Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының 2002-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 7 желтоқсан N 1598

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының

2002-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы мақұлдансын.

2. Орталық және жергілікті атқарушы органдар тиісті шешімдер дайындау

кезінде осы Тұжырымдаманың негізгі ережелерін басшылыққа алсын.

3. "Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының тұжырымдамасы туралы"

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 9 қыркүйектегі N 1097

P961097_

қаулысының күші жойылды деп танылсын.

4. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы

Үкіметінің

2001 жылғы 7 желтоқсандағы

N 1598 қаулысымен

мақұлданған

Қазақстан Республикасы

Аймақтық саясатының

2002-2006 жылдарға арналған

Тұжырымдамасы

Астана, 2001 ж.

Кіріспе

Әлемнiң барлық елдерiнде - географиялық, табиғи-климаттық жағдайлардан, демографиялық ахуалдан, даму тарихы және басқа да факторлар айырмашылықтарына қарай - аймақтар әлеуметтiк-экономикалық дамудың әртүрлi деңгейiнде келедi. Бұл көптеген елеулi әлеуметтiк-экономикалық проблемалар туғызуда. Сондықтан әрбiр мемлекет артта қалған аймақтардағы тұрмыс деңгейiн жақсартуға, яғни, олардың жағдайларын теңестiруге және даму деңгейiн арттыруға бағытталған аймақтық саясат жүргiзуге ұмтылады.
Бұл Қазақстанға да қатысты: 14 облыс әртүрлi табиғи-климаттық аймақтарда орналасқан, әртүрлi даму тарихы, экологиясы бар және сондықтан олардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi айтарлықтай өзгеше. Осыған байланысты, алдымен, бұрынғы кеңес республикасында, ал содан кейiн егемен Қазақстанда да белгiлi бiр аймақтық саясат жүргiзiлiп келдi. Дегенмен, реформа жылдары саралану күшейдi, ал әлеуметтiк-проблемалар шиеленiстi.
Кеңес кезеңiнде әлеуметтiк-экономикалық дамуды теңестiру үшiн, негiзiнен, материалдық өндiрiстiң сол бiр салаларын және (немесе) өндiрiстiк емес аяның салаларын дамытуға орталықтандырылған күрделi қаржы арқылы проблемалық аймақтарға берiлетiн демеулiк қаржы пайдаланылды. Қаражат салыстырмалы бай аймақтардың ресурстары есебiнен құралды және тиiстi бюджетте басқарудың әрбiр деңгейiнде жинақталды.
Қайта бөлудiң осы тетiгi проблемалық аймақтарды дамытуда белгiлi бiр оң рөл атқарса да, олардың орталыққа тәуелдiлiгiн арттыра түсiп, халықта масылдық көңiл-күй орнықтырып, олардың өзiн өзi қаржыландырудың және өзiндiк жеткiлiктiгiн қалыптастырудың тиiмдi саясатын жүргiзуге мүмкiндiк бермедi.
Кеңес кезеңiнде де және нарықтық реформалар жүргiзу процесiнде де оларды өкiметтiң қандай деңгейi жүргiзгенiне қарамастан, аймақтардың дамуы үшiн қолданылған барлық қайта құрулар аймақтық саясат болып ұғынылды. Тиiсiнше, аймақтардағы барлық өзгерiстер, сондай-ақ аймақаралық экономикалық қатынастар мемлекеттiң аймақтық саясатының нәтижелерiне жатқызылды.
Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1996 жылғы 9 қыркүйектегi қаулысымен мақұлданған Тұжырымдамада да аймақтық саясат ұғымы осындай болып табылады. Осыған байланысты, жаңа аймақтық саясатқа аса қажеттiлiк туындады.
Жаңа Тұжырымдамада аймақтық саясат деп, аймақтардың тиiмдi және үйлесiмдi дамуы үшiн мемлекет қолданатын экономикалық, құқықтық, әлеуметтiк және басқа да шаралар кешенi, проблемалық аймақтарға басқаларымен бiрге тұрмыстың, жұмыспен қамтудың және басқаларының тең жағдайларына қол жеткiзу үшiн тең мүмкiндiктер берiлуi түсiндiрiледi.

1. Аймақтардың қазiргi заманғы әлеуметтiк-экономикалық
жағдайын талдау

1.1. Демографиялық өзгерiстер

Халықтың саны 2001 жылғы 1 қазанға 1999 жылғы санақ қорытындыларымен салыстырғанда 0,9% төмендедi және 14810 мың адамды құрады. Бұл ретте, қала халқының үлесi - 56,1%, ауылдiкi - 43,9% құрайды. Yстiмiздегi жылы тұрақты халық өсiмi тек төрт облыста: Оңтүстiк Қазақстан, Қызылорда, Атырау, Маңғыстау облыстарында және Астана қаласында байқалған.
Әсiресе, солтүстiк және орталық: Ақмола, Қостанай, Солтүстiк Қазақстан, Павлодар, Қарағанды облыстарында халық саны қысқарды. Негiзгi себебi, халықтың өз өзiнен кемуi - республикадан тысқары жерлерге көшуi болып табылды.
2001 жылдың 9 айында халықтың табиғи өсу коэффициентi 5,05 промилленi құрады. Туылу коэффициентiнiң жалпы республикалық деңгейi тек бес облыста асқан: Оңтүстiк Қазақстанда - 24,08, Қызылордада - 22,09, Маңғыстауда - 19,24, Атырауда - 17,85, Жамбылда - 17,49 промилле.
2001 жылдың 8 айында халық көшi-қонының терiс сальдосы 71,9 мың адамды құрады. Көшi-қон ТМД елдерiне мейлiнше қарқынды болды, оларға Қазақстаннан тысқары жерлерге кеткендердiң жалпы санының 70%-ға жуығы көшкен. Сыртқы көшi-қон бойынша: Қостанай, Павлодар, Қарағанды облыстары белсендi болып қалып отыр. Көшушiлер iшiнде орыстардың (56,7%) және немiстердiң (22,2%) үлес салмағы едәуiр болып отыр.
Iшкi облыстық жылжуда ауылдық жерден қалаға әлеуметтiк ықтиярсыз көшi-қон басым болуда, сол арқылы қалалардың еңбек рыноктарындағы шиеленiс және олардағы қылмыстық жағдай тереңдей түсуде. Қоныс аударушылар қағаз жүзiнде қала тұрғыны мәртебесiн ала тұрып, әлеуметтiк, өндiрiстiк және мәдени өмiр саласына тартылмай келедi.

1.2. Еңбектi аумақтық бөлу

Тәуелсiздiк және табанды экономикалық реформалар жылдары аймақтарды мамандандыру бағыттары елеулi өзгерiстерге ұшырамады, салалардың даму деңгейi ғана өзгердi. Мұнда, қазақстандық экспорттың дәстүрлi тауарлары бөлiгiнде әлемдiк рынок конъюнктурасы мейлiнше әсер етуде.
Мұнай өндiру, мұнай өңдеу және мұнай химиясы өнеркәсiбi экономикасының негiзгi салалары болып табылатын Атырау және Маңғыстау облыстары едәуiр дамыған, олардың үлесiне облыстардың барлық өнеркәсiп өнiмiнiң 90%-нан астамы келiп отыр.
Ақтөбе облысында хром кенi, мұнай мен газ өндiрiлуде. Құрылыс материалдары өнеркәсiбiн кеңейту үшiн мүмкiндiктер бар. Қазiргi уақытта Қызылорда облысы өнеркәсiбiнiң негiзi мұнай өндiру болып табылуда.
Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстары экономикасының негiзгi салалары түстi және қара металлургия болып табылады. Осы облыстардың аумақтарында түстi және қара металдар кен орындарының барланған қорларының көпшiлiгi орналасқан. Мыс Қазақстанның минерал-шикiзат ресурстары тiзiмiнде алдыңғы орындардың бірiн алады, оның едәуiр қоры Қарағанды облысының кен орындарында орналасқан.
Павлодар облысы елдегi көмiр өндiру жөнiндегi көш басшысы болып табылады. Оның үлесi елде көмiр өндiрудiң 72,3%-ын құрайды. Бұдан әрi 23,9% көрсеткiшiмен Қарағанды облысы және 3,4% көрсеткiшiмен - Шығыс Қазақстан облысы келедi.
Жоғары ғылыми-техникалық, санаткерлiк әлеует, моральдық және табиғи тозған құрал-жабдық басым түрде Батыс Қазақстан және Солтүстiк Қазақстан облыстарының, сондай-ақ Алматы қаласының қорғаныс кәсiпорындарында орналасқан.
Алматы қаласы елдiң мәдени және санаткерлiк орталығы болып қалуда, оның мамандануының салмағы бiртiндеп қаржы орталығына ауысуда. Елдiң жаңа астанасы - Астана қаласында iскерлiк және мәдени орталық белсендi қалыптасуда.
Республиканың астық өндiрiсi тауарлық бидай, жарма және тұқымдық дақылдар өндiрiсiне бағдарланған солтүстiк - Қостанай, Солтүстiк Қазақстан, Ақмола облыстарында шоғырланған.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiне, басым түрде көкөнiс пен жидек, техникалық дақылдар өсiруге мамандану республиканың аграрлық оңтүстiк өңiрi - Алматы, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында сақталған.

1.3. Жалпы аймақтық өнiм

Еңбектi аумақтық бөлу және аймақтар экономикасының құрылымы жалпы аймақтық өнiм (ЖАӨ) көлемi және оның жан басына шаққандағы өндiрiсi сияқты жалпылама көрсеткiштермен мейлiнше толық сипатталады. Елдiң облыстары арасында жан басына шаққандағы ЖАӨ өндiрiсi бойынша едәуiр алшақтықтар бар. Мысалға, 2000 жылы жан басына шаққанда ЖАӨ-нiң ең жоғары (Атырау облысы - 581,7 мың теңге) және ең төменгi (Жамбыл облысы - 50,2 мың теңге) шамасы арасындағы айырмашылығы 11,6 есенi құрады.
2000 жылы Атырау және Маңғыстау облыстары жан басына шаққандағы ЖАӨ өндiрiсi бойынша көш басында болған, олар соңғы жылдар iшiнде осы көрсеткiштер бойынша облыстар арасында тиiсiнше бiрiншi және екiншi орындарда келедi.
Осы екi облыстың ЖАӨ өндiрiсiндегi үлесi 17% құрайды. Өнеркәсiп қосылған құнның негiзгi денiн өндiруде (Атырау облысында - 72,3%, Маңғыстау облысында - 65,4%).
Павлодар, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстары бiрлесiп ЖАӨ-нiң 26,8% өндiруде. Олар 2000 жылы жан басына шаққандағы ЖАӨ өндiрiсi бойынша, тиiсiнше, жетiншi, алтыншы және оныншы орындарды иелендi.
Астаналық тұрпаттағы қалалар - Алматы мен Астана жалпы аймақтық өнiмнiң 19,5%-ын өндiруде. Олар, тиiсiнше, жан басына шаққандағы ЖАӨ өндiрiсi бойынша үшiншi және төртiншi орындарда. Алматы қаласында қосылған құнның негiзгi денi қызмет секторында өндiрiлуде (86,7%), Астана қаласында қосылған құн өндiрiсiнде 35,9% құрап отырған құрылыс қызу дамуда.
Облыстардың орта тобын Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай және Солтүстiк Қазақстан облыстары құрайды. Олар бiрлесiп ЖАӨ-нiң 19,0% өндiруде; жан басына шаққандағы ЖАӨ өндiрiсi бойынша, тиiсiнше, бесiншi, сегiзiншi, тоғызыншы және он бiрiншi орындарда. Қостанай және Солтүстiк Қазақстан облыстарының ЖАӨ құрылымында ЖҚҚ-ның 23,0 және 36,1% ауыл шаруашылығында өндiрiлген.
Жан басына шаққандағы ЖАӨ өндiрiсi бойынша едәуiр төмен көрсеткiштер Ақмола, Қызылорда, Алматы, Оңтүстiк Қазақстан және Жамбыл облыстарында болып отыр. Бес облыс бiрлесiп ЖАӨ-нiң небары 17,8% өндiруде. Бұл облыстар жан басына шаққандағы ЖАӨ өндірiсi бойынша, тиiсiнше, соңғы - он екiншi, он үшiншi, он төртiншi, он бесiншi, он алтыншы орындарда.

