Об утверждении перечня организаций и объектов, на которых в обязательном порядке создается негосударственная противопожарная служба

Приказ Министра по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан от 29 мая 2023 года № 281. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 30 мая 2023 года № 32631

      В соответствии с подпунктом 37-1) статьи 12 Закона Республики Казахстан "О гражданской защите" ПРИКАЗЫВАЮ:

      1. Утвердить прилагаемый Перечень организаций и объектов, на которых в обязательном порядке создается негосударственная противопожарная служба.

      2. Комитету противопожарной службы Министерства по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан в установленном законодательством Республики Казахстан порядке обеспечить:

      1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

      2) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан;

      3) в течение десяти рабочих дней после государственной регистрации настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан представление в Юридический департамент Министерства по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан сведений об исполнении мероприятий, предусмотренных подпунктами 1) и 2) настоящего пункта.

      3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан.

      4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

      Министр по чрезвычайным
ситуациям Республики Казахстан
Ю. Ильин

      "СОГЛАСОВАНО"
Министерство индустрии
и инфраструктурного развития
Республики Казахстан

 

      "СОГЛАСОВАНО"
Министерство экологии и природных ресурсов
Республики Казахстан

 

      "СОГЛАСОВАНО"
Министерство энергетики
Республики Казахстан

 

      "СОГЛАСОВАНО"
Министерство национальной экономики
Республики Казахстан

  Утвержден
приказом Министра
по чрезвычайным ситуациям
Республики Казахстан
от 29 мая 2023 года № 281

Перечень организаций и объектов, на которых в обязательном порядке создается негосударственная противопожарная служба

      1. Организации и объекты по добыче, переработке, хранению, обеспечению и транспортировке нефти и газа:

      1) объекты по добыче нефти: производительностью до трехсот тонн в сутки – без выездной техники;

      производительностью триста тонн в сутки и более – с выездной техникой;

      2) объекты по добыче газа независимо от производительности – с выездной техникой;

      3) нефтеперекачивающие станции:

      общей вместимостью резервуарных парков до сорока тысяч кубических метров – без выездной техники;

      общей вместимостью резервуарных парков сорок тысяч кубических метров и более – с выездной техникой;

      4) газокомпрессорные станции независимо от общей мощности газоперекачивающих агрегатов – с выездной техникой;

      5) газоперерабатывающие заводы независимо от производственной мощности – с выездной техникой;

      6) нефтеперерабатывающие заводы независимо от производственной мощности – с выездной техникой;

      7) газонаполнительные станции:

      общей вместимостью резервуаров до восьми тысяч кубических метров – без выездной техники;

      общей вместимостью резервуаров восемь тысяч кубических метров и более – с выездной техникой;

      8) нефтеналивные и нефтесливные эстакады:

      проектный объем сливоналивных операций в сутки до двух тысяч кубических метров – без выездной техники;

      проектный объем сливоналивных операций в сутки две тысячи кубических метров и более – с выездной техникой;

      9) базы поддержки морских операций для добычи и подготовки нефти и газа на шельфе независимо от производительности – с выездной техникой;

      10) нефтебазы и склады нефтепродуктов:

      с общей вместимостью резервуарных парков до десяти тысяч кубических метров – без выездной техники;

      с общей вместимостью резервуарных парков десять тысяч кубических метров и более – с выездной техникой;

      11) станции подземного хранения газа:

      общим объемом до одного миллиарда кубических метров – без выездной техники;

      общим объемом один миллиард кубических метров и более – с выездной техникой.

