Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2001 жылғы 19 қазан N 15. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 25 маусымдағы № 4 нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 25.06.2015 № 4 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың сот практикасын қорытудың нәтижелерін талқылай келіп, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы соттардың жазаның осы түрін қолдану кезінде елеулі қателіктерге жол беріп отырғанын атап көрсетеді.

Соттар ҚК-нің K970167_ 52-бабында белгіленген жаза тағайындаудың жалпы негіздерін әрдайым сақтай бермейді, мұның өзі жеке басына сай әділ жаза тағайындау принципінің бұзылуына әкеп соғады. Жеңілірек басқа жаза қолдану үшін негіздер бола тұра, бас бостандығынан айыруды негізсіз тағайындауға жол беріледі. Ауыр және аса ауыр қылмыстар жасаған не бірнеше рет сотталған және қоғам үшін аса қауіпті адамдарға жөнсіз жеңіл жаза қолдану жағдайлары да орын алып отыр.

Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау кезінде сот практикасында пайда болатын мәселелерді дұрыс және бірыңғай шешуді қамтамасыз ету мақсатында жалпы отырыс қаулы етеді:

1. Шектен тыс қатаң не жеңіл жаза тағайындаудың салдары әділетсіздікке соқтырып, жазаның мақсатына қол жеткізуге ықпал етпейтіні еске алына отырып, соттардың назары әрбір қылмыстық іс бойынша ҚК-нің 52-бабында белгіленген жаза тағайындаудың жалпы негіздерін мүлтіксіз сақтаудың қажеттілігіне аударылсын.

2. Соттар заң бойынша көзделген жазалардың ішінен жазаның неғұрлым қатаң түрі - бас бостандығынан айыру жазасы жазаның басқа түрлерін қолдану кезінде сотталушылардың түзелуі мүмкін болмаған және жаңа қылмыстардың алдын алу мүмкін болмаған жағдайларда ғана қолданылатынын ескерулері қажет. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда оның мөлшері туралы мәселе жазаның мақсатына қол жеткізу үшін жеткіліктілігі тұрғысынан шешілуге тиіс. Жаза тағайындау кезінде сотталушыға бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу шарасын қолдануды есепке алуға болмайды және бұл бас бостандығынан айыруды міндетті түрде қолдануға себеп емес.

Егер адам айыпты деп табылған қылмыстық заң, бас бостандығынан айырумен қатар жазаның онша қатаң емес түрлерін көздесе, онда соттар үкім шығару кезінде бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаны қолдану туралы мәселені талқылауға тиіс. Жазаның онша қатаң емес түрі бола тұрып, бас бостандығынан айырудың нақ өзін тағайындаған кезде сот ол туралы үкімде уәждер келтіруге тиіс.

3. Әйелдерге, он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға, үкім шығарылған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектерге қатысты үкім шығару кезінде соттар ҚК-нің K970167_ 48, 49-баптарында көзделген бас бостандығынан айыру мерзімдеріне қатысты ерекшеліктерді ескерулері қажет.

Жүкті және он төрт жасқа толмаған баласы бар әйелдерге, жас балаларын жалғыз тәрбиелейтін ер адамдарға (жеке адамға қарсы ауыр және аса ауыр қылмысы үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталғандардан басқа) бас бостандығынан айыру түрінде жаза беру туралы шешім қабылдау кезінде соттар ҚК-нің 72-бабына сәйкес жазаны өтеуді кейінге қалдыру мүмкіндігін талқылауға және үкімде осыған байланысты тиісті уәждер келтіруге тиіс.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2005.10.28 N 8, 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

4. Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау туралы мәселені шешу кезінде соттар ҚК-нің K970167_ 80-82-баптарының талаптарын назарға алуға тиіс. Заңда көзделген жағдайларда кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапкершіліктен әрі жазадан босатуды және оларға тәрбиелік ықпал ету шараларын қолдануды талқылау қажет.

