Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкiметiнiң 31.10.2015 № 870 (алғашқы ресми жарияланған күнiнен кейін күнтiзбелiк он күн өткен соң қолданысқа енгiзіледі) қаулысымен.
РҚАО-ның ескертпесі.
ҚР мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату мәселелері бойынша 2014 жылғы 29 қыркүйектегі № 239-V ҚРЗ Заңына сәйкес ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 маусымдағы № 18-02/596 бұйрығын қараңыз.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шiлдедегi Орман кодексiне сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiлiп отырған Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу ережесi бекiтiлсiн.
2. Мыналардың күшi жойылды деп танылсын:
1) "Қазақстан Республикасының жазық жерлерiндегі ормандарда және қазақтың шағын адырлы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудiң ережелерiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1995 жылғы 13 қаңтардағы N 48 қаулысы;
2) "Қазақстан Республикасының таулы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу ережелерiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996 жылғы 6 қаңтардағы N 22 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 1996 ж., N 1, 6-құжат).
3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
2005 жылғы 14 ақпандағы
N 141 қаулысымен
бекiтiлген
Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу
ЕРЕЖЕСI
1-бөлiм. Жалпы ережелер
1-тарау. Негiзгi ережелер
1. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу ережесi (бұдан әрi - Ереже) ағаш кесу түрлерiне байланысты Қазақстан Республикасы мемлекеттік орман қорының шегінде жүзеге асырылатын ағаш кесу тәртiбiн, мерзiмiн және тәсiлдерiн айқындайды және барлық орман иеленушiлер мен орман пайдаланушылар үшiн мiндеттi болып табылады.
2. Ереже жазық жерлердегi ормандарға, Қазақтың шағын адырлы ормандарына және Қазақстанның тау ормандарына қатысты әзiрлендi.
3. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ағаш кесудiң (бұдан әрi - ағаш кесу) негізгі мiндеттерi:
1) орманды үздiксiз және қорын сарқып алмай пайдалану мен орман алаптарын ұтымды пайдалану;
2) ормандардың төзiмдiлігі мен өнiмдiлiгiн, олардың табиғат қорғаушылық рөлiн арттыру;
3) орман ортасын сақтау және ағашы кесiлген жерлерде ормандарды шаруашылық жағынан құнды тұқымдылармен жаңғырту;
4) пiсiп-жетiлу жасына жеткен және оларды жаңғыртуды қажет ететiн екпелердi уақтылы алмастыру;
5) орман ресурстары есебiнен сүрекке деген қажеттiлiктердi қамтамасыз ету болып табылады.
4. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде сүрек дайындау ағаш кесудiң:
1) пiсiп-жетiлген және қураған сүрекдiңдерде жүргізiлетін басты мақсатта пайдалану;
2) аралық пайдалану (орманды күтiп-баптау мақсатында кесу, iрiктеп санитарлық мақсатта кесу және құндылығы аз орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су қорғау және басқа да функцияларынан айырыла бастаған екпелердi қайта жаңғыртуға байланысты кесу, балауса талдар iшiндегi бiрлi-жарым ағаштарды кесу);
3) өзге де кесу (жаппай санитарлық кесу; су тораптарын, өткiзгiш құбырларды, жолдарды салуға байланысты; орман соқпақтарын тарту, өртке қарсы жыралар қазу; өтiмдi қоқысты жинау кезiнде орман алаңдарын тазарту; өзге де мақсаттарда кесу) түрлерiн жүргiзу тәртiбiмен жүзеге асырылады.
5. Осы Ережедe мынадай негiзгi терминдер мен айқындамалар пайдаланылады:
1) жоғарғы қойма - кеспеағашта немесе оған тiкелей жақын маңда орналасқан, дайындалған сүрек кеспеағаштан тасып әкелiнетiн сыпталған ағаштарға немесе сортименттерге арналған тиеу алаңы;
2) ағашты сүйретiп шығару жолы - кесiлген ағаштарды, сыпталған ағаштарды немесе бөрене сортименттерiн сүйретiп шығару жүзеге асырылатын, өскiндердiң, топырақтың және түбiрiнде қалған ағаштардың сақталуын қамтамасыз ететiн кеспеағашта арнайы дайындалған ең қысқа жол;
3) екiншi дәрежелi ағаш тұқымы - басты ағаш тұқымымен салыстырғанда шаруашылық және экономикалық жағынан құндылығы төмен ағаш тұқымы;
4) iрiктеп кесу - басты мақсатқа пайдалану үшiн кесу, онда пiсiп-жетiлу жасына жеткен, белгiлi бiр мөлшердегi, сападағы немесе жай-күйдегi ағаштардың бiр бөлiгi дүркiн-дүркiн кесiлiп отырады;
5) өртең - өртенiп кеткен немесе өрттен едәуiр бүлiнген өсiмдiктер учаскесi (орманды қоса алғанда);
6) басты ағаш тұқымы - белгiлi бiр өсiмдiк және экономикалық жағдайларда орман шаруашылығын жүргiзу мақсаттарына неғұрлым толық сай келетiн ағаш тұқымы;
7) тау ормандары - тау жүйелерi және жергiлiктi жердiң салыстырмалы биiктiгi 100 метрден астам мөлшерде ауытқып тұратын және тау жоталарының етегiнен шыңдарына дейінгі беткейiнiң орташа көлбеулiгi 5 градустан асатын жекелеген алқаптар шегiнде, сондай-ақ жергiлiктi жердiң көлбеулiгi көлемiне қарамастан таулы үстiрттер мен қырқаларда орналасқан ормандар;
8) мөлдек - көрсеткiш тетiктермен және мөлдек бағандарымен табиғи күйде шектелген ағаш кесудi ұтымды ұйымдастыруға арналған кеспеағаш бөлiгі;
9) бiртiндеп ұзақ мерзiмдi кесу - пiсiп-жетiлу жасына жетпеген ағаштардың жуандығы кемiнде 0,4 болатын әртүрлi жастағы сүрекдiңдерде жүргiзiлетiн басты мақсатқа пайдалану үшін кесу;
10) ерiктi-iрiктеп кесу - басты мақсатта пайдалану үшiн кесу, онда бiрiншi кезекте сүректi уақтылы пайдалану және орманның қорғаныштық қасиеттерiн сақтау үшiн ұзақ тұрған, қураған, өсуi шабан пiсiп-жетiлген ағаштар кесiледi;
11) табиғи түлеу - табиғи жолмен орманның жаңа ұрпағының пайда болу процесі;
12) ағаштың табиғи құлауы - сүрекдiңнiң жасы ұлғаюымен немесе басқа себептермен табиғи сиреуi нәтижесiнде ағаштардың құлауы, олардың екпелерде жойылуы;
13) кесу қарқыны - iрiктеп және бiртiндеп кесудiң және күтiп-баптау мақсатында кесудiң кезектi кезеңiн жүргiзу кезiнде таңдап алынатын сүрекдiң қорының немесе ағаштар санының үлесi (пайызбен);
14) интрааймақ ормандары - дербес аймақ құрмайтын, тек бір немесе бiрнеше аймақтар ормандарының құрамына енгiзiлген ормандар;
15) кеспеағаштың ықтырмалы жанасуы - кезектi кеспеағаш оның екі немесе үш еселi енiне тең орман жолағы арқылы орналасатын кеспеағаштардың жанасуы;
16) сүрек жасының класы - сүрекдiңдердiң жас құрылымын тұқымына қарай сипаттау үшiн қолданылатын жас аралығы;
17) бонитет - орман өнiмдiлiгiнiң көрсеткiшi. Өсiп-өну жағдайларына байланысты болады және басты тұқым ағаштарының орташа биiктiгi мен орташа жасы бойынша айқындалады;
18) орман шаруашылығы ауданы - орман шаруашылығын жүргiзудiң орман өсiру-техникалық тәсілдерi бірдей және табиғи-экономикалық жағдайлары салыстырмалы түрде бiр тектi аумақ бөлiгi;
19) жас шыбық - сүрекдiңнiң өскiн пайда болғаннан бастап сырықталға дейiнгi алғашқы жас кезеңi;
20) кесу бағыты - әрбiр келесi кеспеағаш алдыңғыға қатысты орналасатын бағыт;
21) екпе - ағаш және оған ілеспе басқа орман өсiмдiктерiнен (сүрекдiң, аласа ағаштар, өскін және топырақтың тiрi жамылғысы) тұратын белгiлi бiр шекарадағы бiртектi орман учаскесi;
22) вегетативтiк (бұтақшалы) екпе - вегетативтік текті ағаштардан (томардан, тамыр атпаларынан және сұлатпа сабақтардан шыққан бұтақшалар) қалыптасқан екпе;
23) түбірлі екпе - өсiп тұрған жерiнiң тиiстi жағдайларында табиғи жолмен қалыптасқан екпе;
24) бiр жастағы екпе - ағаштар жасындағы айырма екі жас класына дейiнгi бiр жас ұрпағының екпесi;
25) туынды екпе - адам қызметiнiң немесе кәдiмгi табиғи процестер нәтижесiнде түбiрлiк орында қалыптасқан екпе;
26) қарапайым екпе - ағаштар бір қабатты құрайтын екпе;
27) әртүрлi жастағы екпе - сүрекдiң жас айырмасы екі және одан көп жас класындағы әртүрлі жастағы ұрпақтардың ағаштарынан тұратын екпе;
28) тұқымдық екпе - тұқымдық тектi ағаштардан құралған екпе;
29) күрделi екпе - ағаштары екі және одан да көп қабат құрайтын екпе;
30) аралас екпе - екi және одан да көп ағаш тұқымынан тұратын екпе;
31) кеспеағаштың тiкелей жанасуы - кезектi кеспеағаш оның алдындағы кеспеағашпен қатар орналастырылатын кеспеағаштардың өзара орналасуы;
32) таза екпе - бiр ағаш тұқымынан тұратын немесе басқа ағаш тұқымдарының жалқы қоспасы бар екпе;
33) жайылма ормандар - уақытша су басып қалатын өзендi жазықтарда өсетiн ормандар;
34) сүрекдiңнiң жуандығы - нақты және қалыпты (стандартты кестелер бойынша 1,0 оңтайлы жуандығымен) екпе ағаштары қималарының аудандары сомаларының арақатынасымен айқындалатын салыстырмалы көрсеткiш. Жас шыбықтарда ағаш шымылдығының жабылу дәрежесi бойынша айқындалады;
35) алаңша - сүйретiп шығаратын кеспеағаш соқпағы арқылы ағаштар, сыпталған ағаштар немесе сортименттер көлiк құралдарымен сүйретiп әкетілетiн кеспеағаштың немесе мөлдектiң бiр бөлiгі;
36) бiртiндеп кесу - пiсiп-жетiлген сүрекдiң бiр немесе екi жас класы кезiнде бiрнеше кезекпен кесiлетiн басты мақсатта пайдалану үшiн кесу;
37) орманның алдын ала түлеуi - сүрекдiң шымылдығының астындағы табиғи түлеу (кесу жүргізiлгенге дейiн);
38) басым ағаш тұқымы - телiм құрамында оның қорының үлкен бөлiгiн құрайтын немесе оның ауданының көп бөлігін алып жатқан ағаш тұқымы;
39) кеспеағаштардың жанасуы - басты мақсатта пайдалану үшiн кесу кезiнде орман орамында немесе пiсiп-жетілген орман учаскесiнде кеспеағаштарды орналастыру тәртiбi (тiкелей, аттамалы, ықтырмалық);
40) соқпақ - орман орамдарының шекарасын белгiлеу үшiн тартылған ағаштардан тазартылған ормандағы белдеулер;
41) iлеспе ағаш тұқымы - басты тұқым дiңiнiң өсiп-өнуiн тездетуге және пiшiнiнiң жақсаруына ықпал ететiн ағаш тұқымы немесе бұта;
42) пiсiп-жетiлген сүрекдiң - белгіленген кесу жасына жеткен сүрекдiң;
43) жаппай кесу - басты мақсатта пайдалану үшiн кесу, мұнда кеспеағаштағы бүкiл сүрекдiң бiр кезекте кесiледi;
44) кеспеағаштың жанасу мерзiмi - кезектi кеспеағашты кесу бiрiншiсiне қатысты белгіленетiн уақыт аралығы;
45) орманның түрi - бiртектi орман өсiру жағдайларымен, азды-көпті ортақ құрамымен және орман қауымдастығының өзге де ортақ құрамдас бөлiктерiмен, шығу тегінiң бiрлiгімен, ұқсас даму тарихымен, ортақ орман өсiру сипатымен бiрiккен сүрекдiңдерi немесе екпелерi бар учаскелердiң жиынтығы;
46) тоғайлы ормандар - шөлейт аймақта өсетiн жайылма ормандар;
47) кеспеағашты тарлап кесу - басты мақсатта пайдалану үшін кесу, мұнда ағашы кесiлген жерлердi кейiннен орман шетiнен тұқымдануы есебiнен табиғи жолмен қалпына келтiру мақсатында кеспеағаштың енi шектеледi;
48) кеспеағаштың аттамалы жанасуы - кеспеағаштың жанасуы, мұнда кезектi кеспеағаш орман белдеуi арқылы кеспеағаштың енiне тең енмен орналастырылады;
49) сыпталған ағаш - бұталары мен бұтақтарынан тазартылған кесiлген ағаштың діңі;
50) қабат - екпенiң тік құрылымының (қабаттылығының) элементi. Екпеде әдетте бiр немесе екi (одан көбi сирек) қабат бөлiнiп тұрады.
51) түбір – ағашты құлатқаннан кейін оның топырақ бетінде қалған тамырға таяу биіктігі 10 см аспайтын (ағаштар диаметрі 30 см аспайтын кезде) немесе кесу диаметрінің 1/3 (ағаштар диаметрі 30 см асып түсетін кезде) бөлігі.
Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 18.10.2013 N 1102 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
2-тарау. Мемлекеттiк орман қорының учаскелерінде ағаш
кесуге дайындалу тәртiбi және оны жүзеге асыру шарттары
6. Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде ағаш кесу баурайдың құламасы мен экспозицияларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Құламасы бойынша тау баурайлары былай бөлiнедi:
Шығыс Қазақстан облысының тау ормандары |
Алматы, Жамбыл |
Ақмола, Қарағанды, |
10 о дейiн қиялы |
10 о дейiн қиялы |
10 о дейiн қиялы |
Солтүстiк экспозициялардың баурайларына солтүстiк, солтүстiк-батыс, солтүстiк-шығыс және шығыс; оңтүстiк экспозициялардың баурайларына - оңтүстiк, оңтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс және батыс баурайлар жатады.
Баурайлардың құламалығы, егер баурайдың жекелеген учаскелерi құламалығы бойынша 5 градустан аспайтын болса, телiмнiң төменгі шекарасынан жоғарғысына дейiн анықталады. Құламадағы 5 градустан асатын және ағаш кесу тәсiлдерiн өзгертуге әкеп соқтыратын ұзындығы 200 метрден астам жекелеген бөлiктерiнiң айырмашылығы болған жағдайда, олардың әрқайсысы үшiн өз құламасы айқындалады.
7. Эрозияға қарсы төзiмдiлiк дәрежесi бойынша тау баурайларының топырағы қуаттылығы 70 сантиметрге дейiн - төзiмсiз және қуаттылығы 70 сантиметрден асатын төзiмдi болып екiге бөлiнедi.
8. Ағаш кесудiң жыл сайынғы ықтимал көлемi және оны жоспарлау кейiнгi өзгерiстер ескерiле отырып, орман орналастыру материалдары бойынша айқындалады.
9. Орман учаскелерiн қаз-қалпында кесуге алдын ала iрiктеудi орманшы немесе оның тапсырмасы бойынша орманшының көмекшiсi жүргiзедi. Жекелеген учаскелердiң таксациялық сипаттама мен планшеттер деректерiне сәйкес келмеуi анықталған жағдайда тиiстi түзетулер енгізіледi (актілер жасала отырып) немесе олар кесуден алынып тасталады.
10. Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде кеспеағаштарды бөліп беру мен мөлшерлеу және ағаштарды таңбалау Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 12 желтоқсандағы № 1512 қаулысымен бекiтілген Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде кеспеағаштарды бөліп беру мен мөлшерлеу қағидаларына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 26 маусымдағы № 852 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік орман қорында таңбалар қолдану қағидаларына сәйкес жүргізiледi.
Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 18.10.2013 N 1102 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
11. Дайындау жұмыстары жүргізiлгенге және оны қаз-қалпында бөлгенге дейiн әрбiр кеспеағашқа технологиялық карта жасалады, онда ағаш кесу және сүректi, сүйретiп тасу, ағашы кесiлген жерлердi кесу қалдықтарынан тазарту тәсiлдерi, орманды молықтыру әдiсi; ағаш тасу жолдарын, оны сүйретіп шығаратын қиғаш және соқпақ жолдарды, тиеу алаңдарын орналастыру схемасы, қоймалар, механизмдер тұрақтары және жұмысшыларға қызмет көрсету объектiлерi орналасқан орындар; кесуге жатпайтын өскiндер мен жас шыбықтар сақталуға тиiс алаңдар, күзет аймақтарына алынған ағаштар, құмырсқа илеулері; топырақты эрозиядан қорғау және сүрекдіңнің қалған бөлiгiн сақтау жөнiндегi талаптар көрсетiледi.
12. Технологиялық карталарды қарауында мемлекеттiк орман қоры бар орман шаруашылығының мемлекеттiк мекемелерi немесе ұйымдар (бұдан әрi - орман мекемелерi) жасайды, оның директоры - бас орманшы (бұдан әрi - бас орманшы) бекiтедi.
Егер орман пайдаланушыға мемлекеттiк орман қорының орманшылық мөлшерiндегi учаскелерi сүрек дайындау үшiн ұзақ мерзiмдi орман пайдалануға бекiтiп берiлген жағдайда орман пайдаланушыға бекiтiп берiлген кеспеағаштың технологиялық карталарын орман пайдаланушының мамандары әзiрлейдi және ағаш кесу билетiн беретiн орман мекемесiнiң бас орманшысына бекiтуге ұсынады. Егер технологиялық картада Ағаш кесу ережесiнен ауытқушылыққа жол берiлсе, онда орман мекемесiнiң нұсқауы бойынша оған өзгерiстер енгізiледi.
13. Кеспеағашты игеру бекiтiлген технологиялық карталарға қатаң сәйкестiкте жүргiзiледi және мiндеттi түрде ағаш кесу билетiне қоса тiркеледi.
14. Кеспеағаш жұмыстары басталғанға дейiн технологиялық картаға сәйкес қаз-қалпында кеспеағашты алаңшаларға бөлу, тиеу алаңдарын, қоймаларды, магистралдық және алаңшалық сүйретiп шығару жолдарын, сүйрету қондырғыларының арқандарына арналған жолдарды шектеу, қауіпті ағаштарды жинау және басқа да жұмыстар жүргiзiледi.
Жер бедерi тегiс болған жағдайда алаңшалар түзу сызықты нысаналармен бөлiнедi. Ағын сулармен және төбешiктермен қатты бүлiнген учаскелердегі алаңшалардың шекарасы олар үшiн белгіленген енi сақталып, қисық сызықты болуы мүмкiн.
15. Жазық жерлердегі кеспеағаштар жел қатты соғатын жаққа ұзын жағымен көлденең тартылады.
16. Тау жағдайында орманның ағаш кесiлетiн учаскелерi жергiлiктi жер бедерi ескерiле отырып бөлiнедi. Кесуге белгiленген учаскелердi шектейтін сызықтар мүмкiндiгінше табиғи шекаралармен (cу бөлiктерiмен, жолдармен, жыралармен және басқалар) ұштастырылады.
Жер бедерi ойлы-қырлы болған және кеспеағашты көлденең тарту мүмкiндiгi болмаған жағдайларда оларды су арналарына қатарлас бөледi.
Кеспеағашты қарама-қарсы баурайларға бір мезгiлде бұруға рұқсат етiледi.
17. Технологиялық карта кеспеағаштарды алаңшаларға шектеудi және жазықта енi 3-5 метрлiк және таулы жерлерде 5-7 метрлiк ағаш сүйрету жолдарын (технологиялық дәлiздер) тартуды көздейдi. Оларды табиғи кедергілерден айналып өтудi ескере отырып (шығыңқы тастар, батпақты учаскелер, өскiндер шоғыры және сол сияқтылар) орналастырады. Соқпаққа шыға берiсте ағаш сүйрету жолдары енi жазықта - 7 метрге дейiн және таулы жағдайларда 9 метрге дейiн айналып өтетiндей мөлшерде болуы тиiс. Олардың бұрылыстарындағы тосқауыл ағаштарды механикалық зақымданудан арнайы қаптамалармен немесе дәнекерленген айырлармен қорғау керек.
Таулы ормандарда, құламалығы 25 о астам баурайларда бульдозердiң көмегiмен тракторға арналған ағашты сүйретіп шығарудың ирелең жолын тарту тәсiлi тиiмдi болады.
18. Технологиялық дәлiздер ретiнде табиғи сүрекдiңдерде бiрiншi кезекте бар жолдар, сүрекдiң соқпақтары, соқпақтар және ағаштар арасындағы ашық жерлер пайдаланылады. Ағаш кесу учаскесiнде олар жергіліктi болған жағдайда технологиялық дәлiздер кесiлмейдi.
19. Кесiлген ағаштарды мен дайындалған сортименттердi жинау орындары және сүрек тиеу бекеттерi мүмкiндiгiнше жолдар мен орамдық соқпақтарда, алаңқайларда, ашық жерлерде және орман көмкермеген басқа да жерлерде орналасады.
Ағаш сүйрету жолдары мен тиеу алаңдарын ерекше қорғалатын учаскелер шегiнде және су арналарының бойымен орналастыруға тыйым салынады.
20. Ағаш сүйрету жолдары мен тиеу бекеттерiнiң технологиялық желiсi ағашты кесудiң басқа да түрлерi мен әдiстерiн және орман шаруашылығы iс-шараларын жүргiзу кезiнде олардың қайталап пайдаланылуы ескеріле отырып ұйымдастырылады.
21. Ағаш кесу бойынша дайындық жұмыстарын тексерудi мемлекеттiк орман күзетiнiң қызметкерлерi әрбiр орманшылық пен орман иелiгі бойынша қаз-қалпында кесу басталғанға дейiн жүргізедi.
Тексеру процесiнде алаңы, сүрекдiңнiң жасы, құрамы және ағаш кесудiң түрi бойынша учаскенiң бекiтiлген жоспарға сәйкес келуi анықталады. Учаскелердi шектеу бойынша қаз-қалпындағы жұмыстардың сапасы (қажет болған жерлерде нысаналарды кесу мен тазалаудың мұқияттылығы, бұрыштарда тиiстi жазбалары бар бағаналардың болуы және т.б.), таксациялық жұмыстардың орындалу дұрыстығы: ағаштардың сапалық санаттарға бөлiнуi, биiктiк разрядтардың белгiленуi және сортименттік кестелердiң таңдалуы, ағаштардың қайта есептелуi, кеспеағаштың материалдық және ақшалай бағалануы анықталады.
2-бөлiм. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде
басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу
3-тарау. Жалпы ережелер
22. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу мемлекеттік орман қорының "егiстiк және топырақ қорғайтын ормандар" санатының пiсiп-жетілген және қураған сүрекдiңдерiнде және мемлекеттік орман қорының "өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерi жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулерi" санатының бұтақшалану жолымен қалпына келетiн жайылма жапырақты сүрекдiңдерде жүргiзіледi.
Мемлекеттiк орман қорының санатына, өсiп тұрған жерiнiң жағдайларына, ағаш тұқымдарының биологиялық ерекшелiктерiне, екпелердiң жас құрылымына, пiсiп-жетiлуiне, баурайлардың құламасы мен экспозицияларына, топырақтың эрозияға қарсы төзiмдiлігіне, басты тұқымдар өскiндерiнiң болуына және олардың жай-күйiне қарай осы Ережеге сәйкес басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесiлетiн жекелеген екпелерде мақсаты бойынша шектеулер белгiленедi.
23. Осы Ереженiң 22-тармағында көрсетілген мемлекеттiк орман қоры санаттарында басты мақсатта ағаш кесу белгiленбейтiн мынадай ерекше қорғаныштық учаскелер (бұдан әрi - ЕҚУ) бөлiп алынады:
1) далалық, шөл және басқа да ормансыз (ағашсыз) кеңiстiктермен шекарасы бойынша енi 100 м, ал аралдағы қарағайлы және сексеуiлдi ормандарда - 200 м орман шетi, ормансыз кеңiстiктер арасында орналасқан 100 гектарға дейiнгi орман учаскелерi (шоқ ағашты ормандар ЕҚУ-ға жатпайды);
2) орманды дала және дала аймақтарының құм адырларының төбесiндегі ормандардың өте құрғақ түрлерiнiң, ормандардың ылғалды түрлерiнiң (жайылмадан басқа) учаскелерiн қоса алғанда, жыралар мен сайларда, сумен тез шайылатын және топырағын жел оңай ұшырып әкететiн жерлер шегінде өсетiн орман учаскелерi, сондай-ақ осы учаскелердiң периметрi бойынша енi 100 м жолақтар;
3) санаторийлер, демалыс үйлерi, пансионаттар, мектеп және альпинистiк лагерьлер, туристік базалар мен басқа да емдеу және сауықтыру мекемелерi, сондай-ақ емдеу және сауықтыру мақсаттарында пайдаланылатын немесе перспективалық маңызы бар минералды су көздерi төңiрегіндегi, егер жасыл аймақтардың орман саябағы бөлiктерi бөлiнбесе, селолық елдi мекендер мен қала үлгісiндегi кенттер; көкорайлы өңiрлер, құдықтар және сумен жабдықтау үшін қызмет ететiн су ұңғылары төңiрегіндегі және құмды шөл далалардағы мал суаттары төңiрегiндегi 1 км радиустағы орман учаскелерi;
4) шөл далалардағы газ және мұнай құбырларының қос қапталындағы ені 500 метрлiк қорғаныштық орман белдеулерi;
5) саңырау құр ойнағы төңiрегіндегі радиусы 300 метрлiк орман учаскелерi, құндыз мекендеген өзендердің екi жағалауындағы жапырақты жайылма ормандарында енi 50 метрлік белдеулер;
6) ғылыми және тарихи құндылығы бар көне және эндемикалық тұқымдар бар орман учаскелерi, сондай-ақ арнайы орман шаруашылығы мақсатын орындайтын орман учаскелерi (орман тұқымы, жаңғақ жемiсi, бал беретiн, эталонды және артықшылығы бар екпелер, артықшылығы бар ағаштар төңiрегiндегі радиусы 50 метрлiк күзетiлетiн аймақтар, генетикалық резерваттар, өздерiнiң төңiрегiнде 50 метрге дейiн күзет аймағы бар тұрақты сынақ алқаптары және басқалар);
7) құламалы жарғабақтар, шөгіндiлер, көшкін топырақты жерлер бойындағы енi 100 метрлiк орман белдеулерi, сондай-ақ кемiнде үштен бiрi тау жынысының үстiне қарай көтерiлетiн құзды-жартасты жердегі алаңда өсетiн орман учаскелерi, осы учаскелердiң периметрi бойынша енi 100 метрлiк орман белдеулерi;
8) жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарындағы өздерiнiң экспозицияларына қарамастан құламалығы 30 градус және одан да жоғары баурайлардағы орман учаскелерi;
9) Қалба тауларында, Кенді Алтайда, Оңтүстiк Алтайда және Сауырда құламалығы 3 градус және одан да жоғары баурайларда өсетiн орман учаскелерi. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында құламалығы 31 градус және одан жоғары оңтүстік беткейлердегі, құламалығы 36 градус және одан жоғары солтүстiк баурайлардағы орман учаскелерi;
10) қайта реттелген карьерлер мен үйiндiлердегі ормандар;
11) туристiк бағыттардың жолдары мен соқпақтардан әрбiр жағына қарай енi 250 метрлік орман белдеулерi;
12) су айырығы жоталарын құрайтын құламалығы 20 градустан асатын баурайлардағы көлемi 2,5 мың гектардан астам су қоймасының шекарасы бойынша су айырықтарының жоталар мен желiлерiн бойлай орналасқан енi 200 метрлiк орман белдеулерi;
13) ормансыз кеңiстiктерi бар жоғарғы шекараны бойлай орналасқан енi 200 метрлiк таулы жердегі орман белдеулерi;
14) қар көшкiндерiнiң тұрақты арналарын бойлай енi 150 метрлiк және сел тасқындарының арналарын бойлай орналасқан енi 300 метрлік орман белдеулерi.
24. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу, сондай-ақ құнды, сирек кездесетін, эндемикалық және құрып бара жатқан ағаш тұқымдары (самырсын қарағай, шарын шағаны, сағақты емен, грек жаңғағы, арша, Семенов үйеңкiсi, тораңғыл, ақ сексеуiл, таудаған, шеркес, қайыңтоз, ақ қараған, тiкенекағаш, қандағаш, шетен, жиде, алма ағашы, алмұрт, өрік, пiсте, тұт, миндаль, шие) және талдарды, жыңғылды және сары қарағанды қоспағанда, Қызыл кiтапқа енгізiлген басқа да тұқымдар, барлық бұталар басым екпелерде белгiленбейдi.
