 см дейін. Себу арнайы ССТ-3 және (немесе) СТЗ-3,6 дәнсепкішімен жүргізіледі.
6.	Себу мерзімін сақтау	Қараша – қаңтар.
Топырақтың жеңіл механикалық құрамымен (құмды) аридтік жайылымдарда
1.	Топырақты дайындау	10-12 см тереңдікте топырақтың үстіңгі қабатын қопсыту, өңделетін алқаптың ені 5-6 см
2.	Ұсынылатын дақылдар -жақсартқыштар	Изен, күйреуік, теріскен, жусан, сексеуіл, шоған, Палецкий және Рихтер шеркезі
3.	Себу нормасы (таза егіс)	Изен – 15 кг/га; күйреуік – 8 кг/га; теріскен – 20 кг/га; сексеуіл – 10 кг/га; шоған – 10 кг/га; шеркез – 12 кг/га; жусан – 4 кг/га. Себу жарамды алаңға 100 пайыз (%) есебімен жүргізіледі және барлық жоғарыда тізбеленген өсімдіктерге қолданылады.
4.	Тұқымды топыраққа тереңдікке енгізу	Изен, күйреуік, қарашоқ, сексеуіл, шоған, шеркез, жусан 0,5-1,5 см. Тұқымды жабу егісті шығыршықты тегістегішпен тегістегеннен кейін жүргізіледі.
5.	Егу тәсілдері	15-30 см қатар аралығымен тұтас қатарлы егу. Ірі бұталар – қатар аралығы 60 см дейін. Себу арнайы ССТ-3 және (немесе) СТЗ-3,6 дәнсепкішімен жүргізіледі.
6.	Себу мерзімін сақтау	Қараша – қаңтар.