Бас бостандығынан айыру, қылмыстық жазаның ең қатаң түрі ретінде кәмелетке толмағандарға ҚК-нің 79-бабында белгіленген мерзімдер шегінде тағайындалуы мүмкін. Бұл ретте бас бостандығынан айыру мерзімі бір қылмыс үшін де, сондай-ақ қылмыстар жиынтығы мен үкімдер жиынтығы бойынша да 10 жылдан аспауы қажет. Кәмелетке жасы толмағандарды көрсетілген мерзімнен артық 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тек қылмысты ауырлататын жағдайда кісі өлтіру үшін тағайындалуы мүмкін. Бұл жағдайда қылмыстар жиынтығы мен үкімдер жиынтығы бойынша тағайындалған бас бостандығынан айыру мерзімі 12 жылдан аспауы керек. ҚК-нің 79-бабының жетінші бөлігіне сәйкес ауыр емес қылмыс жасаған немесе ауырлығы орташа қылмысты алғаш жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалмайды.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2005.10.28 N 8, 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

5. ҚІЖК-нің Z970206_ 379-бабының 2-бөлігіне сәйкес, соттар жазаны тағайындау кезінде үкімде қылмыс жасағаны үшін кінәлі болып табылған адамға тағайындалатын жазаның түрінің, мөлшерінің немесе мерзімінің уәждерін көрсетуге тиіс. Бұл ретте соттар жазаны тағайындауға ықпал ететін мән-жайларды көрсетумен шектеліп қана қоймай, сонымен бірге олардың қылмыстың қоғамдық қаупінің сипаты мен дәрежесін қалай бейнелейтінін және қылмысты жасаған адамның жеке басы туралы мәліметтерді көрсетуге тиіс.

Қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтау кезінде соттар заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың (қол сұғушылық объектісінің) әлеуметтік мәнін, жасалған әрекеттің нәтижесінде туындаған салдарды, қылмыстың санаттарын, қылмыстық ниетті іске асыру сатыларын, қылмысқа қатысу түрлерін, қылмысты жасаудың тәсілін, уақыты мен орнын негізге алулары керек. Соттар барлық жағдайларда да жаза мен жауапкершілікті жеңілдететін және ауырлататын бүкіл мән-жайлар жиынтығын, жазаны, сотталушының жеке басы туралы нақтылы мәліметтерді жаза туралы қабылданған шешімнің уәждерін үкімде міндетті түрде көрсете және келтіре отырып, жан-жақты және шынайы бағалауға міндетті. Көрсетілген мән-жайларды олардың әрқайсысының мазмұнын ашпастан көрсетумен шектелуге жол берілмейді.

6. Соттар қылмыстың қайталануы туралы мәселелермен байланысты мән-жайларды, олардың жасалған әрекетті дұрыс бағалауға, жазаның мерзімін, түзеу колониясы режимінің түрін дұрыс анықтауға ықпал ететінін назарда ұстай отырып, мұқият зерттеуге міндетті.

Әрбір іс бойынша бұрын сотталуға қатысты құжаттар зерттелуге тиіс. Бұл ретте соттар ҚК-нің K970167_ 77, 86-баптарына (Қаз ССР ҚК-нің 49-бабына) сәйкес жойылған немесе алынған соттылықтардың ескерілмейтінін назарға алуға тиісті. Адамның он сегіз жасқа дейін жасаған қылмыстар үшін сотталуы, ҚК-нің 13-бабының 4-бөлігіне сәйкес қылмыстың қайталануын тану кезінде ескерілмейді. Қылмыстың қайталануын тану үшін қылмысты жасау сатысы мен қылмысқа қатысу түрі маңызды емес.

Соттар бұрынғы сотталғандықтарының санын анықтай отырып, үкім шығарғанға дейінгі бірінші іс бойынша жасаған қылмысы үшін соттай отырып, түпкілікті жазаны қылмыстардың жиынтығымен ҚК-нің 58-бабының 6-бөлігі бойынша (ҚК-нің 37-бабының 3-бөлігі) белгілей келіп, ол бір рет сотталғандық болып есептелетінін ескергендіктері жөн.

7. Заңда көрсетілген соттылықты жою шарттарын ескеру қажет. Соттың үкімі (қаулысы) бойынша жазаны өтеуден босатылуына байланысты оны өтемеген тұлға, қамауға алу түрінде бұлтартпау шарасының таңдалып алынуына байланысты қамауда болу мерзіміне қарамастан, ҚК-нің K970167_ 77-бабының 2-бөлігіне сәйкес, оны жазаны өтеуден босатқан сот актісі заңды күшіне енген сәттен бастап соттылығы жоқ болып танылады.