25. Екпелер өзге де бiрдей жағдайларда басты мақсатта пайдалану үшiн кесуге мынадай ретпен белгіленедi:
1) өзiнiң жай-күйiне қарай кесудi қажет ететiн пiсiп-жетiлген және қураған орман учаскелерi, толық кесiлмеген ағаштар және өткен жылдардың пайдаланылмаған кеспеағаштары, шайыры ағып таусылған екпелер;
2) шымылдығындағы басты тұқым қанағаттанарлық дәрежеде түлеген (жуандығы 0,3 - 0,4) шiрiген және жiңiшке аласа екпелер;
3) өзiнiң өсу қабiлетiн жоғалтып бара жатқан жапырақты ормандар;
4) бiрiншi қабаттағы пiсiп-жетiлген бөлiгiнiң жуандығы 0,3 және одан жоғары, ал екiншi қабаттағысы - 0,4-тен кем болмайтын қос қабатты екпелер;
5) кескен соң 1-2 жыл iшiнде ағашы кесілген жерлерде алдын ала дақылдарды немесе орман дақылдарын отырғызған жағдайда шымылдығында қанағаттанарлық дәрежеде не қанағаттанғысыз түлеген (шәкiл бойынша) жуандығы 0,3-0,5 екпелер;
6) жуандығы 0,5 және одан жоғары таза және аралас әртүрлi жастағы екпелер;
7) қураған екпелер;
8) басқа да пiсiп-жетiлген екпелер.
4-тарау. Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың
шағын адырлы ормандарындағы мемлекеттiк орман қоры
учаскелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу
26. Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандары өздерiнiң өсiп-өну жағдайлары бойынша былай бөлiнедi:
1) орманды далалық және далалық аймақтардың шоқ ағашты ормандары;
2) Қазақтың шағын адырлы ормандары: қарағайлы және жапырақты;
3) шағын адыр бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстiк шетi;
4) жазық жерлер бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстiк шетi;
5) қарағайлы орманды жалдар;
6) аралдардағы қарағайлы ормандар;
7) шөлейттегi ормандар;
8) интрааймақтық ормандар: жайылмалы және тоғайлы ормандар.
27. Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу тұтастай тар кеспеағаштық және ерiктi-iрiктеп кесу түрiнде жүргізiледi.
28. Шағын адырлы ормандар бойынша және жазық жерлер бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстік шетiнiң екпелерiнде олардың өсiп тұрған кезiндегi жоғары ролi мен молықтырудың қиындығы салдарынан басты мақсатта ағаш кесу жүргiзiлмейдi. Оларда орманға күтiм жасау мақсатында кесу мен санитарлық кесу ғана белгiленедi. Жаппай санитарлық кесу болған алаңдарда кесуден кейiнгi алғашқы жылы-ақ орман дақылдары отырғызылады.
1. Орманды далалық және далалық аймақтардың
шоқ ағашты ормандары
29. Орманды далалық және далалық аймақтардың байырғы шоқ ағашты ормандарында көлемi 5 гектардан астам орман учаскелерінде ағаш өскіндерінің болуына және сүрекдiңнiң жуандығына қарамастан жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргізіледi.
Кеспеағаштың енi - 40 метрге дейiн немесе екпе биiктігінiң екi еселiк мөлшерiнен аспайды, кеспеағаштың ұзындығы орам өлшемдерiмен шектеледi, алаңы - 5 гектардан аспайды, жанасуы - ықтырмалы жанасу (2-3 кеспеағаштан кейiн). Телiмнiң енi кемiнде 100 метрден кем болған жағдайда жанасуы - бiр белдеуден кейiн (бiр кеспеағаштан кейiн), жанасу мерзiмi - 2 жыл. Кесу жылы жанасу мерзiмiне қосылмайды (1-кесте, 1.1-тармақ).
Кеспеағаштар ұзын жағымен жел қатты соғатын жаққа көлденең тартылады. Ағаш кесудiң бағыты - жел қатты соғатын жаққа қарсы.
Алаптың жел өтi жағында соңғы кеспеағаш кесiлгеннен кейiн 2 жылдан соң кесiлетiн кеспеағаштың енi шегiнде қорғаныштық белдеу қалдырылады.
Сүрекдiңнiң жуандығына және ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан көлемi 5 гектардан кем шоқ ағаштарда олардың қорғаныштық әсерiн сақтау мақсатында жаппай тар кеспеағаштық кесу екi кезекте жүргізiледi. Бiрiншi кезекте оның жел өтiндегi жартысы кесiледi. Шоқ ағаштың екiншi жартысы ағашы кесiлген жердi ойдағыдай қалпына келтiру және өскiннiң биiктiгі 1,5 метрден асуы үшiн қажет мерзiм аяқталғаннан кейiн iрiктеп алынады.
Шоқ ағаштың кесiп алынған бөлiгі қанағаттанарлық дәрежеде қалпына келмеген жағдайда онда орман дақылдары отырғызылады; екпелердiң екiншi жартысы олар отырғызылғаннан кейiн үш жылдан соң кесуге белгiленедi.
30. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу рұқсат етілген жайылма сулардағы жапырақты сүрекдiңдерде кеспеағаштың енi 25 метрден аспайтын мөлшерде белгiленiп, ұзына бойымен өзен арнасына немесе көл жағалауының шетiне қарама-қарсы орналастырылады. Кеспеағаштың ең үлкен көлемi - 1,5 га. Ағаш кесу бағыты - өзен ағысына немесе қатты соғатын желдерге қарама-қарсы (1-кесте, 1.2-тармақ). Кеспеағаштардың жанасуы - бiр жолақтан кейiн (бiр кеспеағаштан кейiн), жанасу мерзiмi - 2 жыл, және де кесу жылы жанасу мерзiмiне қосылмайды.
31. Табиғи өскен сары қараған жыңғылдарында немесе басты тұқым жойылғаннан кейiн қалған жасанды жолмен өскен екпелерде жаппай кеспеағаш кесу жүргізіледi. Кеспеағаштардың енi - 40 метрге дейiн, тiкелей жанасуы - 2 жыл мерзiмде (1-кесте, 1.3-тармақ).
32. Шоқ ағашты ормандарда ағаш өскiндерiн өсiру үшін ағаш кесудiң оңтайлы мерзiмi - қазан айынан сәуiр айының ортасына дейiн. Ағаш дайындау кезiнде томарды жаруға және оның қабығын сыдыруға жол берiлмейдi. Егер ағашы кесiлген жерлерде кейiннен орман дақылдары отырғызылатын болса, кесу мерзiмiне шек қойылмайды.
2. Қазақтың шағын адырының қарағайлы ормандары
33. Қазақтың шағын адырының қарағайлы ормандарында ерiктi-iрiктеп және жаппай кеспеағаш кесу жүргiзiледi.
Ерiктi-iрiктеп кесу құламасы 21-30 градус барлық экспозицияның баурайларында өсетін жуандығы 0,6-1,0 орманның ылғалды, таза және құрғақ түрлерi қарағайының қарапайым және күрделi, таза және аралас бiр жастағы және әртүрлi жастағы екпелерiнде (2-кесте, 2.1, 2.2-тармақтар) және құламалығы 0-20 градус тiк қияның барлық экспозицияның баурайларында өсетiн орманның құрғақ түрлерiнiң дәл осындай екпелерiнде (2-кесте, 2.4-тармақ) жүргiзiледi.
Жуандығы 0,8-1,0 сүрекдiңдерде қордың 20-25 пайызы, ал жуандығы 0,6-0,7 екпелерде - 15-20 пайызы таңдап алынады. Барлық жағдайда сүрекдiңнiң жуандығы 0,5-тен кемiмейдi. Кеспеағаш көлемi 10 гектарға дейiн.
Келесi ағаш кесу кезеңi қарапайым сүрекдiңдер жуандығының 0,6-ға және одан көп мөлшерге немесе бiрiншi қабаттың жуандығы 0,3 және одан көп мөлшерге жетуiне және екiншi қабаттың жуандығы жас талдар үшін кемiнде 0,4, орта жастағылары үшін - 0,3 болып күрделi екпенiң қалыптасуына қарай жүргiзiледi.
34. Жаппай кеспеағаш кесу құламалығы 20 градусқа дейiнгi барлық экспозициялардың баурайларында өсетiн орманның таза және ылғалды түрлерiнiң қарапайым таза және аралас бiр жастағы және әртүрлi жастағы екпелерiнде жүргiзiледi. Қарағай жеткiлiктi түрде қалпына келмейтiн екпелерде олар алғашқы 2 жылда қарағай дақылдарын отырғызу арқылы жүзеге асырылады.
Кеспеағаш енi 40 метрден аспайды, көлемi - 2 гектарға дейiн. Жанасу мерзiмi - кесу жылын есептемегенде 5 жыл. Кеспеағаштардың жанасуы - тiкелей. Кеспеағаштар ұзын жағымен жел қатты соғатын жаққа қарама-қарсы, құламалығы 10 градустан астам баурайларда көлденең тартылады, ағаш кесудiң бағыты баурай бойынша жоғарыдан төмен қарай (2-кесте, 2.3-тармақ).
3. Қазақтың шағын адырының жапырақты ормандары
35. Қазақтың шағын адырының жапырақты ормандарында жаппай кеспеағаштық және ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзiледi.
Ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан жуандығы 0,3-1,0 байырғы қайыңдар мен көктеректерде, сондай-ақ қарағай өскіні жоқ қолдан өсiрiлген сүрекдiңдерiнде осы Ереженiң 29, 32-тармақтарына сәйкес жаппай кеспеағаш кесу (3-кесте, 3.1, 3.2-тармақтар) жүргiзiледi. Кеспеағаштың ең үлкен ауданы баурайдың құламалығы және шоқ ағаштың 2 гектарға дейiнгi көлемi ескерiле отырып белгiленедi. Құламалығы 10 градустан асатын баурайларда олар ұзын жағымен көлденең тартылады, кесу бағыты баурай бойынша жоғарыдан төмен қарай. Туынды екпелерде кесуден кейiнгi бiрiншi жылы қарағай дақылы отырғызылады. Жанасу мерзiмi - олар отырғызылғаннан кейiн 3-5 жыл.
36. Қарағаймен араласқан туынды сүрекдiңдерде және қанағаттанарлықтай дәрежедегі қарағай өскiнi бар таза жапырақты екпелерде осы Ереженiң 24-тармағында көзделген технология бойынша ерiктi-iрiктеп кесу белгiленедi. Бұл ретте жапырақты ағаш тұқымдарын қылқан жапырақты ағаштарға алмастыру мақсаты көзделедi. Кезектердiң қайталануы - 15 жыл, кеспеағаштар көлемi 10 гектарға дейiн (3-кесте, 3.3-тармақ).
4. Аралдағы қарағайлы ормандар
37. Аралдағы қарағайлы ормандарда ерiктi-iрiктеп және жаппай кеспеағаш кесу жүргізiледi.
Ерiктi-iрiктеп кесу өсiп тұрған жерiнiң құрғақ жағдайларында қарапайым және күрделi, таза және аралас бiр жастағы және әртүрлi жастағы жуандығы 0,6-1,0 қарағай екпелерде жүргiзiледi (4-кесте, 4.1, 4,2-тармақтар).
Жуандығы 0,8-1,0 қарапайым және күрделi сүрекдіңдерде қор бойынша iрiктеу қарқындылығы 25-30 пайызды, жуандығы 0,6-0,7 болса - 15-20 пайызды құрайды.
Ерiктi-iрiктеп кесудi өткiзу кезiнде сүрекдiңнiң жуандығы 0,5-тен көп төмендемейдi.
Кесудiң кейiнгi кезектерi қарапайым сүрекдiңдердiң жуандығы 0,6-ға және одан көп мөлшерге жетуiне немесе бiрiншi қабаттың жуандығы 0,3 және одан жоғары күрделi екпелердiң қалыптасуына, ал екiншi қабатта жас шыбықтар үшiн пiсiп-жетiлу - кемiнде 0,4, орта жастағылар - 0,3-ке жетуiне қарай жүргiзiледi.
Күрделi екпелерде ерiктi-iрiктеп кесу пiсiп-жетiлген бөлiгiн сирету арқылы жүргізiледi. Екiншi қабаттың жуандығы 0,4 және одан жоғары болған жағдайда оның қорының 50 пайызына дейiн, ал жуандығы 0,3 болған жағдайда - 30 пайызына дейiн iрiктеп алынуы мүмкiн.
Кеспеағаштың ең үлкен ауданы 10 гектарға дейiн.
38. Қарағайдан тұратын екiншi қабаты бар қарапайым және күрделi әртүрлi жастағы, таза және аралас екпелерде ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан орманның жас және ылғалды түрлерiнде жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргізiледi (4-кесте, 4.3, 4.4-тармақтар).
Әртүрлi жастағы екпелерде кесуге орманның пiсiп-жетiлген және қурап қалған ұрпақтарының ағаштары ғана белгіленедi.
Кеспеағаштың енi - 40 м, көлемi - 2 гектарға дейiн. Кеспеағаштардың тiкелей жанасу - мерзiмі кесу жылын есептемегенде 5 жыл. Кеспеағаштың бағыты - жел қатты соғатын жаққа көлденең, кесу бағыты - жел қатты соғатын жаққа - қарсы.
Қарағайдың қалпына келуi жеткiлiксiз екпелерде олар алғашқы екi жылы қарағай дақылдарын жасау арқылы жүргізiледi.
39. Аралдағы қарағайлы ормандардың жапырақты екпелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу Қазақтың шағын адырының жапырақты ормандарында көзделген нормативтер мен технологияларға сәйкес жүргізiледi.
5. Шөлейттегi, жайылмалы және тоғайлы ормандар
40. Жел эрозиясына шыдамды топырақта (саздақ, сазды, тақырлау) өсетiн қара сексеуіл екпелерiнде қара сексеуiлдi де, ақ сексеуiлдi де жинай отырып, жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi.
Кеспеағаш енi 75 метрге дейiн. Жанасу тәсiлi - бiр белдеуден кейiн, жанасу мерзiмi - 3 жыл. Қалдырылған белдеулер кесуге бұдан бұрын ағашы кесiлген белдеулерде 1 гектарда 3-5 жастағы 500 данадан астам сексеуiл өскiнi болған жағдайда немесе оларды орман көмкерген жерлерге ауыстыруды қамтамасыз ететiн сандық нормативтiк көрсеткiштер болған жағдайда орман дақылдары отырғызылғаннан кейiн 3-4 жылдан соң белгiленедi (5-кесте, 5.1-тармақ).
Табиғи түлеудi есепке ала отырып, басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу белгіленген сексеуiл тоғайларында мал жаю кесуден 5 жыл бұрын тоқтатылады және кесуден кейiн 5 жыл бойы жүргізiлмейдi.
Өскiнмен қайта жаңғырған 300-ден аз данасы бар немесе 1 гектарда 3-5 жастағы сексеуіл өскiнiнiң 500-ден аз данасы бар ағашы кесiлген жерлер қанағаттанарлықсыз түрде қайта жаңғыртылған жағдайда оларда орман дақылдарын отырғызу қажет.
Аралас түрде қайта жаңғырту кезiнде тұқымдық өскiннiң жалпы санын 0,6 коэффициентке көбейтедi және бәрiн өскiн баламасымен көрсете отырып өскiнмен қайта жаңару көрсеткiшiне қосады.
Сексеуiл екпелерiнде ағаш кесу тұқым пiсiп-жетілгеннен және вегетация тоқтатылғаннан кейiн:
1) жусанды-тұзды шөлейттiң солтүстiк кiшi аймағында (Алматы облысы, Жамбыл облысының шығыс бөлiгi, Солтүстiк Арал өңiрi) кеспеағаштарды табиғи қайта жаңғыртуға бағдарлау кезiнде және 1 гектарда 30 жасқа дейiнгi сексеуiлдiң кем дегенде 300 данасы немесе өскiннiң 500 данасы немесе өскiн беруге қабiлеттi даналар мен өскiндердiң қажеттi жиынтық мөлшерi болған жағдайда - желтоқсаннан наурызға дейiн;
2) оңтүстiк кiшi аймақта (Жамбыл облысының батыс бөлiгі, Оңтүстiк Қазақстан және Қызылорда облыстары) - жоғарыда айтылғандар минимумнан жоғары болған жағдайда - желтоқсаннан ақпанға дейiн жүргiзiледi.
Ағашы кесiлген жерлерде екпелердi жасанды жолмен қалпына келтiру кезiнде сексеуiлдi бүкiл жыл бойына сындыруға рұқсат етiледi.
41. Ерекше қорғаныш учаскелерiн қоспағанда, "өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектілерi жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулерi" мемлекеттiк орман қоры санатының өскiн арқылы қайта жаңғыратын су жайылмалы жапырақты сүрекдiңдерде жаппай тар кеспеағаштық кесу белгiленедi. Бұл ретте көлемi 1 гектардан асатын барлық телiмдер енi 40 метрге дейiнгi кеспеағаштарға бөлiнедi, жанасуы - ықтырмалы (2 кеспеағаштан кейiн), ал телiмнiң енi 80 метрден кем болған кезде - бiр белдеуден кейiн (бip кеспеағаштан кейiн), кесу жылын есептемегенде жанасу мерзiмi - 2 жыл (5-кесте, 5.2-тармақ).
Көлемi 1 гектардан аз таксациялық телiмдер олардың пiшiмiне қарамастан кесуге тұтастай белгiленедi.
Өзен арнасын бойлай орналасқан телiм енi 40 метрден кем болған кезде кеспеағаштың ұзын жағы (200 метрден аспайтын) өзен бойлай орналасуы мүмкiн, бiрақ бұл жағдайда оның көлемi 1 гектардан аспауы тиiс.
Барлық екпелер үшiн кеспеағаш бағыты су арнасының басты бағытына көлденең, ал кесу бағыты - ағынға қарама-қарсы.
Жайылмалы екпелердегi өскiннiң барынша жақсы қайта жаңғыруын қамтамасыз ету мақсатында ағаш кесу қыркүйектен бастап сәуiр айының басына дейiн жүргiзiледi. Өскiн беру қабiлетiн жоғалтқан екпелер жаз кезiнде шабылады. Yйеңкілік сүрекдiңдердi ағын сулар басылғаннан кейiн жаз кезiнде (тамызға дейiн) кесу белгiленедi.
42. Жайылмалардың талды жыңғылдарында жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Кеспеағаштар енi - 40 метрге дейiн. Жанасуы - 2 жылдық мерзiммен тiкелей. Ағаш кесу қар сулары азайған соң жаз кезiнде жүргізiледi (5-кесте, 5.3-тармақ).
43. Тоғайлы талдарда (Жоңғар және Вильгельм талдары) және жыңғылдарда енi 40 метрден аспайтын кеспеағаштарда жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi, жанасуы - 3 жылдық мерзiммен бiр белдеуден кейiн. Қалдырылған белдеулерде ағаш кесу аралас кеспеағашта ағаштың қайта жаңаруы қанағаттанарлық деңгейде болған жағдайда жүзеге асырылады (5-кесте, 5.4, 5.5-тармақтар).
Ағаш кесудi жүргiзу уақыты - қыс немесе ерте көктем.
44. Тоғайлы талдарда, сондай-ақ барлық басқа табиғи аймақтардың талдарында енi 40 метр кеспеағашта жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Жанасуы - 2 жылдық мерзiммен тiкелей (5-кесте, 5.6-тармақ).
Ағаш кесу уақыты - жаз кезiнде қар суының тасуы басылғаннан кейiн. Кесу бағыты кеспеағаштың ұзын жағы өзен арнасына көлденең орналасып, оның ағысына қарсы белгiленедi.
5-тарау. Тау ормандарының мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу
45. Тау ормандарына жергiлiктi жердiң салыстырмалы биiктiгiнiң ауытқушылығы 100 метрден асатын және тау жоталарының етегiнен бастап шыңына дейiн үстіңгі бетінiң еңiстiгi орташа немесе ормансыз кеңiстiктер шекарасына дейiн 5 градустан асатын тау жүйелерi мен жекелеген тау алаптары шегiнде орналасқан (баурайлардың жекелеген учаскелерiнiң құламалығы 5 градустан кем болуы мүмкiн екенiне қарамастан), сондай-ақ жергiлiктi жер еңiстігінiң көлемiне қарамастан таулы қыраттар мен тегiс таулы жерлердегi барлық ормандар жатады.
46. Тау ормандары табиғи жағдайларының кешенi, ағаш-бұта өсiмдiктерiнiң тұқымдық құрамы мен орманның қайта жаңару жағдайларына қарай былай бөлiнедi:
1) Қалба тауларының қарағайлы ормандарын, Кендi Алтайдың қою түстi қылқан жапырақты ормандарын, Оңтүстiк Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандарын қамтитын Қазақстан Алтайының ормандары;
2) Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының қылқан-жапырақты-жапырақты ормандары;
3) Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың арша-жемiстi ағаш ормандары.
47. Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың арша-жемiстi ағаш ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу жүргізiлмейдi.
Қазақтың шағын адырының тау ормандарына, шағын адыр бойынша шоқ ағашты ормандардың және Баян-Қарақаралы тауларының оңтүстік шетiне Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу тәртiбi қолданылады.
6. Қалба тауларының қарағайлы ормандары
48. Топырақтың эрозияға қарсы төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тік баурайларында өсетiн жуандығы 0,6-1,0 орман түрлерінің барлық топтарының қарағайлы екпелерiнде ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзіледi.
Ағаш кесу қарқындылығы екпелердiң жуандығына байланысты, бiрақ одан қор бойынша 30 пайыздан астам мөлшерде асып кетпеу керек. Екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмендемеуге жол берiлмейдi. Екiншi және үшiншi кезектер 20 жылдан соң өткiзiледi, кеспеағаш көлемi - 10 гектардан аспайды (6-кесте, 1.1-тармақ).
7. Кендi Алтайдың қою түсті қылқан жапырақты
(майқарағайлы және шыршалы) ормандары
49. Бiр жастағы майқарағай және шырша екпелерiнде, төзiмдi және төзiмсiз топырақты солтүстiк экспозициялардың қиялы, еңiстi баурайларында (6-кесте, 2.1-тармақ), сондай-ақ топырағы төзiмдi құламаны баурайларда (6-кесте, 2.7-тармақ) бiртiндеп ағаш кесу жүргiзiледi.
Жуандығы 0,9-1,0 екпелерде біртіндеп үш кезекпен ағаш кесу жүргiзiледi. Бiрiншi кезекте жуандығын 0,6 - 0,7-ге дейін кемiте отырып, қордың 30 пайызына дейiн, екiншi кезекте - 40 пайыздан аспайтын мөлшерi шабылады.
Жуандығы 0,6-0,8 екпелерде бiрiншi кезекте қордың 40 пайызына дейiнгi мөлшерi iрiктелiп, бiртіндеп екі кезекпен ағаш кесу жүргiзiледi.
Екi жағдайда соңғы кезек жақсы қайта жаңғыру орын алған кезде жүргiзiледi.
Ағаш кесудiң қайталану мерзiмi - 10-15 жыл. Кеспеағаш көлемiн қиялы және еңiсті баурайларда 20 гектардан, тiк қияларда - 15 гектардан арттыруға жол берілмейді.
50. Топырағы төзiмдi солтүстік экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларында (6-кесте, 2.2-тармақ) және топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларында (6-кесте, 2.4-тармақ) жуандығы 0,6-1,0 әртүрлi жастағы майқарағай мен шырша екпелерiнде, егер сүрекдiңдердiң орташа жастағы және өсiп-жетiлiп қалған бөлiгiнiң жуандығы 0,4-тен кем болмаса, ұзақ мерзiмдi-бiртiндеп кесу жүргiзiледi.
Бiрiншi кезекте пiсiп-жетiлген, қураған және уақыты өтiп кеткен ағаштарды аластау есебiнен қордың 50 пайызына дейiн кесiледi. Екпелердiң жуандығын 0,3-0,5-тен төмендетуге жол берiлмейдi. Қорытынды кезек жақсы қайта жаңғыру орын алған (шәкiл бойынша) кезде жүргiзiледi. Ағаш кесудiң қайталану мерзiмi - қалған ұрпақ пiсiп-жетiлу жасына жеткеннен кейiн - 30-40 жыл. Кеспеағаш алқабын 20 гектардан асыруға жол берiлмейдi.
51. Жуандығы 0,6-1,0 майқарағай мен шырша екпелерiнде ерiктi-iрiктеп кесу:
1) егер орташа жастағы және өсiп-жетiлiп қалған ағаштардың жуандығы 0,4-тен кем болса, топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 2.3-тармақ), топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларындағы (6-кесте, 2.5-тармақ) әртүрлi жастағы екпелерiнде;
2) топырағы төзiмсiз солтүстік экспозициялардың еңiстi (6-кесте, 2.6-тармақ) және топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың тiк қиялы баурайларында (6-кесте, 2.9-тармақ) әртүрлi жастағы екпелерiнде;
3) топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың тiк қиялы баурайларында әртүрлi жастағы және бiр жастағы екпелерде;
4) топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан оңтүстiк экспозициялардың қиялы, еңiстi және тiк қиялы бiр жастағы және әртүрлi жастағы екпелерiнде (6-кесте, 2,10, 2.11-тармақтар) жүргiзiледi.
Топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың баурайларында ағаш кесудiң қарқындылығын екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 30 пайызынан, топырағы төзiмсiз оңтүстiк экспозициялардың баурайларында - 20 пайызынан астам арттыруға жол берiлмейдi.
Екiншi және үшiншi кезектер бiр жастағы екпелерде 10 жылдан кейiн, әртүрлi жастағы екпелерде - 20 жылдан кейiн жүргiзiледi.
Кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.
8. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының шыршалы
және майқарағайлы ормандары
52. Топырағы төзiмдi барлық экспозицияның қиялы және еңiстi баурайларындағы бiр жастағы шыршалы екпелерде әрбiр кезекте қордың 30-40 пайызы кесiлiп, екi-үш кезекте бiртiндеп кесу жүргізiледi (6-кесте, 3.1-тармақ).
53. Жуандығы 0,6-1,0 шыршалы екпелерде epiкті-iрiктеп кесу:
1) топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозицияның қиялы және еңiстi баурайларындағы әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 3.2-тармақ);
2) топырақтың төзiмділігiне қарамастан барлық экспозициялардың тiк қиялы баурайларындағы бiр жастағы және әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 3.4-тармақ) жүргiзiледi.
Ағаш кесудiң жиiлiгiн екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 25-30 пайызынан астам арттыруға жол берiлмейдi.
Екiншi және үшiншi кезектер 25-30 жылдан кейiн өткiзiледi.
Кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.
54. Топырағы төзiмдi және төзiмсiз барлық экспозициялардың қиялы еңiстi және тiк қиялы баурайларындағы майқарағайлы бiр жастағы және әртүрлi жастағы екпелерде ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзiледi (6-кесте, 3.3, 3.5-тармақтар).
Топырағы төзiмсiз тiк қиялы баурайларда ағаш кесудiң жиiлiгiн екпелердiң жуандығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 20 пайызынан, қиялы және еңiстi баурайларда 30 пайызынан астам арттыруға жол берiлмейдi.
Кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.
9. Оңтүстiк Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандары
55. Топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 4.1-тармақ), сондай-ақ топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 4.2-тармақ) бiр жастағы жапырақты екпелерде бiртiндеп кесу жүргiзiледi.
Жуандығы 0,9-1,0 екпелерде бiрiншi кезекте қордың 30 пайызына дейiнгi мөлшерi кесiлiп, үш кезектi бiртiндеп кесу жүргiзiледi. Екiншi кезекте 40 пайызынан аспайтын мөлшерi кесiледi.
Жуандығы 0,6-0,8 екпелерде бiрiншi кезекте қордың 40 пайызына дейiнгi мөлшерi iрiктеле отырып, екi кезектi бiртiндеп кесу жүргiзiледi. Ағаш кесудi қайталау мерзiмi - 10 жыл. Кеспеағаштың көлемiн 20 гектардан, соңғы кезек кезiнде - 10 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.
Екi жағдайда қорытынды кезек жақсы қайта жаңару орын алған жағдайда жүргізіледі.
56. Топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларында (6-кесте, 4.3-тармақ) және топырағы төзiмдi оңтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларында өсетiн әртүрлi жастағы жапырақты екпелерде (6-кесте, 4.5-тармақ), егер өсiп-жетiлу жасына жетпеген сүрекдiңдердiң жуандығы кемiнде 0,4-тi құраса, бiртiндеп ұзақ мерзiмдi кесу жүргiзiледi.
Бiрiншi кезекте қураған, пiсiп-жетiлген және ұзақ тұрып қалған ағаштарды аластау есебiнен қордың 50 пайызына дейiнгi мөлшерi кесiледi. Екпелердiң жуандығын 0,3-0,5-тен төмендетуге жол берiлмейді. Қорытынды кезек жақсы қайта жаңару орын алған жағдайда (шәкiл бойынша) жүргiзiледi. Қайталану мерзiмi - 30 жыл. Кеспеағаштың көлемiн 10 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.
57. Жуандығы 0,6-1,0 жапырақты екпелерде ерiктi-iрiктеп кесу:
1) егер өсiп-жетілу жасына жетпеген сүрекдiңнiң жуандығы 0,4-тен кем болса, топырағы төзiмдi солтүстік экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы (6-кесте, 4.4-тармақ), оңтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларындағы (6-кесте, 4.6-тармақ) әртүрлі жастағы екпелерде;
2) топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың қиялы және еңiсті баурайларындағы әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 4.8-тармақ);
3) топырағы төзiмдi оңтүстiк экспозициялардың еңiсті баурайларындағы әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 4.7-тармақ);
4) топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың тiк қиялы баурайларындағы әртүрлi және бiр жастағы екпелерде (6-кесте, 4.10-тармақ);
5) топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың тік қиялы баурайларындағы бiр және әртүрлi жастағы екпелерде (6-кесте, 4.9-тармақ) жүргiзiледi.
Топырағы төзiмдi баурайларда ағаш кесудiң жиілігін 30 пайыздан, топырағы төзiмсiз тiк қиялы баурайларда - 20 пайыздан астам мөлшерге (ағаш сүйретiп шығару жолын тартуға кесiлген сүрек көлемiн есепке алмай) арттыруға жол берiлмейдi. Екiншi және үшiншi кезектер бiр жастағы екпелерде 10 жылдан кейiн, әртүрлi жастағы екпелерде - 20 жылдан кейiн жүргізiледi.