1.4. Өнеркәсiптегi құрылымдық өзгерiстер

Егер 1995 жылы өнеркәсiп өнiмiнiң негiзгi көлемi Қарағанды (республикалық көлемнiң 21,6%), Павлодар (16,3%), Шығыс Қазақстан (9,65%) облыстарында өндiрiлсе, перспективада, бағалау бойынша, Атырау, Қарағанды және Маңғыстау облыстары алдыңғы орындарда болмақ.
Мұнай өндiрудiң едәуiр өсуi аумақтық құрылым өзгерiсiнде негiзгi рөль атқарды. Қарағанды облысының мәнi оның зор өнеркәсiп әлеуетiмен және экспортқа бағдарланған өндiрiстерiнiң болуымен айқындалуда.
Мамандандырылуын өндiрушi салалар құрап отырған облыстардың үлес салмағының едәуiр артуы Қазақстан экономикасының жалпы "салмақтануына" әкелдi. Мысалға, Атырау облысында мұнай-газ өнеркәсiбiнiң облыстың өнеркәсiп өндiрiсiнiң жалпы құрылымындағы үлес салмағы 94,2% құрап отыр. Қызылорда облысында мұнай-газ өндiру өнеркәсiбiнiң үлес салмағы 1990 жылғы 2,7%-дан 2000 жылы 89,5%-ға дейiн өсiп, ал жеңiл және тамақ өнеркәсiбiнде, тиiсiнше, 14,5-тен 0,7%-ға және 18,8-тен 3,8%-ға дейiн төмендеген. Қарағанды облысында жеңiл өнеркәсiптiң 1990 жылы 6,4%-дан 0,5%-ға, тамақ өнеркәсiбiнде 9,2%-дан 5,9%-ға дейiн төмендеуi кезiнде металлургияның үлесi 78%-ға дейiн артқан.

1.5. Ауыл шаруашылығындағы құрылымдық өзгерiстер

Қазақстанның ауыл шаруашылығында айқын аймақтылық бiлiнедi, табиғи фактор құрылымдық айырмашылықтардың ерекшелiгiн айқындайды.
1997 жылдан бастап республикада, іс жүзiнде, барлық ауыл шаруашылық дақылдары бойынша егiс алаңдары тұрақталды, ал мақталық, күнбағыс және қант қызылшасы сияқты кейбiр дақылдар бойынша егiс алаңдарының өсуi байқалуда.
1995 жылдан 2000 жыл кезеңiнде республика бойынша ауыл шаруашылығы жалпы өнiмiнiң кемуi 6,3%-ды құрады. Өнiм көлемдерiнiң едәуiр қысқаруы Маңғыстау (68,8%-ға), Павлодар (45,0%-ға), Қарағанды (31,7%-ға), Атырау (31,1%-ға) және Шығыс Қазақстан облысында (27,5%-ға) байқалды.
Аграрлық сектордың ЖIӨ-ге үлесi 1995 жылғы 12,3%-дан 2000 жылы 8,6%-ға дейiн төмендедi.
1999 жылдан бастап республика ауыл шаруашылығының дамуында оң үрдiстер байқалуда. Реформа жылдарында алғаш рет ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң өсуiне қол жеткiзiлдi, ол 1998 жылдың тиiстi кезеңiне 28%-ды, соның ішiнде өсiмдiк шаруашылығы - 66,2%-ды, мал шаруашылығы өнiмi - 1%-ды құрады. Аймақтық бөлiнiсте ауыл шаруашылығы жалпы өнiмi көлемдерi республиканың негiзгi астық себушi аймақтарында мейлiнше өскен.
2000 жылы үлестерiне ауыл шаруашылығы өндiрiсi жалпы көлемiнiң 64,9% келiп отырған Ақмола, Алматы, Қостанай, Солтүстiк Қазақстан және Оңтүстiк Қазақстан облыстары негiзгi ауыл шаруашылық облыстары болып табылды.

1.6. Инфрақұрылымды дамыту

1995 жылдан бастап жалпы пайдаланудағы пайдаланылатын темiр жолдарының ұзақтығы (Қазақстанның аумағымен өтетiн басқа республикалардың жолдарын және басқа республикалардың аумағымен өтетiн Қазақстан жолдарын қоса алғанда) тұтастай республика бойынша 184 километр өстi және 14,5 мың километрдi құрады. Темiр жолдардың мейлiнше ұзақтығы Қарағанды, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Ақтөбе облыстарына келедi. Осы облыстарда іс жүзiнде қолда бар темiр жолдарды пайдалануда сақтау сәттi болды. Солтүстiк Қазақстан және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында темiр жолдардың пайдаланудан едәуiр шығып қалуына жол берiлген.
Осы жылдары жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзақтығы 2,7 мың километрге өскен. Алайда, қаражат жетiспеушiлiгi олардың техникалық жағдайының барлық жерде бiрдей төмендеуiне, нормативтiк талаптарға сәйкессiздiгiне әкелген.
Құбыр көлiгiнен басқа, көлiктiң барлық түрiмен жүк тасымалдау көлемдерi ел экономикасы дамуының жалпы серпiнiнiң көрiнiсi ретiнде 1995-1999 жылдары мүлтiксiз төмендеген. Тек 2000 жылғы экономикалық өсу көлiктегi жағдайды айтарлықтай өзгертуге мүмкiндiк бердi.
Ақмола, Алматы, Жамбыл, Қостанай, Павлодар, Солтүстiк Қазақстан, Атырау, Оңтүстiк Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында автомобиль көлiгiмен тасымалдау көлемдерiнiң едәуiр қысқаруына жол берiлген.
1995 жылдан бастап әуе көлiгiндегi жүк тасымалының көлемдерi 43%-ға кемiген, аймақтық бөлiкте Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында мейлiнше едәуiр қысқару болды.
Жүк тасымалдары ауқымын тұрақты өсiрген көлiктiң бiрден бiр түрi құбыр тасымалы болды (өсу 1995 жылмен салыстырғанда 3 еседен аса). Көлiктiң осы түрiмен тасымалдаудың негiзгi көлемi Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау және Павлодар облыстарында жүзеге асырылды, бұл осы аймақтардың көмiрсутегi шикiзатын өндiруге және өңдеуге мамандануымен байланысты. 1997 жылдан бастап көлiктiң осы түрi бойынша статистикаға Өзбекстан мен Түрiкменстаннан газ транзитi енгiзiлдi, бұл Батыс Қазақстан облысы бойынша көрсеткiштердiң күрт өсуiне әкелдi.
Телекоммуникациялар саласында "Қазақтелеком" ААҚ негiзгi телефон аппараттары санының көрсеткiштерi 1995 жылы 1962,9 мың данадан 2000 жылы 1834,2 мың данаға дейiн төмендеген. 2000 жылы 5 жылда алғаш рет негiзгi телефон аппараттары санының 74,5 мың дана немесе 4,2%-ға, соның iшiнде ауыл бойынша 20,4 мың дана немесе 7,6%-ға таза өсуi тiркелген. Сонымен бiрге, телекоммуникациялардың (бiрiншi кезекте Астана және Алматы қалаларында), сондай-ақ халық аз қоныстанған шалғай аудандарды, аймақтарды телефондандыру әдiстерiнiң сапалық өзгеруiн атап өткен жөн.

1.7. Инвестициялық қызмет

Соңғы жылдары Қазақстанның аймақтық инвестициялық саясаты негiзiнен өндiру, бiрiншi кезекте, мұнай өнеркәсiбiне бағдарланған болатын. Осылайша, инвестициялардың едәуiр үлесi мұнай-газ өндірудің перспективалы аймақтары болып табылатын бес аймаққа салынған (Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Қызылорда облыстары). Инвестициялық әлеуеттiң небары 18%-ын ғана шоғырландыра отырып, бұл облыстар соңғы екi жылда республиканың барлық инвестициясының 51%-нан астамын жинақтаған.
Керiсiнше, инвестициялық әлеуеттiң 57% шоғырланған аймақтарға (Алматы, Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстары) соңғы екi жылда Қазақстан экономикасына барлық инвестицияның үштен бiрiнен кемi салынған болатын. Мұндай инвестициялық саясаттың жалғасуы жақын жылдарда-ақ Қазақстан шаруашылығының аумақтық құрылымында елеулi өзгерiстерге және әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiнде аймақаралық сәйкессiздiктерге әкелуi мүмкiн.
"Ескi өнеркәсiптiк" аймақтарға жете инвестиция салынбауы оларды бiртiндеп тоқыраған аймақтарға айналдыруы ықтимал.

1.8. Халықтың ақшалай табыстары мен шығыстары

Жан басына орташа есеппен халықтың ақшалай табыс деңгейi бойынша аймақтар арасындағы айырмашылық 3,2 есеге жетедi. 2000 жылы Алматы қаласының тұрғындары ең көп, Алматы облысы тұрғындары - ең төмен, 2001 жылдың қаңтар-тамыз кезеңiнде, тиiсiнше, Атырау және Оңтүстiк Қазақстан облыстары осынша ақшалай табыс алған. Тек аймақтар арасында емес, олардың iшiнде де ақшалай табыстың едәуiр саралануы сақталуда. Батыс облыстарда табыстың ең көп және ең аз деңгейлерi арасындағы алшақтық 3,4; солтүстiк облыстарда - 2,1; шығыс облыстарда - 1,4 есе.
Сонымен бiрге, орташа республикалық көрсеткiштермен салыстырғанда жоғары ақшалай табысты аймақтарда ең төменгi күнкөрiс мөлшерi жоғары, ақшалай табысы төмендерiнде - тиiсiнше, төмен. Мысалға, 2000 жылдың екiншi тоқсанында бiр айға есептегенде ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң шамасы Атырау облысында - 5517 теңге, Оңтүстiк Қазақстанда - 3767 теңге құрағанда, ел бойынша 4761 теңге болған.
Сондай-ақ, аймақтардың орташа жалақы деңгейi бойынша саралануы едәуiр. Ең жоғары деңгей Маңғыстау және Атырау облыстарында, ең төменi - Ақмола, Жамбыл, Алматы және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында қалыптасқан.
Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Ақмола және Солтүстiк Қазақстан және Қызылорда облыстарында жалақы орташа республикалық деңгейге жетпейдi. 2001 жылғы тамызда жалақының ең жоғары деңгейi (Атырау облысы) мен ең төмен деңгейiнiң (Ақмола облысы) арасындағы алшақтық 4 еседен аса болған. Бұл ретте Атырау және Маңғыстау облыстарының кен өндiрушi салалары мен селолық жерлерiнде жалақы арасындағы айырмашылық 6-9 есеге жеткен.
Орташа есеппен, республика бойынша халық шығыстарының құрылымында оның 85,2% тұтыну шығыстарына келген. Бұл ретте олардың аймақтар бойынша мәнi Солтүстiк Қазақстан облысында 78,1%-дан Маңғыстау облысында 97,4%-ға дейiн өзгерiп тұрады.
Республиканың аймақтары бойынша тұтыну шығыстары құрылымында ақылы қызметтер үлесi бойынша да, азық-түлiк тауарларын сатып алу шығыстары бойынша да елеулi саралану байқалуда.

1.9. Жұмыспен қамту, жұмыссыздық

Аймақтар арасында жұмыссыздық деңгейiнде және жұмысқа орналастыру мүмкiндiктерiнде айырмашылықтар сақталуда.
Республика бойынша орташа есеппен 9,2% жұмыссыздық деңгейiнде, 2001 жылдың үшiншi тоқсанында жұмыссыздықтың ең үлкен деңгейi Қызылорда облысында (12,3%), ең төменi - Шығыс Қазақстан облысында (6,9%) байқалған.
Қазақстанның аймақтарында жұмыссыздарды орналастыру мүмкiндiктерi әртүрлi. Қарағанды, Солтүстiк Қазақстан, Оңтүстiк Қазақстан, Ақтөбе облыстарында және Алматы қаласында жұмыс іздегендердiң 54-тен 75%-ға дейiнгiсi жұмысқа орналасқан. Сонымен бiрге, Атырау, Жамбыл және Қызылорда облыстарында азаматтардың жұмысқа орналасу пайызы республикалықтан төмен - 13,8-ден 22%-ға дейiн.