Жазаны орындау барысында ҚК-тің жалпы бөлімінде көрсетілген негіздер бойынша (мерзімінен бұрын шартты түрде, рақымшылық бойынша кешірім жасау, ауыруға шалдығу, жазаны неғұрлым жеңіл түріне ауыстыру) адам жазаны өтеуден босатылған кезде, соттылықты жоюдың тәртібі мен мерзімдері, егер рақымшылық немесе кешірім жасау актісімен соттылықты жою көзделмесе, ҚК-тің K970167_ 77-бабының 3 және 4-бөліктеріне және 86-бабына сәйкес есептеледі. ҚК-тің 77-бабының 3-бөлігінің "г, д, е" тармақтарында көрсетілген қылмыс санаттары ҚК-нің 10-бабына сәйкес анықталады.

8. Қылмыстың қайталануы кезінде жаза тағайындау барысында соттар қылмыстың тиісті қайталануы кезінде жазалардың мерзімдері мен мөлшерінің тек төменгі шектерін белгілейтін ҚК-нің 59-бабының талаптарын ескеруге міндетті. Қылмыстың қайталануы кезінде аяқталмаған қылмыс үшін жазаның мөлшері ҚК-нің K970167_ 59-бабының 2-бөлігінің талаптары ескерілместен ҚК-нің 56-бабына сәйкес белгіленеді.

Бұрын қанша рет сотталғандығын, бұрын жасалған қылмыстарының, сондай-ақ жаңадан жасалған қылмыстарының сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін негізге ала, сондай-ақ жинақтап алғанда ерекше жағдайлар болып табылатын жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайларды ескере отырып, сот ҚК-нің 55-бабын қолданып, ҚК-нің 59-бабының 2-бөлігінің талаптарын ескерместен жаза тағайындауға құқылы. Бұл ретте ҚК-нің 55-бабын қолдана отырып жаза ҚК-нің 59-бабының 2-бөлігінде белгіленген шектерден төмен, сондай-ақ қылмыс дәрежеленген бапта көрсетілген төменгі шектерден төмен тағайындалуы мүмкін.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

9. ҚК-нің 55-бабына сәйкес, сол қылмыс үшін көзделгендегіден төменгі шектен төмен бас бостандығынан айыру мерзімін тағайындай отырып немесе қылмыс дәрежеленген баптың (баптың бөлігінің) санкциясында көзделмеген неғұрлым жеңіл жаза түрін тағайындай отырып соттар үкімнің дәлелдеу бөлігінде осындай шешімнің негіздемесін келтіріп, жазаны жеңілдету үшін негіз болған ерекше мән-жайлардың мазмұнын ашуға тиіс.

Санкцияда көзделген жазаның барлық түрлері, олардың шамадан тыс қатаңдығына және жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне сәйкес келмеуіне және анықталған ерекше жеңілдететін мән-жайларға байланысты қолданылмайтын жағдайларда ғана сол қылмыс үшін көзделгендегіден неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға жол беріледі.

10. Соттар ҚК-нің K970167_ 53-бабының 4-бөлігінде белгіленген жазалардың мерзімі мен мөлшерінің шегінің, осы баптың бірінші бөлігінің "д" тармағы мен "к" тармағында көрсетілген жазаны жеңілдететін мән-жайлардың екеуі бір мезгілде болған жағдайда да, сонымен бірге олардың біреуі болған жағдайда да қолданылатынын назарда ұстаулары қажет.

Бұл ретте екі жағдайда да ҚК-нің 54-бабында көрсетілген жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жайлардың болмауы міндетті шарттар болып табылады.

Жазаның ең жоғарғы мерзімін немесе мөлшерін шектеудің ҚК-нің K970167_ Ерекше бөлімінің тиісті бабында көзделген тек неғұрлым қатаң жазаға ғана қатысты екенін және осы баптың санкциясында көрсетілген шектерде басқа жеңілірек жаза тағайындауға кедергі жасамайтынын назарда ұстау қажет.

ҚК-нің 53-бабының 4-бөлігін қолдану үшін "д" тармағы мен "к" тармағында көрсетілген жауапкершілік пен жазаны жеңілдететін мән-жайлардың барын растайтын дәлелдемелерді анықтап, қабылданған шешімді үкімде дәлелдеген жөн.

Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

11. Соттардың назары қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындаған кезде заң талаптарын сақтаудың қажеттілігіне аударылсын.