Тiк қиялы баурайларда кеспеағаштың көлемiн 15 гектардан, қиялы және еңiстi баурайларда - 20 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.
58. Жапырақты-майқарағайлы екпелерде бiрiншi кезекте кесуге майқарағай ағаштары жатады.
10. Қалба тауларының, Кендi Алтайдың, Оңтүстiк Алтайдың, Сауырдың, Солтүстiк Тянь-Шаньнiң және Жоңғар Алатауының жапырақты ағаш ормандары
59. Топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың еңiстi және тiк қиялы баурайларында алдын ала қайта жаңғырудың орын алуына қарамастан ормандардың байырғы және туынды түрлерiнiң жуандығы 0,6-1,0 қайың екпелерiнде (6-кесте, 5.1-тармақ), сондай-ақ топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тік қиялы баурайларында және топырағы төзiмсiз қиялы баурайларында қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алған жағдайда орманның туынды түрлерiнiң екпелерiнде (6-кесте, 5.4-тармақ) бiртiндеп екi кезектi ағаш кесу жүргiзiледi.
Бiрiншi кезекте iрiктеу - қордың 50 процентiне дейiнгi мөлшерi. Екпелердiң жуандығын 0,3-0,5-тен төмендетуге жол берiлмейдi. Қорытынды кезек жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыру орын алған жағдайда жүргiзiледi. Қайталану мерзiмi - 10 жыл. Кеспеағаш ауданын 15 гектардан, ал қорытынды кезек кезiнде 30 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.
60. Алдын ала қайта жаңғыруына қарамастан орманның байырғы түрлерiнiң қайыңдықтарында, ал қылқан жапырақты ағаш тұқымдары қанағаттанарлық және қанағаттанарлықсыз дәрежеде (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алған жағдайда орманның туынды түрлерiнiң екпелерiнде жаппай кеспеағаштық кесу топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тiк қиялы баурайларында (6-кесте, 5.2-тармақ) және топырағы төзiмсiз қиялы баурайларда (6-кесте, 5.3-тармақ) жүргiзiледi. Кеспеағаштың енi - 100 м. Кеспеағаштың жанасуы - тiкелей, жанасу мерзiмi - 2 жыл, кеспеағаштың көлемi баурайлардың құламалығына қарай 10-15 гектардан аспайды.
Пiсiп-жетiлу жасына жетпеген қылқан жапырақты тұқымдар ағаштарын (құрғап бара жатқан және қу ағаштардан басқа) кесуге жол берiлмейдi.
61. Орманның түрiне және топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозициялардың қиялы, еңiстi және тiк қиялы баурайларында өсетiн көктерек, терек және ағашқа ұқсас тал екпелерiнде жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi (6-кесте, 5.6-тармақ). Өскiннiң пайда болуы үшiн ағаш кесудi жүргiзудiң ең жақсы мерзiмi - қазанның екiншi жартысынан сәуiрдiң орта тұсына дейiн. Томарды қиып, оның қабығын сыдыруға жол берiлмейдi.
Пiсiп-жетiлу жасына жеткен қылқан жапырақты ағаштардың бiрлi-жарым қоспасы орман шымылдығы астында қылқан жапырақты өскiн болмаған жағдайда кесуге жатпайды. Егер сүрекдiң шымылдығы астында қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алса, пiсiп-жетiлу жасына жеткен қылқан жапырақты ағаштар кесу процесiнде кесiлуi мүмкiн. Кеспеағаштың жанасуы - тiкелей, жанасу мерзiмi - 1 жыл. Кеспеағаштың көлемi - 100 м. Кеспеағаштың көлемiн баурайлардың құламалығына қарай 10-15 гектардан астам мөлшерге арттыруға жол берiлмейдi.
62. Барлық экспозициялардың қиялы және еңiстi баурайларындағы тау бұталары жыңғылдарында әр белдеуден кейiн жанасатын енi 40 м кеспеағаштарда жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi, кеспеағаштың ауданы 2,5 гектардан аспайды (6-кесте, 5.7-тармақ). Қалдырылған белдеулер өскiн 1 м биiктiкке жеткен соң 2 жылдан кейiн кесiледi.
63. Барлық экспозициялардың қиялы, еңiсті және тік қиялы баурайларындағы мемлекеттiк орман қорының "өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерiнiң жағалауларындағы ормандардың тыйым салынған белдеулерi" санатының өскiндiк тәсiлмен қайта жаңғыратын жайылмалы жапырақты сүрекдіңдерде және бұта жыңғылдарында жаппай кеспеағаштық кесу (6-кесте, 5.8, 5.9-тармақтар) жүргiзiледi. Кеспеағаш енi - 75 метрге дейiн, бұталарда - 40 метр. Жанасуы - тiкелей. Жанасу мерзiмi - 3 жыл, бұталарда - 2 жыл. Кеспеағаш бағыты өзен ағысына көлденең, кесу бағыты - өзен ағысына қарсы. Кеспеағаш ауданы - 2,5 гектарға дейiн.
Келесi кеспеағаштарды кесу кеспеағашта жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыру орын алғаннан кейiн немесе өскін кемiнде 1 м биiктiкке жеткеннен кейiн жүзеге асырылады.
1 гектарға дейiнгi және одан кем таксациялық телiмдер кесуге тұтас күйiнде белгіленедi.
11. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуді жүргiзуге қойылатын орман өсiру-экологиялық талаптар
64. Басты мақсатта пайдалану үшiн iрiктеп және бiртiндеп ағаш кесудi (соңғы кезектен басқа) жүргiзу үшiн кеспеағаштар бөлу кезiнде пiсiп-жетiлу жасына жетпеген қылқан жапырақты және қатты жапырақты ағаш тұқымдары кесуге белгiленбейдi.
Қайта жаңғырмаған ағашы кесiлген жерлерге жанасатын екпелерде кеспеағаштарды жаппай кесуге бөлуге және бiртiндеп кесудiң қорытынды кезегiне "жақсы" деген бағамен табиғи қайта жаңғыру немесе орман дақылдары отырғызу орын алған жағдайда ғана жол берiледi.
65. Жаппай тар кеспеағаштық кесу кезiнде кеспеағаштардағы алаңшаның енi:
1) жазық жерлердегі ормандарда және Қазақтың шағын адырлы ормандарында - сүрекдіңдердiң бiр жарым еселік биiктігінен аспайтын мөлшерде;
2) баурайының құламалығы 15 градусқа дейiнгі тау ормандарында - сүрекдiңдердiң екi еселiк биiктiгiнен, ал кеспеағаштарды қиғаш тауларда кесу кезiнде - 100 метрден аспайтын мөлшерде белгiленедi.
66. Орманның табиғи жолмен қайта жаңғыруын есепке ала отырып басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудi жүргізу үшiн белгiленген екпелерде мал жаю сексеуiлдi қоса алғанда, қылқан жапырақты және қатты жапырақты сүрекдіңдерде кесуден бес жыл бұрын тоқтатылады.
67. Кеспеағаштарда сүрек дайындау мен оларды сүйретiп шығаруды топырақ эрозиясының пайда болуына жол бермейтiн, ормандардың, су айдындарының және басқа да табиғи объектiлердiң жай-күйiне теріс әсер етпейтiн немесе оны шектейтiн, шаруашылық жағынан бағалы тұқымдардың өскiнi мен жас шыбығын сақтауды қамтамасыз ететiн тәсiлдермен және құралдармен жүргiзу қажет (2-14-қосымша).
Қазақтың шағын адырлы ормандарында құламалығы 10 градустан астам және тау ормандарында 15 градустан астам баурайларда трактормен сүйретiп шығаруға ағаш кесу қалдықтарымен бекiтiлген сүйретiп шығару соқпақтарымен ғана жол берiледi.
Сүректi сыпталған ағаш түрiнде де, сортименттер түрiнде де сүйретiп шығаруға рұқсат етiледi.
68. Қарсыз кезеңде ағаш кесу процесiнде жерге үлестi қысымы 0,4-0,5 кг/см 2 -ден аспайтын ағаш дайындау техникасын пайдалану керек.
69. Кесілетін ағаштардың басым көпшiлiгі үшiн ағаштарды бір бағытта құлату әдiсi қолданылады, ол алаңшаларда 45 градустан аспайтын бұрышпен сүйретiп шығару жолына қарай төбесi жағымен жүргізiледi. Ағаштарды жүйесiз құлату мен сүйретіп шығаруға жол берiлмейдi.
Тым ылғалданған саз балшықты және балшықты топырақтарда өсетiн барлық сүрекдіңдерде ағаш кесудi жүргiзуге қысқы кезеңде ғана жол берiледi.
70. Кейiннен табиғи қайта жаңғырту жоспарланып отырған кеспеағаштарда ағаш дайындау процесiнде тұқымдықтардың, тұқымдық топтардың, шоқ ағаштар мен жолақтардың сақталуын қамтамасыз ету қажет:
1) табиғи қайта жаңғыру белгiленген жаппай кесу жүргізiлетiн кеспеағаштарда (тар кеспеағаштық кесудi қоспағанда) жеке дара тұрған желге төзiмдi тұқымдықтар түрiндегi тұқым шашқыштар қалдырылады. Қарағайлы тау ормандарында оларды алаң бойынша бiркелкi орналасқан 3-5 ағаштан тұратын топтармен 1 гектарға 15-20 дана мөлшерiнде қалдыру керек;
2) қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының тұқымдықтарын қалдырумен бiрге майқарағайлы және шыршалы ормандарының тұқымдық құрамын жақсарту және оларды сауықтыру мақсатында 1 гектарға 20-25 ағаш мөлшерiнде қайың тұқым шашқыштары да қалдырылады;
3) таза және қайың араласқан самырсын ағаштарында тұқым шашқыштар 3-5 ағаштан тұратын топтармен кемiнде 25-30 дана, ал самырсын-майқарағай екпелерiнде - 1 гектарға басты тұқымның 30-35 ағашы қалдырады;
4) шым топырақта өсетiн қылқан жапырақты ағаш тұқымдары араласқан жапырақты туынды екпелерде араларындағы қашықтық 100 метрге жуық болатын көлемi 0,1-0,25 га аралас қылқан жапырақты-қайың шоқ ағаштары қалдырылады. Нашар шымдалған топырақтарда шоқ ағаштар мөлшерi 0,3-0,4 гектарға дейiн жеткiзiледi, ал олардың арасындағы қашықтық 150-200 метрге дейiн ұлғайтылады;
5) кеспеағаштарда:
табиғи жолмен жақсы қайта жаңғыратын немесе жасанды жолмен қалпына келтiруге белгiленген;
жапырақты ағаш тұқымдарының;
құмайт, құмды және тасты топырақтардағы қарағайлы ормандардың құрғақ түрлерiнiң, сондай-ақ топырағы тым көп шымданған жас және ылғалды қарағайлы ормандардың тұқым шашқыштары қалдырылмайды;
6) ағаштар топтары бiрлi-жарым ағаштар түрiндегi тұқым шашқыштарды дiңдерiндегi қабықты жеңiл-желпi қырып (шырайландырып) белгiлеп, бояумен нөмiрлейдi. Тұқымдық гүл өсетiн топырақты шектеу шектесетiн ағаштарда сыртқы жағында қабығында жеңiл сүйкеу және бұрыштағы ағаштарда дiңгегiнiң маңындағы қабығын қыру жолымен жүргізiледi. Тұқымдықтар мен тұқымдық топтардағы ағаштар, сондай-ақ тұқымдық гүл өсетiн тұқымдық ағаштар бояумен белгiленедi.
71. Ағаш кесудi жүргізу кезiнде қолданылып жүрген ормандағы санитарлық ережелер мен ағаш дайындаудағы техника қауiпсiздiгiн сақтау қажет.
72. Кесiлген ағаштарды өрт қаупі бар кезеңде кеспеағаштарда қалдырған жағдайда оларды бұтақтарынан тазарту қажет, ал дайындалған ағаш өнiмiн қатар-қатар немесе текшелеп жинап қою керек. Бұл ретте жазға қалдырылған сүрегi және (немесе) ағаш кесу қалдықтары бар ағаш кесу орындарын көктем кезінде кейіннен кеспеағашта қосымша тазалап, тиiсті өртке қарсы және санитарлық жай-күйге келтiру керек.
73. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудi жүргізу кезiнде сексеуiл тоғайларында дайындаудың сым арқанмен сүйреп тарту тәсiлiн қолдануға тыйым салынады. Сексеуiлдi сындыру қолмен немесе тумервалды пайдалана отырып жүргізіледi, оның жұмыс бөлiгі жер бетiнен 40 см деңгейде орнатылады.
74. Барлық ағаш кесу жұмыстарынан кейiн орман пайдаланушылар өскiндi ағаш кесу қалдықтары мен топырақ үйiндiлерiнен босату жолымен барлық қалған өскiндi түзетiп қоюы, сынған және қатты зақымданған өскiндi ағаш кесу қалдықтарымен бiрге кесiп және алып тастауы; ой-шұңқырларды тегiстеу, фашиндер орнату, ағаш кесу қалдықтарын төсеу және нығыздау жолымен топырақ эрозиясының пайда болған ошақтарын жоюы, жоғарғы қоймалар мен тиеу алаңдары орналасқан жерлердi ормандарды молықтыру жөнiндегi жұмыстарды жүргізуге жарамды күйге келтiруi қажет.
75. Кеспеағаштағы жоғарғы қоймалар мен тиеу алаңдары орналасқан 10 гектардан кем алаңның кеспеағаш алаңының 4 пайызынан астам, ал 10 гектардан астам алаңның 2 пайызынан астам артып кетуiне жол берiлмейдi.
76. Кеспеағаштарды ағаш кесу қалдықтарынан (бұталардан, бұтақтардан, ұшар басынан) тазарту ағаш кесу қалдықтарын пайдалану, орманның қайта жаңғыру жағдайларын жақсарту, сондай-ақ орман өрттерiнiң шығуының, орман үшiн зиянды жәндiктердiң көбеюiнiң және саңырауқұлақ ауруларының алдын алу және қатерiн жою мақсатында ағаш кесумен бiр мезгiлде жүргiзіледi.
77. Ағаш кесу қалдықтары бiрiншi кезекте өнеркәсiптiк ұқсату және халыққа сату үшiн пайдаланылады. Бұл жағдайларда олар өрт қауiпсiздiгі шараларын сақтап, ағаш сүйретiп шығаратын соқпақтар бойы мен жолдарда сүрекдiңнiң алаңқайлары мен бос жерлерiне (терезелерде) үйiп қойылады.
78. Ағаш кесу қалдықтарын пайдалану мүмкiндiгi болмаған жағдайда кеспеағашты тазарту мынадай тәсiлдермен жүргізiледi:
1) орманның құрғақ түрлерi мен топырағы әлсiз және тастақ жерлерде өсетін екпелерде ұзындығы 1 метрге дейiнгі ағаш кесу қалдықтарын ұнтақтау және оларды ағашы кесiлген бүкiл алаңға бiркелкi етiп шашып тастау жолымен;
2) орманның шөпті-батпақты және шөптi-сфагнумды (жаңа, дымқыл, шикi, ылғалды) түрлерінде оларды енi 2 метрге дейiн жалдарға немесе шiру үшiн қалдыра отырып, диаметрi 3 метрден және биiктiгi 0,5-0,6 метрден аспайтын үйiндiге жинау жолымен. Шiру үшін қылқан жапырақты ормандарда 1 гектарға 200, жапырақты ормандарда - 100 данадан астам мөлшерде үйiндiлер қалдыруға жол берiлмейдi;
3) кейiннен оларды сүйрету барысында нығыздай отырып, ағаш сүйрету жолдарына жинау жолымен;
4) оларды кеспеағаштан тыс жерге алаңқайларға шығару, оларды кейiннен өрт қаупi бар кезеңде қолдан өртей отырып, үйiндiге жинау жолымен;
5) ағаш кесу қалдықтарын үйiндiлерге жинау кезiнде үйiндiлер орман шетiнен 10 м және текшелеп жиналған орман өнiмiнен 5 м жақын орналастырылмайды.
Кеспеағашты тазартудың аталған тәсiлдерi аралас күйiнде қолданылуы мүмкін.
Орман иеленушi ағаш кесу орындарын тазартудың тәсiлдерiн ағаш кесу билетінде көрсетедi.
Қар қалыңдығы 50 сантиметрден асатын қысқы кезеңде ағаш кесудi жүргiзу кезiнде кеспеағашты, ерекшелiк ретiнде, өрт қаупi бар маусым басталғанға дейiн көктемде тазартуға жол берiледi.
Кеспеағашта ағаш кесу қалдықтарын оның көлемiнiң 20 пайыздан астам мөлшерiн қалдыруға жол берiлмейдi.
79. Барлық ағаш кесу жұмыстары аяқталғаннан кейiн кеспеағашты қаз-қалпындағы күйiнде қарап шығу және құжаттарды зерделеу негiзiнде басты тұқымдардың өскiнi мен жас шыбықтарының сақталуын қоса алғанда, ағаш кесудi орындау сапасы және негiзгi орман өсiру талаптарының сақталу деңгейi тексерiледi, сондай-ақ:
1) орман шаруашылығы саласындағы уәкiлетті орган (бұдан әрі – уәкілетті орган) айқындайтын тәртiппен ағаш кесу орындарын куәландыру жүргiзiледi және акті жасалады, оған өз бетiмен кесiлген сүректiң көлемi, зақымдалған ағаштардың саны және ағаш кесу кезiнде жол берiлген басқа да бұзушылықтар көрсетiле отырып, бүкiл учаскеде дайындалған сүректің мөлшерi текше метрмен енгiзiледi. Акті учаскеде дайындалған сүректiң мөлшерiн растайтын құжат ретiнде ағаш кесу билетiне қоса тiркеледi;
2) ағаш кесу орындарын куәландыру актiсi жасалғаннан кейiн бiр айлық мерзiмде орман мекемесiнiң лауазымды тұлғасы қадағалау және бақылау тәртібiмен акт бойынша орманшылықтан орындалған жұмыстар көлемiнiң кемiнде 20 пайызын қабылдайды.
Орманшылық бойынша ағаш жұмсау кiтаптары мен кеспеағаштар абристерi, қайта есептеу ведомстволары, орман орналастыру материалдарындағы жүргiзiлген ағаш кесулер туралы белгiлер және тұрақты сынақ алаңдары бойынша материалдар тексерiледi;
3) бiртiндеп және iрiктеп кесудiң әрбiр кезегі аяқтағаннан кейiн кеспеағаштарда құламалығы 15 градусқа дейiнгі баурайларда қатты бүлiнген (дiң сыртының үштен бiрiнiң қабығын сыдыру, тамырларының зақымдануы, бүкіл массасының үштен бiрiнен астамы мөлшерiнде ұшар басының сынуы) ағаштар санының түбiрiнде қалдырылатын ағаштардың жалпы санының 8 пайызынан, ал құламалығы 5 градустан астам баурайларда - 12 пайызынан асып кетуiне жол берiлмейдi.
Ескерту. 79-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 18.10.2013 N 1102 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
80. Ағаш дайындау процесінде ағаш сүйретіп шығару жолдарының және тиеу алаңдарының барлық ауданымен бiрге алғанда топырақты минералдандырудың жалпы көлемiнiң кеспеағаштың жалпы көлемiнен 20 пайыздан астам мөлшерде асып кетуіне жол берiлмейдi.
81. Ағаш кесуден кейiн орманның табиғи қайта жаңғыруының жай-күйi барлық ағаш дайындау операцияларынан кейiн сақталып қалған өскiн, ағаш кесу орындарын тазартуды және өскiннiң түзетілуiн есепке алу арқылы, ал оның өмiршеңдiгі ағаш кесу орындарын куәландыру кезiнде анықталады. Қайта жаңғыруды бағалау шәкiлдер бойынша айқындалады (2-14-қосымша).
Есептеу нәтижелерi бойынша акт жасалып, онда өскіннің мөлшерi мен сақталу пайызы, оның жай-күйiнiң жалпы сипаттамасы және алаң бойынша орналасуы, ағашы кесiлген жердің қажет тұқымдармен күтілетін қайта жаңғыруын бағалау, ағашы кесiлген жерлердегi орманды молықтыру жөнінде iс-шаралар өткiзу қажеттiлiгi мен олардың тәсілдерi көрсетіледi.
82. Дайындау маусымына және ағаш кесу тәсілiне қарай алаңшадағы өскiн мен жас шыбықтың оның ағаш кесуге дейiн есепке алынған мөлшерiнiң 50 пайызынан 80 пайызына дейiн сақталуын қамтамасыз ету қажет (7-кесте).
83. Ағашы кесiлген жерлерде қажеттi тұқымдардың жақсы қайта жаңғыруы орын алған жағдайда оларда орманды молықтыру жөнiнде iс- шаралар жүргiзу қажет болмайды, ал қанағаттанарлық дәрежеде қайта жаңғырған жағдайда табиғи қайта жаңғыруға жәрдемдесу шаралары немесе iшiнара орман дақылдары белгiленедi.
84. Табиғи қайта жаңғырумен қамтамасыз етiлмеген ағашы кесiлген жерлерде орман пайдаланушылар мiндеттi түрде ағаш кесуден кейiн екі жыл iшiнде шаруашылық жағынан бағалы тұқымдардың орман дақылдарын отырғызу жөнiнде жұмыстар жүргiзедi.
85. Орманның табиғи қайта жаңғыруына жәрдемдесу жөнiндегі іс-шаралар өткiзiлген, орман дақылдары отырғызылған немесе табиғи өсiп-өнуге қалдырылған орман құрайтын барлық тұқымдардың жаппай ағаш кесiлген жерлерде, сондай-ақ ағашы кесiлген жердiң сыртқы жағына жанасқан 10 метрлiк белдеулерде өскiннiң көп бөлiгi жануарлардың оның жоғары басын бүлдіруiне мүмкiндiк бермейтін биiктiкке жеткенге дейiн мал жаю мен шөп шабуға жол берiлмейдi.
3-бөлiм.
6-тарау. Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде
аралық пайдалану үшiн ағаш кесу
86. Мақсаттары мен мiндеттерiне байланысты аралық пайдалану үшiн ағаш кесу мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) орманды күтіп-баптау үшiн кесу;
2) iрiктеп санитарлық кесу;
3) құндылығы аз орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су қорғау және басқа функцияларынан айырылып бара жатқан екпелердi қайта жаңартуға байланысты кесу;
4) жас шыбықтар арасындағы бiрлi-жарым ағаштарды кесу.
12. Орманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді жүргізудiң міндеті, түрлері және негiзгi орман өсiру қағидаттары
87. Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жоғары дәрежеде пiсiп-жетілген (0,8-1,0) екпелер пайда болған сәттен бастап жүргiзiледi және әдетте басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу жүргiзуге жол берiлетiн екпелерде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге дейiн жарты сыныпта аяқталады және басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге жол берiлмейтiн екпелерде өсу кезеңi бойына жүргiзiледi.
88. Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу Қазақстан Республикасының Орман кодексiнде белгiленген орман пайдалануды шектеу режимдерi ескерiле отырып, мемлекеттiк орман қорының барлық санаттарының ормандарында жүргізіледi.
89. Екпелердiң жасына (даму кезеңiне) және тұқымдық құрамына қарай орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мынадай түрлерi: жарықтандыру, тазарту, сирету және өтпелi ағаш кесу жүргiзiледi.
Ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң мақсаты мыналар болып табылады:
жарықтандыру - аралас жас шыбықтарда құрамды күтiп-баптау және жиiлiгiн реттеу. Тазарту жасында күтiп-баптаудың осы түрi негiзiнен басты тұқымдардың екпелер құрамына қажеттi мөлшерде қатысуын қамтамасыз етуге тиiс;
тазарту - екпелер құрамы мен пiшiнiн күтiп-баптау, сондай-ақ оның жиiлiгiн реттеу;
сирету - екпелердiң сапасы мен құрылымын жақсарту үшiн дiң мен ұшарбастың пiшiнiн күтiп-баптау;
өтпелi ағаш кесу - таңдаулы ағаштарда өскiндi көбейту, техникалық тұрғыдан пiсiп-жетiлген сүректiң сапасын бiр мезгiлде арттыра отырып, оны өсiру мерзiмiн қысқарту және екпелердi басты ағаш кесулерге дайындау мақсатында екпелердi баптап-күту.
90. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кешiктiріліп немесе тұрақсыз жүргiзiлген, екпелер әртүрлi жастағы екпелер болып, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң алаңдарын бөлiп алу мүмкiн болмайтын жағдайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң барлық түрлерiнiң нысаналы мiндеттерiн белгiлi бiр учаскеде бiр мезгiлде шешуге немесе оларды кешендi түрде жүргiзуге жол берiледi.
91. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу екпелердiң селекциялық-генетикалық қасиеттерi мен биологиялық орнықтылығын төмендетпей, орманды одан әрi кезең-кезеңмен пайдалану ескерiле отырып жүзеге асырылады.
92. Осы Ереженiң 89-тармағында аталған күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу түрлерi оларды қолдану рұқсат етілген екпелерде олардың жасына, құрамына, өнiмдiлiгiне, ұшарбастарының майысуына немесе жуандығына байланысты жүргiзiледi (8-кесте).
93. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу кезiнде ағаштарды жiктеу жүргiзiледi, барлық дарақтар шаруашылық және биологиялық белгiлерi бойынша үш санатқа: I - таңдаулылар, II - қосалқылар, III - аластауға тиiстiлер деп бөлiнетiн биотоптар бөлiп алынады:
1) таңдаулыларға - биiктiктеп жақсы өскен, зақымданбаған түзу, толық сүректi және бұтақтарынан жақсы тазартылған діңі бар, терең тамырланған, қылқан жапырақтары (жапырақтары) қалыпты өскен, бiркелкi дамыған, жiңiшке бұтақты, жіңішке үшкір ұшарбасы бар басты тұқымның сау ағаштары жатады. Жапырақты екпелерде тұқымдық ағаштарға және шiрiкке төзiмдi ағаштардың нысандарына артықшылық беру керек. Таңдаулы ағаштар негізiнен Крафт бойынша өсудiң I, II және III сыныптарының ағаштарынан және олардың өсу орнының жағдайларына сәйкес келуiн ескере отырып iрiктеп алынады. Күрделi екпелерде мұндай ағаштар бiрiншi қабаттан да, екiншi дәрежелi қабаттардан да iрiктеп алынады.
Екпелердiң жекелеген топтарында I санаттағы ағаштар болмаған жағдайда өсiп тұрғандарының салыстырмалы түрде таңдаулылары қалдырылады.
Күтiп-баптау кезiнде таңдаулы ағаштар iшiнен пiсiп-жетілу жасына дейiн қалдырылатын мақсатты ағаштар бөлiп алынады. Бұл ағаштар сирету жасынан бастап бөлiнедi;
2) қосалқыларға - таңдаулы ағаштардың бұтақтарынан тазаруына, олардың дiңдерi мен ұшарбастарының қалыптасуына ықпал ететiн, топырақ қорғау және топырақ жақсарту функцияларын орындайтын негiзiнен шымылдықтың төменгi бөлiгiндегi немесе екiншi қабатты құрайтын ағаштар жатады. Оларға сондай-ақ егер олар алаңқайлар мен орман шетінде орналасқан болса, таңдаулылар санатына енбеген жоғарғы шымылдықтың бiрлi-жарым ағаштары, сондай-ақ егер олар басты тұқымның өскiнiне кедергi жасамаса, аласа ағаш нысанындағы бұталар мен ағаштар жатады;
3) аластауға жататын ағаштарға:
кеуiп қалған, дауыл әсерiнен құлаған, қураған, өсуiн тоқтату дәрежесiне дейiн саңырауқұлақ ауруларынан және зиянкестерден зақымданған;
егер бұл ағаштар екпеде пайдалы рөл атқармаса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден кейiн оңала алмаса (тегіс, шар тәрiздi және үрмелi ұшарбасы бар) және оларды кесу үлкен ашық алаңқайлар құрамаса, қисайған, қос тармақты, жоғарғы басы жоқ, iрi-iрi өгей бұтақшалары бар, қатты өсiп, ұшарбасы тым төмен иiлген және қатты сүйiрленген, көп күйзелiс көрген;
iрiктеп алынған таңдаулы және қосалқы ағаштардың өсуiне және ұшарбастарының қалыптасуына бөгет жасайтын (сабалайтын, тартатын, қысатын және тағы да басқалар) ағаштар, егер оларды кесу екпелердiң бүлiнуiне душар етсе, iлеспе тұқымдар мен басты тұқымның өкiлдерi;
егер олар өте қалың шоғырлар құраса, жекелеген қалыпты дамыған және күйзелмеген ағаштар жатады.
Егер олар оқшауланып өссе және кеуiп қалмаған болса, қуыстар мен құс ұялары бар, дiңдерiнiң техникалық қасиеттерi нашар ағаштар кесуге тағайындалмайды.
94. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге тартылатын барлық екпелерде учаскелерде таңдаулы және қосалқы (пайдалы) ағаштарды қалдыруға және тиiсiнше осы Ереженiң 93-тармағында келтiрiлген жiктемелер мен нұсқамаларға сәйкес кесуге жататын ағаштарды аластауға мүмкiндiк беретiн күтіп-баптаудың төменгi және жоғарғы әдiстерi бiр мезгiлде қолданылады.
95. Таза екпелерде негізiнен екпенiң бағынысты бөлiгінен мөлшерi мен өсу сыныптары әртүрлі ағаштарды шаба отырып, күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң белсендi төменгi әдiсi қолданылады.
96. Аралас және күрделi екпелерде ағаштар кесу өнiмдiлігі жоғары және өрттерге барынша төзiмдi екпе қалыптастыру үшiн орман шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi.
97. Күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу үшiн ағаштар iрiктеу оларда бiр немесе бiрнеше таңдаулы ағаш таңдап алынатын жекелеген биотоптар бойынша жүргiзiледi, ал содан соң оларға қосалқы (пайдалы) ағаштар және аластауға жататын ағаштар белгiленедi.