1.10. Шағын қалалардың, тоқыраған селолық және шекара
өңiрi аудандарының проблемалары

Қазақстанда республика қала халқының 23%-ға жуығы тұратын 7 орташа және 58 шағын қала бар.
Басым түрде өндiру бағдарындағы өнеркәсiбi бар шағын қалаларда республика қала халқының 7,5%-ы, агроөнеркәсiптiк бағыттағы кәсiпорындар бар қалаларда - 6,1, өңдеу өнеркәсiбi бар қалаларда - 5,6, тыңалдырушы маңызы бар қалаларда - 1, әскери-өнеркәсiп кешенi орталықтарында - 0,8, көлiк тораптарында - 1,9%-ы тұрады.
Iс жүзiнде республиканың барлық шағын қалаларының негiзгi проблемалары: өндiрiстiң құлдырай түсуi және соның салдары ретiнде жұмыссыздықтың жоғары деңгейi; тұрмыс деңгейiнiң едәуiр төмендеуi; осы қалалардан тұрғындардың кетуi; бюджет қаражатының және инвестициялардың жеткiлiксiздiгi; әлеуметтiк сала объектiлерiн ұстау проблемасы; нашар көлiктiк байланыс; тұтынушылардың төмен төлем қабiлетiнен электр энергиясымен және жылумен жеткiлiксiз қамтамасыз ету болып табылады.
Шахталардың көпшiлiгi ендiгi таусылған Абай, Сарань, Шахтинск - "көмiрлi" қалаларында, фосфор тыңайтқыштарын өндiру жөнiндегi кәсiпорындар қала құрайтын объектiлер қызметiн атқарған Қаратау және Жаңатас қалаларында; қорғасын-мырыш кенiштерi қаласы - Текелiде күрделi экономикалық және әлеуметтiк ахуал қалыптасты. Минералдық шикiзат ресурстарын өндiрудiң төмендеуi немесе тоқтауы нәтижесiнде бұл қалаларда жұмыс орындарының саны едәуiр қысқаруда, әлеуметтiк және өндiрiстiк инфрақұрылымның дағдарысты жай-күйiмен байланысты проблемалар кешенi шиеленiсуде.
Әртүрлi деген себептермен шағын және орташа қалалар бойынша барлық тiркелген шаруашылық субъектiлерiнiң 40%-ға жуығы тоқтап тұр.
Әскери-өнеркәсiп кешенi орталық - қалаларында бiлiктi кадрлардың кетуi қала құрайтын кәсiпорындарды қамтыған экономикалық дағдарыстың салдары болды. Сондай-ақ, экологиялық апат аймағында орналасқан Алға, Темiр, Шалқар, Арал, Қазалы, Аягөз, Шар сияқты қалаларда қолайсыз жағдай қалыптасты.
Экономикасының негiзiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдеу жөнiндегi кәсiпорындар құрайтын қалалар қиын жағдайда тұр. Оларда дамыған инфрақұрылым, құрылыс базасы, бiлiктi кадрлар болмай отыр.
Елдiң 1024,5 мың адам тұратын, 159 селолық ауданының 27 ауданы (ауыл халқының 15,6%-ы) Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1999 жылғы 11 мамырдағы N 561 P990561_ қаулысымен оларға мемлекеттiк көмек көрсету жөнiндегi бiрқатар шаралар қабылдана отырып, экономикасы тоқыраған аудандарға жатқызылған болатын. Бұл аудандар республиканың барлық облыстарында орналасқан, соның iшiнде Солтүстiк аймақта - 9, Батыс аймақта - 5, Шығыс Қазақстанда - 3, Қарағанды облысында - 2, Оңтүстiк аймақта - 8.
Тоқыраған селолық аудандар тауарлар өткiзу рыноктарынан алыс жатыр, әлеуметтiк және өндiрiстiк инфрақұрылымы нашар, табиғи, климаттық және экологиялық жағдайлары қолайсыз.
Шекара өңiрi аудандары үшiн де экономиканың одан әрi дамуы, халықты жұмыспен қамтамасыз ету және тұрмыс деңгейiн жақсарту проблемалары сипатты, осының нәтижесiнде олардан халық едәуiр дәрежеде кетуде, бұл елдiң экономикалық әлеуетiн және шебiн әлсiрететiн болады.

1.11. Аумақтық айырмашылықтар және аймақтардың

тұрпатталуы

Объективтiк табиғи-климаттық, географиялық жағдайлардан,

демографиялық ахуалдан, сондай-ақ, ұзақ уақыт бойы сақталған субъективтiк

факторлардан аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейлерiнде

аумақтық айырмашылықтар қалыптасты. Аймақтар топтарының

әлеуметтiк-экономикалық жағдайын сипаттайтын көрсеткiштер кестеде

келтiрiлген.

Қазақстан Республикасы аймақтарының 2000 жылғы

әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері

__________________________________________________________________________

Аймақтар мен !Аймақтың!Аймақтың!Халықтың!Аймақтың!Аймақтың!Аймақтың!Аймақ.

топтардың !респуб. !ЖАӨ-ге !жан ба. !өнеркә. !ауыл ша.!негізгі !тың ба.

атауы !лика !үлесі, %!сына ша.!сіп өн. !руашылы.!капитал.!стапқы

!халқы ! !ққандағы!дірісі. !ғының !ға ин. !орташа

!санында.! !ЖАӨ, мың!нің жал.!жалпы !вести. !жан ба.

!ғы үле. ! !теңге !пы көле.!өнімін. !циялар !сылық

!сі, % ! ! !міндегі !дегі !игеруде.!табыс.

!01.10. ! ! !үлесі, %!үлесі, %!гі үле. !тарының

!01 ж. ! ! ! ! !сі, % !орташа

! ! ! ! ! ! !респуб.

! ! ! ! ! ! !ликалық

! ! ! ! ! ! !деңгей.

! ! ! ! ! ! !ге ара

! ! ! ! ! ! !қатына.

! ! ! ! ! ! !сы,

! ! ! ! ! ! !2001 ж.

! ! ! ! ! ! !қаңтар-

! ! ! ! ! ! !тамыз.

! ! ! ! ! ! !ға,%

__________________________________________________________________________

Қазақстан 100 100 157,0 100 100 100 100

Республикасы

__________________________________________________________________________

1-топ

__________________________________________________________________________

Астана қ. 3,3 3,5 254,0 1,0 0,2 10.8 170.6

__________________________________________________________________________

Алматы қ. 7,6 16,0 329,9 3.9 0,4 9,5 184.4

__________________________________________________________________________

2-топ

__________________________________________________________________________

Атырау 3,0 11,0 581,7 22.3 1,1 18.0 241.6

__________________________________________________________________________

Маңғыстау 2,2 6,0 432,1 11,1 0,2 5.9 221.9

__________________________________________________________________________

3-топ

__________________________________________________________________________

Шығыс

Қазақстан 10,1 9,2 143,3 8,1 9,4 7.1 103,5

__________________________________________________________________________

Қарағанды 9,3 11,7 197,2 15,9 4,9 6.2 112.0

__________________________________________________________________________

Павлодар 5,1 5,9 175,2 7,2 4,2 4,2 107.5

__________________________________________________________________________

4-топ

__________________________________________________________________________

Ақтөбе 4,5 4,7 162,5 5,3 4,2 7.1 103.8

__________________________________________________________________________

Жамбыл 6,6 2,1 50,2 1,5 4,5 0,4 54.9

__________________________________________________________________________

Қостанай 6,3 6,0 144,1 3,3 16.5 2.2 82.2

__________________________________________________________________________

Оңтүстік

Қазақстан 13,8 5,2 61,1 5,4 10,0 2,1 49.3

__________________________________________________________________________

5-топ

__________________________________________________________________________

Батыс

Қазақстан 4,1 5,3 203,4 4,6 3,9 21.6 120.9

__________________________________________________________________________

Солтүстік

Қазақстан 4,7 3,0 98,8 1,3 12.7 0.6 77.8

__________________________________________________________________________

6-топ

__________________________________________________________________________

Алматы 10,5 4,8 72,0 3,8 13,4 1,6 57.8

__________________________________________________________________________

Қызылорда 4,1 2,4 93,4 3,6 2,2 2.3 72.1

_________________________________________________________________________

Ақмола 4.9 3,3 94,7 1,5 12.2 0,4 75,2

__________________________________________________________________________

Аймақтар проблемалық деп аталатын үрдiс бойынша топтастырылған, яғни, экономикалық әлеуетi мен экономикалық құрылымына байланысты ұқсас проблемалары және экономикалық көрсеткiштерi бар аймақтардың топтары бөлiнiп көрсетiлген; олардың кестеде орналасу ретi сондай-ақ, аймақтардың ЖАӨ және халықтың тұрмыс деңгейi бойынша орташа көрсеткiштерiмен айқындалады.
Орташа республикалық деңгейге 163,1 және 187,9% - орташа жан басы кiрiстерiнiң едәуiр жоғары деңгейiмен бiрiншi топқа салаланған өнеркәсiбi (негiзiнен машина құрылысы), дамыған қаржы секторы және жоғары ғылыми-техникалық әлеуетi бар республикалық маңызы бар Астана және Алматы қалалары жатады.
2001 жылдың 1 қазанына осы қалалардың үлесi: республика халқы санында 10,9%-ды; жалпы аймақтық өнiмде - 19,7%-ды; өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде - 5%-ды құрады.
Дегенмен, мұндай деңгейдегi қалалар үшiн жеткiлiктi өткiр проблемалар: Астана қаласының инфрақұрылыммен нашар жабдықталуы, өнеркәсiптiк орындарындағы ескiрген техника мен технологиялар және басқалары болып қалып отыр; Алматы қаласында газбен жабдықтауда проблемалар бар, сондай-ақ атмосфералық ауаның ластануының деңгейi жоғары.
Екiншi топты көмiрсутегi минералдық ресурстарына бай: Атырау және Маңғыстау облыстары құрайды.
2001 жылдың 1 қазанына облыстардың осы тобының үлесi республика халқы санында 5,2%-ды; жалпы аймақтық өнiмде - 17,4%-ды; өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде - 33,4%-ды; ауыл шаруашылығы жалпы өнiмiнде 1,3%-ды құрады. Халықтың жан басына орташа табыстары басқа облыстарға қарағанда жоғары.
Негiзгi проблемалар: өнеркәсiп өндiрiсiнiң шикiзаттық бағыттылығы және негiзiнен мұнай өндiруге мамандануы; салаландырылмаған дерлiк өнеркәсiп және дамымаған ауыл шаруашылығы. Селолық аудандарда табыстың төмендiгi, жұмыссыздықтың көбеюi, артта қалған инфрақұрылым, аудан орталықтарының шалғайлығы, қоршаған ортаға зор ауыртпалық және басқалары.
Yшiншi топ - негiздерiнде жергiлiктi шикiзатты пайдаланатын iрi кен өндiрушi және қайта өңдеушi кәсiпорындар салынған және жұмыс iстейтiн, табиғи минералдық шикiзат ресурстарына бай өнеркәсiптiк облыстар. Осы облыстарда, сондай-ақ, өңдеу өнеркәсiбiнiң кейбiр өндiрiстерi (машина жасау, жеңiл және тамақ өнеркәсiбi) белгiлi бiр дәрежеде дамыды. Бұл - Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары.
Бұл топтағы облыстардың орташа жан басылық табыстары жоғары, олар орташа республикалық деңгейге қатысты алғанда, тиiсiнше, 117,4, 133,5 және 111,4%-ды құрайды.
2001 жылдың 1 қазанына облыстардың осы тобының үлесi республика халқы санында 24,2%-ды, жалпы аймақтық өнiмде - 26,6%-ды, өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде - 31,2%-ды, ауыл шаруашылығында - 18,5%-ды құрады.
Негiзгi проблемалар: шикiзаттық бағыттылығы, шикiзат базасының пайдаланудың жоғары дәрежесi, өнеркәсiптiң салаландырылмауы.
Төртiншi топ табиғи ресурстарға бай, сондай-ақ едәуiр ауыл шаруашылық егiс жерлерi бар. Бұл - Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстары. Бұл ретте Ақтөбе және Қостанай облыстарында халықтың орташа жан басына шаққандағы табыстары орташа республикалық деңгейден бiршама жоғары, ал Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында - орташа республикалық деңгейден төмен. Сонымен бiр мезгiлде, олардың барлығының, шамамен, бiрдей экономикалық базасы, бiрдей бағытталған құрылымы бар. Сонымен бiрге, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстарының өнеркәсiп сияқты, ауыл шаруашылығы өндiрiсiн, қызмет көрсетулер саласын, шекаралық сауданы дамыту есебiнен де орташа жан басына шаққандағы табыстарды арттыруға жеткiлiктi резервтерi бар.
2001 жылдың 1 қазанына облыстардың төртiншi тобының үлесi республика халқы санында 31,2%-ды; жалпы аймақтық өнiмде - 17,2%-ды; өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде - 15,5%-ды; ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнде 35,2%-ды құрады.
Негiзгi проблемалар: өнеркәсiптiң бiрқатар iрi кәсiпорындарында дағдарыстық ахуалды өткерудiң уақытша күрделiлiгi; ауыл шаруашылығына қызмет көрсететiн өндiрiстердiң жеткiлiксiз дамуы.
Бұдан басқа, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында газбен, электр энергиясымен, сумен жабдықтауда iркiлiстер бар.
Батыс Қазақстан және Солтүстiк Қазақстан облыстары кiретiн бесiншi топтың басым дамыған, соның iшiнде қорғаныс бағытындағы машина құрылысы және олардың өнеркәсiптiк-аграрлық бағыттылығын айқындайтын ауыл шаруашылық егiс жерлерi бар. Бұдан басқа, Батыс Қазақстан облысында өнеркәсiп өндiрiсi құрылымында 80%-дан аса болып отырған мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп даму үстiнде.
Осы облыстар халқының табыстары орташа республикалық деңгейден төмен. 2001 жылдың 1 қазанына республика халқы санында бесiншi топтың үлесi 8,7%-ды; жалпы аймақтық өнiмде - 8,3%-ды; өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде - 4,4%-ды; ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнде - 16,6%-ды құрады.
Негiзгi проблемалар: машина құрылысы, бiрiншi кезекте қорғаныс кәсiпорындарындағы күрделi жағдай, ілеспе газды жарату қажеттiлiгi, қуаң егiншiлiк, ауыз судың өткiр тапшылығы, мұнай-газ саласын дамытудың және әскери полигондар қызметiнiң экологиялық салдары.
Алтыншы топ - Қызылорда облысындағы Құмкөлде мұнай өндiрудi есептемегенде, экономикалық қызметi, негiзiнен, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнен танылатын Ақмола, Алматы және Қызылорда облыстары кiретiн аграрлық облыстар:
Ақмола және Алматы облыстарында халықтың табыстары өте төмен. Олар Қызылорда облысында Қызылорда қаласындағы Құмкөлдiң табыстары есебiнен орташа республикалық деңгейден жоғары.
2001 жылдың 1 қазанына республика халқы санында алтыншы топтың үлесi 19,4%-ды; жалпы аймақтық өнiмде - 10,8%-ды; өнеркәсiп өндiрiсi көлемiнде - 9%-ды; ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнде - 27,8%-ды құрады.
Халықтың орташа жан басына шаққандағы табыстары орташа республикалық деңгейден едәуiр төмен.
Негiзгi проблемалар: тұрмыстың төмен деңгейi, ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтудың жоғары үлесi, нашар инфрақұрылым, үлкен аумақ, елдi мекендердiң өткiзу рыноктарымен нашар байланысы, iлеспе газды жарату қажеттiлiгi, көптеген аудандардың орталықтан шалғайлығы, қоршаған ортаға

жоғары ауыртпалық, Арал проблемасы, ауыз судың өткiр тапшылығы.