Қылмыстар жиынтығы кезінде негізгі және қосымша жазаны әр қылмыс үшін жеке-жеке тағайындап, одан кейін ҚК-нің 58-бабына сәйкес түпкілікті жазаны тағайындаған жөн. Толық қосу кезінде жазалардың мерзімі мен мөлшері ҚК-нің 61-бабының талаптарына сәйкес қосылады. Жазаларды ішінара қосу кезінде анағұрлым қатаң жазаға жеңілірек жазаның бір бөлігі қосылады. Қосылған жазаның мерзімі мен мөлшері әрбір нақтылы жағдай үшін ҚК-нің 58-бабында белгіленген шектен аса алмайды.

ҚК-нің 58-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны қосу, сондай-ақ сіңіру принциптерін қолдану мүмкін болғанда соттар жазаны тағайындау тәсілін таңдау кезінде әрбір нақтылы жағдайда жасалған қылмыстардың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін, қылмыстың жасалу мән-жайын, кінәлі адамның жеке басы туралы мәліметтерді және басқа да фактілерді ескерулері қажет. Үкімдер жиынтығы бойынша жаза тек қосу принципі бойынша тағайындалады және ол өзінің мөлшері жөнінен соңғы үкім бойынша тағайындалған жазадан да, сондай-ақ алдыңғы үкім бойынша тағайындалған жазаның өтелмеген бөлігінен де артық болуға тиіс.

Тұлға алдыңғы үкім шығарылғанға дейін жасалған қылмысы үшін соңғы үкім бойынша сотталған жағдайда түпкілікті жаза тағайындау кезінде алдыңғы үкім бойынша барлық өтелген жаза есепке алынады. ҚК-нің 58-бабының 6-бөлігінің және 60-бабының негізінде тағайындалған жазаны өтеудің мерзімі, бұлтартпау шарасы немесе ұстау тәртібімен соңғы іс бойынша сотқа дейін қамауда ұстау уақыты есепке алына отырып соңғы үкім шығарылған күннен бастап есептеледі.

Ескерту. 11-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2005.10.28. N 8 қаулысымен.

12. Үкімдер жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезінде соттар ҚК-нің 61-бабында көзделген жазаларды қосу қағидасын ескерулері қажет.

Егер тұлға, алдыңғы үкім бойынша бас бостандығынан айыруға, түзеу жұмыстарына, әскери қызмет бойынша шектеуге шартты түрде сотталса және ол сынау мерзімі кезінде жаңа қылмыс жасап, оған тиісті жаза тағайындалса, онда үкімдер жиынтығы бойынша жазаларды толық немесе ішінара қосу бірінші үкім бойынша ҚК-нің 64-бабына сәйкес шартты түрде соттау жойылған жағдайларда ғана мүмкін болады.

Шартты түрде соттау жөнінде бірінші үкім шығарылғанға дейін адамның басқа қылмысты жасауға кінәлі екендігі анықталған жағдайларда және шартты түрде соттауды жою үшін негіз болмаған не бірнеше үкім бойынша тағайындалған жазалар ҚК-нің 61-бабына сәйкес қосылмайтын жағдайларда соттар жазаның әр үкім бойынша бөлек орындалуы туралы көрсетулері қажет.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22 N 16, 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

13. Бас бостандығынан айыру жазасын тиісті түзеу мекемесінде өтеуді тағайындай отырып, сот ҚК-нің 48, 79-баптарын басшылыққа алуға тиіс. Ерекше жағдайларда сот ҚК-нің 55-бабын қолдана отырып, қабылданған шешімнің дәлелін көрсетіп, жеңілірек режимдегі колонияны тағайындауға құқылы. Егер сот, негіздемелер болған жағдайда қылмыстың қайталануын анықтамаса және бұл туралы үкімде көрсетпесе, онда ол тек қылмыстың қайталануы кезінде қолданылуы мүмкін түзеу колониясының түрін тағайындауға құқылы емес.

Кәмелеттік жасқа толмай қылмыс жасаған, бірақ үкім шығарылар сәтте кәмелеттік жасқа толған адамдарға қатысты бас бостандығынан айыру жазасын өтеу үшін түзеу колониясының режимі ҚК-нің 48-бабына сәйкес тағайындалуға тиіс.

14. Үкім бұзылғаннан кейін соттар істі жаңадан қарау кезінде бас бостандығынан айыру жазасын тағайындай отырып, жаза тағайындаудың жалпы негіздерінен басқа, сондай-ақ ҚІЖК-нің 423-3, 446-22, 469-баптарының талаптарын назарға алулары қажет.