98. Жарықтандырылған және тазартылған жерлерде ағаштарды кесуге белгі салу бүкiл учаскеде жүргізiлмейдi. Бұл үшiн учаскенiң үйреншiкті жерлерiнде кейіннен мұқият кесуге ұшырайтын және бүкiл ауданда күтiп-баптау жұмысын жүргізу үшiн үлгi ретiнде пайдаланылатын бiрнеше сынақ алаңы немесе жолақтық сынама салынады.
99. Сирету және өтпелi кесу кезiнде ағаштар кесуге учаскенiң бүкiл алаңында, бiрақ онда таңдаулы ағаштарды бiркелкi орналастыру мүмкiндігі ескеріле отырып iрiктеледi.
100. Басты тұқым ағаштары бiркелкi бөлiнбеген жас шыбықтарда басты тұқым топтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң шоғырлық тәсiлi қолданылады, мұнда басты тұқым топтарында және екiншi дәрежелi ағаш шымылдығы биiктiгiнiң жартысына тең қашықтықта олардың айналасындағы iлеспе тұқымдардың барлық ағашы шабылады. Қалған алаңда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргізiлмейдi.
101. Бiр қабатты қылқан жапырақты-жапырақты екпелерде қылқан жапырақты ағаш тұқымдары биотоптарындағы екіншi дәрежелi тұқымдар толық аластатылады (жоғарғы әдiспен күтіп-баптау), олардың қою, таза биотоптары шамалы сиретiледi (төменгі әдiспен күтiп-баптау) және жапырақты ағаш тұқымдарының биотоптары сәл ғана сиретiледi.
102. Бiр қабатты жапырақты-қылқан жапырақты жас шыбықтарда және екiншi қабаттағы басты тұқыммен күрделi әртүрлi жастағы екпелерде жапырақты тұқымды ағаштарды кесу учаскенiң бүкiл алаңында жүргiзiледi, бұл ретте қылқан жапырақты ағаш тұқымдары өскiнiнiң бiркелкi орналасуын және соңғыларының орманның қалдырылатын бөлiгiнiң құрамында басым болуын қамтамасыз ету керек.
103. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдары тым көлегейленіп, 0,5-тен кем мөлшерде түйiскен болса, жапырақты ағаш шымылдығын шабу белдеулермен жүргiзiледi. Белдеулер ені екiншi дәрежелi қабаттың екі биiктiгіне тең етiп белгіленедi. Бұл ретте бiріншi кезекте күтiп-баптау жапырақты ағаш тұқымдарының барлық ағаштары таңдалып, қылқан жапырақты ағаштар қалдырылатын учаскенің бүкіл алқабының кем дегенде 50 пайызында жүргізiледi. Кесу белдеулерi қалдырылатын ені дәл осындай қорғаныштық ықтырмалармен алмасып отырады. Белдеулер бағыты құрғақшылық жағдайларда батыстан шығысқа қарай, ал таулы аудандарда - баурайға көлденең күйiнде қабылданады. 4-5 жылдан соң қалдырылған ықтырмалардағы жапырақты ағаш тұқымдарының ағаштары кесіледi және бiр мезгiлде бұдан бұрын кесiлген белдеулерiндегi басты тұқымды күтiп-баптау жүргiзiледi.
104. Белдеулiк (дәлiздiк) күтiп-баптау ілеспе тұқым немесе басты тұқым бұталарының жекелеген қатарлары шабылатын, ал қалған қатарларда селекциялық сирету жүргiзiлетiн аралас орман дақылдарына да, таза орман дақылдарында да қолданылады.
105. Топтық-әртүрлi жастағы екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу әдiстерi бiр жастағы сүрекдiңдердi бiртiндеп қалыптастыруға бағытталған ағаштардың әрбiр тобының құрамымен және даму кезеңiмен айқындалады.
106. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ылғал үнемi жетiспейтiн немесе ол артығымен болатын жекелеген екпелердi қоспағанда, Қазақстан Республикасының Орман кодексi мен осы Ережеде рұқсат етiлген мемлекеттiк орман қорының барлық учаскелерiнде жүргiзiледi:
1) шаруашылық тұрғыдан алғанда қажет емес екпе құрамы, алаң бiрлiгiндегi ағаштар саны (тығыздығы), дiңдердiң әртараптануының жоғары деңгейі және жуандығы, ағаштардың бір бiрiне өзара күштi әсер етуі және сүрекдiңнiң жалпы нашар жай-күйi күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудi белгiлеу қажеттiлігінiң негiзгi көрсеткiштерi болып табылады;
2) аралас екпелер күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге басты тұқымды ілеспе тұқымдар күйзелткен және тиісті орман өcipу жағдайларына сәйкес келетiн шаруашылық тұрғыда бағалы екпелердiң қалыптасу процесiне iлеспе тұқымдар жайсыз әсер еткен жағдайларда белгiленедi;
3) ағаштар шоғыр-шоғыр болып орналасқан таза және аралас сүрекдiңдерде, егер жекелеген шоғырларда (топтарда) басты тұқымдарды екiншi дәрежелі тұқымдардың көлегейлеп тастау қатерi орын алса немесе таза шоғырлар қатты көлегейленiп қалған болса, олардың жалпы түйісуi мен жуандығына қарамастан күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу белгіленедi;
4) туынды екпелер (уақытша орман түрлері), қай жерде бар болса, сонда басты тұқымдардың (қылқан жапырақты, қатты жапырақты және басқалар) өмiршең ағаштарының жеткiліктi мөлшерi олардың жуандығына қарамастан күтiп-баптау мақсатында кесуге белгiленуi мүмкiн;
5) қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының өскіні жоқ немесе оның мөлшерi жеткiлiксiз жапырақты туынды жас шыбықтарда болашақта түйiскен екпелер қалыптастыру үшiн қайта жаңарту шараларын жүргізу керек, ал бұл мүмкiн болмаса, онда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жапырақты ағаш тұқымдарының сүрекдiңдерiн қалыптастыруға бағдарлау керек.
107. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ең алдымен таңдаулы орман өсiру жағдайларында аралас, көлегейленген, пiсiп-жетiлу деңгейi жоғары және бонитетi жоғары екпелерде белгiленедi. Өзге де тең жағдайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мынадай ретпен белгiленедi:
1) бірiншi кезек - жарықтандыру, тазарту және сирету;
оларды қажетсіз тұқымдар көлегейлеп тастайтын жағдайларда, кеспеағашты игеру кезiнде сақталып қалған басты тұқымдардың дақылдары мен жас шыбықтарында;
екiншi дәрежелi тұқымдар шымылдығындағы басты тұқымдары бар жас шыбықтарда;
бip шымылдықтағы басты және екiншi дәрежелi тұқымдар бар аралас шыбықтарда;
бағалы тұқымдардың көлегейленiп тасталған таза шыбықтарында, сондай-ақ тұқымдық-өскiннен өсіп-өнген шыбықтарда;
екiншi дәрежелi тұқымдар шымылдығы астындағы басты тұқымы бар аралас екпелерде;
2) екiншi кезек:
таза екпелердегi сирету;
аралас және күрделi екпелердегi өтпелi кесу;
3) үшiншi кезек - таза екпелердегi өтпелi кесу.
108. Ағаштардың бiркелкi орналастыру кезiнде сирету мен өтпелi кесу әдетте жуандығы 0,7-ден жоғары екпелерде белгiленедi.
109. Бонитетi V сыныптан төмен екпелер күтiп-баптау мақсатындағы ағаш кесуге белгiленбейдi.
110. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу уақыты:
1) аралас және күрделi шыбықтарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу басты тұқымдарды екiншi дәрежелі тұқымдардың көлегейлеп тастау қатерi байқала салысымен, ал таза шыбықтарда - ұшарбастар қысылып, жапырақтары түсе басталған бойда жүргiзiледi. Жасанды жолмен өсiрiлген қарағай шыбықтарында бiрiншi peт күтіп-баптау қатарлардағы ағаштардың ұшарбастары түйiскен сәттен бастап жүргiзiледi;
2) ағаштардың жапырақтары түсiп қалған жағдайда жарықтандыру мен тазарту бүкiл вегетациялық кезең бойы жүргiзiледi. Жергiлiктi климаттық жағдайларға байланысты ағаш кесу мерзiмі вегетациялық кезеңнің басталуына, орта тұсына немесе аяғына белгiленуі мүмкiн;
3) кеш сиретiлген, дiңдерi тым шығыңқы және жеткiлiкті дәрежеде орнықты емес қалың шыбықтарда, сондай-ақ далалық аймақтың жапырақты шыбықтарында оны негiзiнен көктем кезiнде жүргізуге болады;
4) далалық аудандардағы қарағайдың орман дақылдарын қоса алғанда, шабылатын ағаштарды жаңа жылдық шыршалар ретiнде сату мақсатында күз аяғы мен қыс басында ағаш кесуге жол беріледі;
5) сирету мен өтпелi ағаш кесудi қар аз кезде жүргiзген жөн.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу объектiлерiн және оны жүргізу уақытын таңдау аңшылық шаруашылығы, жанама орман пайдалану және табиғат қорғау мүдделерi ескерiле отырып жүргiзiледi.
111. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы мен қайталануы:
1) күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы немесе ағаш шымылдығының жабылу және екпелердiң жуандығы деңгейiмен, немесе тиiсiнше кесуге дейiнгi дiңдер саны мен екпелер қорының пайызымен көрсетiлетiн шабылатын дiндер мен екпелер қорының мөлшерімен, немесе 1 гектарға шаққанда ағаштар кесу алаңдарының бастапқы сомасын төмендету деңгейiмен айқындалады;
2) opманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы ормандардың тағайындалуына, орманның түріне, құрамына, жасына, жуандығына, бонитет сыныбына, екпелердiң құрылымына, жалпы жай-күйiне және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мақсатына қарай белгiленедi;
3) көрсеткiштердiң төмендеу шамасы бойынша күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығының мынадай дәрежелерi болады: өте баяу - 10 пайызға дейiн, баяу - 11-20%, бiрқалыпты - 21-35%; күшті - 36-50% және өте күшті 50%-дан астам;
4) шыбықтарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы әдетте ағаш шымылдығы жабылуының төмендеу дәрежесiмен айқындалады. Орта жастағы және пiсiп-жетiліп қалған ағаштарда, ал орман шаруашылығын қарқынды жүргізу аймағында (далалық және орманды далалық аймақтар) және сирету жасындағы сүрекдіңдерде - таксациялық жуандығы мен шабылған сүрек қоры бойынша айқындалады;
5) орта жастағы және пiсiп-жетіліп қалған екпелермен салыстырғанда жас шыбықтарда неғұрлым қарқынды ағаш кесу қолайлы болады.
Өсу шапшаңдығымен едәуiр өзгешеленетін тұқымдардан тұратын аралас екпелерде кесу қарқындылығы таза екпелермен салыстырғанда жоғары.
Тез өсетiн және жарық сүйгiш тұқымдардан тұратын екпелерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы баяу өсетiн және көлеңкеге шыдамды екпелермен салыстырғанда неғұрлым жоғары, ал бонитеттерi жоғары сүрекдiңдерде - өнiмдiлігі төмен екпелермен салыстырғанда неғұрлым күштi.
Желге онша төзiмдi емес тұқымдардан тұратын қалың екпелерде, ылғалы көп және майда топырақтарда өсетiн сүрекдіңдерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы салыстырмалы түрде баяу болуға тиiс;
6) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қайталануы белгілі бір учаскеде олардың бiр түрiн жүргізу жиiлiгiн бiлдiредi, екпенiң жай-күйiне, шаруашылық жүргізудiң экономикалық жағдайларына байланысты және екпенiң өнiмділігі мен оны сирету қарқындылығына, сондай-ақ жұмыстардың механикаландырылу деңгейiмен байланысты болады. Таза екпелерде қайталану күрделi және аралас екпелермен салыстырғанда сирек. Орман өсу жағдайлары неғұрлым жақсы және екпелер жас болса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу солғұрлым жиi жүргiзiлетiн болады;
7) аралас талдарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қайталануы 5 жылды, таза шыбықтарда - 10 жылды, ал I-III бонитеттердің сүрекдiңдерiнде сирету және өтпелi кесу 10-15 жылды және IV-V бонитеттердің екпелерiнде - 15-20 жылды құрайды.
112. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу алаңдарын жоспарлау және бөлу:
1) өсiруге және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге алаңдар бөлу, ағаштар iрiктеу, оларды таңбалау және шыбықтарды қоспағанда, екпелерде қайта есептеу кесуге дейiн бір жыл бұрын - жапырақты ағаштар бойынша көктемгi-жазғы кезеңде, ал қылқан жапырақты ағаштар бойынша - жыл бойына жүргiзiледi;
2) кәдiмгі учаскелерде шыбықтарды кесуге бөлу кезiнде бүкiл учаскеде жарықтандыру мен тазарту жүргізу үшін эталон ретiнде қызмет ететiн бақылау сынақ алаңдары немесе жолақтық сынақ үлгілерi қалдырылады. Олардың көлемi бүкiл учаскенiң кемiнде 3-5 пайызын және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудің әрбiр түрi бойынша кемiнде 0,5 гектарды құрайды;
3) сирету және өтпелi ағаш кесу кезiнде кесуге белгіленген ағаштар диаметрi 8 см (жер бетiнен 1,3 м биiктiкте) және одан да жоғары ағаштардан бастап жуандығының 2-4 сантиметрлiк сатысы бойынша қайта есептелiп, олар iскерлiк, жартылай iскерлiк және отындық ағаштарға бөлiнiп, көлденең сызықпен белгi қойылады және тамыр мойнынан таңбаланады.
Бiр мезгілде кесуге бөлiнген ағаштарда кейіннен биіктiк кестесін жасау және кестелер бойынша екпелердiң биiктiк разрядын айқындау үшiн жуандығының 5 орталық сатысында 3 ағаштың биiктiгi өлшенедi;
4) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге учаскелер бөлу және сынау алаңдарын, шыбықтарда эталондық кесу, сондай-ақ сирету мен өтпелi ағаш кесу кезiнде ағаштарды кесуге iрiктеу орманшының немесе оның көмекшiсiнiң басшылығымен жүргiзiледi. Бұл ретте бағдар ретiнде және практика жүзiнде көрнекiлеп көрсету үшiн әрбiр орман мекемесi учаскелерінде ағаш тұқымдары басым барлық екпелерде және күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң әрбiр түрi бойынша қалдырылатын екi секциялық (бiрi - бақылау, екiншiсi - ағаш кесiлетiн) тұрақты сынау алаңдары пайдаланылады.
Өздерiне бөлiнген учаскелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзудiң негізгі шарттары күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу бойынша учаскенi игерудiң технологиялық картасында көрсетiледi.
113. Кесiлетiн сүректi есепке алу:
1) жарықтандыру және тазарту кезiнде барлық шабылатын сүректiң көлемi сынақ алаңдарында немесе жолақтық сынақ үлгiлерiнде дайындалған оның мөлшерi бойынша айқындалады, ол өз кезегiнде осы аудан үшiн бекiтiлген шағын көлемдi дiндер көлемiнiң кестелерi бойынша немесе кейіннен тиiстi коэффициенттер бойынша тығыз текше метрлерге көшiрiлiп, қоймалық текше метрлермен айқындалады (9-кесте);
2) сирету және өтпелi ағаш кесу кезiнде шабылатын сүрек қоры кесуге белгіленген ағаштарды қайта есептеу деректерi бойынша анықталады. Бұл ретте 1,3 м биiктiкте диаметрi 8 сантиметрден аз ағаштар бойынша қор учаскенiң бүкiл көлемiне көшiре отырып, арнайы қалдырылатын сынақ алаңдарында қоймалық текше метрлермен айқындалады. Мұндай алаңдардың мөлшерi учаске көлемiнің 2-3 пайызын, бiрақ кемiнде 0,5 гектарды құрайды.
Диаметрi 8 сантиметрден астам (1,3 м биiктiкте) ағаштарда қорды және сортты ағаштардың шығымын есептеу осы аудан үшін бекiтiлген биiктiк сызбасы мен сортты ағаштар кестелері бойынша белгiленген биiктiк разрядтары бойынша әрбiр тұқым үшiн жүргізiледi.
Технологиялық дәліздер (ағаш сүйрету жолдары) кесу көзделген күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу учаскелерінде оларда кесiлетін сүрек осы ағаш кесу кезiнде дайындалатын көлемге енгiзiледi.
3) сирету мен өтпелi ағаш кесуге арналған ағаш кесу билеттерi дiңдердiң саны бойынша ("түбiрлер" бойынша), ал жарықтандыру мен тазартуға арналған ағаш кесу билеттерi - мөлшерлi саны бойынша ескерiле отырып жазып берiледi.
Егер сирету мен өтпелi ағаш кесудi жүргiзу кезiнде учаскеде кесiлетiн ағаштардың 15 пайыздан астамының жер бетiнен 1,3 м биiктiктегi диаметрi 10 сантиметрден кем болса, ағаш кесу билетi дайындалатын сүректi мөлшерлi саны бойынша есепке алу тәсiлi көрсетiле отырып берiледi;
4) орманшылық бойынша кеспеағашты материалдық және ақшалай тұрғыда бағалау нәтижелерiнiң негізiнде бүкiл орман мекемесi бойынша кезектi жылдық кеспеағаштың жиынтық ведомосы қалыптасатын жылдық кеспеағаш ведомосы жасалады.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге бөлiнген барлық учаскелерге абристер жасалады, олар күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу бойынша жылдық кеспеағаштың альбомы түрiнде түптеледi, кезектi жылдық кеспеағаштың ведомосымен бiрге - бiр данасы орман мекемесiнде, екiншiсi - орманшылықта сақталады;
5) ағашы кесілген алаңдар туралы деректер орманшылық бойынша жүргізілетін орманның шығыс кітабына енгізіледі, ал учаскелердің өздері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 12 желтоқсандағы № 1512 қаулысымен бекітілген Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде кеспеағаштарды бөліп беру мен мөлшерлеу қағидаларына сәйкес алаңы, ағаш кесу жылы және ағаш кесу түрінің қысқартылған белгісі көрсетіліп, планшеттерге көкшіл бояумен тұтас сызықпен белгіленеді. Бір мезгілде мөлшерлеу сипаттамасына ағаш кесу жылы, ағаш кесілген алаң, ағаш кесудің түрі, тұқымдары бойынша кесілетін қор, ал өскіндер үшін – кесуден кейінгі ағаштың құрамы мен жуандығы енгізіледі.
Ескерту. 113-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Үкіметінің 2012.03.07 № 305; 18.10.2013 N 1102 (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) қаулыларымен.
13. Тұқымы, пiшiнi және жас құрылымы әртүрлi екпелерде
күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң ерекшелiктерi
114. Таза қарағайлы екпелерде ағаш кесу 10-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескеріле отырып, жүзеге асырылады:
1) таза қарағайлы екпелерде (екiншi дәрежелi тұқымдардың 1 бiрлiгiне дейiн) жарықтандыру жүргiзiлмейдi;
2) тазарту олардың төзiмдiлiгi мен су режимін арттыру мақсатында биотоптар мен тік қиялардағы ағаштары қисық өскен қалың қарағайлы жас өскiндерде ғана жүргiзiледi. Егер оларда ағаштардың орналасуы бiркелкi болса және өспей қалған ағаштар байқалмаса, онда тазарту тағайындалмайды және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi бастау мерзiмi жастың 2 сыныбына жылжытылады.
Қарағайдың қатардағы дақылдарында "саңылау" қалдырмай, бойлап өспей қалған, ауру және бүлiнген ағаштарды (бұтақты, ұшарбасы көп, қисық және т.б.) аластау арқылы екпелерді біркелкi сирету жүргiзiледi. Оларда сондай-ақ әрбiр бесiнші қатарды жаппай кесуге жол беріледі және технологиялық дәліздер жасау мен өрт қаупiн азайту мақсатында олардан дақылдардың жекелеген блоктарын немесе секцияларын қалыптастыратын әрбiр 200-250 м сайын орташа биiктiктегi ағаштарда енi 1,5-2 болатын жаппай қарама-қарсы ағаш кесу жүргiзiледi.
Қарағайдың ықтырма дақылдарында ағаш кесу жойылып бара жатқан ағаштар есебiнен жүргiзiледi. Орман шетіндегi қатарларда ағаш жинау ең аз мөлшерде жүргiзiледi;
3) сирету кезiнде тек ауру, зақымданған және бойлап өспей қалған дарақтарды ғана жинап, қарағайдың ең таңдаулы ағаштарын қалдыруға және оларды бiркелкi орналастыруға ұмтылу қажет, бұл ретте сүрекдіңнің жуандығын қатты төмендетуге жол берiлмейдi;
4) өтпелi кесудiң бастапқы кезектерi жуандығы жоғары деңгейдегi қарағай екпелерiнде ғана жүргiзiледi. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге тыйым салынған екпелерде өтпелi кесудiң кейiнгi кезектерiн өткiзу кезiнде учаскелерде қарағай өскінінің болуын және орналасуын ескеру, өтпелi ағаш кесудi немесе аналық екпенi қарағайдың жас ұрпағымен толық ауыстырып болғанға дейiн қорғаныштық, су қорғау және басқа да экологиялық функцияларынан айырыла бастаған екпелерге қолданылатын ағаш кесу тәсiлдерiн бiртiндеп пайдалана отырып, оның өсуiне бөгет жасайтын ағаштарды жинау керек.
Бұл арада орман шымылдығын орынсыз көп сиретiп жiберген жағдайда топырақтың құрғап қалу қатері аса зор болатын жаңа жағдайлар ғана оған кiрмейдi, сондықтан негiзгі шымылдықтағы ағаштар әдетте кесiлмейдi.
115. Аралас қарағайлы екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу 11-кестеде келтiрiлген көрсеткiштердi ескере отырып, жүзеге асырылады:
1) аралас қарағайлы-жапырақты талдарда жарықтандыру шөп тектес өсiмдiктер сиреп кетiп, қарағайдың басты бәсекелесі жапырақты ағаш тұқымдары болатын сәттен бастап жүргiзiледi. Орман өсу жағдайларына байланысты оны қарағайдың орташа биiктiгi 2-2,5 м болатын 5-15 жас мөлшерiнде тағайындайды. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу қарағай ағаштарының бойлап өсуi нашарлай бастаған уақыттан бастап айқындалады.
Жарықтандыру 40%-дан астам мөлшерде жапырақты ағаш тұқымдары бар қалың өскен талдарда 5-8 жастан және орман шымылдығы 0,7-0,8-ден астам мөлшерде жанасқан жағдайда 11-13 жастан басталады. Жапырақты ағаш тұқымдары 20-40% мөлшерде болған жағдайда майысып өскен талдарда оны 13-15 жаста өткiзедi.
Қарағай ағаштарының мөлшерi жеткiлiксiз болған жағдайда (ұшарбасының жанасуы 0,5-0,6-дан аз) және олар қатты зардап шеккенде жарықтандыруды орман жолақтарымен немесе әр тұстан ойып-ойып өткiзедi. Бұл жағдайда тұқымдықтар болған жағдайда алқаптарға қосымша қарағай отырғызу үшін жапырақты орман шымылдығын қарағайдың өз тұқымын өзi шашуын туғызу үшiн ұшарбасының жанасуын 50 пайызға дейiн сирету, немесе табиғи түлеп өсуiне жәрдемдесу шараларын жүргiзу, немесе жекелеген орман дақылдарын отырғызу керек.
Жарықтандыру, егер талдар iшiнде қарағай таза тұрақты топтар күйінде өсiп тұрса және алаңда бiркелкi орналастырылған болса, сондай-ақ орман шымылдығының жанасуы 0,7 және одан кем екпелерде жүргiзiлмейдi;
2) тазарту ең алдымен жарықтандыру дер кезiнде жүргiзілмеген және қарағай ағаштары орынсыз көп зардап шеккен аралас екпелерде жүргiзiледi. 25 жасқа дейiн жүйелi күтiм жасалмаған осындай екпелерде, бiрiншi кезекте, қарағай ағаштарының өмiршеңдік деңгейi және олардың негiзiнде қарағай басым екпелер қалыптастыру мүмкiндiгi анықталады. Егер мұндай екпелердi қалыптастыру мүмкiн болмаса, қайта жаңарту iс-шаралары белгіленедi немесе жапырақты ағаш екпелерi қалыптастырылады.
Ал күтiп-баптау жүйелi түрде жүргiзiлiп тұрған жағдайда аралас қарағайлы екпелерде тазарту осы Ереженiң 102-тармағының ұсынымдарына сәйкес жүргiзiледi;
3) аралас қарағайлы екпелерде сирету жұмысын жүргiзу кезiнде қарағайдың ең таңдаулы ағаштары және басқа тұқымдардың қажеттi қоспасы құрамда сақталып қалады, олардың алаң бойынша бiркелкi орналастырылуы қамтамасыз етіледi. Нашар және дер кезiнде жиналмаған ағаштар, сондай-ақ жапырақты ағаш тұқымдарының артық қоспасы кесіледi. Қайталама сирету екпелерде қарағайды жапырақты ағаштар тұқымдары басып кету фактісi орын алғанда немесе бойлап өспей қалған ағаштардың көп мөлшерi болғанда тағайындалады;
4) өтпелi кесу кезiнде аралас қарағайлы екпелердiң жоғарғы шымылдығының құрамындағы жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасы барынша азайтылады (I бiрлiк). Бiр мезгiлде майда тоғай қарағайдың өз тұқымын өзi шашуын кешiктiрсе, ол сиретiлетiн болады.
Қалдырылатын ағаштар арасындағы орташа қашықтық тазарту кезiнде сүрекдiңнiң орташа биiктiгiнiң 1/4, ал сирету және өтпелi кесу кезiнде - 1/5 болуы тиiс.
Аралас қарағайлы екпелерде кесудiң барлық түрiн өткiзу кезiнде бiрiншi кезекте көктерек, ал содан соң қайың ағаштары кесiледi. Күтiп-баптау мақсатында жүйелi түрде кесу кезiнде жапырақты ағаштар қоспасы мүмкiндiгiнше екiншi қабатқа көшiріледi.
Құмайт топырақтарда көктеректiң өсуiнiң бiрқатар жағдайлары қарағайдың таралуына жәрдемдеседі, сондықтан оны кесу қалыптасқан тұрақты қарағай биотоптарын жарықтандыру мақсатында ғана жүргізілуге тиiс.
116. Жапырақты ағаш екпелерiнде күтіп-баптау мақсатыңда кесу қарағай екпелерiндегi сияқты жүргiзiледi. Оны өткiзу кезiнде екiншi қабат пен майда тоғай қалыптастыру үшін көлеңкеге төзiмдi тұқымдар (шырша, майқарағай) мен бұталар қоспасын сақтап қалу қажет.
Жапырақты ағаш екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында кесу қарқындылығы қарағай екпелерi үшiн күтiп-баптау мақсатында кесу көрсеткiштерi бойынша (10 және 11-кестелер) және осы Ереженiң 125, 126-тармақтарында баяндалған тау жағдайында күтiп-баптау мақсатында кесу ерекшелiктерi ескеріле отырып айқындалады.
117. Таза және аралас самырсын екпелерiнде:
1) күтiп-баптау мақсатында кесу олардың жуандығы 0,7 және одан жоғары болған жағдайда жүргiзiледi. Ол сондай-ақ құрамында 1-2 бiрлiктен астам самырсыны бар жаңғақ кәсiпшiлiгі аймағының барлық тұқымдар екпелерiнiң талдарында жүргiзiледі;
2) оны өткізу кезiндегi негiзгi мiндет екпелер құрамында самырсынның болу үлесiн ұлғайту, ағаштардың жемiс бере бастау мерзiмiн қысқарту және олардың жаңғақ беру қабiлетiн арттыру (12-кесте) болып табылады.
Кесуге учаскелер iрiктеу кезiнде жолдарға жақын маңда және келiп-кетуге оңай жерлерде орналасқан тау беткейлерiнiң төменгі бөлiктерiндегі самырсынның талдары мен орта жастағы екпелерiне айрықша назар аударылады;
3) самырсын ормандарында күтiп-баптау мақсатында кесудi жүргiзу кезiнде әсiресе шөп қабатының өсiп-өну қаупi бар тау беткейлерiнiң төменгi бөлiгiнде "саңылаулардың" пайда болуына жол бермей, бiрнеше ұрпақтан тұратын әртүрлі жастағы екпелердiң қалыптасуына ұмтылу керек. Самырсын ағаштары жуан, кең көлемдi және төмен иiлген ұшарбасын қалыптастыруы үшін оларға емiн-еркiн өсiп тұру жағдайдың қалыптастыру да мiндетті шарт болып табылады;
4) шаруашылық жаңғақтардың барынша көп мөлшерiн алу бағдарланған 60-80 жастағы самырсын екпелерiнде ағаш кесу әрбiр гектар орманға самырсынның 100-150 таңдаулы ағашын бiркелкi орналастырып, сүрекдіңдердің жанасуын 0,3-0,4-кe жеткiзiп, жоғары жиiлiкпен жүргiзiледi.