Аймақтардың ұсынылған тұрпатталуы стратегиялық мiндеттердi шешуге

бағытталған. Жекелеген облыстардың немесе облыстар тобының проблемалық

мәселелерi оқшау сипатты және тиiстi салаларды және аймақтарды дамыту

бағдарламаларында шешiмiн табуға тиiс.

2. Аймақтық саясаттың мақсаты, қағидаттары, мiндеттерi

және басымдықтары

2.1. Аймақтық саясаттың мақсаты

Аймақтық саясаттың мақсаты проблемалық аймақтарды таңдап қолдау

саясатымен ұштастыра отырып, инфрақұрылымды, шаруашылық қызметтi нығайтуға

және халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға ықпал ететiн маңызды

инвестициялық жобаларды жүзеге асыру жолымен аймақтар арасындағы

әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiндегi айырмашылықтарды төмендету болып

табылады.

2.2. Аймақтық саясаттың негiзгi қағидаттары

Аймақтық саясаттың негiзгi қағидаттары:

республикалық мүдделердiң аймақтық, перспективалық мүдделердiң

ағымдық алдындағы басымдылығы;

аумақтық орналасу ерекшелiктерi ескерiле отырып, аймақтардың табиғи

байлықтарын тиiмдi пайдалану;

сол аумақта шаруашылық субъектiлерiнiң кәсiпкерлiк қызметiн

мемлекеттiк ынталандыру тетiктерiн құру арқылы проблемалық аймақтардың

экономикалық таңдап, қолдау;

мемлекет үшiн айрықша маңызды стратегиялық мәнi бар аймақтарды басым

дамыту болып табылады.

2.3. Аймақтық саясаттың мiндеттерi

Аймақтық саясат мiндеттерiне:

аймақтардың қарқынды және теңдес әлеуметтiк-экономикалық дамуын

қамтамасыз ету;

проблемалық шағын қалаларға және тоқыраған шалғайдағы селолық

аудандарға мемлекеттiк қолдау көрсету;

ел қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн шекара өңiрi аудандарының, әсiресе, оңтүстiк аудандардың экономикалық әлеуетiн нығайту жөнiндегi мемлекеттiк саясатты әзiрлеу және жүргiзу;
орталық және жергiлiктi басқару органдары арасында қатынастарды одан әрi жетiлдiру;
Қазақстан аумағында халықты ұтымды қоныстандыру жатады.

2.4. Аймақтық саясат басымдықтары

Проблемалық аймақтарға қолдау және ынталандыру қаражаты бағытталатын, аймақтық саясат басымдықтары:
мемлекеттiк және аймақтық экономикалық дамудың таңдалған

стратегиясына сәйкес проблемалық аймақтарда жүргiзiлетiн, құрылымдық қайта

құрулар;

жаңа жұмыс орындарын құру, жұмыспен қамтуды арттыру және аймақ iшiнде

және одан тысқары жерлерде өндiрiстiң өсуiне және өнiмдер өткiзуге

әкелетiн кәсiпкерлiктi дамыту;

өндiрiстiк, әлеуметтiк және тыңалдыру инфрақұрылымын сақтау, қайта

жаңарту және дамыту Қазақстан Республикасының аумағында қызметтiң барлық

түрiнiң экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;

кедейлiктi және жұмыссыздықты төмендету болып табылады.

3. Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының негiзгi

бағыттары

3.1. Аймақтардың одан әрi әлеуметтiк-экономикалық дамуы

1.11-бөлiмшесiнде айқындалған аймақтарды тұрпаттандыру аймақтық даму

бағдарламаларын әзiрлеу үшiн негiз болуға тиiстi.

Қазiргi уақытта аймақтардың бiрiншi тобы - Астана және Алматы қалалары үшiн даму бағдарламалары мейлiнше анық жасалған. Осылайша, Астана қаласы бойынша Ел Президентiнiң Жарлығымен Мемлекеттiк бағдарлама бекiтiлдi, мұнда өңдеу өнеркәсiбiн, инфрақұрылымды, ғылыми, мәдени және өзге де орталықтарды жедел дамыту болжанып отыр. Алматы қаласы бойынша Қазақстан Республикасының Yкiметi Аймақтық қаржы орталығын құру жөнiнде тұжырымдама және іс-шаралар жоспарын бекiттi. Оның жұмсақ климаты, төңiрегiндегi ерекше табиғи объектiлердiң болуы ескерiле отырып, осы құжатпен туризм мен демалыстың қуатты инфрақұрылымын қалыптастыру көзделуде. Осының есебiнен шағын және орта бизнестiң кеңiнен дамуын қамтамасыз ету болжанып отыр. Өңдеу өнеркәсiбiнiң көптеген кәсiпорындарын жаңғырту, оның салалылығын кеңейту көзделуде.
Екiншi топ аймақтары үшiн өндiрiстiң салаландырылуын жүзеге асыру мұнай өңдеу және мұнай химиясы өндiрiстерiн құрумен, ауыл шаруашылығында кәсiпкерлiктi дамытумен және ауыл шаруашылығы өнiмiн өңдеу жөнiндегi шағын бизнес кәсiпорындарын құрумен, сондай-ақ көлiк пен байланыс инфрақұрылымын дамытумен байланысты. Бұл ретте қоршаған ортаны, әсiресе, Каспий теңiзi қайраңындағы экологиялық қорғау жөнiндегi iс-шараларға ерекше назар аударылатын болады.
Yшiншi топ аймақтары үшiн, негiзiнен, өнiмнiң ғылыми жұмсалымды түрлерiнiң ең жоғары деңгейiмен түпкi және бәсекелес қабiлеттi өнiм шығаратын өңдеу салаларында өнеркәсiп өндiрiсiн кеңiнен салаландыру басты мiндетке айналады. Бұл ретте, олар басым түрде шағын және орта қалаларда дамуға тиiстi. Сонымен қатар, мұнда, ортаны экологиялық қорғау жөнiнде iс-шаралар көздеу қажет.
Төртiншi топ аймақтары үшiн бiрқатар ірi кәсiпорындардың әлеуетiн одан әрi пайдалану жөнiндегi шаралар, сондай-ақ ауыл шаруашылығына қызмет ететiн өндiрiстердi дамыту қажет.
Бесiншi топ аймақтары үшiн машина құрылысын, бiрiншi кезекте қорғаныс кәсiпорындарын түбiрлi жаңарту және жаңғырту басты стратегиялық бағытқа айналады.
Алтыншы топ аймақтарында ауыл шаруашылық өнiмiн өңдейтiн шағын және орта, сондай-ақ, дайындау, өткiзу және басқа өндiрiстерi кәсiпорындарын дамытуға негiзгi назар аударылатын болады. Бұл аймақтардың тұрмыс деңгейi бойынша соңғы орында тұрғаны ескерiле отырып мұнда, өнеркәсiп өндiрiстерiн құру және дамыту жөнiнде жекелеген жобалар әзiрлеу және жүзеге асыру қажет.
Тұрпаттандыру облыстық бөлiнiстен басқа, шағын және орта қалаларға, аудандарға қатысты да жүргiзiлуге тиiстi.
Артта қалған аумақтар облыстардың барлық топтарында болғандықтан, олардың даму стратегиясын айқындау қажеттiлiгi туындайды, соның негiзiнде оларды қолдау шаралары қабылданатын болады.

3.2. Проблемалық аймақтарды мемлекеттiк қолдау

Қолдауға жататын нақты әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердi, соның iшiнде тоқыраған қалалар мен аудандарды iрiктеу межелерiн таңдау-маңызды және ең күрделi мiндет болып табылады. Межелерде оларды кез-келген деңгей аймақтары: облыстар, қалалар, аудандар үшiн пайдалануға болатын экономикалық, қаржылық, әлеуметтiк, экологиялық қырлары көзделуi қажет.
Бұл үшiн межелер орташа жан басына санаумен есептеледi. Әрбiр аймақ үшiн есептелген меже негiзiнде көрсеткiштерi стандарт ретiнде қабылданатын, орташа есептеулерден едәуiр төмен аймақтар айқындалады. Мұқият талдау және бағалау негiзiнде олардың аймақтық саясатқа сәйкес қолдауға жататын аймақтары таңдалады.

Межелер ретiнде мынадай көрсеткiштер мейлiнше қонымды болып табылады:

халықтың жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнiм орташа

республикалық деңгейден 75% төмен;

соңғы үш жылдағы жұмыссыздықтың орташа деңгейi орташа республикалық

деңгейден 50 пайыз және одан да жоғары;

республика бойынша орташа есеппен салыстырғанда өнеркәсiпте

iстейтiндердiң орташа табысы;

халықтың ауыл шаруашылығындағы табыстарының төмен деңгейi;

республикадағы орташа санымен салыстырғанда экономикада жұмыс

істейтiндердiң жалпы санында ауыл шаруашылығында жұмыс iстейтiндердiң

мейлiнше жоғары үлесi;

экономикалық қызметтiң iрi орталықтарына қатысты алғанда аймақтың

шеткерi орналасуы;

аймақтың мемлекеттiк, әсiресе, оңтүстiк шекараға тiкелей жақындығы;

ауылдық ортаның өнiм өткiзудiң iрi рыноктарынан алыстығы;

өндiрiстiк инфрақұрылыммен нашар жабдықталуы;

ресурс базасының болмауы және сарқылуы;

қолайсыз экологиялық жағдайлар.

Бұдан басқа, аймақтарды мемлекеттiк қолдау үшiн таңдау кезiнде, соның

iшiнде ел қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге және мемлекеттiк, әсiресе,

оңтүстiк шекараны нығайтуға әсер ететiн басқа да факторлар ескерiлуi

мүмкiн.

Yкiмет құрған арнайы комиссия қолдауға алынатын аймақтарды түпкiлiктi

ірiктеудi жүзеге асыруға тиiс, ол межелер құрамына әрбiр үш жылда өзгерiс

енгiзуi мүмкiн.

3.3. Республикалық және жергiлiктi басқару деңгейлерi

арасындағы қатынастарды жетiлдiру

Мемлекеттiк басқару органдары арасындағы қазiргi қатынастар жүйесi аймақтар дамуының әлеуметтiк-экономикалық жағдайларын қалыптастыруда едәуiр рөль атқарады. Республикалық және жергiлiктi басқару деңгейлерi арасындағы функциялар мен өкiлеттiктердi ұтымды бөлу негiзiнде осы қатынастарды одан әрi жетiлдiру экономикалық өсу және халықтың тұрмыс деңгейi мен сапасын арттыру үшiн аймақтар мүдделерiнiң өзiндiк ерекшелiгiн ескеруге және олардың ресурстық әлеуетiн тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Басқарудың жергiлiктi органдарының халықтың тұрмыс деңгейi мен сапасына, минералдық-шикiзаттық, жер, су және басқа да ресурстарды ұтымды пайдалануға, өсiмдiк және жануарлар дүниесiн молайтуға жауапкершiлiгi артады.
Басқарудың әрбiр деңгейiнде оларға бекiтiлген функциялардың толық қанды орындалуы үшiн қаржыландырудың жеткiлiктi көздерi заңдық негiзде бекiтiлуi жетiлдiрiлетiн болады.
Тұтастай алғанда, республикалық және жергiлiктi басқару деңгейлерiнiң арасындағы функциональдық өкiлеттiктердi межелеу мемлекеттік функцияларды орталықсыздандыру және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру саласындағы мемлекеттiк саясат бағыттарына сәйкес жүзеге асырылатын болады.