      2. Организации химической и нефтехимической промышленности:

      1) предприятия по производству нефтехимической продукции (полипропилен, полиэтилен, ароматические углеводороды, синтетический каучук, полистирол и другие):

      с общей производственной площадью от трех тысяч до десяти тысяч квадратных метров, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – без выездной техники;

      с общей производственной площадью десять тысяч квадратных метров и более, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – с выездной техникой;

      2) предприятия по производству химической продукции (спиртов, эфиров, смол, винилхлорида, волокон, красок и других) с применением взрывопожароопасных веществ:

      с общей производственной площадью от трех тысяч до десяти тысяч квадратных метров, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – без выездной техники;

      с общей производственной площадью десять тысяч квадратных метров и более, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – с выездной техникой;

      3) предприятия по производству шин и резинотехнических изделий:

      с общей производственной площадью от трех тысяч до десяти тысяч квадратных метров, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – без выездной техники;

      с общей производственной площадью десять тысяч квадратных метров и более, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – с выездной техникой;

      4) предприятия по переработке и получению сжиженных углеводородных газов:

      с общей производственной площадью от трех тысяч до десяти тысяч квадратных метров, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – без выездной техники;

      с общей производственной площадью десять тысяч квадратных метров и более, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – с выездной техникой;

      5) предприятия по производству минеральных удобрений:

      с общей производственной площадью от трех тысяч до десяти тысяч квадратных метров, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – без выездной техники;

      с общей производственной площадью десять тысяч квадратных метров и более, если десять процентов и более этой площади занимают взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки – с выездной техникой;

      6) предприятия по производству биотоплива независимо от мощности – без выездной техники.

      3. Организации электроэнергетической промышленности:

      1) государственные районные электростанции с мощностью пятьсот МВт и более – с выездной техникой;

      2) гидроэлектростанции:

      с мощностью до двухсот пятидесяти МВт – без выездной техники;

      с мощностью двести пятьдесят МВт и более – с выездной техникой;

      3) тепловые электростанции:

      с мощностью до пятидесяти МВт или до трехсот Гкал – без выездной техники;

      с мощностью пятьдесят МВт и более или триста Гкал и более – с выездной техникой;

      4) атомные электростанции независимо от мощности – с выездной техникой;

      5) газотурбинные электростанции:

      с мощностью до пятидесяти МВт – без выездной техники;

      с мощностью пятьдесят МВт и более – с выездной техникой;

      6) подстанции напряжением от одной тысячи сто пятьдесят кВ и более – с выездной техникой.

      4. Объекты месторождений добычи угля, черных и цветных металлов независимо от производственной мощности – с выездной техникой.

      5. Транспортные предприятия, предназначенные для непосредственного обслуживания населения, со зданиями с расчетной вместимостью пассажиров:

      независимо от вместимости пассажиров в аэропортах – с выездной техникой;

      семьсот человек и более в железнодорожных вокзалах и метрополитенах – без выездной техники.

      6. Склады взрывчатых веществ с общей площадью складов свыше одной с половиной тысячи квадратных метров – с выездной техникой.

      7. Элеваторы с общей производственной мощностью по хранению и переработке зерна пятьдесят тысяч и более тонн зерна – с выездной техникой.

      8. Организации и предприятия всех видов промышленного производства, в которых имеются пожароопасные, взрывопожароопасные здания и помещения, а также наружные технологические установки общей площадью три с половиной тысячи квадратных метров и более, размещенные на расстоянии более трех километров от подразделений государственной противопожарной службы, – с выездной техникой.

      9. Рынки с торговой площадью три с половиной тысячи квадратных метров и более, не оборудованные автоматической системой пожаротушения и размещенные на расстоянии более трех километров от подразделений государственной противопожарной службы, – с выездной техникой.

      Примечания:

      1. Отнесение зданий, сооружений, наружных технологических установок предприятий к пожароопасным или взрывопожароопасным категориям производства определяется техническим регламентом "Общие требования к пожарной безопасности", утвержденного приказом Министра по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан от 17 августа 2021 года № 405 (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов под № 24045).

      2. При определении доли общей производственной площади, занимаемой взрывопожароопасными зданиями, помещениями и наружными технологическими установками, в расчет также включаются открытые площадки, на которых производится хранение взрывопожароопасных веществ и материалов.