Алдыңғы үкімнің жеңілдігіне байланысты не әлдеқайда ауыр қылмыс туралы заңды қолдану қажеттігіне байланысты бұзылған және сотталушының іс-әрекеттері шын мәнісінде осы заң бойынша дәрежеленген жағдайларда ғана жазаны күшейтуге жол беріледі.

Сонымен қатар соттар, айыптау тарапының шағымында немесе наразылығында жазаның жеңілдігінің немесе алдыңғы үкімді бұзудың негізі ретінде қылмысты әлдеқайда қатаң жаза беруді көздейтін заңға қайта дәрежелеу қажеттігінің көрсетілген-көрсетілмегендігін анықтаулары қажет. Іс қосымша тергелгеннен кейін әлдеқайда ауыр қылмыс туралы заңды қолдану кезінде соттар істі қосымша тергеуге жіберу кезінде ҚІЖК-нің 303-тармағының талабының сақталған-сақталмағанын да тексерулері қажет. Тағылған айыпты әлдеқайда ауыр айыпқа өзгерту не алдыңғы үкімді осы негіздер бойынша немесе тағайындалған жазаның жеңілдігіне байланысты бұзу үшін істі қосымша тергеуге жіберу, бұл туралы айыптау тараптарының өтініштері болмаған жағдайда істі жаңадан қарау кезінде жазаның күшеюіне әкеп соқпайды.

Егер наразылық, айыптау тарапының шағымы сотталған адамның жағдайын нашарлатуға бағытталған негіздер бойынша келтірілсе, ал жоғары тұрған сатының үкімі басқа негіздер бойынша (сот тергеуінің жеткіліксіздігі, ҚІЖК Z970206_ нормаларының елеулі түрде бұзылуы және т.б.) бұзылса, онда істі жаңадан қарау кезінде де жазаны күшейтуге жол берілмейді.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2011.04.21 № 1 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

15. Бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындау кезінде соттар Жоғарғы Сот Пленумының "Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы" 1999 жылғы 30 сәуірдегі N 1 P99001S_ қаулысының түсіндірмелерін ескере отырып, заң талабын мүлтіксіз орындаулары қажет.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы
Жалпы отырыстың хатшысы,
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы

О некоторых вопросах назначения наказания в виде лишения свободы

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 19 октября 2001 год № 15. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда Республики Казахстан от 25 июня 2015 года № 4

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда РК от 25.06.2015 № 4 (вводится в действие со дня официального опубликования).