3.4. Халықты қоныстандыру және жұмыспен қамтуды
ынталандыру бағдарламалары

Қазақстанда реформалар басталғаннан бастап, халықтың Қазақстаннан басқа елдерге сияқты, республикаға да күштi көшi-қон ағыны келуде.
Осы ағындарды ұтымды реттеу мақсатында жұмыссыздықтың үлкен деңгейiмен, кедейлiкпен, проблемалық және тоқыраған аймақтарда жұмыстың болмауымен байланысты процесс мемлекеттiк бақылауға алынуы қажет. Қазақстан жағдайларында республикадан көшi-қон ағынының үлкен бөлiгi әртүрлi ұлт азаматтарының тұратын аймақтарға және олардағы жағдайларға қарамастан, өздерiнiң тарихи отанына қайту еркiмен байланысты. Бұл, ең алдымен, немiстерге, iшiнара орыстарға, украиндықтарға және басқа ұлттарға қатысты, бұл тұрлаулы процесс болып табылады.
Алайда, жоғары жұмыссыздықтан, тоқыраған аймақтардан жұмысшылардың, бiлiктi мамандардың жылжуын толық болдырмау мүмкiн емес. Бұдан басқа, қоныс аудару процесi көптеген, қонысталған, бiрақ тоқыраған ауылдарда, кенттерде және тiптi кейбiр шағын қалаларда өмiр сүрудiң сенiмдi жүйесiн (электр жарығы, жылу, су, рынокпен байланыс және басқалары) құрудың мүмкiн болмайтындығынан, қажеттiлiк ретiнде туындайды.
Адамдардың кеңiстiк тұрғысындағы жылжуы тоқыраған аймақтар халқының ерiктiлiгi, әртүрлi аймақтардағы - әсiресе, "өсу нүктелерiндегi" әлеуметтiк-экономикалық ахуал туралы, экономикалық өсу, еңбек және тұрғын үй рыногы және басқалары, жұмысшылар мен мамандардың өтемақылығы (толық немесе iшiнара) және отбасылық көшу туралы барынша хабардар болуы қағидаттарына құрылған мемлекеттiк көшi-қон саясатына сәйкес жүзеге асырылуға тиiс.
Қоныстанудың ұтымды схемасын құруға:
мемлекеттiк көшi-қон саясатын жетiлдiру;
еңбектiң аймақтық рыноктарындағы ахуал ескерiле отырып, Қазақстан Республикасына шетелдiк жұмыс күшiн тартуға жыл сайын квота белгiлеу;
проблемалық аймақтар мен қалалардың өсу нүктелерiне жоғары бiлiктi кадрлар, жоо-ның, колледждердiң түлектерiн және басқаларды тарту үшiн ынталандыруды дамыту және басқалары;
кепiлдiктер мен жеңiлдiктер бере отырып, шағын қалаларға және тоқыраған ауылшаруашылық аудандарға жоо-ның түлектерiн iшiнара мемлекеттiк бөлудi қалпына келтiру ықпал ете алады.
Ел аумағы бойынша халықтың реттелмелi көшi-қоны бiрқатар мiндеттердi шешуге:
еңбек рыногында, әсiресе, жастар, мектеп пен жоо түлектерi арасындағы шиеленiстi төмендетуге;
тұрғындар тығыз қоныстанған аймақтардан қоныстану тығыздығы төмен аймақтарға; тұруға экологиялық қауiптi аймақтардан өмiр сүру үшiн қолайлы жағдайлары бар аймақтарға оларды қоныстандырудың ұтымды схемасын айқындауға;
халықтың аумақтық оңтайлылығын және еңбек белсендiлiгiн арттыруға;
проблемалық аймақтарды, шағын қалаларды, ауылдық елдi мекендердi тоқырау жағдайынан шығаруға, оларда өндiрiстi жандандыруға;
елдiң шекара өңiрi аудандарын нығайтуға және шекаралардың қауiпсiздiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.

4. Аймақтық саясаттың тетiктерi

Әкiмшiлiк-құқықтық тетiк - басқару деңгейлерi арасында мемлекеттiк функциональдық өкiлеттiктердi шектеудi қамтамасыз ететiн заңдар қабылдау және іске асыру, тұрақты және әдiл бюджетаралық қатынастар белгiлеу көмегiмен барлық аймақтардың тиiмдi дамуы үшiн жағдайлар мен мүмкiндiктер жасалуы мүмкiн. Нақ осындай жүйе аймақтардың тиiмдi әлеуметтiк-экономикалық дамуы үшiн ынталандырулар туғызады және жергiлiктi атқарушы органдардың аймақтардағы iстердiң жағдайына жауапкершiлiгiн күшейтедi.
Бұл проблемалық аймақтар үшiн экономиканы дамыту үшiн тең жағдайлар және халық тұрмысы үшiн теңдес жағдайлар жасауға мүмкiндiк бередi. Бiрақ олар барлық аймақтарда жеткiлiктi бола бермейтiндiктен, артта қалған аймақтарды қолдаудың және ынталандырудың экономикалық тетiктерi қосымша пайдаланылатын болады.
Проблемалық аймақтарды ынталандыру және қолдау тетiгiнде инвестицияларға негiзгi орын берiледi.
Инвестициялар бiрiншi кезекте:
аймақтардың өткiзу рыногымен және ресурс рыногымен байланысын қамтамасыз ететiн көлiк инфрақұрылымын құруға;
электр энергиясымен тұрақты жабдықтауға;
сумен, отынмен және жылумен қамтамасыз етуге;
бiлiктi қызметкерлер даярлайтын бiлiм беру жүйесiн дамытуға;
денсаулық сақтау қызметтерiмен қамтамасыз етуге;
ғылыми зерттеулерге, жобалық жұмыстарға, инновацияларға және технологияларға қол жеткiзудi қамтамасыз етуге, ақпарат орталықтарын, ҒЗТКЖ және басқаларын құруға бөлiнетiн болады.
Егер бұл ретте, олар:
аймақ үшiн қосымша кiрiстер жасаса, бұл ретте бұдан аймақтың жалпы кiрiсi тұрақты артуы тиiс, бұдан, егер, өнiмнiң аймақтан тыс өткiзiлуi мүмкiн болса;
өндірісті ұтымды етіп, сол арқылы кәсіпорнына еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiн қамтамасыз етсе және оның бәсекелестiк қабiлетiн арттырса;
аймақтарда импорт алмастырудың одан әрi дамуын қамтамасыз етсе, бiрiншi кезекте, аймақ экономикасын дамыту және құрылымдық қайта құрулар бағдарламасына енгiзiлген салаларда кәсiпорындарды инвестициялау жүзеге асырылатын болады.
Инвестициялық қолдауға жататын салаға туризм де жатады, ол аймақтардың кiрiстерiн арттырудың және жұмыспен қамтуды ұлғайтудың маңызды көздерi болып табылады.
Инвестициялық жобаларды әзiрлеу кезiнде қаржыландырудың барлық көздерiнен жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған еңбектi көп қажет ететiн жобаларға көңiл аударылатын болады.
Бұдан басқа, проблемалық аймақтар аумақтарында аймақтық, аймақаралық, аймақтық-салалық проблемаларды шешуге бағытталған жекелеген жобалар мен бағдарламаларды; тоқыраған шағын және орташа қалаларды қолдаудың арнайы жобалары мен бағдарламаларын және басқаларын бюджет қаражаты есебiнен қаржыландыру жүзеге асырылатын болады.
Аймақтық саясат тетiктерi проблемалық аймақтарды тiкелей қаржыландыру сияқты, тоқыраған аймақтарды қолдау үшiн арнайы мемлекеттiк бағдарламалар арқылы да қолданылуы мүмкiн.
Мемлекеттiк бюджет қаражаты және басқалары, заңмен тыйым салынбаған қаражат көздерi проблемалық аймақтарды қолдауда инвестицияларды қаржыландырудың негiзгi көздерi болып болжануда.
Ұсынылған тетiктер әрбiр аймақтағы объектiлердi iрiктеу, қолдау межелерiнiң нақты мәндерi ескерiле отырып, саралы түрде пайдаланылатын болады. Олардың проблемалық және тоқыраған аймақтар үшiн "бәрiне бiрдей сеп" бола алмайтынын және егер, жергiлiктi атқарушы органдар тарапынан қолданылатын басқа да бастамашылық шаралармен, кәсiпкерлердiң, әсiресе, шағын және орта кәсiпорындар иелерiнiң бастамашылығымен қолдау көрсетiлгенде, ойдағыдай нәтижелер беруi мүмкiн екендiгiн атап өткен жөн.
Жергiлiктi атқарушы органдар өз тарапынан:

аймақтың инвестициялық тартымдылығын қалыптастыру, инвестициялар

ағыны үшiн жағдайлар жасау;

осы кәсiпорындар санының өсуi тұрақты өсетiн экономика үшiн сенiмдi

негiз құрауы мүмкiн болғандықтан, шағын және орта кәсiпорындарды нығайту;

осылардың көмегімен кез келген кәсіпкер қажетті технологияларды,

жобаларды жедел алуы мүмкін болатын, шағын және орта қалаларда ақпарат

орталықтарын және бизнес-инкубаторлар құра отырып, зерттеулерді,

инновацияларды, ҒЗТКЖ-ны және трансферт-технологияларды инвестициялық

қолдау жөнінде саясат жүргізуі тиіс.

Мамандар:

Багарова Ж.А.,

Қасымбеков Б.А.

О Концепции региональной политики Республики Казахстан на 2002-2006 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 7 декабря 2001 года N 1598

Правительство Республики Казахстан постановляет:
1. Одобрить прилагаемую Концепцию региональной политики Республики Казахстан на 2002-2006 годы.
2. Центральным и местным исполнительным органам при выработке соответствующих решений руководствоваться основными положениями настоящей Концепции.
3. Признать утратившим силу постановление Правительства Республики Казахстан от 9 сентября 1996 года N 1097 P961097_ "О Концепции региональной политики Республики Казахстан".
4. Настоящее постановление вступает в силу со дня подписания.

Премьер-Министр

Республики Казахстан

Одобрена

постановлением Правительства

Республики Казахстан

от 7 декабря 2001 года N 1598

Концепция региональной политики
Республики Казахстан на 2002-2006 годы

Астана, 2001 г.

Введение

Во всех странах мира - в силу различия географического положения, природно-климатических условий, демографической ситуации, истории развития и других факторов - регионы имеют разный уровень социально-экономического развития. Это порождает немало серьезных социально-экономических проблем. Поэтому каждое государство стремится улучшать жизненный уровень в отсталых регионах, то есть проводить региональную политику, направленную на выравнивание условий и повышение уровня их развития.
Казахстан не является исключением: 14 областей находятся в различных природно-климатических зонах, имеют разную историю развития, экологию и поэтому уровни их социально-экономического развития существенно отличаются. В этой связи сначала в бывшей советской республике, а затем и в суверенном Казахстане проводилась определенная региональная политика. Тем не менее, за годы реформ дифференциация усилилась, а социально-экономические проблемы обострились.
В советский период для выравнивания социально-экономического развития использовались дотации проблемным регионам в основном через централизованные капитальные вложения на развитие тех или иных отраслей материального производства и (или) отраслей непроизводственной сферы. Средства образовывались за счет ресурсов относительно богатых регионов и аккумулировались на каждом уровне управления в соответствующем бюджете.
Хотя этот механизм перераспределения сыграл определенную положительную роль в развитии проблемных регионов, он не позволял проводить эффективную политику их самофинансирования и самодостаточности, увеличивая зависимость от центра, культивируя иждивенческие настроения у населения.
И в советский период, и в процессе проведения рыночных реформ под региональной политикой понимались все преобразования, которые предпринимались для развития регионов вне зависимости от того, какой уровень власти их проводил. Соответственно все изменения в регионах, а также межрегиональные экономические отношения относились к результатам региональной политики государства.
Таковым является понимание региональной политики и в Концепции, одобренной постановлением Правительства Республики Казахстан от 9 сентября 1996 года, в связи с чем возникла настоятельная необходимость в новой региональной политике.
Под региональной политикой в новой Концепции понимается комплекс экономических, правовых, социальных и других мер, применяемых государством для эффективного и гармоничного развития регионов, предоставление проблемным регионам равных возможностей с остальными для достижения равноценных условий жизни, занятости и т.д.

1. Анализ современного социально-экономического
положения регионов
1.1. Демографические изменения

Численность населения на 1 октября 2001 года по сравнению с итогами переписи 1999 года снизилась на 0,9% и составила 14810 тыс. чел. При этом доля городского населения составляет 56,1%, сельского - 43,9%. Прирост постоянного населения в текущем году отмечен только в четырех областях: Южно-Казахстанской, Кызылординской, Атырауской, Мангистауской и в городе Астане.
Особенно сократилась численность населения в северных и центральных областях: Акмолинской, Костанайской, Северо-Казахстанской, Павлодарской, Карагандинской. Основной причиной явилась механическая убыль - миграция населения за пределы республики.
Коэффициент естественного прироста населения за 9 месяцев 2001 года составил 5,05 промилле. Среднереспубликанский уровень коэффициента рождаемости превышен только в пяти областях: Южно-Казахстанской - 24,08 промилле, Кызылординской - 22,09, Мангистауской - 19,24, Атырауской - 17,85, Жамбылской - 17,49.
Отрицательное сальдо миграции населения за 8 месяцев 2001 года составило 71,9 тыс. чел. Наиболее интенсивной была миграция в страны СНГ, в которые эмигрировало около 70% из общего числа выехавших за пределы Казахстана. Активными по внешней миграции остаются Костанайская, Павлодарская, Карагандинская области. Среди эмигрантов значителен удельный вес русских (56,7%) и немцев (22,2%).
Во внутриобластном передвижении преобладает социально вынужденная миграция из сельской местности в города, чем усугубляется напряжение на рынках труда городов и криминогенная обстановка в них. Переселенцы, формально обретая статус городского жителя, практически не вовлекаются в сферу социальной, производственной и культурной жизни.