118. Шырша және майқарағай екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу 13-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескерiле отырып жүзеге асырылады:
1) шырша және майқарағай жас шыбықтарында жарықтандыру әдетте жүргізiлмейдi, өйткенi бұл тұқымдар көлеңкеге айтарлықтай төзiмдi, ал олардың қалпына келу кезеңi ұзақ мерзiмдi болып келедi;
2) таза және аралас шырша мен майқарағай жас шыбықтарында тазарту болымсыз қарқындылықпен жүргізiледi, бұл ретте әлсiреген және ауру дарақтар, сондай-ақ дiңiнiң пiшiнi нашар ағаштар кесiледi. Қалың шоқ ағаштарда ол ағаштарды алаң бойынша бiркелкi бөлу мақсатында жүргiзiледi;
3) шырша-жапырақты ағаш жас шыбықтарында желге, қарға, зиянкестерге жақсы қарсы тұратын және жақсы қорғаныштық қасиеттермен ерекшеленетін әртүрлі жастағы екпелер қалыптастыру керек;
4) жапырақты ағаш тұқымдарының шымылдығы астында екiншi қабатта орналасқан шырша және майқарағай жас шыбықтарында жапырақты ағаштар қоспасымен қылқан жапырақты екпелер қалыптастыру мақсатында тазарту кезiнде зардап шеккен, құрып бара жатқан және зақымданған ағаштар есебiнен шырша мен майқарағайдың жоғарғы шымылдығын, сондай-ақ олардың қалың биотоптарын қатты сирету жүргiзiледi;
5) аралас екпелерде шырша мен майқарағайдың өсуi үшiн оңтайлы жағдайларға қарқындылығы күштi дәліздік (алқаптық) күтiп-баптау кезiнде қол жеткiзiледi. Бұл ретте жоғарғы шымылдық ағашының биiктігіне тең ендi алқапта жапырақты ағаш тұқымдары кесiледi, ал ауру және зақымданған ағаштардан басқа барлық қылқан жапырақты ағаштар және жапырақты ағаштардың таңдаулы үлгiлерi сақталады.
Күтiп-бапталатын белдеулер арасында енi дәл осындай күтiп-бапталмайтын белдеулер қалдырылады, оларда күтiп-баптау қайталама тазарту кезiнде жүргiзiледi;
6) таза шырша және майқарағай екпелерiнде сирету негiзiнен желге төзiмдi екпелер қалыптастыру мақсатында жүргiзiледi. Жоғарғы шымылдықтың таңдаулы ағаштары сақталады. Екпелердiң жуандығы 0,8-ден төмендемеуге тиiс. Егер таза қалың екпелерде ағаш кесу бұдан бұрын жүргiзiлмесе, оларда сирету қарқынды жиiлiкпен жүргізiлмейдi, бiрақ жиi қайталанады;
7) аралас екпелерде шыршаның көлеңкеленуін жою мақсатында орман шымылдығын бiркелкi сирету жүргiзiледi. Жұмсақ жапырақты тұқымдардың артық қоспасы шауып тасталады және олардың орман құрамына қатысуы 3-4 бiрлiкке дейiн азайтылады. Екпелердiң жуандығын 0,7-ден кем мөлшерге төмендетуге жол берiлмейдi;
8) жоғарғы шымылдығы жапырақты тұқымдардан және төменгісi шырша мен майқарағайдан тұратын күрделi екпелерде жапырақты тұқымдардың қатысуымен қылқанжапырақты екпелер қалыптастырылады. Жоғарғы қабатты сирету бүкiл аудан бойынша бiркелкi немесе басты тұқымдар шоғыр-шоғыр болып орналасқан жағдайда жеке топтармен жүргiзiледi. Бiр мезгілде бойлап өспей қалған, ауру және құрып бара жатқан ағаштарды шабу есебiнен басты тұқымдар қабатында да баяу қарқынды күтiп-баптау жүргiзiледi.
Ағаш шабудың қарқындылығы шырша мен майқарағайдың күйзелiске ұшырау дәрежесіне байланысты. Аз күйзелiске ұшыраған жағдайда қарқындылығы күштi ағаш кесу пайдаланылады;
9) жуандығы жоғары дәрежедегi таза шыршалы және майқарағайлы екпелерде өтпелi ағаш кесу таңдаулы ағаштардың өсуіне бөгет жасайтын нашар ағаштарды шабу жолымен жүргiзiледi. Екпелердiң жуандығын 0,8-ден кем мөлшерде төмендетуге жол берiлмейдi.
Аралас екпелерде олар таңдаулы қылқан жапырақты ағаштарды күтiп-баптау мақсатын көздейдi. Жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасы шабылады және екпе құрамында 2 бiрлiкке дейiн жеткiзiледi.
Жоғарғы қабатта жапырақты ағаш тұқымдары қатысатын күрделi екпелерде өтпелi ағаш кесу кезiнде шырша мен майқарағайдың таңдаулы ағаштарын баптап-күту жұмыстары жүргізiледi. Жапырақты ағаштар қоспасы екпе құрамында 2 бiрлiкке дейiн азайтылады. Бiр мезгiлде қайта жаңғыртуды қамтамасыз ету мақсатында майда тоғайларды сирету жүргізiледi.
Аралас және күрделi екпелерде екпелердiң жуандығын 0,7 кем мөлшерде төмендетуге жол берiлмейдi.
119. Қайың екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу 14-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескерiле отырып жүзеге асырылады:
1) бұтақшалы қайың ормандарын қылқан жапырақты тұқымдар (қарағай, майқарағай және шырша) араласқан тұқымдық аралас және күрделi екпелерге көшiру мақсатында жүзеге асырылады. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының өскiні мен шыбықтарының мөлшерiне және оларды алқап бойынша орналастыру сипатына байланысты күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң бiркелкi, белдеулiк немесе шоғырлық тәсiлдерi қолданылады. Ойпат жерлерде өсетiн орманды дала аймағының шоқ ағашты қайындықтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу де желдiң өтiн азайту жолымен олардың астындағы учаскелердi тұщыландыруға олардың ықпалын күшейту мақсатында пайдаланылады (жоғарғы әдiспен), ал қалған шоқ ағашты қайыңдықтарда керiсiнше оларды қардың бiркелкi бөлiнуiне жәрдемдесетiн екпелердiң жел өтiне ұшырауын күшейту жолымен (төменгi әдiспен) олардың қорғаныштық мәнiн күшейту мақсатында пайдаланады;
2) таза қайың шыбықтарында оларда басқа бағалы тұқымдар болмаған жағдайда жарықтандыру әдетте жүргiзiлмейдi.
Қарағай, шырша мен майқарағай араласқан қайың талдарында жарықтандыруды басты және неғұрлым бағалы тұқымдардың (оларды таза биотоптар күйiнде қалдырған жөн) қатысуын ұлғайту және ауру, өспей қалған, зақымданған және нашар бұтақшалы қайың ағаштарын, сондай-ақ қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының көлегейлеп тастайтын ағаштарды жинау есебiнен екпелердiң қажет құрамын қалыптастыру үшiн пайдаланады;
3) тұқымдық және бұтақшалы қайың шыбықтарында тазарту артық жиiлiктi жою, бұтақшалардың кесiлген түбiрде бiркелкi орналасуын қамтамасыз ету және мүмкiндiгiнше тұқымнан өсiп-өнген ағаштар iшiнен таңдаулы нұсқаларды одан әрi өсiру үшiн iріктеп алу мақсатында жүргiзiледi. Оларда қылқан жапырақты және басқа да бағалы тұқымды ағаштардың қоспасын арттыруға бағытталған екпелер құрамын да күтiп-баптау одан әрi жалғасады.
Орман дақылдарында қайың 1 гектарда 6-8 мың дана болған жағдайда алғашқы ағаш кесудi өткiзу кезiнде қордың 15-25 пайызын және бар ағаштардың 20-30 пайызын таңдап алу керек;
4) таза қайың екпелерiнде сирету жұмысын жүргiзу кезiнде қайыңның тұқымдық және бұтақшалы үлгiлерiнiң таңдаулы ағаштары қалдырылады. Aуpу, бойлап өспей қалған және зақымданған ағаштар шабылады, қайыңның бұтақшалы ұялары сиретiледi, оларда 2-3-тен таңдаулы дiндер қалдырылады.
Аралас екпелерде таңдаулы ағаштар қайыңнан да, қоспасы екпе құрамында болуы қажет басқа тұқымдардан да iрiктеп алынады.
Өмiршең қылқан жапырақты өскiннiң жеткiлiктi мөлшерi болған жағдайда сирету арқылы қылқан жапырақты ағаш тұқымдарынан екiншi қабат қалыптастырылады, ал жоғарғы қайың шымылдығы көп мөлшерде сиретiледi, бiрақ екпенiң жуандығы 0,7-ден кем мөлшерге төмендетiлмейдi;
5) өтпелi кесу қайың екпелерiнде сиретуге ұқсас жүргiзiледi. Таза қайың ормандарында өтпелi кесу кезiнде қайыңның таңдаулы тұқымдық және бұтақшалы ағаштарын күтiп-баптау жалғаса бередi. Аралас қайың ормандарында таңдаулы ағаштар сонымен бiрге екпе құрамына қатысуы жөн болатын қылқан жапырақты және басқа да бағалы тұқымдар iшiнен iрiктеп алынады. Өсiп тұрған майда тоғай күтіп-баптау кезiнде сақталады, ал қажет болған жағдайда - жасартылады.
120. Көктерек екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу 15-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескеріле отырып жүзеге асырылады:
1) сүрекдiңдердi сауықтыру және таза көктерек тоғайларын қылқан жапырақты ағаш тұқымдары қатысатын аралас екпелерге ауыстыру мақсатында барлық қылқанжапырақты ағаштарды және өзегiн шiрiк шалмаған таңдаулы көктерек дарақтарын қалдыру және ауру, бойлап өспей қалған үлгілерiн жинау жолымен жүзеге асырылады;
2) жарықтандыру қарағаймен және балқарағаймен араласқан көктерек екпелерiнде ғана жүргiзiледi. Оларды жүргiзу кезiнде қажет тұқымдарды күйзелiске ұшыраудан барынша жарықтандыру үшiн екпелер жоғары қарқынмен бiркелкi сиретіледi. Зақымданған бойлап өспей қалған қисық өскен және ұшарбасы көп, бағалы тұқымдарды көлегейлеп тастайтын көктерек дарақтары шабылып, оның таңдаулы үлгiлерi қалдырылады;
3) таза көктерек екпелерiнде тазарту жүргiзілмейдi. Аралас көктерек екпелерiнде тазарту кезiнде қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының және шаруашылық тұрғыдан бағалы жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасын, сондай-ақ көктеректiң таңдаулы сау даналарын күтiп-баптау жұмысы жүргiзiледi. Бағалы тұқымдарды көлегейлеп тастайтын көктерек шабылады. Көктерек шымылдығы астында қылқан жапырақты ағаш тұқымдары өскiнiнiң жеткiлiктi мөлшерi болған жағдайда осы шыбықтарды қылқан жапырақты-жапырақты екпелерге ауыстыру мақсатында көктерек шымылдығын қатты сирету жүргізiледi;
4) аралас және таза көктерек екпелерiнде сирету жүргiзу кезiнде күтiп-баптау бағалы тұқымдар мен көктеректiң таңдаулы ағаштарына жасалады. Таңдаулы ағаштар ретiнде діңнiң пiшiнi жақсы өсу сыныбы I-II көктерек ағаштары iрiктеп алынады. 1 гектар жерге алаң бойынша бiркелкi орналастырылған 3000-3200-ден аспайтын мөлшерде таңдаулы ағаштар қалдырылады;
5) өтпелi ағаш кесу негiзiнен бонитет сыныбы I-ІІ көктерек екпелерiнде жүргізiледi.
Таза көктерек екпелерiнде өтпелi ағаш кесу кезiнде көктеректiң таңдаулы ағаштарын, аралас екпелерде - бағалы тұқымдардың қоспасын және көктеректiң таңдаулы ағаштарын күтiп-баптау жалғаса бередi.
121. Жалпақ жапырақты ағаш тұқымдары (емен, шаған, шегіршiн) қатысатын екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң барлық түрi басты тұқымдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларға қатысуын көбейту мақсатында жүргiзiледi:
1) оларда жарықтандыру жүргiзу кезiнде басты тұқымдар төбесiнiң көлеңкеленуiн жою, бiрақ бүйiрiнiң көлеңкеленуiн ("тонын") сақтау қажет;
2) бұдан бұрын күтіп-баптау жүргізiлмеген, жоғарғы шымылдығы екiншi дәрежелi тұқымдардан (ақтерек, терек, қаратерек, ақтал) тұратын, жоғары дәрежеде пiсiп-жетілген жалпақ жапырақты ағаш тұқымдары (10-20 жыл) қатысатын шыбықтарда жоғарғы шымылдықты сирету оның қабысуын 0,4-0,5-ке дейiн төмендетiп жүргізiледi;
3) шегiршiн екпелерiнде таңдаулы ағаштарды iрiктеу кезiнде тұқымдық даналарға, ал өскiндiк екпелерде - жақсы тамырланған және дiңi мен ұшар басының пiшiнi таңдаулы ағаштарға артықшылық берiледi. Бұтақшаның ұясы сиретiледi. Айырланған, қисық өскен, ұшарбасы тым қоюланған және жуан бұтақтары бар, ұзақ тұрып қалған және орнықсыз (түбiрiнде биiк тұрған) дарақтар аластатылады.
Ағаш кесу мүмкiндігінше вегетациялық кезеңнiң бас кезiнде жүргізiледi. Шегіршiннiң тiршiлiк етуге қабiлеттi даналарының жеткiлiктi мөлшерi жоқ шыбықтарда (өсiмдiктердiң көпшiлiгінде ұшарбастар тым нашар дамыған және олардың ұшарбастары қурап бара жатқан жағдайда) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жоғарғы шымылдық тұқымдарынан екпелер қалыптастыруға бағдар ұстану керек.
122. Қаратерек пен ақтерек екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көктеректермен іс жүзiнде бiрдей және 16-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескерiле отырып жүзеге асырылады:
1) ақтерек екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде төменгi бұтақтарды кесiп тастаған жөн;
2) қаратерек пен ақтерек екпелерiнде жарықтандыру әдетте жүргiзiлмейдi;
3) едәуір мөлшерде талдар қатысатын қаратерек пен ақтерек екпелерiнде тазарту негізiнен соңғыларын жинау есебiнен жүргiзiледi. Шыбықтарда таңдаулы ағаштарды iрiктеу кезiнде тұқымдық даналарға артықшылық берiледi. Бойлап өспей қалған, ауру және дiңiнiң пiшiнi нашар ағаштар аластатуға жатады. Сау ағаштар iшiндегi басқа ағаш тұқымдарының қоспасы сақталады;
4) сирету мен өтпелi ағаш кесудi жүргiзу кезiнде қаратерек пен ақтеректiң қалдырылған таңдаулы ағаштарын одан әрi күтiп-баптау жалғаса бередi;
5) терек дақылдарындағы оңтайлы құрылымға дүркін-дүркін қатты сиретудi жүргізу кезiнде қол жеткiзiледi.
Оларда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудi 4-5 жылда қайталай отырып 5 жастан 20 жасқа дейiн жүргiзу керек, өйткенi 20 жастан асқан екпелерде олар ерекше нәтиже бере қоймайды.
123. Ақтал екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ұзындығы бойынша жеткiлiктi дәрежеде дамыған ұшарбастары бар жақсы өскен ағаштардан тұратын сүрекдіңдер ecipуге бағытталған, ол 16-кестеде келтiрiлген көрсеткiштер ескеріле отырып жүзеге асырылады:
1) ақтал екпелерiнде жарықтандыру әдетте жүргiзiлмейдi;
2) тазарту ағаштардың ұшарбастары қосыла бастайтын және олар биiктiгi бойынша айырмашылыққа ұшырайтын 6-10 жаста жүргiзіледi. Бұл ретте бойы өспей қалған ағаштар аластатылады. Ақталдың тұқымдық дарақтары сақталып оларды көлегейлеп тастаған өскіндерден босатылады. Бұтақшалы ақтал екпелерiнде бұтақшалар тым көбейiп кеткен жағдайда оны сирету бар дiндер санының 50 пайызына дейiн жинай отырып жүргiзiледi.
Ақтал дақылдарында тазарту табиғи жас шыбықтардағы сияқты жүргiзiледi;
3) ақталдың тұқымдық сүрекдiңдерiнде сирету 11-15 жаста жүргізiледi. Оларды жүргiзу кезiнде бойлап өспей қалған, кеуiп бара жатқан, дiнi мен ұшарбасының пiшiнi нашар ағаштар аластатылады, ал бұтақшалы екпелерде - бұтақшаның қалың ұялары сиретiледi және бар тұқымдық ақталды күтiп-баптау жалғаса бередi;
4) өтпелi ағаш кесу кезiнде ақталдың таңдаулы ағаштары неғұрлым дамыған iрi даналар iшiнен iрiктеп алынады. Бойлап өспей қалған, сондай-ақ басқалардың өсуiне бөгет жасайтын ағаштар шауып тасталады. Басқа шапшаң өсетiн тұқымдардың (терек, қайың және басқалары) қоспалары сақталады.
Күтiп-баптау мақсатында белгiлi бiр түрдi кесудi қайталау әдетте қажет етiлмейдi.
124. Гpeк жаңғағы екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудің негiзгi мiндетi жемiс беруiн арттыру және қорғаныштық ролiн бiр мезгілде сақтай отырып, олардың жай-күйiн жақсарту болып табылады. Оларды ұшар бастары жақсы дамыған гектардағы ағаштардың белгiлі бiр мөлшерiн өсiру үшiн пайдаланады.
Грек жаңғағы екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мынадай тәртiппен жүзеге асырылады:
1) жарықтандыру 7-8 жаста бiр рет өткiзiледi. Бұл ретте екпелердiң артық жиiлiгiн азайту үшiн бойлап өспей қалған үсiкке шалынған және зақымданған өсiмдiктер аластатылады;
2) тазарту өсiмдiктердi алқапта бiркелкi орналастыра отырып шаруашылық жағынан бағалы тұқымдары бар өсiмдiктердi iрiктеуді қамтамасыз ету үшiн жүргізiледi. Оларда ағаштардың емiн-еркiн тұруын қамтамасыз ету көзделедi, бiрақ жуандығын 0,4-тен кемiтуге жол берiлмейдi;
3) грек жаңғағы екпелерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң келесi кезеңiнде ағаштарда жақсы дамыған ұшарбастар қалыптастыруға және олардың жемiс беруi үшiн барынша толық жағдай жасауға күш жұмсалып, кесу ұшарбастардың 0,6 және одан жоғары мөлшерде түйiсуi жағдайында жүргiзiледi. Бiр гектарға қалдырылатын ағаштар саны екпелердiң мынадай өлшемдерiне бағдар ұстана отырып, олардың нақты биiктеп өсуi бойынша белгiленедi:
Орташа биiктігі, м |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
0,6 жуандығы жағдай- |
966 |
534 |
365 |
222 |
149 |
0,4 жуандығы жағдай- |
645 |
354 |
205 |
197 |
98 |
кестесінің жалғасы:
Орташа биiктігі, м |
8 |
10 |
12 |
14 |
16 |
0,6 жуандығы жағдай- |
113 |
71 |
50 |
36 |
27 |
0,4 жуандығы жағдай- |
78 |
47 |
33 |
24 |
19 |
4) ағаш кесудiң әрбiр кезеңi кезінде грек жаңғағы екпелерiнiң түйiсуiн кесу айналымының кезеңiн ескере отырып қалыптастыру керек, өйткенi келесi кесу сәтiне қарай ол 0,6-дан көп болмауға тиiс, ал кесуден кейiн 0,4-тен төмендемеуi тиiс. Күтiп-баптаудың кезеңдiлiгi екпелердiң 8 метрге дейiнгi орташа биiктiгiн 1 метрге, ал кейiннен - 2 метрге көбейту үшiн қажет кезеңге тең кезеңділiк қабылданады. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң соңғы тәсiлi ұшарбастардың түйiсуi күтiп-баптаудан кейiн 0,4-ке, ал 1 гектардағы ағаштар саны 40 данаға жеткiзiлетiн екпелердiң орташа биiктігі 14-15 метр болуы жағдайында жүргiзiледi.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу дер кезiнде жүргiзiлмеген екпелерде қалдырылатын ағаштар саны ағаш шымылдығының тиiстi дәрежеде түйiсуiн қамтамасыз ету үшiн көбейтіледi;
5) грек жаңғағы ағаштарын шабу негiзiнен ағаш шымылдығының төменгi бөлігiнде жүргізiледi. Ұшарбастары өте жақсы дамыған, биiк өскен, шаруашылық жағынан бағалы тұқымдары бар, мол жемiс беретiн, аурулар мен зиянкестерге қарсы төзімді дарақтар қалдырылады. 1 гектардағы 40-80 дана мөлшердегi таңдаулы ағаштар жер бетiнен 1,3 метр биiктiкте бояумен белгiленедi, оларда 1,5 метр биiктiкке дейiн дiңi тазартылады, сынған және зақымданған бұталары алып тасталады;
6) грек жаңғағының екпелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу қатар аралықтардағы және дiң айналасындағы топырақты күтiп-баптаумен және кесiлген ағаштардың түбiрлерiнен шығатын бұтақшаларды кесiп тастаумен ұштастырылады. Таңдаулы ағаштардың ұшарбастарын күтіп-баптау және олардың дiңдерiн қалыптастыру бақ үлгісiндегі дақылдарда жүргiзiлетiн жұмыстарға ұқсас жағдайда жүзеге асырылады.
14. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш
кесудiң ерекшелiктерi
125. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың сапалық жай-күйiн арттыруға, қорғаныштық, эрозияға қарсы және суды реттеушілік маңыздарын сақтауға және жақсартуға бағытталған. Ол баурайлардың құламалылығы мен экспозицияларын, сүрекдiңнiң жуандығын және топырақтың төзiмдiлігін ескере отырып жүргізiледi. Онда тамыр жүйесi мен ұшарбасы жақсы дамыған төзiмдi ағаштардан тұратын әртүрлi жастағы және аралас екпелер құруға мүмкiндiгiнше ұмтылу керек. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кезiнде шағын тоғайлар сақталады және жасарту мақсатында ғана сиретiледi.
126. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы теңiз деңгейiнен биiктiктiң, баурайлар құламалылығының ұлғаюына, топырақтың төзiмдiлiгі мен қуаттылығының азаюына байланысты, сондай-ақ оңтүстiк баурайларда төмендейдi.
Құламалылығы 10 о дейiн барлық баурайларда және топырағының қуаттылығы жеткiлiктi (70 см астам) құламалылығы 20 о дейiн солтүстiк баурайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жазық жерлердегi ормандардың осындай екпелерiндегi ағаш кесу сияқты жүргiзiледi.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргiзiлгеннен кейiн екпелердiң қалдырылатын бөлiгiнiң жуандығын мына мөлшерден төмендетуге жол берiлмейдi:
солтүстік экспозициялардың 20 о -қа дейiнгi баурайларында - 0,7;
оңтүстік экспозициялардың 20 о -қа дейiнгi баурайларында - 0,8;
солтүстік экспозициялардың 20 о -тан асатын баурайларында - 0,8;
оңтүстік экспозициялардың 20 о -тан асатын баурайларында - 0,9.
Төзiмдiлiгi нашар топырақтарда (құмайт және құмды) және көшкiн болатын учаскелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу құлап қалуы мүмкiн жекелеген қисайған ағаштары шабумен ғана шектеледi.
Аралас шыбықтарда басты тұқымдарды екiншi дәрежелi тұқымдар көлегейлеп тастайтын кезде соңғыларының түйiсуiн солтүстiк экспозициялардың құламалығы 20 о -қа дейiнгi баурайларында - 0,5-ке дейiн, оңтүстiк экспозицияларда - 0,6-ға дейiн, солтүстiк экспозициялардың құламалығы 21-30 о -қа дейiнгi баурайларында - 0,6-ға дейiн, оңтүстік экспозицияларда - 0,7-ге дейiн төмендетуге жол берiледi.
Оңтүстік экспозициялардың баурайларында өтпелi ағаш кесу таза екпелерде жуандығы 1,0 болған жағдайда ғана жүргiзiледi.
Баурайлар құламалығы 30 о асатын барлық экспозициялардың баурайларында сирету мен өтпелi кесу, құрып бара жатқан ағаштарды шабуды қоспағанда, белгiленбейдi.
15. Мемлекеттiк орман қорының жекелеген санаттарының
орман учаскелерінде күтiп-баптау мақсатында ағаш
кесу ерекшелiктерi
127. Орман генетикалық резерваттары мен мемлекеттiк орман табиғат ескерткiштерiн қоса алғанда, ғылыми маңызы бар орман учаскелерiнде және тұрақты сынақ алаңдары орналасқан орман учаскелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргiзiлмейдi. Мұндай учаскелердiң айналасында қорғаныштық аймақтар құрылады, ал олардың өздерi ұқыпты күзетуге жатады.
128. Көне және эндемикалық тұқымдары бар, өнiмдiлiгі мен гендiк қасиеттерi бойынша бiрегей сирек кездесетiн ерекше құнды орман алаптары мен ерекше қорғаныштық учаскелердiң ормандарына байланысты оларды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың өсiп-өнуi және табиғи қайта жаңғыруы үшiн жайлы жағдайлар жасауды көздейдi. Олар екiншi дәрежелi тұқымдардың ерекше құнды орман учаскелерiне терiс әсер етуiн болдырмауға және олардың орнықтылығын сақтауға тиiс.
129. Жаңғақ кәсiпшiлiгі аймақтарында және орман жемiс екпелерiнде, әдетте, оларды қалыптастыру үшiн ең жоғары және ұзақ уақытқа жемiс салу үшiн қолайлы жағдай туғызу мақсатында учаске алаңы бойынша ағаш шымылдығының болымсыз тұтасқан және тегіс орналасқан сүрекдiңнiң таза немесе болар-болмас араласқан екiншi дәрежелi тұқымдары қолданылады. Осындай екпелердiң түрлерiн қалыптастыру үшiн негізiнен мақсатты ағаш тұқымдарын күтiп-баптау арқылы бiркелкi сирету әдiсi қолданылады.
130. Мемлекеттік орман жолақтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың орналасқан жерi мен жай-күйін ескере отырып жүргізiледі және олардың төзiмдiлігі мен тиiмдiлiгін арттыруға бағытталады. Су айрығының жолақтарында олардың cу реттегiш қасиеттерін күшейту үшiн жүргізiледi. Күтiп-баптау тұқымдардың өзара әсерi ескерiле отырып, екпе шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi. 0,7-0,6 аспайтын ағаш кесудің тәсiлiнде екпелердiң тұйықталуын төмендетуге жол берiлмейдi.
Жер үсті ағыстарын жер астына ауыстыру және эрозиялық процестердiң алдын алу мақсатында өзен аңғарларындағы тік жар қабатының жағалауындағы алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу тұтасуы 0,8-0,7 кем болмайтын екпелердi қалыптастыру үшiн жүргiзіледi.
Құм баурайының шымылдығында гидрологиялық жағдайлардың ерекшелiктерi мен минералдық қоректiлiктiң жеткiлiксiздігін ескеру қажет. Осындай алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кезiнде ағаш шымылдығындағы өскiндер мен 0,6 кем болмайтын екпелердiң тұтасуын мiндетті түрде сақтау қажет.
131. Жоғары рекреациялық жүктемені алып жүретiн әрi эстетикалық және орташа қорғаныштық маңызы бар қалалық ормандар мен орман парктерiнде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу халықтың өмiр сүруi үшiн қолайлы ортаны сақтауға, мәдени-сауықтыру және спорттық iс-шараларды жүргiзуге бағытталған неғұрлым төзiмдi, ұзақ жасайтын, әсемдiк екпелер мен орман ландшафтарын қалыптастыруды көздейтiн жеке жобалар бойынша жүргiзiледi.
132. Парк ландшафтарын (ашық, жартылай ашық және жабық) қалыптастыру жөнiндегi ағаш кесу әдiстерi сүрекдiңнiң құрылымы, шымылдығының тұтасуы және мақсатты тапсырмаларымен анықталады және табиғи екпелерге сияқты, жасанды екпелерге де қолданылады.
133. Елдi мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерiнiң жасыл аймақтарында күтiп баптау мақсатында ағаш кесу ормандардың рекреациялық жүктемесiне төзiмдiлердi өсiруге бағытталған. Оларды жүргізу кезiнде мүмкіндігінше жапырақты тұқымдардың (2-3 бiрлiкке дейін) қоспасын сақтау және өрт пайда болған жағдайда төменгі жақтағы өрттің жоғарыға көшу ықтималдығын азайту мақсатында ұшарбасы төмен түскен ағаштарды тазартқан жөн.
134. Эрозияға қарсы ормандарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу табиғи процестер барысында олардың функционалдық құндылығы нашарлаған жағдайда ғана жүргiзiледi. Ағаш кесу режимi мен оларды жүргiзу тәсiлдерi тамыр жүйесi мықты әртүрлі жастағы, жуандығы жоғары (жуандығы 0,7-0,8) және аралас екпелердiң қажеттiлігін негізге ала отырып анықталады. Мұндай екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден сүректi сүйреу және тасу тек қысқы кезеңде ғана жүргізiледi.
135. Өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерi жағалауларындағы ормандардың тыйым салынған алқаптарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу аласа ағаштар түрiндегі бұталары бар, топырақтың жоғарғы қабатын тек бұзылудан сақтап қана қоймай, сондай-ақ тиiстi дәрежеде су қорғаныштық және реттеуiш рөлiн атқаруға қабiлеттi төзiмдi және көп жағдайда аралас екпелердi өсiруге бағытталған. Оларды жүргiзу кезiнде екпелердiң тұйықталуын 0,7-0,8-ден төмендетуге жол берiлмейдi.
Өзендер, көлдер және басқа да су қоймаларының жағалауларындағы алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жер үсті ағыстарын топырақ арасына ауыстыруға қабiлеттi жуандығы жоғары сүрекдiңдердi қалыптастыруға бағытталған.
Мұндай ормандарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мен сүректi сүйреу жер асты қатқан қысқы кезеңде басымырақ жүргiзiледi.