Обсудив результаты обобщения судебной практики назначения наказания в виде лишения свободы, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан отмечает, что при применении этого вида наказания суды допускают серьезные ошибки.
Судами не всегда соблюдаются общие начала назначения наказания, предусмотренные ст. 52 K970167_ УК, что ведет к нарушению принципа индивидуализации наказания. Допускается необоснованное назначение лишения свободы при наличии оснований для применения другого менее строгого наказания. Имеют место случаи применения неоправданно мягких мер наказания лицам, совершившим тяжкие и особо тяжкие преступления либо неоднократно судимым и представляющим повышенную опасность для общества.
В целях обеспечения правильного и единообразного разрешения вопросов, возникающих в судебной практике при назначении наказания в виде лишения свободы, пленарное заседание постановляет:
1. Обратить внимание судов на необходимость безусловного соблюдения по каждому уголовному делу общих начал назначения наказания, установленных ст. 52 УК, имея в виду, что несправедливое наказание вследствие его чрезмерной суровости либо мягкости не способствует достижению целей наказания.
2. Судам необходимо учитывать, что наказание в виде лишения свободы, как более строгий вид наказания из числа предусмотренных законом видов наказания, назначается лишь в случаях, когда исправление осужденных и предупреждение совершения новых преступлений невозможно при назначении менее строгих видов наказания. При назначении лишения свободы вопросы о его сроках должны решаться с точки зрения его достаточности для достижения целей наказания. Применение меры пресечения в виде ареста не должно учитываться судами при назначении наказания и служить поводом к обязательному применению лишения свободы.
Если уголовный закон, по которому лицо признается виновным, наряду с лишением свободы предусматривает более мягкие виды наказания, то суды при постановлении приговора обязаны обсудить вопрос о назначении наказания, не связанного с лишением свободы. Назначение именно лишения свободы при наличии другого менее строгого наказания должно быть мотивировано в приговоре.
3. При постановлении приговора в отношении женщин, лиц, совершивших преступление в возрасте до восемнадцати лет, мужчин, достигших к моменту вынесения приговора шестидесятипятилетнего возраста, судам необходимо учитывать предусмотренные ст. ст. 48, 49 K970167_ УК исключения, касающиеся сроков лишения свободы.
При принятии решения о наказании в виде лишения свободы в отношении беременных женщин и женщин, имеющих ребенка в возрасте до четырнадцати лет, и мужчин, в одиночку воспитывающих малолетних детей, кроме осужденных к лишению свободы на срок свыше пяти лет за тяжкие и особо тяжкие преступления против личности, суды в соответствии со ст. 72 УК обязаны обсудить возможность отсрочки отбывания наказания и привести соответствующие мотивы в приговоре.
Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 28.10.2005 N 8; от 21.04.2011 N 1(вводится в действие со дня официального опубликования).
4. При решении вопроса о назначении наказания несовершеннолетним суды должны принимать во внимание требования ст.ст. 80-82 K970167_ УК. В предусмотренных законом случаях необходимо обсуждать вопрос об освобождении несовершеннолетних от уголовной ответственности и от наказания и применении к ним мер воспитательного воздействия.
Лишение свободы, как самый строгий вид уголовного наказания, может назначаться несовершеннолетним в пределах сроков, установленных ст. 79 УК. При этом срок лишения свободы как за одно преступление, так и по совокупности преступлений и совокупности приговоров не может превышать 10 лет. Лишение свободы свыше указанного срока до 12 лет несовершеннолетним может назначаться только за убийство, совершенное при отягчающих обстоятельствах. В этом случае срок лишения свободы, назначенный по совокупности преступлений и совокупности приговоров, не может быть выше 12 лет. Согласно части седьмой статьи 79 УК несовершеннолетним, совершившим преступление небольшой тяжести или впервые совершившим преступление средней тяжести, лишение свободы не назначается.
Сноска. Пункт 4 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 28.10.2005 N 8; от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования).
5. В соответствии с ч. 2 ст. 379 Z970206_ УПК суды при назначении наказания обязаны в приговоре указывать мотивы назначения вида, размера или срока наказания лицу, признанному виновным в совершении преступления. При этом суды не должны ограничиваться лишь перечислением обстоятельств, влияющих на назначение наказания, но и указывать, каким образом они отражают характер и степень общественной опасности преступления и данные о личности, его совершившей.
При определении характера и степени общественной опасности суды должны исходить из социальной значимости охраняемых законом общественных отношений (объекта посягательства), наступивших последствий в результате содеянного, категории преступления, стадии осуществления преступного намерения, вида соучастия, способа, времени и места совершения преступления. Суды во всех случаях обязаны всесторонне и объективно оценивать всю совокупность обстоятельств, смягчающих и отягчающих ответственность и наказание, конкретные сведения о личности осужденного, с обязательным указанием и приведением в приговоре мотивов принятого решения о наказании. Формальное перечисление указанных обстоятельств без раскрытия содержания каждого из них недопустимо.