1.2. Территориальное разделение труда

За годы независимости и радикальных экономических реформ направления специализации регионов не претерпели существенных изменений, лишь изменились уровни развития отраслей. Здесь наибольшее влияние оказывает конъюнктура мирового рынка в части традиционных товаров казахстанского экспорта.
Значительное развитие получили Атырауская и Мангистауская области, основными отраслями экономики которых являются нефтедобывающая, нефтеперерабатывающая и нефтехимическая промышленность, на долю которых приходится свыше 90% всей промышленной продукции областей.
В Актюбинской области добывается хромовая руда, нефть и газ. Существует возможность для расширения промышленности строительных материалов. Основой промышленности Кызылординской области в настоящее время является добыча нефти.
Основными отраслями экономики Восточно-Казахстанской и Карагандинской областей являются цветная и черная металлургия. На территории этих областей расположено большинство разведанных запасов месторождений руд цветных и черных металлов. Одно из первых мест в списке минерально-сырьевых ресурсов Казахстана занимает медь, значительные запасы которой находятся в месторождениях Карагандинской области.
Павлодарская область является лидером по добыче угля в стране. Ее доля составляет 72,3% добычи угля в стране. Далее следует Карагандинская область с показателем в 23,9% и Восточно-Казахстанская - 3,4%.
Высокий научно-технический, интеллектуальный потенциал, морально и физически неизношенное оборудование размещены, преимущественно, на оборонных предприятиях Западно-Казахстанской и Северо-Казахстанской областей, а также в г. Алматы.
Культурным и интеллектуальным центром страны остается г. Алматы, акценты в специализации которого постепенно смещаются в сторону финансового центра. Активно формируется деловой и культурный центр в новой столице страны - городе Астане.
Зерновое производство республики сосредоточено в северных областях - Костанайской, Северо-Казахстанской, Акмолинской, которые ориентированы на производство товарной пшеницы, крупяных и фуражных культур.
Специализация на сельскохозяйственном производстве, преимущественно на выращивании овощей и фруктов, технических культур, сохраняется за аграрным югом республики - Алматинской, Жамбылской и Южно-Казахстанской областями.

1.3. Валовой региональный продукт

Территориальное разделение труда и структура экономики регионов наиболее полно характеризуются такими обобщающими показателями, как объем валового регионального продукта (ВРП) и производство его на душу населения. По производству ВРП на душу населения между областями страны существуют значительные различия. Так, в 2000 году разница между максимальной (Атырауская область - 581,7 тыс. тенге) и минимальной (Жамбылская область - 50,2 тыс. тенге) величиной ВРП на душу населения составила 11,6 раза.
Лидерами по производству ВРП на душу населения в 2000 году являются Атырауская и Мангистауская области, которые в течение последних лет занимают соответственно первое и второе места среди областей по этому показателю.
Доля этих двух областей в производстве ВРП составляет 17%. Основную массу добавленной стоимости производит промышленность (в Атырауской области - 72,3%, в Мангистауской 65,4%).
Павлодарская, Карагандинская и Восточно-Казахстанская области вместе производят 26,8% ВРП. По производству ВРП на душу населения они занимали в 2000 году седьмое, шестое и десятое места соответственно.
Города столичного типа - Алматы и Астана производят 19,5% валового регионального продукта. По производству ВРП на душу населения они занимают третье и четвертое места соответственно. Основная масса добавленной стоимости в г. Алматы производится в секторе услуг (86,7%), в г. Астане бурно развивается строительство, составляющее в производстве добавленной стоимости 35,9%.
Среднюю группу областей образуют Западно-Казахстанская, Актюбинская, Костанайская и Северо-Казахстанская области. Вместе они производят 19,0% ВРП; по производству ВРП на душу населения занимают пятое, восьмое, девятое и одиннадцатое места соответственно. В структуре ВРП Костанайской и Северо-Казахстанской областей 23,0 и 36,1% ВДС произведено в сельском хозяйстве.
Наиболее низкие показатели по производству ВРП на душу населения имеют Акмолинская, Кызылординская, Алматинская, Южно-Казахстанская и Жамбылская области. Пять областей производят вместе всего 17,8% ВРП. По производству ВРП на душу населения эти области занимают последние места - двенадцатое, тринадцатое, четырнадцатое, пятнадцатое, шестнадцатое соответственно.

1.4. Структурные изменения в промышленности

Если в 1995 году основной объем промышленной продукции производился в Карагандинской (21,6% от республиканского объема), Павлодарской (16,3%), Восточно-Казахстанской (9,65%) областях, то в перспективе, по оценке, лидирующее место займут Атырауская, Карагандинская и Мангистауская области.
Основную роль в изменениях территориальной структуры сыграл значительный рост нефтедобычи. Значимость Карагандинской области определяется ее огромным промышленным потенциалом и наличием экспортоориентированных производств.
Значительное увеличение удельного веса областей, специализацию которых составляют добывающие отрасли, привело к общему "утяжелению" экономики Казахстана. Так, в Атырауской области удельный вес нефтегазодобывающей промышленности в общей структуре промышленного производства области составляет 94,2%. В Кызылординской области удельный вес нефтегазодобывающей промышленности увеличился с 2,7% в 1990 г. до 89,5% в 2000 г., а легкой и пищевой промышленности снизился с 14,5 до 0,7% и с 18,8 до 3,8% соответственно. В Карагандинской области доля металлургии повысилась до 78% при снижении доли легкой промышленности с 6,4 в 1990 году до 0,5%, пищевой - с 9,2 до 5,9%.

1.5. Структурные изменения в сельском хозяйстве

Сельское хозяйство Казахстана имеет ярко выраженную зональность, природный фактор определяет особенности структурных различий.
Начиная с 1997 года, практически по всем сельскохозяйственным культурам посевные площади в республике стабилизировались, а по некоторым культурам, как хлопчатник, подсолнечник и сахарная свекла, наблюдается рост посевных площадей.
За период с 1995 по 2000 годы спад валовой продукции сельского хозяйства по республике составил 6,3%. Наибольшее сокращение объемов продукции отмечалось в Мангистауской (на 68,8%), Павлодарской (на 45,0%), Карагандинской (на 31,7%), Атырауской (на 31,1%) и Восточно-Казахстанской (на 27,5%) областях.
Доля аграрного сектора в ВВП снизилась с 12,3% в 1995 году до 8,6% в 2000 году.
С 1999 года в развитии сельского хозяйства республики наблюдаются положительные тенденции. Впервые за годы реформ достигнут рост сельскохозяйственного производства, который составил 28% к соответствующему периоду 1998 года, в т.ч. продукция растениеводства - 66,2%, животноводства - 1%. В региональном разрезе наибольший рост объемов валовой продукции сельского хозяйства произошел в основных зерносеющих регионах республики.
Основными сельскохозяйственными областями в 2000 году, на долю которых приходится 64,9% от общего объема сельскохозяйственного производства, являются Акмолинская, Алматинская, Костанайская, Северо-Казахстанская и Южно-Казахстанская области.

1.6. Развитие инфраструктуры

С 1995 года протяженность эксплуатируемых железных дорог общего пользования (включая дороги других республик по территории Казахстана и дороги Казахстана, проходящие по территории других республик) увеличилась в целом по республике на 184 км и составила 14,5 тыс.км. Наибольшая длина железных дорог приходится на Карагандинскую, Акмолинскую, Восточно-Казахстанскую, Костанайскую и Актюбинскую области. В этих же областях практически удалось сохранить в эксплуатации имеющиеся железные дороги. Существенное выбытие железных дорог из эксплуатации допущено в Северо-Казахстанской и Южно-Казахстанской областях.
Протяженность автомобильных дорог общего пользования за эти годы увеличилась на 2,7 тыс. км. Однако недостаток средств привел к повсеместному снижению их технического состояния, несоответствию нормативным требованиям.
Объемы перевозок грузов всеми видами транспорта, кроме трубопроводного, как отражение общей динамики развития экономики страны, в 1995 - 1999 годах неуклонно снижались. И только экономический рост в 2000 году позволил существенно изменить ситуацию на транспорте.
Значительное сокращение объемов перевозок автомобильным транспортом допущено в Акмолинской, Алматинской, Жамбылской, Костанайской, Павлодарской, Северо-Казахстанской, Атырауской, Южно-Казахстанской областях и г. Алматы.
С 1995 года на воздушном транспорте объем перевозок грузов уменьшился на 43%, в региональном разрезе наиболее существенное сокращение произошло в Восточно-Казахстанской, Жамбылской, Южно-Казахстанской областях и г. Алматы.
Единственный вид транспорта, стабильно увеличивавший масштабы перевозок грузов, был трубопроводный (рост по сравнению с 1995 годом более чем в 3 раза). Основной объем транспортировки этим видом транспорта осуществлялся в Актюбинской, Атырауской, Мангистауской и Павлодарской областях, что связано со специализацией данных регионов на добыче и переработке углеводородного сырья. С 1997 года в статистику по этому виду транспорта включен транзит газа из Узбекистана и Туркмении, что привело к резкому росту показателя по Западно-Казахстанской области.
В области телекоммуникаций показатель количества основных телефонных аппаратов ОАО "Казахтелеком" снизился с 1962,9 тыс. штук в 1995 году до 1834,2 тыс. штук в 2000 году. В 2000 году впервые за 5 лет зафиксирован чистый прирост количества основных телефонных аппаратов на 74,5 тыс. шт., или на 4,2%, в том числе по селу - на 20,4 тыс. шт., или на 7,6%. Вместе с тем необходимо отметить качественное изменение телекоммуникаций (в первую очередь в гг. Астане и Алматы), а также методов телефонизации отдаленных районов, регионов с малой плотностью населения.

1.7. Инвестиционная деятельность

В последние годы региональная инвестиционная политика Казахстана в основном была ориентирована на добывающую промышленность, в первую очередь, нефтяную. Так, наибольшая доля инвестиций была вложена в пять регионов являющихся перспективными регионами нефтегазодобычи (Западно-Казахстанская, Атырауская, Актюбинская, Мангистауская, Кызылординская области). Концентрируя всего лишь 18% инвестиционного потенциала, эти области за последние два года аккумулировали более 51% всех инвестиций республики.
Напротив, в регионы, где сосредоточено 57% инвестиционного потенциала (Алматы, Карагандинская, Павлодарская, Восточно-Казахстанская, Костанайская области), за последние два года было вложено менее трети всех инвестиций в экономику Казахстана. Продолжение такой инвестиционной политики уже в ближайшие годы может привести к серьезным изменениям в территориальной структуре хозяйства Казахстана и межрегиональным диспропорциям в уровне социально-экономического развития.
Недоинвестирование в "старопромышленные" регионы чревато их постепенным превращением в депрессивные.

1.8. Денежные доходы и расходы населения

Различие между регионами по уровню среднедушевых денежных доходов населения достигает 3,2 раза. Максимальные денежные доходы в 2000 году получали жители г. Алматы, минимальные - Алматинской области, за период январь - август 2001 года, соответственно, Атырауской и Южно-Казахстанской областей. Сохраняется значительная дифференциация денежных доходов не только между регионами, но и внутри них. В западных областях разрыв между максимальным и минимальным уровнями дохода составил 3,4 раза, в северных - 2,1, в восточных - 1,4.
Вместе с тем в регионах с высокими денежными доходами высок размер прожиточного минимума, с низкими - соответственно ниже в сравнении со среднереспубликанским показателем. Так, величина прожиточного минимума в расчете на один месяц во втором квартале 2001 года составила по стране 4761 тенге, тогда как в Атырауской области - 5517 тенге, в Южно-Казахстанской - 3767 тенге.
Также значительна дифференциация регионов по уровню средней заработной платы. Наивысший уровень сложился в Мангистауской и Атырауской областях, самый низкий - в Акмолинской, Жамбылской, Алматинской и Южно-Казахстанской областях.
Не достигает среднереспубликанского уровня заработная плата в Южно-Казахстанской, Жамбылской, Алматинской, Акмолинской, Северо-Казахстанской и Кызылординской областях. Разрыв между наивысшим уровнем заработной платы (Атырауская область) и наименьшим (Акмолинская) в августе 2001 года составил более 4 раз. При этом отличие между заработной платой в добывающих отраслях и сельской местности Атырауской и Мангистауской областей достигает 6-9 раз.
В среднем по республике в структуре расходов населения во втором квартале 2001 года 85,2% приходилось на потребительские расходы. При этом их значение по регионам колеблется от 78,1% в Северо-Казахстанской области до 97,4% в Мангистауской области.
Наблюдается заметная дифференциация по регионам республики и по доле платных услуг в структуре потребительских расходов, и по расходам на приобретение продовольственных товаров.