136. Халықаралық және республикалық маңызы бар жалпы пайдаланымдағы темiр жол және автомобиль жолдарының, магистральды өткiзгіш құбырлары мен басқа да желiлiк құрылыстар жолақтарындағы қорғаныштық екпелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы объектiлердi қолайсыз табиғи құбылыстардан қорғауды күшейту, қоршаған ортаның ластануын және тұрғылықты халыққа олардың шулы әсерiн азайту мақсатында жүргізiледi. Олар күрделi нысандағы аралас екпелердi отырғызуға бағытталған. Қардың бiркелкi төселуi мен қар басуды болдырмау үшiн бұл екпелердiң жоғарғы шымылдығы 0,6-0,7 жуандыққа дейiн сиретiледi, ал түктенетiн және топырақ қорғаныштық бұталар олардың толық тұйықталуы кезiнде 50 пайызға дейiн бiркелкi сиретiледi. Жолға жанасқан енi 25-30 м орман пұшпағындағы технологиялық дәлiздердi кесуге жол берiлмейдi.
137. Халықаралық және республикалық маңызы бар жалпы пайдаланымдағы темiр жол мен автомобиль жолдары бойындағы қорғаныштық орман алқаптарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Ереженiң 136-тармағында келтiрiлгендей жүргізіледi.
16. Аграрлық мелиоративтік екпелерде күтім жасау
мақсатында ағаш кесу ерекшеліктері
138. Аграрлық мелиоративтiк екпелерде (дала қорғаныштық орман жолақтары мен басқа да қорғаныштық екпелер) күтiм жасау мақсатында ағаш кесу олардың бағытын ескере отырып және олардың мелиоративтiк маңыздылығын күшейту мақсатында жүргiзiледi. Олардың негізiнде орман белдеулерiнде жолақтардың мынадай құрылымдары құрылады әрі қолданады:
1) жел соғатын жолақтар - далада қарды бiркелкi бөлу үшiн. Оларда дiңдердiң және жолақтың жер үстіндегi 1,5 метрлiк бөлігінiң арасындағы ашық жер көлемi 60-70 пайызды, ұшарбасы арасында - 15 пайызды құрайды. Мұндай жолақтарда қардың орташа биiктiгi қыс маусымының аяғында 80-90 см дейiн, ал қар шлейфінің жалпы ұзындығы ағаш биiктігiнiң 30 және одан көбіне дейiн жетедi;
2) өрнектелген - қатты желдер мен шаң дауылдарының терiс ықпалын әлсiрету үшiн. Оларда бүкiл профилi бойынша ашық жерлер көлемi (дiңдер мен ұшарбасы арасында) 25-35 пайызды құрайды. Мұндай жолақтарда қардың орташа биiктігі 90-140 см дейiн және қар жалының жалпы ұзындығы ағаш биiктігінің 15-29 дейiн жетедi;
3) жел соқпайтын (тығыз) - топырақты су эрозиясынан, ал тоғандар мен су қоймаларын лайланып кетуден қорғау үшiн - төтесiн ашық жерлерсiз. Оларда қардың орташа биiктігі 140 см жоғары, ал қар жалының жалпы ұзындығы 15 ағаш биiктiгiнен аспайды.
139. Қалыңдығы, тұқымдық құрамы мен жолақтардың жай-күйiне байланысты дала қорғаныштық орман жолақтарында жас шамасына қарай күтiм жасау мақсатында ағаш кесу үш кезеңге бөлiнедi:
1) бiрiншi кезең - жолақтардың толық жанасуына дейiн - 3 жастан 6 жасқа дейiн, ал қылқан және қатты жапырақтылар үшiн - 6 жастан 10 жасқа дейiн (жарық түсіру);
2) екiншi кезең - жолақтардың тиiстi құрылымын қалыптастыру - 7 жастан 15 жасқа дейiн, ал қатты жапырақтылар үшін - 11 жастан 20 жасқа дейiн (тазарту);
3) үшiншi кезең - қажеттi құрылым мен тiршiлiк етуге қабілетті жолақтарды қолдау - 16 жастан бастап және одан жоғары, ал қылқан және қатты жапырақтылар үшін - 21 жастан бастап және одан жоғары.
140. Бiрiншi кезеңде күтім жасау мақсатында ағаш кесу ұшар басының жанасу сәтiнен бастап басталады және басты тұқымдардың өсу жағдайын жақсартуға, оларды кедергі келтiретiн тұқымдар мен бұталардан босатуға бағытталады. Топырақ-климаттық жағдайға байланысты бұталардың 25%-дан 50%-ға дейiнi кесiледi. Бұталардың қалған бөлiгiн кесу жолақтың байқалған құрылымына байланысты олардың өсiмiне қарай жүргiзiледi. Бiрiншi кезеңнiң соңына қарай 2500-4000, ал қою қызғылт топырақтарда - 1 гектарға 1500-2500 ағаш қалдырылады.
141. Екiншi кезеңде күтім жасау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде басты тұқымдарға күтiм жасау жүргізiледi және тиiстi қар бөлу қасиеттерi бар дала қорғаныштық жолақтың нақты құрылымы қалыптастырылады. Бұл ретте құрғап қалған, ауруға ұшыраған, бүлiнген, кеуіп бара жатқан ағаштар, сондай-ақ басты тұқымдардың өсуiне кедергi келтiретiн өсiмтал тұқымдардың сау ағаштары кесiледi. 1 гектарға 2000-3000, ал қою қызғылт топырақтарда - 1500-2000 ағаш қалдырылады.
Жел соғатын құрылымы бар жолақты құру кезiнде басты тұқымдарға терiс әсерiн тигізетiн барлық бұталар кесiледi.
Көлеңкелi-сүрек түрiндегi биiктiгі 1 м және бұталы-сүрек түріндегі биiктiгі 1,5 м орман жолақтарындағы барлық ағаштардың бүйiр бұталарын кесу жүргiзiледi. Бұл кезеңде жел соғатын жолақтар ұшар басы мен дiңдердегi жарық түсiру мөлшерiне бойынша, сондай-ақ қар бөлу қасиеттерi бойынша қалыптастырылады. Ол арқылы күтiм жасаудың қайталанушылығы және оның қарқындылығы реттеледi.
Өрнектелген құрылым жолақтарын қалыптастыру кезiнде бұталардың жартысына дерлігі жолақтың ұзындығы бойынша бiркелкі кесiледi, ал бұталардың қалған жартысы бiртiндеп жасартылады. Биiктiгi 1,0-1,5 м ағаш бөлiктерiнiң бүйiр бұтақтарын кесу жүргiзiледi. Сүрек шымылдығының ұшар басының тұйықталуы жарық түсіру мөлшерiмен және қар бөлу сипатымен реттеледi. Екпелердiң құрамына кiретiн жемiс ағаштарының ұшар бастарын жемiс салуын арттыру мақсатында сиреткен жөн.
142. Yшiнші кезеңде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу жолақтың қажеттi құрылымын, өмiршеңдiгін және ұзақ жасауын сақтауды қамтамасыз етедi. Жолақтардың барлық құрылымында күтiм жасау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде кеуіп бара жатқан, ауруға ұшыраған, бүлінген, басты тұқымдарға кедергі келтiретiн қатты әлсiреген ағаштар кесіледi. Шамамен 1500-2000, ал қою қызғылт топырақтарда 1 гектарға - 1000-1500 ағаштар қалдырылады. Осы кезеңде жолақтарда ағаштардың ұшар басының тұйықталуын 0,7-0,8-ден төмендетуге жол берiлмейдi.
Жел соғатын құрылым жолағында және оның айналасында қардың көп мөлшерде жиналуын болдырмау мақсатында күтім жасау мақсатындағы ағаш кесу кезiнде шеткi қатарларда орналасқан ағаштардың биiктiгi
2 м дейiнгі бұталары кесiледi.
Өрнектелген және жел соғатын құрылым жолақтарында үшіншi кезеңде оларды жасарту мақсатында бұталарды бiртiндеп кесу жалғасады.
143. Эрозияға қарсы, су реттегіш және басқа да қорғаныштық екпелердi өсiру кезiнде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу негiзiнен 0,8 кем болмайтын деңгейде сүрек шымылдығының тұйықталуын қолдау мақсатында жүргiзiледi. Ағаштардың төзiмдiлiгiн жоғарылатуға бағытталған, осындай алқаптардың шекараларында өсiрiлетiн екпелердiң шетіне күтiм жасау бiр уақытта жүргiзiледi.
144. Сай-сала мен жыра маңындағы орман жолақтары мен алқаптарда сай-саланың баурайын көлеңкелеу, топырақтың шайылуын болдырмау және күтiм жасау мақсатында ағаш кесу арқылы олардың қар жинақтау функцияларын сақтау мақсатында бұталар мен екiншi қатардағы тұқымдардан орман шетiн сақтай отырып, орман шымылдығының жоғары тұйықталуын қолданады.
Сай-сала мен жыра екпелерiнде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу қалың ормандардағыдай жүргiзiледi.
17. Орманға күтiм жасаудың басқа түрлерi
145. Орманға күтім жасаудың басқа түрлеріне екпелерде бұталарды кесу, орман шетiне күтім жасау мен аласа ағаштарға күтiм жасау жатады, бұл көбiнесе екпелерде күтiм жасау мақсатында ағаш кесудiң бiрнеше түрлерiн жүргiзу арқылы байланысады.
146. Қылқан жапырақты екпелерде бұталарды кесу оның сапасын жақсартады және iскерлiк жоғары сортты сүректің шығуын жоғарылатады және жұмсақ жапырақты екпелерде iшкi шiрiктiң пайда болуының алдын алуға жәрдемдеседi, жабайы жемiс тұқымдарында, самырсын мен грек жаңғағында - жемiс берудi жақсартады, бұл негiзiнен орман шаруашылығы қарқынды жүргiзiлетiн аудандарда жүргiзiледi:
1) терек плантацияларында және кейбiр жемiс ағаштарында төменгі бөлiгiндегi бұтақтар мен жас өскіндердің тармақтарын жою мiндетті болып табылады;
2) екпелерде бұтақтарды кесу әсiресе 10-12 жаста басталады және биiктiгі 6-7 метрге дейiн дiңдердi тазарту мақсатында өлiп қалған және әлсiреген бұталардың пайда болуына қарай 7-10 жыл сайын қайталанады;
3) бұтақтарды кесу дiңнiң бүйiр бетiмен қатар, қабық бетiнiң деңгейiнде жүргiзiледi. Бұл ретте қабыққа зақым келтiруге жол берiлмейдi, тегіс кесу керек.
Тұқымдар (терек) қатарынан қураған бұтақтарды жою қадамен қаптау арқылы жүргiзiлуi мүмкiн;
4) өсу кезең басталғанға дейiнгi ерте көктем бұтақтарды кесудi жүргiзу үшiн жақсы уақыт болып табылады. Жаз бен күздiң аяғында орманда саңырауқұлақ ұрықтарын жаппай себу жүргiзiлетiндiктен, бұл уақытта осы жұмыстарды жүргiзбеген жөн.
147. Орман шетiне күтiм жасау олардың белдеулерiнiң шекаралық төзiмдiлiгiн жоғарылату мақсатында жүргізiледi. Олардың көмегімен халық аз қоныстанған аудандарға жақын ормандарда орман шекарасы ағаштарда екпелердiң жуандығын 0,4-0,5-ке дейiн сирету арқылы енi 5-10 м белдеуде төмен иiлген ұшарбастарын құру жолымен "жабылады" және халық тығыз қоныстанған аудандарға, жолдарға және аңыздық, сабан және құрғақ шөп қалдырылатын ауыл шаруашылық жерлерге жақын ормандарда дала өрттерiнiң орман өрттерiне ұласып кетуiнiң алдын алу үшiн, керiсiнше, шеткi ағаштардың ұшар бастары төмен иiлген олардың бұтақтарын кесу арқылы көтерiледi.
148. Аласа ағаштарға күтім жасау орман мен құнды тұқымдардың өскiндерiнiң өмiрiнде оның атқаратын рөлiне байланысты жүзеге асырылады. Анық терiс әсер туғызған жағдайда ол сиретiледi, толық немесе iшiнара кесiледi, оң әсерi кезiнде - сақталады. Бiрақ бұл шаралар аласа ағаштардың жалпы экологиялық функциялары мен жергiлiктi флора және фауна үшiн оның пайдасы ескерiле отырып жүргiзiледi.
18. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу
149. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу орман қорғаныштық iс-шараларына жатады және ағаштардың iшiнен өсу мерзiмi аяқталған ағаштарды және орман аурулары мен зиянкестерiмен бүлiнгендерiн тазарту жолымен сүрекдiңдердi сауықтыруға бағытталған және алдағы уақытта күтiм жасау мақсатында ағаш кесудiң қарапайым түрлерiн жүргiзу жоспарланбаған шұғыл араласуды талап ететiн санитарлық жай-күйі кезiнде тағайындалады.
150. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу төзiмдiлiгiнен айрылған екпелерде жүргiзіледi, мұндай екпелерде табиғи түрде қурағанмен салыстырғанда зиянкестердiң жаңадан қоныстануы, кеуiп кетуі, қурауы, жел сұлатпа, дауыл құлатқан, қар басқан, қар жапқан, аурулармен зақымданған, діңдік зиянкестер қоныстанған және Ағаштардың санитарлық жай-күйiнiң шәкiлiне сәйкес анықталған жай-күйінің 1,6-дан 3,5-ке дейiн орташа өлшемдi баллы бар ағаштар өсуiн тоқтатқанға дейiнгi өзге де жолмен бүліну пайда болуының жоғарлауы байқалады.
151. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу екпелердiң тұтастығы мен төзiмдiлігінiң бұзылуына әкелмеуi тиiс. Олай болмаған жағдайда екпелер санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге және қайта жаңғыртуға жатады. Санитарлық мақсатта iріктеп ағаш кескеннен кейiн екпелердiң жуандығы 0,5-тен төмен, ал шырша мен майқарағай екпелері үшiн 0,6-дан төмен болмауы тиiс. Қажет болған жағдайда орман патологиялық тексеру материалдарының негізiнде жуандығы одан әрi төмендетiлуi мүмкiн.
Гаузер қабық кемiргiшi мен микрофаг зақымдаған, жуандығының төмен болуы олардың табиғи жай-күйi болып табылатын екпелерде (арша, пiсте, сексеуiл және басқалары), сондай-ақ ландшафты ормандарда және Шренк шыршасының таулы ормандарында санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу кезiнде жуандықты 0,3-ке дейiн төмендетуге жол беріледі.
152. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесудi жүргізу орман орналастыру деректерi немесе арнайы орман патологиялық тексеру негізiнде жоспарланады.
153. Ағаштарды кесуге iрiктеудi және таңбалауды орманшылар, олардың көмекшiлерi немесе учаскелiк техниктер (орман шеберлерi) жүргiзедi.
154. Өртпен, желмен, қармен мүлдем әлсiреген, орман игеру кезінде айтарлықтай бүлiнген ағаштар оларға дiңдiк зиянкестер қоныстанғанға және аурулармен зақымданғанға дейiн iрiктеуге жатады. Ірiктеп ағаш кесуге ағаштарды iрiктеу кезiнде ағаштың бүлiну (зақымдану) деңгейін, зиянкестер мен ауру қоздырғыштар биологиясының ерекшелiктерін басшылыққа алады.
155. Орман өрттерiнен кейiн санитарлық мақсатта ағаш кесуге ағаштарды iрiктеудi ұшар басының, дiңiнiң, түп табандарының отпен бүлiнуiн, ағаштардың жалпы жай-күйiн бағалай отырып жүргiзедi. Жас қарағайларда алғашқы екі жылда дiңдердегi күйiк биiктiгi (қабығы жұқа аймақтың төменгі бөлiгiнiң күйігі қауiптi), сондай-ақ құрғақ және өте құрғақ түрлерде - түп табандары мен тамыр мойындарының күюі (айналасының қауiптi деңгейi 75% немесе одан көп) ағаштардың тiршiлiк етуге бейiмдiлiгiнiң неғұрлым шынайы белгiлерi болып табылады. Балқарағай мен көктерек ұқсас сипатта бағаланады. От шалу салдарынан төзiмсiздеу шырша, қайың және майқарағай жалпы әлсiрейдi, келбетінен айрылады, қурайды. Өртеңдерде жедел ағаш кесуге құлаған ағаштар да жатады.
Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесуге ағаштар отпен бүлiнгеннен кейін шұғыл түрде кірісу қажет және кесуді көктемгi өртеңдерде - келесі жылдың 1 маусымына дейiн, ерте жазда - 1 тамызға дейін, кешiрек жазда және күзде - келесі жылдың 1 мамырына дейiн аяқтау қажет.
156. Жел сұлатқан ағаштарды тасу немесе сындыру кезiнде толық немесе iшiнара құлаған немесе сынған ағаштар тазартуға жатады; бұл ретте бүлінген орманды игеру мынадай мерзiмдерде аяқталуы тиiс: бүлiну қоңыр күзде және күзгі-көктемде болған кезде - 1 мамырға дейiн, көктемгi кезде - 1 шілдеге дейiн, ерте жаз кезiнде - 1 тамызға дейiн. Алаңы жағынан желсұлатқан және дауыл құлатқан көлемдi учаскелер ағаш кесу мерзімдерi мен кезектiлігін қадағалау арқылы өзгертiле отырып, 1-2 жылда игеріледі.
157. Қар және мұз қату салдарынан бүлiнген екпелерде ұшарбасының 213 және одан астамы бүлiнген ағаштар, сондай-ақ құлаған ағаштар мiндетті түрде кесуге жатады. Мұндай ағаштарды тазартудың ұсынылған мерзiмдерi - 1 шiлдеге дейiн, бiрақ келесi жылдың 1 мамырынан кешіктiрiлмейдi.
158. Дiңдiк зиянкестер қоныстанған ағаштарды iрiктеу өрттермен, жел сұлатқан, қар басқан, қурап қалған, шамадан тыс ылғалданған, өндiрiстiк қалдықтармен, қылқан жапырақ кемiргіш жәндіктермен, тамыр шiруiмен және басқа да қауiптi аурулармен, өзге де себептермен немесе себептер кешенiмен бүлiнген немесе әлсiреген екпелерде пайда болған олардың көбею ошақтарында жүргiзiледi.
Зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу, таңбалау және кесу кезiнде ағаштардың құруының түрлi типтері кезiнде зиянды жәндiктердiң қоныстануын сипаттайтын белгiлердi, cүpeк тұқымдары мен зиянкестер түрлерiнiң биологиялық ерекшелiктерiн, аймақтық және ауа райының жағдайын басшылыққа алады, бұл ретте қылқан жапырақты тұқымдарда қабық кемiргiштердiң қоныстануы жетекшi индикатор болып табылады.
159. Тамыр аузы мен опенка бүлдiрген қылқан жапырақты екпелерде жай-күйінің III-IV-санатты ағаштары кесуге жатады, бұл ретте аталған аурулармен бүлінген және құрғап қалған ағаштарды iрiктеу кеуіп кеткен учаскелерде де жүргiзiледi.
Түбiр шiрiктерiнiң ошақтары болған, дiң зиянкестерiнiң саны көбейiп кеткен жағдайларда ауру ағаштарды iрiктеудi жәндiктердiң даму мерзімдерi олардың биологиясының ерекшелiктерi, аурулардың таралу жайы, ошақтың кезеңi ескеріле отырып, жаңадан отырғызылған ағаштарды iрiктеуге тұспа-тұс келтiредi.
Емен ағаштары мен басқа да жапырақты екпелердегі опенка ошақтарында санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу осылай жүргiзiледi.
Тамыр ауруы ошақтарында санитарлық мақсатта ірiктеп ағаш кесудi басқа да қорғаныштық және орман шаруашылығы iс-шараларымен ұштастыру, сондай-ақ ағаш кесу қарқындылығы әрбiр нақты жағдайға бойынша айқындалады.
160. Серянка - шайыр iсiгiмен зақымданған емен екпелерiнде бiрiншi кезекте аурулардың жоғарғы деңгейiмен зақымданған (ұшар басының төменгi бөлiгiндегi зақым дiңнiң айналасының 2/3 қамтиды), қылқан жапырақтары сарғайған, дiңдiк зиянкестер қоныстанған, сондай-ақ Крафт бойынша өсудiң IV-V сыныптарының әлсiреген ағаштары iрiктеп алынуы қажет. Екiншi кезекте шыңдары құрғақ ағаштар кесiледi. Бүлiнудiң бастапқы деңгейiндегі ұшар басы сиреген және қалыпты қылқан жапырақтары бар ағаштар қарағайдың аурумен одан әрi зақымдануына қарай кесiледi.
161. Тамыр микозасымен зақымданған емен ормандарында жай-күйі IV-VI санаттағы ағаштар, ал III-IV санаттағы шегiршiн ағаштарының голланд аурулары ошақтарындағы ағаштар тазартуға жатады. Ағаш кесудi күзгi-қысқы кезеңде жүргізген дұрыс, бұл ретте осы ағаштарды iрiктеу және таңбалау зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу уақытына келтiрiледі және оны Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 23 желтоқсандағы № 1591 қаулысымен бекiтілген Ормандардағы санитарлық қағидаларда айқындалған жәндiктердiң қауiптi түрлерiнiң биологиясын ескеретiн мерзiмдерде жүргiзедi.
Ескерту. 161-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 2012.03.07 № 305 Қаулысымен.
162. Майқарағай, балқарағай және жапырақты тұқымдардың некроздың iсiк шалған ошақтарында ауру ағаштарды iрiктеу дiңнiң айналасының 1/2 астамы жаралармен зақымданған кезде, сондай-ақ кеуiп бара жатқан және кеуiп кеткен, дiңдiк зиянкестер қоныстанған немесе өңделген кездерде жүргiзіледi.
163. Қылқан жапырақты және шаруашылық тұрғыдан құнды жапырақ тұқымдары дiңдердiң шiрiк ауруларына ұшыраған кезде жемiс беретін ағаштар кесуге жатады. Қуыстары бар өмiршең ағаштар (3-5 дана/га дейiн) пайдалы құстар мен аңдардың қоныстануына ықпал ету үшін қалдырылады. Сол сияқты қуыс ағаштар қалдырылады, егер орманның осы учаскесiнде олар анықталса қауiптi зиянкестердiң этномофаг - жәндiктердiң баспанасы ретiнде қызмет етедi.
Дiңдiк шiрiктермен бүлiнген көктерек, қайың және тал екпелерiнде санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ағаштардың жалпы бүлiнуi 20%-дан аспайтын кезде ормандардың құнды учаскелерiнде (орман паркі шаруашылығы мен санитарлық-гигиеналық ормандар) ғана жүргізiледi. Ормандардың барлық топтарындағы бұл екпелер дiңдiк шiрiктермен айтарлықтай зақымданған кезде аса құнды тұқымдардың сүрекдiңiне айырбастала отырып, қайта жаңғыртуға жатады.
164. Паразитті өсiмдiктерi - омела, ремневцветник немесе ломонос, арша және басқалар бар ағаштар келбетiн айтарлық жойған жағдайда ғана кесiледi; шамалы әлсiреген ағаштарда паразит зақымдаған бұтақтар кесіледi. Бұл жұмыстарды орман көбiнесе қысқы уақытта орындайды.
165. Атмосфераның өндiрiстiк ластануы (газданған, шаң басқан, түтiн шыққан) аймағында зиянды жәндiктердiң даму мерзiмдерiн ескере отырып дiңдiк зиянкестер қоныстанған ағаштарға, сондай-ақ жай-күйi IV-VI санаттағы ағаштарға кезең-кезеңiмен iрiктеудi жүргiзу қажет.
166. Механикалық жолмен бүлiнген ағаштар және тұяқты жануарлар бүлдiрген ағаштары бар екпелерде дiңдерi мен тамыр мойындарының жартысы және одан да көп мөлшерi зақымданған ағаштар (тамыр табандары бүлiнген кезде - олардың жер үстiндегi бөлiгiнiң жартысынан астамы), сүректiң шiрiкпен, мүйiздi кемiргiштермен немесе ағашты бүлдiретiн басқа да жәндiктермен бүліну белгiлерi бар, сондай-ақ сынған, құлаған, кеуіп бара жатқан және кеуiп қалған ағаштар кесуге жатады.
167. Шөлейт аймақтың тоғайлы ормандарында санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ағаштардың 30%-на дейiн кеуiп кетуi және екпелердiң жуандығы 0,6-0,9 болған кезде жүргiзiледi. Осы ағаш кесуді жүргізу кезiнде ағаштың жуандығы 0,5-тен, ал тыйым салынған белдеулердегi өзендер жағалауы бойынша - 0,7-ден төмен болмауы тиіс. Тоғайлы ормандарды сауықтыруға бағытталған, зиянкестердi тікелей жоюға қатысты алдын алуды қамтитын неғұрлым тиiмдi iс-шара зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу болып табылады.
Тоғайларда ағаштарға зиянкестердiң қоныстануының негізгі белгілерi: өсiмінiң төмендеуi, өркендердің қысқаруы, жапырақтар көлемiнiң азаюы, ұшарбасының сиреуi болып табылады. Қосымша белгілері: мұртты қоңыз, зер қоңыз және дің ішіне жасырынатын басқа да зиянкестер құрттарының қабық астынан және сүректе жол салуы кезiнде шашылып түсетiн қоңыр түсті ұлпа; наманган және жиделік шұбар мұртты қоңыздар кемiретiн ағаш кертiктерi; ұзынша зер қоңыздардың жұмыртқа салатын қалпақшалары; зер қоңыздар (теректiк кiшкентай, туран-гилдік ұзынша және өзбекстандық), наманган мұртты қоңызы және басқалар қоныстанған кезде пайда болатын қабығы жарылған, қарайып кеткен және сөлi (бляхтар) ағып жатқан орындар.
Ағаштарды таңбалауды жәндiктер ағаштарға қоныстана салысымен бiрден бастау керек. Күнтiзбелiк мерзiмдер зиянкестер биологиясы басшылыққа ала отырып белгiленедi. Ағаштар кесу таңбаланғаннан кейiн 1-2 аптадан соң жүргiзiледi.
168. Ағаштарды сындыруды күзгі-қысқы кезеңде жүргiзу орынды. Сүректi тасып әкетудiң аяқталу мерзiмi мамырдың аяғына дейiн.
169. Таулы аймақтарда Шренк шыршалары екпелерiнде ашық сары, өткен жылда қылқан жапырақтары қарқынды түскен және селдiреген қабық кемiргiш ағаштар кесiледi. Жұмыстар күзде, қыста немесе ерте көктемде (наурыз, сәуiр) - зиянкестердiң жазда пайда болуына дейiн жүргізiледi. Оларды жүргiзу мерзімдерi ауа райы жағдайын, тік аймақтылықты және өзгелерiн ескере отырып нақтыланады.
170. Арша екпелерiнде қатты әлсiреген және зиянкестер қоныстанған, ұшарбасы 75%-ға селдiреген, сондай-ақ қылқан жапырақтары сарғайған ағаштар кесiледi.
19. Құндылығы төмен орман екпелерін, сондай-ақ
қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларын
жоғалтқан екпелердi қайта жаңғыртуға байланысты кесулер
171. Құндылығы төмен орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларын жоғалтқан екпелердi қайта жаңғырту бойынша ағаш кесулер орман көмкерген жерлердi тиiмдi пайдалануға бағытталған және сол жерде өсiп тұрған сүрекдiңдi неғұрлым өнiмдi әрi екпелердiң осы учаскелерде өсу жағдайына айтарлықтай сәйкес келетiн жаңа ұрпағына айырбастауды бiлдiредi.
Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 44-бабы 2-тармағының 1)-6) тармақшаларында аталған мемлекеттік орман қорының санаттарын қоспағанда, олар мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде тек уәкiлеттi органның рұқсаты бойынша жүргізiлуi мүмкiн мемлекеттiк орман қорының барлық санаттарында аталған кесулерді жүргiзуге жол беріледi.
172. Аталған кесулерді жүргiзудi қажет ететін ормандар алаңы негiзiнен кезектi орман орналастыру кезеңiнде анықталады. Қайта жаңғыртуға, әдеттегiдей, орманның өндiрістік (уақытша) типтерінің екпелерi, сондай-ақ түрлi себептермен бұзылған, ыдыраған, үлкен шаруашылық маңызы жоқ және өзiнiң қорғаныштық функцияларын толық орындаған, оларды одан әрi ұстау орынсыз болатын екпелер тағайындалады.
Құндылығы төмен екпелердi қайта жаңғырту арнайы дайындалған жоба бойынша жүзеге асырылады.
173. Құндылығы төмен екпелердi қайта жаңғырту кезiнде томарларды қопару арқылы немесе қопарусыз орман дақылдарын жаппай және топырақты белдеудi өңдей отырып, орман дақылдарын бiртiндеп отырғызу әдiсi пайдаланылады.
Құндылығы төмен екпелердi қайта жаңғырту жөнiндегі жұмыстардың көлемiн есепке алу кесiлген сүрек қоры сияқты алаңы бойынша да жүзеге асырылады.
20. Жас талдар арасындағы бiрлi-жарым ағаштарды кесу
174. Жас талдар арасынан бiрлi-жарым ағаштарды кесу аралық пайдалану құрамына кiредi және негізiнен өзiнiң мақсатын орындаған тұқымдық ағаштар мен толық кесiлмеген түрдегi аналық екпелерден сақталған жекелеген ағаштарды жинауға бағытталған.
175. Бiрлi-жарым ағаштарды кесу олардың бүлiнуiн болдырмайтын тәсілдер мен әдiстер арқылы жас талдардың жай-күйін және қалыңдығын ескере отырып жүзеге асырылады.
176. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың қорық аймақтары мен қорық ядросының және ерекше қорғаныштық учаскелердiң шекараларында өсетiн жас талдарда жай-күйi бойынша кесудi талап етпейтiн бiрлі-жарым ағаштар кесiлмейдi.