      3. Противопожарная защита организаций и объектов хозяйствования, расположенных в производственно-промышленной зоне, может обеспечиваться одним пожарным подразделением путем долевого участия данных предприятий по обслуживанию и содержанию работников негосударственной противопожарной службы и мобильной пожарной техники. При этом общая штатная численность и техническая оснащенность подразделения определяются с учетом производственных характеристик каждого предприятия.

      4. Радиус обслуживания пожарного депо при создании негосударственной противопожарной службы с выездной техникой на объектах промышленности соответствует требованиям нормативных документов в области архитектуры, градостроительства и строительства.

      5. Техническая оснащенность и численность работников негосударственной противопожарной службы определяются в соответствии с Правилами осуществления деятельности негосударственных противопожарных служб, утвержденными приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 7 ноября 2014 года № 782 (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов под № 9931).

      6. Организации и объекты, не вошедшие в данный перечень и содержащие подразделения негосударственной противопожарной службы, сохраняют их дальнейшее функционирование.

Міндетті түрде мемлекеттік емес өртке қарсы қызмет құрылатын ұйымдар мен объектілердің тізбесін бекiту туралы

Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2023 жылғы 29 мамырдағы № 281 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2023 жылғы 30 мамырда № 32631 болып тіркелді

      Қазақстан Республикасы Заңы "Азаматтық қорғау туралы" 12-бабының 37-1) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

      1. Міндетті түрде мемлекеттік емес өртке қарсы қызмет құрылатын ұйымдар мен объектілердің қоса беріліп отырған тізбесі бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің Өртке қарсы қызмет комитеті Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіпте:

      1) осы бұйрықты Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуді;

      2) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің интернет-ресурсында орналастыруды;

      3) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркегеннен кейін он жұмыс күні ішінде Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің Заң департаментіне осы тармақтың 1) және 2) тармақшаларында көзделген іс-шаралардың орындалуы туралы мәліметтерді ұсынуды қамтамасыз етсін.

      3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар вице-министріне жүктелсін.

      4. Осы бұйрық алғаш ресми жарияланған күнінен бастап күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Төтенше жағдайлар министрі
Ю. Ильин

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Индустрия және инфрақұрылымдық

      даму министрлігі

 

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Экология және табиғи

      ресурстар министрлігі

 

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Энергетика министрлігі

 

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы Ұлттық

      экономика министрлігі

  Қазақстан Республикасының
Төтенше жағдайлар министрі
2023 жылғы 29 мамырдағы
№ 281 бұйрығымен
бекітілген

Міндетті түрде мемлекеттік емес өртке қарсы қызмет құрылатын ұйымдар мен объектілердің тізбесі

      1. Мұнай мен газды өндіру, қайта өңдеу, сақтау, қамтамасыз ету және тасымалдау жөніндегі ұйымдар мен объектілер:

      1) мұнай өндіру жөніндегі объектілер:

      өнімділігі тәулігіне үш жүз тоннаға дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      өнімділігі тәулігіне үш жүз тонна және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      2) өнімділігіне қарамастан газ өндіру жөніндегі объектілер – жолға шығатын техникасы бар;

      3) мұнай айдау станциялары:

      резервуарлық парктерінің жалпы сыйымдылығы қырық мың текше метрге дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      резервуарлық парктерінің жалпы сыйымдылығы қырық мың текше метр және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      4) газ айдау агрегаттарының жалпы қуаттығына қарамастан газкомпрессорлық станциялар – жолға шығатын техникасы бар;

      5) өндірістік қуаттығына қарамастан, газ өңдеу зауыттары – жолға шығатын техникасы бар;

      6) өндірістік қуаттығына қарамастан, мұнай өңдеу зауыттары – жолға шығатын техникасы бар;

      7) газ толтыру станциялары:

      резервуарлардың жалпы сыйымдылығы сегіз мың текше метрге дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      резервуарлардың жалпы сыйымдылығы сегіз мың текше метр және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      8) мұнай құю және мұнай төгу эстакадалары:

      төгу-құю операцияларының жобалық көлемі тәулігіне екі мың текше метрге дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      төгу-құю операцияларының жобалық көлемі тәулігіне екі мың текше метр және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      9) өнімділігіне қарамастан, қайраңда мұнай мен газ өндіру мен дайындауға арналған теңіз операцияларын қолдау базалары – жолға шығатын техникасы бар;

      10) мұнай базалары мен мұнай өнімдерінің қоймалары:

      резервуарлық парктерінің жалпы сыйымдылығы он мың текше метрге дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      резервуарлық парктерінің жалпы сыйымдылығы он мың текше метр және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      11) жерасты газ сақтау станциялары:

      жалпы көлемі бір миллиард текше метрге дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      жалпы көлемі бір миллиард текше метр және одан көп – жолға шығатын техникасы бар.

      2. Химия және мұнай-химия өнеркәсібі ұйымдары:

      1) мұнай-химия өнімдерін (полипропилен, полиэтилен, хош иісті көмірсутектер, синтетикалық каучук, полистирол және басқалары) шығару жөніндегі кәсіпорындар:

      жалпы өндірістік ауданы үш мыңнан он мың шаршы метрге дейін, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы жоқ;

      жалпы өндірістік ауданы он мың шаршы метр және одан көп, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы бар;

      2) жарылу-өрт қаупі бар заттарды қолдана отырып, химия өнімдерін (спирттерді, эфирлерді, шайырларды, винилхлоридті, талшықтарды, бояуларды және басқаларды) шығару жөніндегі кәсіпорындар:

      жалпы өндірістік ауданы үш мыңнан он мың шаршы метрге дейін, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы жоқ;

      жалпы өндірістік ауданы он мың шаршы метр және одан көп, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы бар;

      3) шиналар мен резеңке-техникалық бұйымдарды шығару жөніндегі кәсіпорындар:

      жалпы өндірістік ауданы үш мыңнан он мың шаршы метрге дейін, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы жоқ;

      жалпы өндірістік ауданы он мың шаршы метр және одан көп, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы бар;

      4) сұйытылған көмірсутегі газдарын қайта өңдеу және алу жөніндегі кәсіпорындар:

      жалпы өндірістік ауданы үш мыңнан он мың шаршы метрге дейін, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы жоқ;

      жалпы өндірістік ауданы он мың шаршы метр және одан көп, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы бар;

      5) минералдық тыңайтқыштар өндіру жөніндегі кәсіпорындар:

      жалпы өндірістік ауданы үш мыңнан он мың шаршы метрге дейін, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы жоқ;

      жалпы өндірістік ауданы он мың шаршы метр және одан көп, егер осы ауданның он және одан көп пайызын жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар алып тұрса – жолға шығатын техникасы бар;

      6) қуаттығына қарамастан, биоотын өндіру жөніндегі кәсіпорындар – жолға шығатын техникасы жоқ.

      3. Электр энергетикасы өнеркәсібінің ұйымдары:

      1) мемлекеттік аудандық электр станциялары қуаты бес жүз МВт және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      2) су электр станциялары:

      қуаты екі жүз елу МВт дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      қуаты екі жүз елу МВт және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      3) жылу электр станциялары:

      қуаты елу МВт немесе үш жүз Гкал дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      қуаты елу МВт және одан көп немесе үш жүз Гкал және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      4) қуаттығына қарамастан, атом электр станциялары – жолға шығатын техникасы бар;

      5) газ-турбиналық электр станциялары:

      қуаты елу МВт дейін – жолға шығатын техникасы жоқ;

      қуаты елу МВт және одан көп – жолға шығатын техникасы бар;

      6) кернеуі бір мың бір жүз елу кВ және одан көп кіші станциялар – жолға шығатын техникасы бар.