1.9. Занятость, безработица

Сохраняются различия между регионами в уровне безработицы и возможности трудоустройства.
В третьем квартале 2001 года наибольший уровень безработицы отмечен в Кызылординской области (12,3%), наименьший - в Восточно-Казахстанской области (6,9%) при уровне безработицы в среднем по республике 9,2%.
Возможности трудоустройства безработных в регионах Казахстана различны. В Карагандинской, Северо-Казахстанской, Южно-Казахстанской, Актюбинской областях и г. Алматы трудоустраиваются от 54 до 75% к числу обратившихся в поисках работы. В то же время, в Атырауской, Жамбылской и Кызылординской областях процент трудоустройства граждан ниже республиканского - от 13,8 до 22%.

1.10. Проблемы малых городов, депрессивных сельских и
приграничных районов

В Казахстане 7 средних и 58 малых городов, где проживает около 23% городского населения республики.
В малых городах с промышленностью преимущественно добывающего профиля проживает 7,5% городского населения республики, в городах с предприятиями агропромышленного направления - 6,1, в городах с обрабатывающей промышленностью - 5,6, в городах, имеющих рекреационное значение - 1, в центрах военно-промышленного комплекса - 0,8, на транспортных узлах - 1,9% городского населения республики.
Основными проблемами практически всех малых городов республики являются: длительный спад производства и, как следствие, высокий уровень безработицы; существенное снижение жизненного уровня; отток населения из этих городов; недостаток бюджетных средств и инвестиций; проблема содержания объектов социальной сферы; слабые транспортные связи; недостаточная обеспеченность электроэнергией и теплом из-за низкой платежеспособности потребителей.
Сложная экономическая и социальная ситуация сложилась в "угольных" городах - Абай, Сарань, Шахтинск, где большинство шахт уже отработано, в городах, градообразующими объектами которых служили предприятия по добыче фосфорных удобрений - Каратау и Жанатасе; свинцово-цинковых руд - г. Текели. В результате снижения или прекращения добычи минерально-сырьевых ресурсов в этих городах происходит значительное сокращение числа рабочих мест, обостряется комплекс проблем, связанных с критическим состоянием социальной и производственной инфраструктуры.
Всего по малым и средним городам простаивает по самым разным причинам около 40% зарегистрированных хозяйствующих субъектов.
В городах - центрах военно-промышленного комплекса - следствием экономического кризиса, охватившего градообразующие предприятия, стал отъезд квалифицированных кадров. Также неблагоприятная обстановка сложилась в таких городах, как Алга, Темир, Шалкар, Аральск, Казалинск, Аягоз, Шар, находящихся в зоне экологического бедствия.
В тяжелом положении находятся города, основу экономики которых составляют предприятия по переработке сельсхозпродукции. Они не обладают развитой инфраструктурой, строительной базой, квалифицированными кадрами.
Из 159 сельских районов страны 27 районов, где проживают 1024,5 тыс. человек (15,6% сельского населения), постановлением Правительства Республики Казахстан от 11 мая 1999 г. N 561 были отнесены к районам с депрессивной экономикой с принятием ряда мер по оказанию им государственной помощи. Эти районы расположены во всех областях республики, в т. ч. в Северном регионе - 9, в Западном - 5, в Восточном Казахстане - 3, Карагандинской области - 2, Южном регионе - 8.
Депрессивные сельские районы находятся далеко от рынков сбыта товаров, имеют слабую социальную и производственную инфраструктуру, неблагоприятные природные, климатические и экологические условия.
Проблемы дальнейшего развития экономики, обеспечения занятости и улучшения уровня жизни населения характерны и для приграничных районов, в результате чего происходит значительный отток населения из них, что ослабляет экономический потенциал и рубежи страны.

1.11. Территориальные различия и типология регионов

Территориальные различия в уровнях социально-экономического развития

регионов сложились в силу объективных природно-климатических условий,

географического положения, демографической ситуации, а также субъективных

факторов, действовавших длительное время. Показатели, характеризующие

социально-экономическое положение групп регионов, приведены в таблице.

Показатели социально-экономического развития регионов

Республики Казахстан в 2000 г.

___________________________________________________________________________

Наименование регионов! Доля ! Доля !ВРП на! Доля ! Доля ! Доля !Соотношение

и групп !регио-!регио-!душу !регио-!регио-!регио-!номинальных

!на в !на в !насе- !на в !на в !на в !среднеду-

!числе-!ВРП, %!ления,!общем !вало- !освое-!шевых дохо-

!нности! !тыс. !объеме!вой !нии !дов региона

!насе- ! !тенге !промы-!про- !инвес-!со средне-

!ления ! ! !шлен- !дукции!тиций !республи-

!рес- ! ! !ного !сельс-!в ос- !канским

!публи-! ! !произ-!кого !новной!уровнем, %

!ки, % ! ! !водст-!хозяй-!капи- !за январь-

!на 01.! ! !ва, % !ства,%!тал, %!август

!10.01г! ! ! ! ! !2001 г.

_____________________!______!______!______!______!______!______!___________

Республика Казахстан 100 100 157.0 100 100 100 100

Группа 1

г. Астана 3.3 3.5 254.0 1.0 0.2 10.8 170.6

г. Алматы 7.6 16.0 329.9 3.9 0.4 9.5 184.4

Группа 2

Атырауская 3.0 11.0 581.7 22.3 1.1 18.0 241.6

Мангистауская 2.2 6.0 432.1 11.1 0.2 5.9 221.9

Группа 3

Восточно-

Казахстанская 10.1 9.2 143.3 8.1 9.4 7.1 103.5

Карагандинская 9.2 11.7 197.2 15.9 4.9 6.2 112.0

Павлодарская 5.1 5.9 175.2 7.2 4.2 4.2 107.5

Группа 4

Актюбинскя 4.5 4.7 162.5 5.3 4.2 7.1 103.8

Жамбылская 6.6 2.1 50.2 1.5 4.5 0.4 54.9

Костанайская 6.3 6.0 144.1 3.3 16.5 2.2 82.2

Южно-Казахстанская 13.8 5.2 61.1 5.4 10.0 2.1 49.3

Группа 5

Западно-

Казахстанская 4.1 5.3 203.4 4.6 3.9 21.6 120.9

Северо-

Казахстанская 4.7 3.0 98.8 1.3 12.7 0.6 77.8

Группа 6

Алматинская 10.5 4.8 72.0 3.8 13.4 1.6 57.8

Кызылординская 4.1 2.4 93.4 3.6 2.2 2.3 72.1

Акмолинская 4.9 3.3 94.7 1.5 12.2 0.4 75.2

___________________________________________________________________________

Регионы сгруппированы по так называемому проблемному принципу, т.е. выделены группы регионов, имеющие схожие проблемы и экономические показатели в зависимости от имеющегося экономического потенциала и структуры экономики; последовательность их расположения в таблице определяется также средними показателями регионов по ВРП и уровню жизни населения.
К первой группе с наиболее высоким уровнем среднедушевых доходов - 163,1 и 187,9% к среднереспубликанскому уровню - относятся города республиканского значения Астана и Алматы, которые обладают диверсифицированной промышленностью (в основном машиностроением), развитым финансовым сектором и высоким научно-техническим потенциалом.
На 1 октября 2001 года доля этих городов составила: в численности населения республики 10,9%, в валовом региональном продукте - 19,7%, в объеме промышленного производства - 5%. |
Тем не менее, достаточно острыми проблемами для городов такого уровня остаются: слабое оснащение инфраструктурой, устаревшие техника и технологии на промышленных предприятиях г. Астаны и др.; в г. Алматы имеются проблемы в снабжении газом, а также высокий уровень загрязнения атмосферного воздуха.
Вторую группу образуют области, богатые углеводородными минеральными ресурсами: Атырауская и Мангистауская.
На 1 октября 2001 года доля этой группы областей в численности населения республики составила 5,2%, в валовом региональном продукте - 17,4%, в объеме промышленного производства - 33,4%, в валовой продукции сельского хозяйства - 1,3%. Среднедушевые доходы населения выше, чем в других областях.
Основные проблемы: сырьевая направленность и специализация промышленного производства в основном на добыче нефти, почти недиверсифицированная промышленность и неразвитое сельское хозяйство. В сельских районах - низкие доходы, высокая безработица, отсталая инфраструктура, отдаленность районных центров, большая нагрузка на окружающую среду и др.
Третья группа - промышленные области, богатые природными минерально-сырьевыми ресурсами, на базе которых были построены и работают крупные добывающие и перерабатывающие предприятия, использующие местное сырье. В этих областях также получили определенное развитие некоторые производства обрабатывающей промышленности (машиностроение, легкая и пищевая промышленность). Это - Восточно-Казахстанская, Карагандинская и Павлодарская области.
Области в этой группе имеют высокие среднедушевые доходы, которые по отношению к среднереспубликанскому уровню составляют 117,4, 133,5 и 111,4% соответственно.
Доля этой группы областей в численности населения республики на 1 октября 2001 года составила 24,2%, в валовом региональном продукте - 26,6%, в объеме промышленного производства - 31,2%, сельского хозяйства - 18,5%.
Основные проблемы: сырьевая направленность, высокая степень отработанности сырьевой базы, недиверсифицированность промышленности.
Четвертая группа богата природными ресурсами, а также располагает и значительными сельскохозяйственными угодьями. Это - Актюбинская, Костанайская, Жамбылская и Южно-Казахстанская области. При этом в Актюбинской и Костанайской областях среднедушевые доходы населения незначительно превышают среднереспубликанский уровень, а в Жамбылской и Южно-Казахстанской областях - ниже среднереспубликанского уровня. В то же время все они имеют примерно одинаковую экономическую базу, равнонаправленную структуру. Вместе с тем Жамбылская и Южно-Казахстанская области имеют достаточные резервы к повышению среднедушевых доходов за счет развития как промышленного, так и сельскохозяйственного производства, сферы услуг, приграничной торговли.
Доля четвертой группы областей в численности населения республики на 1 октября 2001 года составила 31,2%; в валовом региональном продукте - 17,2%; в объеме промышленного производства - 15,5%; в валовой продукции сельского хозяйства - 35,2%.
Основные проблемы: временная сложность преодоления кризисной ситуации на ряде крупных предприятий промышленности, недостаточная развитость производств, обслуживающих сельское хозяйство.
Кроме того, в Жамбылской и Южно-Казахстанской областях имеются перебои в снабжении газом, электроэнергией, поливной водой.
Пятая группа, включающая Западно-Казахстанскую и Северо-Казахстанскую области, имеет преимущественное развитие машиностроения, в том числе оборонного направления, и значительные размеры сельскохозяйственных угодий, определивших их промышленно-аграрную направленность. Кроме того, в Западно-Казахстанской области получила развитие нефтегазодобывающая промышленность, занимающая в структуре промышленного производства более 80%.
Доходы населения этих областей ниже среднереспубликанского уровня.
Доля пятой группы в численности населения республики на 1 октября 2001 года составила 8,7%; в валовом региональном продукте - 8,3%; в объеме промышленного производства - 4,4%; в валовой продукции сельского хозяйства - 16,6%.
Основные проблемы: сложное положение на машиностроительных предприятиях, в первую очередь, оборонных, необходимость утилизации попутных газов, рисковое земледелие, острый дефицит питьевой воды, экологические последствия развития нефтегазовой отрасли и деятельности военных полигонов.
Шестая группа - аграрные области, включающие Акмолинскую, Алматинскую и Кызылординскую, экономическая деятельность которых в основном представлена сельскохозяйственным производством, если не считать нефтедобычу на Кумколе в Кызылординской области.
Доходы населения очень низкие в Акмолинской и Алматинской областях. В Кызылординской они выше среднереспубликанского за счет доходов г. Кызылорды от Кумколя.
Доля шестой группы в численности населения республики на 1 октября 2001 года составила 19,4%; в валовом региональном продукте - 10,8%; в объеме промышленного производства - 9%; в валовой продукции сельского хозяйства - 27,8%.
Среднедушевые доходы населения значительно ниже среднереслубликанских.
Основные проблемы: низкий уровень жизни, высокая доля занятости в сельском хозяйстве, слабая инфраструктура, большая территория, слабая связь населенных пунктов с рынками сбыта, необходимость утилизации попутных газов, отдаленность многих районов от центров, высокая нагрузка на окружающую среду, проблема Арала, острый дефицит питьевой воды.
Предложенная типологизация регионов направлена на решение стратегических задач. Проблемные вопросы отдельных областей или группы областей носят локальный характер и должны находить решение в программах развития соответствующих отраслей и регионов.

2. Цель, принципы, задачи и приоритеты региональной политики
2.1. Цель региональной политики

Целью региональной политики является снижение существующих между регионами различий в уровнях социально-экономического развития путем осуществления важных инвестиционных проектов, способствующих укреплению инфраструктуры, хозяйственной деятельности и улучшению уровня жизни населения в сочетании с политикой избирательной поддержки проблемных регионов.