4-бөлім.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде
өзге де ағаш кесулер
177. Өзге де ағаш кесулер (санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу; су тораптарын, құбыр өткiзгiштердi, жолдар салумен байланысты орман алқаптарын тазарту; орман соқпақтарын салу, өртке қарсы жыралар жасау кезiнде; өтiмдi үйiндiлердi жинау) Қазақстан Республикасы Орман кодексiнiң 44-бабы 2-тармағының 1)-6) тармақшаларында санамаланған мемлекеттік орман қорының санаттарынан басқа, өзге де ағаш кесулерді жүргізуге мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде тек уәкiлетті органның рұқсаты бойынша жол берiлетін мемлекеттiк табиғи резерваттарды тұрақты дамыту аймақтарын қосқандағы мемлекеттiк орман қорының барлық санаттарында оларды жүргізу ережелерiне сәйкес жүргiзiледi.
21. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу
178. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесулер орман аурулары мен зиянкестерiнiң жаппай етек алуы, орман өрттерi немесе басқа да қолайсыз табиғи құбылыстар салдарынан олардың өсуi толық тоқтап қалған жағдайға дейiн зақымданған орманды тазарту мақсатында жүргізіледi және әрi олардың зардаптарын жоюға, әрi оларда орман дақылдарын отырғызу немесе олардың табиғи қайта жаңғыруына жәрдемдесу үшiн орман алқаптарын тазартуға бағытталған.
179. Осы Ереженiң 15 және 16-қосымшаларына сәйкес анықталатын санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу 3,6-дан 5,0-ке дейiнгі жай-күйiнiң орташа өлшемдi баллы бар, төзiмдiлiгi 3-сыныбының екпелерiнде жүргiзiледi.
Санитарлық мақсатта ағаш кесу, егер қалған зақымданбаған екпелердiң жуандығы 0,2-нi құраса және одан төмен болса, жаппай кесу деп саналады.
180. Санитарлық мақсатта iрiктеп ағаш кесу екпелердi ендi сауықтыра алмайтын және екпелер жуандығының 0,5-тен төмендеп кетуiне әкеп соғатын кезде жас шамасына қарамастан санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу тағайындалады; шырша мен майқарағай екпелерi үшiн - 0,6-дан төмен (жiңiшкелiгi табиғи болмысы болып табылатын ағаш тұқымдары бұған қосылмайды).
Бүлiнген және әлсiреген, пiсiп-жетiлген екпелер олардың тiршiлiк ету қабiлетiнiң бұзылу дәрежесiне қарамастан бiрiншi кезекте кесуге тағайындалады. Мұндай ағаш кесу басты мақсатта ағаш кесу тәртiбiмен жүргiзiледi, оларды жүргiзу кезiнде зиянкестердiң қауiптi түрлерi мен ауру ошақтарының көбеюiн болдырмау жөнiндегi қосымша шаралар олардың биологиясы мен нақты жағдайларын ескере отырып қолданылады.
Қорғаныштық, су қорғау, санитарлық-гигиеналық және сауықтыру маңызы бар ормандарда (қала ормандары мен орман парктерi, қала маңындағы жасыл аймақ, басқа да елдi мекендер мен өнеркәсiп кәсiпорындары ормандары, сумен қамту көздерiн санитарлық қорғау округтерiнiң ормандары және курорттарды санитарлық қорғау аймағының ормандары, өзендер, көлдер, су қоймалары мен басқа да су қоймаларының жағаларындағы ормандардың тыйым салынған белдеулерi, эрозияға қарсы ормандар), сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ормандарында санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге өзiнiң мақсатты функцияларын толық жоғалтқан екпелер Қазақстан Республикасының Орман кодексiне сәйкес көзделген ерекше жағдайларда кейiннен ағашы кесiлген алқаптарда ормандарды бiрiншi кезекте қалпына келтiрудi мiндеттi түрде жүргiзумен тағайындалады.
181. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге белгіленген екпелерде мiндеттi түрде орман мекемесiнiң бас орманшы, орманшы немесе оның көмекшiсi, орман патолог-инженерi, ал қажет болған жағдайда басқа да мамандар қатысатын орманды патологиялық зерттеу жүргiзiледi.
Тексеру материалдарын орман мекемесiнiң бас орманшысы бекiтедi.
Орман орналастыру кезiнде санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесуге белгiленген орман учаскелерi, егер бұған орман патолог-инженерi қатыспаса, сол сияқты тексеруге жатады.
182. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзу кезiнде әрбiр мөлдек алаңы 5 га-дан аспауы тиiс.
Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзуге рұқсатты уәкiлеттi орган бередi.
Кесiлетiн сүрек кеспеағаш қорының жылдық белгіленген лимиті есебiнен берiледi, ал қажет болған жағдайда одан жоғары болады.
183. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу белгiленген әрбiр орамда екпелердiң орман патологиялық жай-күйiнiң сипаттамасы үшiн тік бұрышты немесе ұзына бойына созылған сынақ алаңдары салынады және жалпы сынақ алаңы тексерiлетiн учаскенiң көлемi 100 га-ға дейiн болған жағдайда - оның алаңының 2%-нан; 100 га-дан жоғары болған жағдайда - 1%-нан кем болмауы тиiс.
184. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзуге арналған рұқсатты алу үшiн мынадай құжаттама ұсынылады:
кесуге белгiленген екпелердi комиссияның тексеру немесе зерттеу актісi;
санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi қажет ететiн екпелердiң уәкiлеттi орган белгiлеген нысандағы жиынтық ведомосы;
биологиялық төзiмдiлiгiнен айырылған екпелерде қалдырылған сынақ алаңдарының уәкiлеттi орган белгiлеген нысандағы жиынтық ведомосы;
орамдарды, олардың алаңдарын көрсете отырып және сынақ алаңдарын белгiлей отырып, жаппай ағаш кесуге белгiленген учаскелерге арналған планшеттiң көшiрмесi.
185. Кесуге белгiленген екпелердi комиссия тексеру немесе зерттеу актiсiнде: мемлекеттiк орман қорының қорғаныштық санаты, екпелердiң бағалау сипаттамасы, олардың бүлiну себептерi, жаппай санитарлық ағаш кесудi жүргiзу қажеттiгiнiң негiздемесi, кесу жеделдiлiгi және оны жүргізу белгіленген мерзiмдер, одан кейiнгi қайта жаңартуды қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар және аралас екпелердiң күйзелiсiн болдырмау үшін қажеттi іс-шаралар көрсетiледi.
Актiге комиссияның барлық мүшелерi қол қояды.
186. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесу кезiнде мынадай шарттарды сақтау қажет:
1) ағашы кесiлетін алқап оның өсуi табиғи түрде мүмкiн болмайтын жағдайда бiрiншi кезекте орман дақылдарын отырғызуға тағайындалады;
2) аралас сау екпелердi орман патологиялық қадағалау белгіленедi, онда ауру және діңдік зиянкестер жаңадан пайда болған ағаштарды уақтылы тазарту және қоқыстардан тазарту жүргiзiледi.
187. Санитарлық мақсатта жаппай ағаш кесудi талап ететiн жел сұлатқан, дауыл құлатқан, зиянкестер бүлдiрген немесе аурулармен зақымдану нәтижесiнде кеуіп кеткен өртеңдер немесе екпелер учаскелерi өрттердiң таралуын, зиянды жәндiктердiң көбеюiн болдырмау және сүректің техникалық сапаларын жоғалтпау мақсатында алаңдарды кесiлгеннен кейiнгi қалдықтар мен қоқыстардан ұқыпты тазартумен, мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмде игерiледi.
188. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде пайдалану үшін мүмкiн болатын жел сұлатқан, дауыл құлатқан немесе қылқан жапырақты кемiргiш жәндіктермен бүлiнген (кеуiп қалу және дiңдiк зиянкестердiң қоныстану белгiлерi болған кезде), сондай-ақ жоғары немесе төменгi дәрежелi өрттермен бүлінген қылқан жапырақты екпелер ағаш кесуге бiріншi кезекте шығарылады.
22. Орамдық соқпақтар мен өртке қарсы жыралар салуға байланысты ағаш кесу
189. Орман соқпақтарын тарту мен өртке қарсы жыралар жасауға байланысты ағаш кесулер орман орналастыру материалдары, ормандардың өртке қарсы құрылғыларының бас жоспарларының негізiнде:
1) орман мекемелерінің орамдық желiлерiн бастапқы ұйымдастыру кезiнде;
2) орман мекемелерiнiң орман орналастыру разрядын өзгерту кезiнде;
3) орманды күзету және қорғау жүйесiн жақсарту мақсатына қарай айтарлықтай қайта қарау жағдайларында жүзеге асырылады.
190. Орамдық (жартылай орамдық) соқпақтар мен өртке қарсы жыралар салуға байланысты ағаш кесулер жаппай ағаш кесу тәртiбiне сәйкес жүргiзiледi.
191. Орамдық соқпақтар мен өртке қарсы жыралар салуға байланысты ағаш кесу көлемi сүрек қоры мен ағаш кесу алаңы бойынша олардың нормативтiк ені мен ұзындығын негiзге ала отырып, айқындалады.
192. Өтімдi қоқыстарды жинау эстетикалық мақсаттарда және орман өрттерiнiң алдын алу, желсұлатпа, дауыл құлатқан, қар басқан, сондай-ақ ағаштардың механикалық бүлiнуiнiң болуы кезiнде орман зиянкестерi мен ауруларының көбеюi мен таралуын болдырмау мақсаттарында жүргiзiледi.
Бiрiншi кезекте діңдік зиянкестер ошақтарының пайда болу қаупi бар жас шөпшектер, ағаштардың механикалық бүлiнген учаскелерi игерiледi. Игеру мерзімдерi зиянкестердiң негiзгi түрлерiнiң биологиясымен байланысады.
23. Су тораптарының, құбыр өткiзгіштердiң, жолдардың
құрылысына қатысты орман алқаптарын тазартуға байланысты
ағаш кесу; өзге мақсаттар үшін ағаш кесу
193. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде су тораптары, құбыр өткiзгiштерi, жолдар, басқа да желiлiк құрылыстар (объектілер) құрылыс объектiлерi болып табылады.
Объектiлердi салу үшiн орман алқаптарын тазарту заң белгiлеген тәртiппен уәкілетті органның рұқсаты бойынша жаппай ағаш кесудi жүргізу тәртібiне сәйкес жаппай ағаш кесу жолымен жолақтар немесе алқаптар түрiнде жүзеге асырылады.
Орман алқаптарын тазарту бойынша ағаш кесу көлемi дайындалатын орман материалдарының саны бойынша есептеледi.
194. Осы Ереженi бұзуға кiнәлi тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жауапты болады.
1-кесте
Орманды дала мен далалық аймақтардың шоқ ағашты
ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн кесу
Кесуге түсетiн екпе- |
кесу |
Кесуге |
Қор бойынша |
Жанасу |
|
жуан- |
кесу |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
1.1. Өскiннiң болуына |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
5 га шоқ ағаштар |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
** |
1.2. "Өзендердiң, |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
Орманды дала, далалық және жартылай шөлейт табиғи |
|||||
1.3. Бұталар - |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
кестенің жалғасы
Кесуге түсетiн екпе- |
Кеспе- |
Кеспе- |
Ескертпе |
1 |
7 |
8 |
9 |
1.1. Өскiннiң болуына |
40 |
5 |
Жуандығы 0,3-0,4 |
5 га шоқ ағаштар |
* |
2,5 |
* Шоқ ағаштар екi |
1.2. "Өзендердiң, |
25 |
1,5 |
|
Орманды дала, далалық және жартылай шөлейт табиғи |
|||
1.3. Бұталар - |
40 |
2 |
|
2-кесте
Қазақтың шағын адырлы қарағайлы ормандарында
басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу
Кесуге түсетiн |
Беткей- |
Орман |
кесу |
Кесуге |
Қор бойынша |
жуан- |
|||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
2.1. Қарағайлар- |
Барлық |
Жас, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
-"- |
-"- |
-"- |
0,3-0,5 |
||
2.2. Қарағайлар- |
Барлық |
Жас, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
-"- |
-"- |
-"- |
0,3-0,5 |
||
2.3. Қарағайлар- |
Барлық |
Жас, |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
2.4. Қарағайлар- |
Барлық |
құрғақ |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
0,3-0,5 |
кестенің жалғасы
Кесуге түсетiн |
Қор |
Кезек- |
Кеспе |
Кеспе |
Ескертпе |
ірі- |
|||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
2.1. Қарағайлар- |
20 |
15- |
10 |
||
-"- |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.2. Қарағайлар- |
25 |
10- |
10 |
Күрделi екпе- |
|
-"- |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.3. Қарағайлар- |
100 |
5 |
40 |
2 |
Қарағай өскі- |
2.4. Қарағайлар- |
20 |
15 |
10 |
||
кесу жүргізілмейді |
|||||
Ескертпелер:
1. ЕІК - ерікті іріктеп кесу, ЖК - жаппай кесу.
2. Құр. - құрғақ қарағайлар, жас. - жас, ыл. - ылғал.
3. Әртүрлі жастағы қарағайларды жаппай кесу кезінде (ЖК)
ормандардың өсіп-жетілген және қураған ағаштарының жиынтығы ғана
кесіледі.
3-кесте
Қазақтың шағын адырлы самырсынды ормандарында
басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу
Кесуге түсетiн |
Беткей- |
Кесу |
Кесуге |
Қор бойынша |
|
жуандығы |
іріктеу |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
3.1. Өскiннiң |
Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
көлемi 5 га және |
Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
3.2. Қарағай |
Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
көлемi 5 га және |
Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
3.3. Қарағай |
Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,9-1,0 |
20 |
0,3-0,5 |
|||||
кестенің жалғасы
Кесуге түсетiн |
Кезектің |
Кеспе- |
Кеспе- |
Ескертпе |
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
3.1. Өскiннiң |
5 |
40 |
2 |
Жуандығы 0,3-0,4 |
көлемi 5 га және |
** |
* |
2 |
* Шоқ ағаштар |
3.2. Қарағай |
2 |
40 |
2 |
Табиғи немесе |
көлемi 5 га және |
2 |
* |
2 |
* Шоқ ағаштар |
3.3. Қарағай |
15 |
- |
10 |
|
кесу жүргізілмейді |
||||
4-кесте
Аралды қарағайлы ормандарда басты
мақсатта пайдалануға ағаш кесу
Кесуге түсетiн |
Кесу |
Орман |
Кесуге |
Қор бойынша |
|
Толысу |
кесу |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
4.1. Қарағай өс- |
ЕІК |
Құрғақ |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
25-30 |
-"- |
-"- |
-"- |
0,3-0,5 |
||
4.2. Қарағайдың |
ЕІК |
-"- |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
25 |
-"- |
-"- |
-"- |
0,3-0,5 |
||
4.3. Қарағай өс- |
ЖК |
Жас, |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
4.4. Қарағай өс- |
ЖК |
Жас, |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
кестенің жалғасы
Кесуге түсетiн |
Кезек- |
Кеспе- |
Кеспе- |
Ескертпе |
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
4.1. Қарағай өс- |
20 |
10 |
||
-"- |
Кесу жүргізілмейді |
|||
4.2. Қарағайдың |
20 |
10 |
Ірiктеу пайызы |
|
-"- |
Кесу жүргізілмейді |
|||
4.3. Қарағай өс- |
5 |
40 |
2 |
Өскіндердің саны |
4.4. Қарағай өс- |
5 |
40 |
2 |
Қарағай өскінінің |
Ecкертпелep:
1. Әртүрлі жастағы қарағайларды жаппай кесу (ЖК) кезінде
ормандардың пісіп-жетілген және құраған ағаштарының жиынтығы ғана
кесіледі.
2. Аралды қарағайлы ормандарда қайың-көктерек шоқ ағаштарын
кесу орманды дала және далалық аймақтардың шоқ ағаштары
ормандарында басты мақсатта пайдалану үшін ағаш ережелеріне сәйкес
жүргізіледі (1-кесте).
5-кесте
Шөлейт, жайылма, тоғайлы және талды ормандарда
басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу
Кесуге түсетiн |
Кесу |
Орман |
Кесуге дейінгі |
Қор бойынша |
|
жуандығы |
іріктеу |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
7 |
Шөлейт ормандар |
|||||
5.1. Топырақтың |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
3 |
"Өзендердің, су қоймаларының және басқа да су |
|||||
5.2. Жапырақты |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
5.3. Шоқ талдар |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
Шөлейт аймақтың өзен жайылымдарында |
|||||
5.4. Сүрек |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
3 |
5.5. Жыңғыл |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
Барлық табиғи аймақтардың өзен жайылмалары |
|||||
5.6. Шоқ талдар |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
кестенің жалғасы
Кесуге түсетiн |
Кезектің |
Кеспе- |
Кеспеағаштың |
1 |
8 |
9 |
10 |
Шөлейт ормандар |
|||
5.1. Топырақтың |
75 |
10 |
Қалған белдеулер. 3-5 |
"Өзендердің, су қоймаларының және басқа да су |
|||
5.2. Жапырақты |
40 |
1 |
Ықтырмалы жанасу, |
5.3. Шоқ талдар |
40 |
2 |
Тiкелей жанасу |
Шөлейт аймақтың өзен жайылымдарында |
|||
5.4. Сүрек |
40 |
2 |
Белдеулер арқылы |
5.5. Жыңғыл |
40 |
2 |
Тiкелей жанасу |
Барлық табиғи аймақтардың өзен жайылмалары |
|||
5.6. Шоқ талдар |
40 |
2 |
Тiкелей жанасу |
6-кесте
Таулы ормандарда басты пайдаланымдағы кесу тәсiлдерi
Тау беткейiнің |
Тау бет- |
Кесуге түсетiн екпенің |
Екпенiң |
||
тұқым |
жас |
төзім- |
фор- |
||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
1. Қалба тауының қарағайлы ормандары |
|||||
1.1) Барлық |
қиялы, |
Қ |
бір жас- |
төзімді |
|
2. Кенді Алтайдың қалың қылқан жапырақты |
|||||
2.1) С, СБ, |
қиялы, |
М,Ш |
бір жас- |
төзімді |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
2.2) С, СБ, |
қиялы, |
М,Ш |
әртүрлі |
төзімді |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
2.3) С, СБ, |
қиялы, |
М,Ш |
әртүрлі |
төзімді |
|
2.4) С, СБ, |
қиялы |
М,Ш |
әртүрлі |
төзімсіз |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
2.5) С, СБ, |
қиялы |
М,Ш |
әртүрлі |
төзімсіз |
|
2.6) С, СБ, |
еңісті |
М,Ш |
әртүрлі |
төзімсіз |
|
2.7) С, СБ, |
құлама |
М,Ш |
бір |
төзімді |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
2.8) С, СБ, |
құлама |
М,Ш |
бір жас- |
төзімсіз |
|
2.9) С, СБ, |
құлама |
М,Ш |
әртүрлі |
төзімді |
|
2.10) О, ОШ, |
қиялы, |
М,Ш |
бір жас- |
төзімді |
|
2.11) О, ОШ, |
қиялы, |
М,Ш |
бір жас- |
төзімсіз |
|
3. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының |
|||||
3.1) Барлық |
қиялы, |
Ш(Шр) |
бір жас- |
төзімді, |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
3.2) Барлық |
қиялы, |
Ш(Шр) |
әртүрлі |
төзімді, |
|
3.3) Барлық |
қиялы, |
П |
бір жас- |
төзімді, |
|
3.4) Барлық |
құлама |
Ш(Шр) |
бір жас- |
төзімді, |
|
3.5) Барлық |
құлама |
М |
бір жас- |
төзімді, |
|
4. Оңтүстік Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандары |
|||||
4.1) Барлық |
қиялы, |
Б |
бір жас- |
төзімді |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
4.2) Барлық |
қиялы, |
Б |
әртүрлі |
төзімсіз |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
4.3) С, СБ, |
қиялы, |
Б |
әртүрлі |
төзімді |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
4.4) С, СБ, |
қиялы, |
Б |
әртүрлі |
төзімді |
|
4.5) О, ОШ, |
қиялы |
Б |
әртүрлі |
төзімді |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
4.6) О, ОШ, |
қиялы |
Б |
әртүрлі |
төзімді |
|
4.7) О, ОШ, |
еңісті |
Б |
әртүрлі |
төзімді |
|
4.8) Барлық |
қиялы, |
Б |
әртүрлі |
төзімсіз |
|
4.9) Барлық |
құлама |
Б |
бір жас- |
төзімді |
|
4.10) Барлық |
құлама |
Б |
бір жас- |
төзімсіз |
|
5. Қалба тауы, Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Сауыр, |
|||||
5.1) Барлық |
еңісті, |
Қ |
төзімсіз |
байырғы |
|
Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
5.2) Барлық |
қиялы, |
Қ |
төзімді |
байырғы |
|
5.3) Барлық |
қиялы |
Қ |
төзімсіз |
байырғы |
|
5.4) Барлық |
қиялы, |
Қ |
төзімді |
қолдан |
|
Қылқан жапырақты тұқымдар жақсы түлеп өскен |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
5.5) Барлық |
қиялы |
Қ |
төзімсіз |
қолдан |
|
Қылқан жапырақты тұқымдар жақсы түлеп өскен |
|||||
Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда |
|||||
5.6) Барлық |
қиялы, |
Көкт, |
төзімді, |
байырғы |
|
5.7) Барлық |
қиялы, |
Тал. |
|||
"Өзендердің, көлдердің, су қоймаларының және басқа да су |
|||||
5.8) Барлық |
қиялы, |
Қ, |
төзімді, |
байырғы, |
|
5.9) Барлық |
қиялы, |
Тал. |
төзімді, |
||
кестенің жалғасы
Тау беткейiнің |
Кесу |
Кесуге |
Қор бойынша іріктеп алу |
Қайтала- |
|
жуандық |
кесу |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
1. Қалба тауының қарағайлы ормандары |
|||||
1.1) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
2. Кенді Алтайдың қалың қылқан жапырақты |
|||||
2.1) С, СБ, |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
30 |
10-15 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
2.2) С, СБ, |
ҰБК |
0,6-1,0 |
1-кезек |
50 |
30 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
2.3) С, СБ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.4) С, СБ, |
ҰБК |
0,6-1,0 |
1-кезек |
50 |
30 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
2.5) С, СБ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.6) С, СБ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.7) С, СБ, |
ПР |
0,3-1,0 |
1-кезек |
30 |
10 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
2.8) С, СБ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
25 |
10/15 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.9) С, СБ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.10) О, ОШ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
10/20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
2.11) О, ОШ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
10/20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
3. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының |
|||||
3.1) Барлық |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
30 |
25-30 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
3.2) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
25-30 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
3.3) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
10-15 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
3.4) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
25/20 |
25-30 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
3.5) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
25/20 |
10-15 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
4. Оңтүстік Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандары |
|||||
4.1) Барлық |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
30 |
10 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
4.2) Барлық |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
30 |
10 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
4.3) С, СБ, |
ҰБК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
50 |
30 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
4.4) С, СБ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
4.5) О, ОШ, |
ҰБК+ |
0,3-1,0 |
1-кезек |
50 |
30 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
4.6) О, ОШ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
4.7) О, ОШ, |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
25 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
4.8) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
4.9) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
30 |
10/20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
4.10) Барлық |
ЕІК |
0,6-1,0 |
0,8-1,0 |
20 |
10/20 |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
||||
5. Қалба тауы, Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Сауыр, |
|||||
5.1) Барлық |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
50 |
10 |
Жақсы түлеп |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-1,0 |
кесу жүргізілмейді |
|||
5.2) Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
5.3) Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
5.4) Барлық |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
50 |
10 |
Қылқан жапырақты |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
5.5) Барлық |
БК |
0,3-1,0 |
1-кезек |
50 |
10 |
Қылқан жапырақты |
|||||
Жеткіліксіз |
0,3-0,5 |
кесу жүргізілмейді |
|||
5.6) Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
1 |
5.7) Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
"Өзендердің, көлдердің, су қоймаларының және басқа да су |
|||||
5.8) Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
3 |
5.9) Барлық |
ЖК |
0,3-1,0 |
0,3-1,0 |
100 |
2 |
кестенің жалғасы
Тау беткейiнің |
Кеспеағаштың |
Кесу жұмысын |
|
ені, |
ең үлкен |
||
1 |
12 |
13 |
14 |
1. Қалба тауының қарағайлы ормандары |
|||
1.1) Барлық |
10 |
||
2. Кенді Алтайдың қалың қылқан жапырақты |
|||
2.1) С, СБ, |
20 |
Бастапқы жуандығы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
2.2) С, СБ, |
20 |
Егер өсіп-жетілу жасына |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
2.3) С, СБ, |
20 |
Егер өсіп-жетілу жасына |
|
2.4) С, СБ, |
20 |
Егер өсіп-жетілу жасына |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
2.5) С, СБ, |
20 |
Егер ағаш ұрпағы |
|
2.6) С, СБ, |
20 |
||
2.7) С, СБ, |
15 |
Бастапқы жуандығы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
2.8) С, СБ, |
15 |
Қайталанушылық: алымында |
|
2.9) С, СБ, |
15 |
||
2.10) О, ОШ, |
20 |
Қайталанушылық: алымында |
|
2.11) О, ОШ, |
15 |
Қайталанушылық: алымында |
|
3. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының |
|||
3.1) Барлық |
20 |
Бастапқы жуандығы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
3.2) Барлық |
20 |
||
3.3) Барлық |
20 |
||
3.4) Барлық |
15 |
Қайталанушылық: |
|
3.5) Барлық |
15 |
Қайталанушылық: |
|
4. Оңтүстік Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандары |
|||
4.1) Барлық |
20 |
Бастапқы жуандығы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
4.2) Барлық |
20 |
Бастапқы жуандығы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
4.3) С, СБ, |
15 |
Егер ағаш ұрпағы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
4.4) С, СБ, |
20 |
Егер ағаш ұрпағы |
|
4.5) О, ОШ, |
15 |
Егер ағаш ұрпағы |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
4.6) О, ОШ, |
20 |
Егер ағаш ұрпағы |
|
4.7) О, ОШ, |
20 |
||
4.8) Барлық |
20 |
||
4.9) Барлық |
15 |
Қайталанушылық: алымында |
|
4.10) Барлық |
15 |
Қайталанушылық: алымында |
|
5. Қалба тауы, Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Сауыр, |
|||
5.1) Барлық |
15 |
Түлеп өсуіне қарамастан |
|
Жақсы түлеп |
|||
Жеткіліксіз |
|||
5.2) Барлық |
100 |
10 |
Байырғы - түлеп өсуіне |
5.3) Барлық |
100 |
10 |
Байырғы - түлеп өсуіне |
5.4) Барлық |
15 |
||
Қылқан жапырақты |
|||
Жеткіліксіз |
|||
5.5) Барлық |
15 |
||
Қылқан жапырақты |
|||
Жеткіліксіз |
|||
5.6) Барлық |
100 |
15 |
Жеке кеспеағашта |
5.7) Барлық |
50 |
2,5 |
|
"Өзендердің, көлдердің, су қоймаларының және басқа да су |
|||
5.8) Барлық |
75 |
2,5 |
|
5.9) Барлық |
50 |
2,5 |
|
Ескертпе.
БК - біртіндеп кесу, ҰБК - ұзақ уақыт біртіндеп кесу, ЖК - жаппай кесу;
Қ - қайың, Ш - шырша, Ш(Шр) - Шренк шыршасы, Б - балқарағай,
К - көктерек, М - майқарағай, Қ - қарағай, Т - терек, Тс - сүрек
тектес тал, Тб - бұталы тал (талдар), Ак.с - акация сары.
7-кесте
Таулы, жазық жерлердегi және Қазақтың шағын адырлы
ормандарындағы ағашы кесілген жерлерде өскiндi
сақтаудың нормативтік көрсеткiштерi
Кесу тәсілі және тау |
Өскін мен шыбықтың |
|
қыста |
қарсыз |
|
15 градусқа дейiнгі баурайда |
70 |
60 |
15 градустан астам баурайда |
60 |
50 |
15 градусқа дейiнгі баурайда |
80 |
70 |
15 градустан астам баурайда |
70 |
60 |
8-кесте
Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде күтiм
жасау мақсатында ағаш кесу түрлері және
оларды жүргiзудiң жас шегi
Күтім жасау |
Сүрек- |
Бони- |
Екпелердiң жасы (жыл) |
||
Қылқан жапырақты |
|||||
самырсыннан |
самырсын |
қылқан |
|||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Жарық түсіру |
Ұшар |
1-3 |
- |
10 дейін |
5-10 |
Тазалау |
Шатқал |
1-3 |
11-20 |
11-20 |
11-20 |
Сирету |
Сырғауыл |
1-3 |
21-40 |
21-60 |
21-40 |
Өтпелі ағаш кесу |
Көлемі |
1-3 |
41 және |
61-160 |
41 |
кестенің жалғасы
Күтім жасау |
Екпелердiң жасы (жыл) |
||
Жапырақты |
|||
емен, шаған, |
қайың, |
бұтақ, терек, |
|
1 |
7 |
8 |
9 |
Жарық түсіру |
10 дейін |
- |
- |
Тазалау |
11-20 |
11-20 |
6-10 |
Сирету |
21-40 |
21-30 |
11-15 |
Өтпелі ағаш кесу |
41 және |
31 және |
16 және |
9-кесте
Ұсақ тауарлы орман өнімдерi мен отындық
ағаштың толық сүректiк сипатының кестесі
Сортименттер |
Көшiру коэффициенттерi |
|
қоймалық |
нығыз |
|
1 |
2 |
3 |
Қалыңдығы 4 см дейін топырақ |
0,20 |
5,00 |
Шөп-шалаң (бұтақшалар, |
0,10 |
10,00 |
Қалыңдығы 4 см дейін топырақ |
0,25 |
4,00 |
Дiңнiң ұзындығы 4 м кезінде |
0,30 |
3,30 |
Жылыту үшiн отындық ағаш: |
0,50 |
2,00 |
Ескертпе:
шөпшек пен шырпы бiр жаққа қарай қазықтар арасында нығыздап
жиналады
жаңадан текшелеп жиналғандарын өлшеу кезiнде шөпшек үшiн 10
пайыз және шырпы үшiн 20 пайыз мөлшерiнде кептiруге есепке
алынбайтын үстеме жасалады;
текшеленген ағаш өнiмдерін өлшеу метрмен жүргізiледi, ені
мен биiктiгi ағаштың кесiлген жуан жағы бойынша өлшенедi, ал
ұзындығы үшiн текшеленген өнiмнiң жалпы ұзындығының төрттен үш
бөлiгі алынады.