      4. Өндірістік қуаттығына қарамастан көмірді, қара және түсті металдарды өндіретін кен орындарының объектілері – жолға шығатын техникасы бар.

      5. Жолаушылардың есептік сыйымдылығына ғимараттары бар халыққа тікелей қызмет көрсетуге арналған көлік кәсіпорындары:

      әуежайлардағы жолаушылардың сыйымдылығына қарамастан – жолға шығатын техникасы бар;

      темір жол вокзалдарында және метрополитендерде жеті жүз адам және одан көп – жолға шығатын техникасы жоқ.

      6. Жалпы ауданы бір жарым мың шаршы метрден астам жарылғыш заттар қоймалары – жолға шығатын техникасы бар.

      7. Астықты сақтау және қайта өңдеу бойынша жалпы өндірістік қуаттығы елу мың тонна астық және одан көп элеваторлар – жолға шығатын техникасы бар.

      8. Жалпы ауданы үш жарым мың шаршы метр және одан көп, мемлекеттік өртке қарсы қызмет бөлімшелерінен үш километрден астам қашықтықта орналасқан өрт қаупі, жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар мен үй-жайлар, сондай-ақ сыртқы технологиялық қондырғылар бар өнеркәсіптік өндірістің барлық түріндегі ұйымдар мен кәсіпорындар – жолға шығатын техникасы бар.

      9. Сауда ауданы үш жарым мың шаршы метр және одан көп, өрт сөндірудің автоматикалық жүйесімен жабдықталмаған және мемлекеттік өртке қарсы қызмет бөлімшелерінен үш километрден астам қашықтықта орналасқан базарлар – жолға шығатын техникасы бар.

      Ескертпелер:

      1. Ғимараттарды, құрылыстарды, кәсіпорындардың сыртқы технологиялық қондырғыларын өрт қаупі немесе жарылу-өрт қаупі бар өндіріс санаттарына жатқызу Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің 2021 жылғы 17 тамыздағы № 405 бұйрығымен бекітілген "Өрт қауіпсіздігіне қойылатын жалпы талаптар" (нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 24045 болып тіркелген) техникалық регламентінде айқындалады.

      2. Жарылу-өрт қаупі бар ғимараттар, үй-жайлар мен сыртқы технологиялық қондырғылар алатын орынның жалпы өндірістік алаңының үлесін анықтау кезінде жарылу-өрт қаупі бар заттар мен материалдар сақтау жүргізілетін ашық алаңдар да есепке алынады.

      3. Өндірістік-өнеркәсіптік аймақта орналасқан шаруашылық жүргізу ұйымдары мен объектілерін өртке қарсы қорғауды бір өрт бөлімшесі мемлекеттік емес өртке қарсы қызметтің қызметкерлері мен ұтқыр өрт техникасына қызмет көрсету және оны ұстау жөніндегі аталған кәсіпорындардың үлестік қатысуы арқылы қамтамасыз ете алады. Бұл ретте бөлімшенің жалпы штат саны мен техникалық жарақтандырылуы әр кәсіпорынның өндірістік сипаттамаларын ескере отырып айқындалады.

      4. Өнеркәсіп объектілерінде көшпелі техникамен мемлекеттік емес өртке қарсы қызметті құру кезінде өрт депосына қызмет көрсету радиусы сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкес келеді.

      5. Мемлекеттік емес өртке қарсы қызмет бөлімшелерінің техникалық жарақтандырылуы мен қызметкерлер саны Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 7 қарашадағы № 782 бұйрығымен бекітілген (нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 9931 болып тіркелді) Мемлекеттік емес өртке қарсы қызметтердің қызметін жүзеге асыру қағидаларына сәйкес айқындалады.

      6. Аталған тізбеге енбеген және мемлекеттік емес өртке қарсы қызмет бөлімшелері бар ұйымдар мен объектілер олардың одан әрі жұмыс істеуін сақтайды.