6. Суды обязаны тщательно исследовать все обстоятельства связанные с вопросом о рецидиве преступлений, имея в виду, что они влияют на юридическую оценку содеянного, правильное определение срока наказания, вида режима исправительной колонии.
По каждому делу необходимо исследовать материалы, касающиеся прежних судимостей. При этом судам следует принимать во внимание, что судимости, снятые или погашенные в соответствии со ст.ст. 77, 86 K970167_ УК (ст. 49 УК Каз.ССР), не учитываются. Судимости за преступления, совершенные лицом в возрасте до восемнадцати лет не учитываются при установлении рецидива преступления в силу ч. 4 ст. 13 УК. Для определения вида рецидива не имеет значения стадия совершения преступления и вид соучастия.
Устанавливая количество прежних судимостей, судам следует иметь в виду, что судимости за преступления, совершенные до вынесения приговора по первому делу с определением окончательного наказания по совокупности преступлений на основании ч. 6 ст. 58 УК (ч. 3 ст. 37 УК Каз.ССР) учитываются как одна судимость.
7. Необходимо учитывать указанные в законе условия погашения судимости. Лицо, не отбывавшее наказание ввиду освобождения от него по приговору (постановлению) суда, независимо от срока пребывания в заключении в связи с избранием меры пресечения в виде ареста, считается в соответствии с ч. 2 ст. 77 K970167_ УК не имеющим судимости с момента вступления в законную силу судебного акта, на основании которого он освобожден от наказания.
При освобождении лица от отбывания наказания в ходе его исполнения по основаниям, указанным в Общей части K970167_ УК (условно-досрочно, по амнистии, помилованию, болезни, замене более мягким наказанием) порядок и сроки погашения судимости исчисляются в соответствии с ч.ч. 3, 4 ст. 77 и ст. 86 УК, если актами амнистии или помилования не предусмотрено снятие судимости. Категории преступлений, указанные в п.п. "г", "д", "е" ч. 3 ст. 77 УК определяются в соответствии со ст. 10 УК.
8. При назначении наказания при рецидиве преступлений суды обязаны учитывать требования ст. 59 УК, устанавливающей только минимальные пределы сроков и размеров наказаний при соответствующем рецидиве. При рецидиве преступлений размер наказания за неоконченное преступление определяется в соответствии со ст. 56 УК без учета требований ч. 2 ст. 59 K970167_ УК.
Исходя из числа прежних судимостей, характера и степени общественной опасности как ранее совершенных преступлений, так и вновь совершенных, а также с учетом обстоятельств, смягчающих уголовную ответственность и наказание, которые в их совокупности могут быть признаны исключительными, суд вправе, применив ст. 55 УК, назначить наказание без учета требований ч. 2 ст. 59 УК. При этом наказание с применением ст. 55 УК может быть назначено как ниже пределов, установленных ч. 2 ст. 59 УК, так и ниже минимальных пределов, указанных в статье, по которой квалифицировано преступление.
Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования).
9. В соответствии со ст. 55 УК, назначая срок лишения свободы ниже низшего предела, чем предусмотрено за данное преступление, или назначая другое, более мягкое наказание, не указанное в санкции статьи (части статьи), по которой квалифицировано преступление, суды обязаны привести в мотивировочной части приговора основания такого решения, раскрыть содержание исключительных обстоятельств, послуживших основанием для смягчения наказания.
Назначение более мягкого наказания, чем предусмотрено за данное преступление, допускается лишь в тех случаях, когда все виды наказания, предусмотренные санкцией, не могут быть применены ввиду их чрезмерной строгости и несоответствия характеру и степени общественной опасности содеянного и установленным исключительным смягчающим обстоятельствам.
10. Судам следует иметь в виду, что установленные ч. 4 ст. 53 K970167_ УК пределы сроков или размеров наказаний действуют как при наличии одновременно двух смягчающих обстоятельствах, указанных в п. "д" и п. "к" ч. 1 данной статьи, так и при наличии одного из них.
При этом обязательным условием в обоих случаях является отсутствие обстоятельств, отягчающих ответственность и наказание, указанных в ст. 54 УК.
Необходимо учитывать, что ограничение максимального срока или размера наказания касается только наиболее строгого наказания, предусмотренного соответствующей статьей Особенной части K970167_ УК, и не препятствует назначению других менее строгих наказаний в пределах, указанных санкцией этой статьи.
Для применения ч. 4 ст. 53 УК надлежит устанавливать доказательства, подтверждающие наличие смягчающих ответственность и наказание обстоятельств, указанных в п. "д" и п. "к", и принятое решение мотивировать в приговоре.
Сноска. Пункт 10 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования).
11. Обратить внимание судов на необходимость соблюдения требований закона при назначении наказания по совокупности преступлений или по совокупности приговоров.
При совокупности преступлений следует назначить основное и дополнительное наказания за каждое преступление в отдельности, затем в соответствии со ст. 58 УК назначить окончательное наказание. При полном сложении сроки и размеры наказаний суммируются в соответствии с требованиями ст. 61 УК. При частичном сложении наказаний к наиболее строгому присоединяется часть менее строгого наказания. Сроки и размеры суммированного наказания не могут превышать пределы, установленные ст. 58 УК для каждого конкретного случая.