2.2. Основные принципы региональной политики

Основными принципами региональной политики являются:
приоритетность республиканских интересов перед региональными, перспективных перед текущими;
эффективное использование природных богатств регионов с учетом особенностей их территориального размещения;
избирательная поддержка экономики проблемных регионов через создание механизмов государственного стимулирования предпринимательской деятельности хозяйствующих субъектов на данной территории;
приоритетное развитие регионов, имеющих особо важное стратегическое значение для государства.

2.3. Задачи региональной политики

К задачам региональной политики относятся:
обеспечение поступательного и сбалансированного социально-экономического развития регионов;
оказание государственной поддержки проблемным малым городам и депрессивным отдаленным сельским районам;
разработка и проведение государственной политики по укреплению экономического потенциала приграничных районов, особенно южных, для обеспечения безопасности страны;
дальнейшее совершенствование отношений между центральным и местными органами управления;
рациональное расселение населения на территории Казахстана.

2.4. Приоритеты региональной политики

Приоритетами региональной политики, в соответствии с которыми направляются средства поддержки и стимулирования в проблемные регионы, являются:
структурные преобразования, проводимые в проблемных регионах в

соответствии с выбранной стратегией государственного и регионального

экономического развития;

создание новых рабочих мест, повышение занятости и развитие

предпринимательства, ведущие к росту производства и сбыта продукции внутри

и вне региона;

сохранение, реконструкция и развитие производственной, социальной и

рекреационной инфраструктуры;

обеспечение экологической безопасности всех видов деятельности на

территории Республики Казахстан;

снижение бедности и безработицы.

3. Основные направления региональной политики

Республики Казахстан

3.1. Дальнейшее социально-экономическое развитие регионов

Определенная в подразделе 1.11 типологизация регионов должна стать основой для разработки программ регионального развития.
Наиболее четко в настоящее время проработаны программы развития для первой группы регионов - городов Астаны и Алматы. Так, по г. Астане Указом Президента страны утверждена Государственная программа, в которой предполагается интенсивное развитие обрабатывающей промышленности, инфраструктуры, научных, культурных и иных центров. По г. Алматы Правительством Республики Казахстан утверждена Концепция и План мероприятий по созданию регионального финансового центра. Учитывая мягкий климат, наличие уникальных природных объектов в его окрестностях, этим документом предусматривается формирование мощной инфраструктуры туризма и отдыха. За счет этого предполагается обеспечить широкое развитие малого и среднего бизнеса. Предусматривается модернизация многочисленных предприятий обрабатывающей промышленности, расширение ее диверсификации.
Для регионов второй группы осуществление диверсификации производства связано с созданием нефтеперерабатывающих и нефтехимических производств, развитием предпринимательства в сельском хозяйстве и созданием предприятий малого бизнеса по переработке сельскохозяйственной продукции, а также развитие инфраструктуры транспорта и связи. При этом особое внимание будет уделено мероприятиям по экологической защите окружающей среды в особенности на шельфе Каспийского моря.
Для регионов третьей группы главной задачей станет широкая диверсификация промышленного производства в основном обрабатывающих отраслях, выпускающих конечную и конкурентоспособную продукцию с более высоким уровнем наукоемких видов продукции. При этом они должны развиваться преимущественно в малых и средних городах. Кроме этого, здесь необходимо предусмотреть мероприятия по экологической защите среды.
Для регионов четвертой группы необходимы меры по дальнейшему использованию потенциала ряда крупных предприятий, а также развитие производств, обслуживающих сельское хозяйство.
Для регионов пятой группы главной стратегической линией станет модернизация и обновление машиностроительных предприятий, в первую очередь, оборонных.
В регионах шестой группы основное внимание будет уделяться развитию малых и средних предприятий, перерабатывающих сельскохозяйственную продукцию, а также заготовительных, сбытовых производств и др. Учитывая, что эти регионы занимают последнее место по уровню жизни, здесь необходимо разрабатывать и осуществлять отдельные проекты по созданию и развитию промышленных производств.
Кроме областного разреза, типологизация должна быть проведена и по отношению к малым и средним городам, районам.
Поскольку отсталые территории имеются во всех группах областей, возникает необходимость в определении стратегии их развития, на основе которой будут приниматься меры их поддержки.

3.2. Государственная поддержка проблемных регионов

Выбор критериев отбора конкретных административно-территориальных единиц, в том числе депрессивных городов и районов, подлежащих поддержке, является важной и наиболее сложной задачей. В критериях необходимо предусматривать экономический, финансовый, социальный, экологический аспекты, чтобы их можно было использовать для регионов любого уровня: областей, городов, районов.
На основе критерия, вычисленного для каждого региона среднедушевом исчислении, определяются регионы, показатели которых значительно ниже средних, принимаемых в качестве стандарта. На основе тщательного анализа и оценки из них отбираются регионы, подлежащие поддержке в соответствии с региональной политикой.
В качестве критериев наиболее приемлемыми представляются следующие показатели:
валовой региональный продукт на душу населения ниже 75% среднереспубликанского уровня;
средний уровень безработицы за последние три года выше среднереспубликанского показателя на 50 и более процентов;
средний доход занятых в промышленности по сравнению со средним по республике;
низкий уровень доходов населения в сельском хозяйстве;
более высокая доля занятых в сельском хозяйстве в общей численности занятых в экономике по сравнению со средней в республике;
периферийное положение региона по отношению к крупным центрам экономической деятельности;
непосредственная близость региона к государственной границе, особенно к южной;
удаленность сельских ареалов от крупных рынков сбыта продукции;
слабая оснащенность производственной инфраструктурой;
отсутствие и истощение ресурсной базы;
неблагоприятные экологические условия.
Кроме этого, при отборе регионов для государственной поддержки могут учитываться и другие факторы, в том числе влияющие на обеспечение безопасности страны и укрепление государственной границы, особенно южной.
Окончательный отбор поддерживаемых регионов должна осуществлять специальная комиссия, созданная Правительством, которая может вносить изменения в состав критериев каждые три года.

3.3. Совершенствование отношений между республиканским
и местными уровнями управления

В формировании социально-экономических условий развития регионов значительную роль играет существующая система отношений между органами государственного управления. Дальнейшее совершенствование этих отношений на основе рационального распределения функций и полномочий между республиканскими и местными уровнями управления позволит учитывать специфику интересов регионов и эффективно использовать их ресурсный потенциал для экономического роста и повышения уровня и качества жизни населения.
Повысится ответственность местных органов управления за уровень и качество жизни населения, рациональное использование минерально-сырьевых, земельных, водных и других ресурсов, воспроизводство растительного и животного мира.
Будет совершенствоваться закрепление на законодательной основе за каждым уровнем управления достаточных источников финансирования для полноценного исполнения ими закрепленных функций.
В целом разграничение функциональных полномочий между республиканским и местными уровнями управления будет осуществляться в соответствии с направлениями государственной политики в сфере децентрализации государственных функций и совершенствования межбюджетных отношений.

3.4. Программы расселения населения и
стимулирования занятости

С начала реформ в Казахстане происходят сильные миграционные потоки населения как из Казахстана в другие страны, так и в республику.
В целях рационального регулирования этих потоков необходимо взять под государственный контроль процесс, связанный с высоким уровнем безработицы, бедностью, отсутствием работы в проблемных и депрессивных регионах. В условиях Казахстана большая часть миграционных потоков из республики связана с желанием граждан разных национальностей вернуться на свою историческую родину, независимо от регионов проживания и положением дел в них. Это касается прежде всего немцев, частично русских, украинцев и других национальностей, что является необратимым процессом.
Однако полностью избежать перемещения рабочих, квалифицированных специалистов из депрессивных регионов не удастся из-за высокой безработицы. Кроме того, процесс переселения, как необходимость, возникает из-за невозможности создания в многочисленных обжитых, но депрессивных аулах, поселках и даже в некоторых малых городах надежной системы жизнеобеспечения (электричество, тепло, вода, связь с рынком и т.д.).
Пространственное перемещение людей должно осуществляться в соответствии с государственной миграционной политикой, построенной на принципах добровольности, максимальной информированности населения депрессивных регионов о социально-экономической ситуации в различных регионах, особенно "точках роста", об экономическом росте, рынке труда и жилья и др., компенсационности (полной или частичной) и семейности переезда рабочих и специалистов.
Созданию рациональной схемы расселения могут способствовать:
совершенствование государственной миграционной политики;
установление ежегодной квоты на привлечение иностранной рабочей силы в Республику Казахстан с учетом ситуации на региональных рынках труда;
развитие стимулов для привлечения в точки роста проблемных регионов и городов высококвалифицированных кадров, выпускников вузов, колледжей и т.д.;
восстановление частичного государственного распределения выпускников вузов в малые города и депрессивные сельскохозяйственные районы с предоставлением гарантий и льгот.
Регулируемая миграция населения по территории страны позволит решить ряд задач:
снизить напряженность на рынке труда, особенно среди молодежи, выпускников школ и вузов;
определить рациональную схему расселения населения из регионов с высокой плотностью населения в регионы с низкой плотностью; из регионов, экологически опасных для проживания, в регионы с благоприятными условиями для жизни;
повысить территориальную мобильность и трудовую активность населения;
вывести из депрессивного состояния проблемные регионы, малые города, сельские населенные пункты, реанимировать в них производство;
укрепить приграничные районы страны и повысить безопасность границ.

4. Механизмы региональной политики

Условия и возможности для эффективного развития всех регионов могут быть созданы с помощью административно-правового механизма - принятия и реализации законов, обеспечивающих разграничение государственных функциональных полномочий между уровнями управления, установления стабильных и справедливых межбюджетных отношений. Именно такая система создаст стимулы для эффективного социально-экономического развития регионов и усилит ответственность местных исполнительных органов за положение дел в регионах.
Это позволит создать для проблемных регионов равные условия для развития экономики и равноценные условия жизни для населения. Но поскольку не во всех регионах они окажутся достаточными, дополнительно будут использоваться экономические механизмы поддержки и стимулирования отсталых

регионов.

В механизме стимулирования и поддержки проблемных регионов основное

место будет отведено инвестициям.

В первую очередь, инвестиции должны выделяться на:

создание транспортной инфраструктуры, обеспечивающей связь регионов с

рынком сбыта и рынком ресурсов;

стабильное снабжение электроэнергией;

обеспечение водой, топливом и теплом;

развитие образовательной системы, подготавливающей квалифицированный

персонал;

обеспечение услугами здравоохранения;

обеспечение доступа к научным исследованиям, проектные работам, инновациям и технологиям, создание информационных центров, НИОКР и т.д.
Будет осуществляться, в первую очередь, инвестирование предприятий в тех отраслях, которые включены в программы развития и структурные преобразования экономики региона, если при этом они:
создают дополнительные доходы для региона, причем общий доход региона от этого должен устойчиво повышаться, что становится возможным, если продукция сбывается вне региона;
рационализируют производство, обеспечивая тем самым рост производительности труда на предприятии и повышение его конкурентоспособности;
обеспечивают дальнейшее развитие импортозамещения в регионах.
К инвестиционно поддерживаемой отрасли относится и туризм, который является важным источником повышения доходов регионов и увеличения занятости.
При разработке инвестиционных проектов из всех источников финансирования будет отдаваться предпочтение трудоемким проектам, направленным на создание новых рабочих мест.
Кроме того, будет осуществляться финансирование за счет бюджетных средств отдельных проектов и программ, направленных на решение региональных, межрегиональных, регионально-отраслевых проблем на территориях проблемных регионов; специальных проектов и программ поддержки депрессивных малых и средних городов и др.
Механизмы региональной политики могут быть применены как непосредственно прямым финансированием проблемных регионов, так и через специальные государственные программы для поддержки депрессивных регионов.
Основными источниками финансирования инвестиций в поддержку проблемных регионов предполагаются средства государственного бюджета и другие, не запрещенные законом, источники.
Предложенные механизмы будут использоваться дифференцированно с учетом конкретных значений критериев отбора, поддержки объектов в каждом регионе. Следует особо отметить, что они не являются "панацеей от всех бед" для проблемных и депрессивных регионов и могут дать желаемые результаты, если будут подкрепляться другими инициативными мерами, применяемыми со стороны местных исполнительных органов, инициативой предпринимателей, особенно владельцев малых и средних предприятий.
Местные исполнительные органы должны со своей стороны проводить

политику по:

формированию инвестиционной привлекательности региона, созданию

условий для притока инвестиций;

укреплению малых и средних предприятий, так как рост количества этих

предприятий может составить надежную основу для стабильно растущей

экономики;

инвестиционной поддержке исследований, инноваций, НИОКР и трансферт -

технологий с созданием информационных центров и бизнес инкубаторов в малых

и средних городах, с помощью которых любой предприниматель может

оперативно получить необходимые технологии, проекты.

(Специалисты: Пучкова О.Я.,

Мартина Н.А.)