Когда в соответствии с ч.3 ст. 58 УК возможно применение как принципа сложения наказаний, так и принципа поглощения, судам при избрании способа назначения наказания следует в каждом конкретном случае учитывать характер и степень общественной опасности совершенных преступлений, обстоятельства совершения преступления, данные о личности виновного и другие факты, влияющие на определение наказания.
Наказание по совокупности приговоров назначается только в соответствии с принципом сложения и по своему размеру должно быть больше как наказания, назначенного по последнему приговору, так и неотбытой части наказания по предыдущему приговору.
Когда лицо осуждается по последнему приговору за преступление, совершенное до вынесения предыдущего приговора, в этих случаях при назначении окончательного наказания производится зачет всего отбытого наказания по предыдущему приговору. Срок отбывания наказания, назначенного на основании ч. 6 ст. 58 и ст. 60 УК, исчисляется со дня вынесения последнего приговора с зачетом времени содержания под стражей до суда по последнему делу в порядке меры пресечения или задержания. <*>
Сноска. В пункт 11 внесены изменения - нормативным постановлением Верховного Суда РК от 28 октября 2005 года N 8 .
12. При назначении наказания по совокупности приговоров суды должны учитывать правила сложения наказаний, предусмотренные ст. 61 УК.
Если по предыдущему приговору лицо условно осуждалось к лишению свободы, исправительным работам, ограничению по воинской службе и в течение испытательного срока совершило новое преступление, за которое ему назначается реальное наказание, то полное или частичное сложение наказаний по совокупности приговоров возможно лишь в тех случаях, когда в соответствии со ст. 64 УК условное осуждение по первому приговору отменено.
В случаях установления вины лица в преступлении, совершенном до вынесения первого приговора, которым он осужден условно, и когда оснований для отмены условного осуждения не имеется либо когда наказания, назначенные по нескольким приговорам, в соответствии со ст. 61 УК не могут слагаться, судам следует в приговоре указывать об исполнении наказания по каждому приговору самостоятельно.
Сноска. Пункт 12 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 16 (порядок введения в действие см. п. 2); от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования).
13. Назначая отбывание наказания в виде лишения свободы в исправительных учреждениях, суд обязан руководствоваться ст.ст. 48, 79 УК. При исключительных обстоятельствах суд вправе с применением ст. 55 УК назначить колонию с менее строгим режимом, указав мотивы принятого решения. Если суд при наличии оснований не признал рецидив преступлений и не указал об этом в приговоре, то он не вправе назначать тот вид исправительной колонии, который возможен только при рецидиве преступлений.
Лицу, совершившему преступление в несовершеннолетнем возрасте и достигшему совершеннолетия к моменту вынесения приговора, режим исправительной колонии для отбывания лишения свободы назначается в соответствии со ст. 48 УК.
14. После отмены приговора при новом рассмотрении дела судам при назначении наказания в виде лишения свободы кроме общих начал назначения наказания следует также принимать во внимание и требования ст.ст. 423-3, 446-22, 469 УПК.
Усиление наказания допускается лишь в тех случаях, когда предыдущий приговор был отменен ввиду мягкости наказания либо необходимости применения закона о более тяжком преступлении и действия подсудимого при новом рассмотрении фактически квалифицированы по этому закону.
Вместе с тем судам следует проверять, указывалось ли в жалобе или протесте стороны обвинения на мягкость наказания или необходимость переквалификации преступления на статью, предусматривающую более строгое наказание, в качестве оснований отмены предыдущего приговора. При применении закона о более тяжком преступлении после дополнительного расследования дела судам необходимо обращать внимание на соблюдение требований ст. 303 УПК при направлении дела на дополнительное расследование. Направление дела на дополнительное расследование для изменения обвинения на более тяжкое либо отмена предыдущего приговора по этим основаниям или ввиду мягкости назначенного наказания при отсутствии ходатайства стороны обвинения об этом не могут влечь усиления наказания при новом рассмотрении дела.
Если протест, жалоба стороны обвинения приносились по основаниям, направленным на ухудшение положения осужденного, а приговор вышестоящей инстанцией был отменен по другим основаниям (неполнота судебного следствия, существенные нарушения норм Z970206_ УПК и т.п.), то при новом рассмотрении дела усиление наказания также не допускается.
Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования).
15. При назначении наказания в виде лишения свободы судам следует неукоснительно выполнять требования закона с учетом разъяснений, данных в постановлении Пленума Верховного Суда от 30 апреля 1999 N 1 P99001S_ "О соблюдении судами законности при назначении уголовного наказания".

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан

Секретарь пленарного заседания,
Судья Верховного Суда Республики
Казахстан