10-кесте
Таза қарағай екпелерiнде күтiм жасау
мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi
Екпелер тобы |
Тазалау |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Топырақ ылғалдылығы |
11-20 |
0,9 |
0,8 |
10-15 |
10 |
Бонитеттің 4-5 сын. |
15-20 |
0,9 |
0,8 |
10-15 |
10 |
Бонитеттiң 1-3-сы- |
11-20 |
0,9 |
0,8 |
10-15 |
10 |
кестенің жалғасы
Екпелер тобы |
Сирету |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Топырақ ылғалдылығы |
21-40 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
10 |
Бонитеттің 4-5 сын. |
21-40 41-60 |
0,8 0,8 |
0,7 |
15-30 |
10 |
Бонитеттiң 1-3-сы- |
21-40 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
10 |
кестенің жалғасы
Екпелер тобы |
Өтпелі кесу |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
Топырақ ылғалдылығы |
41-60 61-80 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
10 10 |
Бонитеттің 4-5 сын. |
61-80 |
0,8 |
0,7 |
15-25 |
10-15 |
Бонитеттiң 1-3-сы- |
41-60 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
10 |
Ескертпелер:
1. Осы және кейінгі кестелердің ағаш кесу қарқындылығы
бағанында: алымында - қор бойынша іріктеу пайызы, ал бөлгішінде
дің саны келтіріледі.
2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының
тұйықталуы мен жуандығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн
келтiрiлген.
3. Жуандығы төмен және қайтадан күтiм жасау кезiнде ағаш кесу
қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.
4. Жас өскiндерде ұшар басының тұйықталу көрсеткiштерi мен
ағаш кесу қарқындылығы шоқ ағаш сипаты бар жас өскiндердегі шоқ
ағаштар үшiн де қолданылады.
11-кесте
Аралас қарағай екпелерiнде күтiм жасау
мақсатында ағаш кесу көрсеткіштерi
Екпенің топтары |
Жарық түсуі |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Бонитеттің 1-5-сы- |
8-15 |
0,8 |
0,6 |
15-25 |
5 |
Бонитеттің 1-4-сы- |
5-10 |
0,8 |
0,5 |
25-50 |
5 |
Екі қабатты жапы- |
- |
- |
- |
- |
- |
Сирету |
|||||
Бонитеттің 1-5-сы- |
31-60 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
10 |
Бонитеттің 1-4-сы- |
31-40 |
0,8 |
0,6 |
30-35 |
10 |
Екі қабатты жапы- |
31-40 |
Жапы- |
0,5 |
жапырақ |
5-10 |
кестенің жалғасы
Екпенің топтары |
Тазарту |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Бонитеттің 1-5-сы- |
16-30 |
0,7 |
0,6 |
15-25 |
5-7 |
Бонитеттің 1-4-сы- |
11-30 |
0,7 |
0,5 |
30-50 |
5-7 |
Екі қабатты жапы- |
- |
- |
- |
- |
- |
Өтпелі кесу |
|||||
Бонитеттің 1-5-сы- |
61-80 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
10-15 |
Бонитеттің 1-4-сы- |
41-50 |
0,8 |
0,7 |
25-30 |
10 |
Екі қабатты жапы- |
41-50 |
Жапы- |
0,5 |
жапырақ |
5-10 |
Ескертпелер:
1. Қарқындылықтың ең жоғарғы пайызы ұшар басының тұйықталуы
мен жуандығы 1,0 екпелер үшiн келтiрiлген.
2. Жуандығы төмен және қайтадан күтiм жасау кезiнде ағаш кесу
қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.
12-кесте
Самырсын екпелерiн күтім жасау
мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi
Екпенің топтары |
Жарық түсуі |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Таза самырсын |
- |
- |
- |
- |
- |
Қылқан жапырақты |
5-20 |
0,7 |
0,5 |
20-40 |
8-10 |
Жапырақты тұқымдармен аралас |
5-20 |
0,7 |
0,5 |
40-50 |
5-10 |
Сирету |
|||||
Таза самырсын |
41-60 |
0,7 |
0,4 |
30-40 |
10-15 |
Қылқан жапырақты |
41-60 |
0,7 |
0,4 |
30-40 |
10-15 |
Жапырақты |
41-60 |
0,7 |
0,4 |
40-60 |
10 |
кестенің жалғасы
Екпенің топтары |
Тазарту |
||||
кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Таза самырсын |
21-40 |
0,7 |
0,4 |
30-40 |
8-10 |
Қылқан жапырақты |
21-40 |
0,7 |
0,4 |
30-40 |
8-10 |
Жапырақты |
21-40 |
0,7 |
0,4 |
40-60 |
5-10 |
Өтпелі кесу |
|||||
Таза самырсын |
61 және |
0,7 |
0,6 |
10-30 |
10-15 |
Қылқан жапырақты |
61 және |
0,7 |
0,6 |
10-30 |
10-15 |
Жапырақты |
61 және |
0,7 |
0,6 |
20-40 |
10 |
Ескертпелер:
1. Қарқындылықтың ең жоғарғы пайызы ұшар басының тұйықталуы
мен жуандығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн келтiрiлген.
2. Жуандығы төмен және қайтадан күтiм жасау кезiнде ағаш кесу
қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.
13-кесте
Шырша және майқарағай екпелерiнде күтiм
жасау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi
Екпелер тобы |
Тазарту |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Таза шырша және |
15-20 |
0,9 |
0,8 |
10-20 |
10 |
Бiр аяда жапырақты |
11-20 |
0,9 |
0,8 |
20-30 |
7-10 |
Екiншi қабатта шырша |
11-20 |
0,8 |
0,4 |
50-60 |
7-10 |
Өтпелі ағаш кесу ең төменгі жуандығы |
|||||
Таза шырша және |
61 және |
0,9 |
0,8 |
10-20 |
15 |
Бiр аяда жапырақты |
61 және |
0,8 |
0,7 |
10-20 |
10 |
Екiншi қабатта шырша |
61 және |
0,8 |
0,7 |
15-40 |
10 |
кестенің жалғасы
Екпелер тобы |
Сирету |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Таза шырша және |
21-60 |
0,9 |
0,8 |
10-20 |
15 |
Бiр аяда жапырақты |
21-60 |
0,8 |
0,7 |
20-30 |
7-10 |
Екiншi қабатта шырша |
21-60 |
0,8 |
0,5 |
30-50 |
7-10 |
Өтпелі ағаш кесу ең төменгі жуандығы |
|||||
Таза шырша және |
|||||
Бiр аяда жапырақты |
|||||
Екiншi қабатта шырша |
|||||
Ескертпелер.
1. Шырша мен майқарағай бар аралас және күрделi екпелерде
екiншi қабатта сирету қарқындылығы жоғарғы қабат үшін жапырақты
тұқымдардан көрсетіледі.
2. Қарқындылықтың ең жоғары пайызы ұшар басының тұйықталуы
мен жуандығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшін келтірілген.
3. Жуандығы төмен және қайтадан күтім жасау кезінде ағаш кесу
қарқындылығы тиісінше төмендейді.
14-кесте
Қайың екпелерiнде күтiм жасау мақсатында
ағаш кесу көрсеткіштерi
Екпелер топтары |
Жарық түсіру |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Таза қайың екпелері |
- |
- |
- |
- |
- |
Бiр аяда қылқан |
5-10 |
0,8 |
0,7 |
15-30 |
5 |
Қайыңның бiр аясын- |
5-10 |
0,8 |
0,4 |
30-60 |
5 |
Сирету |
|||||
Таза қайың екпелері |
21-30 |
0,8 |
0,7 |
15-20 |
10 |
Бiр аяда қылқан |
21-30 |
0,8 |
0,7 |
15-20 |
10 |
Қайыңның бiр аясын- |
21-30 |
0,8 |
0,7 |
15-30 |
10 |
кестенің жалғасы
Екпелер топтары |
Тазарту |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Таза қайың екпелері |
11-20 |
0,8 |
0,7 |
15-20 |
10 |
Бiр аяда қылқан |
11-20 |
0,8 |
0,7 |
15-30 |
5 |
Қайыңның бiр аясын- |
11-20 |
0,7 |
0,5 |
30-50 |
5 |
Өтпелі ағаш кесу |
|||||
Таза қайың екпелері |
31 және |
0,8 |
0,7 |
10-20 |
10 |
Бiр аяда қылқан |
31 және |
0,8 |
0,7 |
10-20 |
10 |
Қайыңның бiр аясын- |
31 және |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
10 |
Ескертпелер:
1. Қарқындылықтың ең жоғары пайызы ұшар басының тұйықталуы
мен жуандығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшін келтірілген.
2. Жуандығы төмен және қайтадан күтім жасау кезінде ағаш кесу
қарқындылығы тиісінше төмендейді.
15-кесте
Көктерек екпелерiнде күтiм жасау
мақсатында ағаш кесу көрсеткіштері
Екпелер топтары |
Жарық түсіру |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Таза көктерек |
- |
- |
- |
- |
- |
Шырша және майқа- |
- |
- |
- |
- |
- |
Қарағай және балқа- |
5-10 |
0,7 |
0,4 |
30-60 |
5 |
Сирету |
|||||
Таза көктерек |
21-30 |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
10 |
Шырша және майқа- |
21-30 |
0,8 |
0,6 |
20-40 |
10 |
Қарағай және балқа- |
21-30 |
0,8 |
0,6 |
20-40 |
10 |
кестенің жалғасы
Екпелер топтары |
Тазарту |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Таза көктерек |
- |
- |
- |
- |
- |
Шырша және майқа- |
11-20 |
0,8 |
0,6 |
25-40 |
5 |
Қарағай және балқа- |
11-20 |
0,8 |
0,6 |
20-40 |
5 |
Өтпелі ағаш кесу |
|||||
Таза көктерек |
31 және |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
10 |
Шырша және майқа- |
31 және |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
10 |
Қарағай және балқа- |
31 және |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
10 |
Ескертпелер:
1. Қарқындылықтың ең жоғарғы пайызы ұшар басының
тұйықталуымен жуандығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшін
келтiрiлген.
2. Жуандығы төмен және қайтадан күтiм жасау кезiнде ағаш кесу
қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.
16-кесте
Қаратерек және ақтерек екпелерiнде күтiм
жасау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi
Екпелер топтары |
Тазарту |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Басқа тұқымдармен |
6-10 |
0,9 |
0,8 |
10-20 |
4-5 |
Өтпелі ағаш кесу |
|||||
Басқа тұқымдармен |
16 және |
0,9 |
0,6 |
20-30 |
5-10 |
кестенің жалғасы
Екпелер топтары |
Сирету |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Басқа тұқымдармен |
11-15 |
0,9 |
0,7 |
20-30 |
4-5 |
Өтпелі ағаш кесу |
|||||
Басқа тұқымдармен |
|||||
Ескертпе.
1. Қарқындылықтың ең жоғарғы пайызы ұшар басының тұйықталуы
мен жуандығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн келтірілген.
2. Жуандығы төмен және қайтадан күтім жасау кезінде ағаш кесу
қарқындылығы тиісінше төмендейді.
17-кесте
Ақ тал екпелерiнде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу
Екпелер топтары |
Тазарту |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
Басқа тұқымдармен |
6-10 |
0,8 |
0,7 |
15-20 |
2 |
Өтпелі ағаш кесу |
|||||
Басқа тұқымдармен |
16 және |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
5 |
кестенің жалғасы
Екпелер топтары |
Сирету |
||||
Кесу |
ең төменгі |
кесу |
қайта- |
||
күтім |
күтім |
||||
1 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
Басқа тұқымдармен |
11-15 |
0,8 |
0,7 |
10-30 |
2 |
Өтпелі ағаш кесу |
|||||
Басқа тұқымдармен |
|||||
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 1-қосымша
Республиканың әкiмшiлiк облыстары шегiнде
орман шаруашылығы аудандары бойынша орман
мекемелерiнiң тiзбесi
Ескерту. Тізбеге өзгеріс енгізілді - ҚР Үкіметінің 18.10.2013 N 1102 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
Орман шаруашы- |
Әкімшілiк |
Ормандар мекемелерi мен басқа да |
1 |
2 |
3 |
Орманды дала аймағы |
||
Қайыңды- |
Қостанай |
Ұзынкөл, Урицкий. |
Солтүстiк |
Ақан серi, Аққайың, Булаев, Есіл |
|
Қайыңды- |
Ақмола |
Бұрлық, Орлиногорск (барлығы да |
Далалық аймақ |
||
Қайыңды- |
Ақмола |
Куйбышев, Ұрымқай (барлығы |
Қостанай |
Аққарағай, Басаман, Бурабай, При- |
|
Павлодар |
Максим Горький, Павлодар, Үрлiтүп |
|
Солтүстік |
"Көкшетау" МҮТП Арықбалық және |
|
Қазақтың шағын |
Ақмола |
Куйбышев, Ұрымқай, Бұланды (қайың- |
"Ақкөл", "Барап", Үлкен тоқты, |
||
Қарағанды |
Қу |
|
Солтүстік |
Бұрлық, Орлы (қайың-теректi |
|
Аралдардағы |
Қостанай |
Аққарағай, Басаман, Боров, |
Ұзын бойына |
Шығыс |
"Семей орманы" мемлекеттiк орман |
Павлодар |
"Ертiс орманы" МОТР |
|
Шағын адырлар- |
Ақмола |
"Жасыл аймақ" РМК |
Қарағанды |
Қарағанды, Темiртау |
|
Жазық жерлер- |
Ақтөбе |
Ақтөбе, Мәртөк, Қобда (барлығы да |
Қостанай |
Камышин |
|
Батыс |
Ақжайық, Шыңғырлау, Бөрлi, Орал, |
|
Су жайылмалы |
Ақтөбе |
Ақтөбе, Мәртөк, Қобда (барлығы да |
Батыс |
Шыңғырлау, Орал, Бөрлi, Январцев |
|
Павлодар |
Максим Горький, Павлодар, Үрлiтүп |
|
Жартылай шөлейт аймақтар |
||
Жазық жерлер- |
Қарағанды |
Ақтоғай, Жаңаарқа, Ұлытау |
Жазық жерлер- |
Ақтөбе |
Темiр, Ойыл |
Су жайылмалы |
Батыс |
Ақжайық (жазық жерлердегi шоқ ағашты |
Шөлейт аймақ |
||
Жазық жерлер- |
Ақтөбе |
Үлкен борсық |
Батыс |
Орда |
|
Су жайылмалы |
Атырау |
Атырау, Индер (Индер учаскесi), |
Батыс |
Тайпақ (Тайпақ және Степное |
|
Сексеуiлдi |
Алматы |
Алакөл (Алакөл өңiрi орманшылығы, |
Атырау |
Индер (Миялы учаскесi) |
|
Жамбыл |
Ақыртөбе, Жамбыл, Меркі, (таулы |
|
Қызылорда |
Арал, Жалағаш, Жаңақорған, Қазалы, |
|
Маңғыстау |
Бейнеу, Сам |
|
Оңтүстік |
Арыс, Отырар, Созақ, Шардара, Бадам, |
|
Таулы ормандар |
||
Қалба таулары- |
Шығыс |
Ақсубұлақ, Самар |
Кендi Алтайдың |
Шығыс |
Жоғарғы Үлбi, Зырянов, Лениногорск, |
Оңтүстiк Алтай |
Шығыс |
Үлкен Нарын, Зайсан, Күршiм, Марқакөл |
Солтүстiк |
Алматы |
Алакөл (Көктұма орманшылығы - |
Батыс Тянь- |
Жамбыл |
Ақыртөбе, Жамбыл, Меркi (сексеуіл |
Оңтүстік |
Боралдай, Төлеби, Түлкiбас, Оғам, |
|
Ескертпе: Осы қосымшаға ормандарда басты мақсатта пайдалану
үшін ағаш кесу тыйым салынған мемлекеттік табиғи қорықтар,
мемлекеттік ұлттық табиғи парктер мен өзге де ұйымдар енгізiлмеген
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 2-қосымша
Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың шағын
адырлы орман аясында қарағайдың табиғи түлеп
өсуін бағалау шәкілі
Орманның негізгі топтары |
Өздігiнен тұқымдануы |
Топтық |
||||
өз |
биіктік топтары бойынша өскін, м |
|||||
ұсақ |
орташа |
ірі |
көшіру |
|||
1. Қазақтың шағын адырлы |
||||||
Өте қуаң |
37,5 |
25 |
21 |
18,5 |
15 |
800 |
Қуаң |
25 астам |
17 |
14 |
12,5 |
10 |
600 |
Жас |
19 астам |
12,5 |
е 10,5 |
9 астам |
7,5 |
500 |
Ылғалды |
15 астам |
10 |
8,5 |
7,5 |
6 астам |
400 |
2. Аралдардағы және ұзына бойы |
||||||
Қуаң және |
26 астам |
17,5 |
15 |
13 астам |
10,5 |
600 |
Жас және |
20 астам |
13,5 |
11,5 |
10 астам |
8 астам |
500 |
Өскінді |
0,4 |
0,6 |
0,7 |
0,8 |
||
Ескертпе:
Орман аясында қарағайдың табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлiн
қолдану мынадай тәртiппен жүргiзiледi:
1. Орман аясында немесе ағаш кесiлген жерде бiр биiктiк
тобындағы өскiн болған жағдайда қарағайдың түлеп өсуiнiң бағасы
кестенiң тиiсті бағанының деректерi бойынша берiледi.
2. Екi және одан да көп биiктiк топтарының өскiнi болған
жағдайда әрбiр топтағы оның саны тиiстi ауыстыру коэффициентiне
көбейтiледi, алынған деректер қосылып, "ауыстыру коэффициенттерiн
ескере отырып, барлығы" бағанының көрсеткiштерiмен салыстырылады.
Егер "шартты" өскiннiң алынған сомасы осы бағанның бөлгiшiнде
келтiрiлген көрсеткiштен жоғары болса, түлеп өсу "жақсы" болып
есептеледi және өскiндi сақтаудан басқа орманды қалпына келтiру
жөнiнде ешқандай қосымша шаралар жоспарланбайды, ал қалыптасып келе
жатқан өскiннiң жуандығы 0,8-1,0 мөлшерiнде болады деп күтiледi.
Егер "шартты" түрге көшiрiлген өскiннiң саны алымында
келтiрiлген көрсеткiштерге сәйкес келсе, түлеп өсу
"қанағаттанарлық" болып есептеледi. Бұл жағдайда жуандығы 0,5-0,7
екпелер қалыптасады деп күту керек. Алаңқайлары мен дәлiздерi бар
жекелеген ағаш кесiлген жерлерде жеке орман дақылдарын құру керек.
Егер өскiн саны бағалау шәкiлiнiң ең төменгi көрсеткiштерiнен
аз болып шықса, түлеп өсу "жеткiлiксiз" болып есептеледi. Бұл
жағдайда жуандығы 0,3-0,4 ағаштар қалыптасады деп күтiледi. Мұндай
учаскелерде орманды қалпына келтiру жөнiндегi ic-шараларды жүргiзу
қажет.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 3-қосымша
Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын
адырлы ормандарының ағашы кесiлген жерлерiнде
қарағайдың табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Орман |
Өздігiнен тұқымдануы |
Топтық |
||||
өз |
биіктік топтары бойынша өскін |
|||||
ұсақ |
орташа |
ірі |
көшіру |
|||
1. Қазақтың шағын адырлы |
||||||
Өте қуаң |
22,5 |
15 |
13 |
11 |
9 астам |
800 |
Қуаң |
15 астам |
10 |
8,5 |
7,5 |
6 астам |
600 |
Жас |
10 астам |
7 астам |
6 астам |
5 астам |
4 астам |
500 |
Ылғалды |
7,5 астам |
5 астам |
4,5 |
4 астам |
3 астам |
400 |
2. Аралдардағы және ұзына бойы |
||||||
Қуаң және |
15,5 |
10,5 |
8,5 |
7,5 |
6 астам |
600 |
Жас және |
12,5 |
8 астам |
7 астам |
6 астам |
5 астам |
500 |
Өскінді |
0,4 |
0,6 |
0,7 |
0,8 |
||
Ескертпе - осы Шәкiлдi пайдалану 2-қосымшаның келтiрiлген
ескертпесiне ұқсас.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 4-қосымша
Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың шағын
адырлы ормандарының ағашы кесiлген жерлерiнде
қайыңның табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкілi
Орман |
Саны, мың дана/га |
|||||
тұқымдық және өркендік өсімдіктер |
өркендік бұталар |
|||||
ұсақ, |
орташа |
жас |
көшіру |
өсіп- |
өскін |
|
Жас |
7 астам |
6,5 |
6 астам |
6 астам |
0,8 |
1 астам |
Ылғалды |
8 астам |
7,5 |
7 астам |
7 астам |
9 астам |
1,1 |
Сызды |
9 астам |
8,5 |
8 астам |
8 астам |
1 астам |
1,2 |
Дымқыл |
6 астам |
5,5 |
5 астам |
5 астам |
0,8 |
1 астам |
Уақыт- |
7 астам |
7 астам |
6,5 |
6,5 |
0,9 |
1,1 |
Өскінді |
0,9 |
0,95 |
1,0 |
|||
Ескертпе:
Ағашы кесiлген жерлерде қайыңның табиғи түлеп өсуiн бағалау
шәкiлiн қолдану мынадай тәртiппен жүргiзiледi:
1. Ағаш кесiлген жерде өсiп-жетiлген ағаштар түбiрлерiнен
әлдеқандай бiр биiктік тобындағы өскiн немесе өркендiк бұталар өсiп
шыққан жағдайда қайыңның түлеп өсуiнiң бағасы кестенiң тиiстi
бағанының деректерi бойынша берiледi.
2. Екi және одан да көп биiктiк топтарының өскiнi болған
жағдайда әрбір биiктiк тобындағы оның саны тиiсті көшiру
коэффициентiне көбейтiледi, алынған деректер қосылып, "көшiру коэффициенттерiн ескере отырып, барлығы" бағанының деректерiмен
салыстырылады.
3. Егер өскiн немесе жас тал ағаш кесілгеннен кейiн түбiрмен
"қабысып кетсе", баға көшiру коэффициенттерiне көбейтiлген әрбiр
биiктiк тобы бойынша түлеп өскен өскiндер санын қосу арқылы
кестенiң соңғы бағаны бойынша беріледi.
4. Алымында көрсетілген түлеп өскен өскiндер саны "жақсы",
бөлгiшiндегi - "қанағаттанарлық", аз мөлшерде болса - "жеткiлiксiз"
деген бағамен сипатталады.
5. Тiк қия беткейлерде түлеп өскен және алқаптың тең
жартысынан астамын алып жатқан алаңқайлар болған жағдайда түлеп өсу
бағасы бiр дәрежеге төмендетiледi.
6. Ағашы кесiлген жерде шығу тегi әртүрлi өскiндер болған
жағдайда түлеп өсу бағасы 0,1 коэффициентке көбейтiлген тұқымдық
және өркендік өсiмдiктердiң, сондай-ақ кесiлген ағаштардың жасына
қарамастан түбiрден өсiп шыққан барлық өркендiк бұталардың санын
қосып, алынған көрсеткiштi кестенiң соңғы бағанының деректерiмен
салыстыру арқылы жүзеге асырылады.
7. Теректiң, ағаш тектес талдың және қандағаштың табиғи түлеп
өсуiн бағалау осы шәкiл бойынша жүргiзiледi.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 5-қосымша
Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың адырлы
ормандарының ағашы кесiлген жерлерiнде
көктеректiң табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкілі
Орман |
Өсiмдiктердiң биiктiгі мен саны мың дана/га |
||
1,5 м дейiн |
2,6 м дейiн |
4 м астам |
|
Жас және |
60 астам |
20 астам |
10 астам |
Сызды |
70 астам |
25 астам |
15 астам |
Ескертпе:
Алымында ағаш кесiлген жерлерде орманның түлеп өсуiн -
"жақсы", бөлгiшiнде - "қанағаттанарлық", аз мөлшерде - "жеткiлiксiз" деген баға беруге түрткi болатын өсiмдiктер саны
көрсетiлген.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 6-қосымша
Жазық жерлердегi ормандарда және Қазақтың шағын
адырлы ормандарында тұқым тектi қатқыл жапырақты
ағаштардың табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Түлеп өсуiн |
Топырақтың |
Биiктігi |
Орманды қалпына келтiру шаралары |
Жақсы |
Қуаң |
4 астам |
Орманды қалпына келтiру |
Қанағатта- |
Қуаң |
2-4 |
Жекелеген дақылдар егу |
Жеткiлiксiз |
Қуаң |
2 астам |
Орман дақылдарын егу |
Ескертпе:
Тапал діңдi қатқыл жапырақты ағаш өсiретiн шаруашылықта түлеп
өсу жас шыбықтар өскен 400-ден астам түбір болғанда - "жақсы",
200-400 дана болғанда - "қанағаттанарлық", одан аз мөлшерде
болғанда - "жеткіліксіз" деп есептеледі.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 7-қосымша
Қара және ақ сексеуiлдiң табиғи түлеп
өсуін бағалау шәкілi
Түлеп өсуiн бағалау |
3-5 жастағы өскiндер саны, дана/га |
|
Қара сексеуiл |
Ақ сексеуіл |
|
Жақсы |
1000 астам |
500 астам |
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 8-қосымша
Тоғайлы ормандардың табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Түлеп өсуiн бағалау |
Өскiндер саны, дана/га |
|
3 жасқа дейiн |
3 және одан да |
|
Жақсы |
3000 астам |
1500 астам |
Қанағаттанарлық |
1500-3000 |
800-1500 |
Жеткіліксiз |
1500 және |
800 және |
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 9-қосымша
Қалба таулары қарағайының табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Түлеп өсуiн |
Түлеп өсу мөлшерi, мың дана/га |
|||
орман аясында |
||||
0,5 дейін |
0,51-1,5 |
1,5 астам |
көшіру |
|
Жақсы |
25 астам |
12 астам |
8 астам |
9 астам |
Қанағаттанарлық |
13-25 |
7-12 |
5-8 |
5,1-9 |
Қанағаттанарлықсыз |
13 аз |
7 аз |
5 аз |
5,1 аз |
Көшiру коэффициентi |
0,4 |
0,8 |
0,9 |
|
кестенің жалғасы
Түлеп өсуiн |
Түлеп өсу мөлшерi, мың. дана/га |
|||
ағаш кесілген жерлерде |
||||
0,5 дейін |
0,51-1,5 |
1,5 астам |
көшіру |
|
Жақсы |
15 астам |
7 астам |
5 астам |
5,3 астам |
Қанағаттанарлық |
8-15 |
4-7 |
3-5 |
3-5,3 |
Қанағаттанарлықсыз |
8 аз |
4 аз |
3 аз |
3 аз |
Көшiру коэффициентi |
0,4 |
0,8 |
0,9 |
|
Ескертпе:
1. Түлеп өсуiн бағалау олардың санын биiктiк тобының көшiру
коэффициентiне қосу арқылы алынған "көшiру коэффициентiн ескере
отырып, барлығы" деген бағандағы олардың саны бойынша жүргiзiледi.
2. Орман көмкерген басқа жерлерде (селдiрең, өртең, бос
алаңқайлар мен алаңқайлар) түлеп өсуiн бағалау ағаш кесу үшiн
көзделген шәкiл бойынша жүргiзiледi
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 10-қосымша
Кендi Алтай мен Жоңғар Алатауы таулы ормандарында
майқарағай мен шыршаның табиғи түлеп өсуiнiң бағасы
Түлеп өсуiн |
Түлеп өсу мөлшерi, мың дана/га |
|||
орман аясында |
||||
биіктік топтары, м |
||||
0,2 дейін |
0,2-1,0 |
1,0 астам |
көшіру |
|
Жақсы |
6 астам |
|||
Қанағаттанарлық |
4-6 |
|||
Қанағаттанарлықсыз |
4 аз |
|||
Көшiру коэффициентi |
0,2 |
0,4 |
0,6 |
|
кестенің жалғасы
Түлеп өсуiн |
Түлеп өсу мөлшерi, мың дана/га |
|||
орман көмкермеген жерлерде |
||||
биіктік топтары, м |
||||
0,2 дейін |
0,2-1,0 |
1,0 астам |
көшіру |
|
Жақсы |
3,5 астам |
3 астам |
2,5 астам |
4,5 астам |
Қанағаттанарлық |
3-3,5 |
2-3 |
1,5-2,5 |
3,0-4,5 |
Қанағаттанарлықсыз |
3 аз |
2 аз |
1,5 аз |
3,5 аз |
Көшiру коэффициентi |
0,6 |
0,8 |
0,9 |
|
Ескертпе:
Есептеу деректерi тиiстi коэффициенттерге көбейтiлiп,
бiр-бiрiне қосылады. Түлеп өсудi бағалау жиынтық деректер бойынша
жүргізіледi.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 11-қосымша
Кендi Алтайдың орман аясындағы және орман көмкермеген
жерiндегi, сондай-ақ Сауырдың орман көмкермеген жерiндегi
балқарағайдың табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Түлеп өсуiн |
Өскіннің жасы және түлеп өсу мөлшерi, |
||
2-5 жыл |
6-10 жыл |
10 жылдан |
|
Жақсы |
7-ден астам |
4-тен астам |
2-ден астам |
Қанағаттанарлық |
4-7 |
2-4 |
1-2 |
Қанағаттанарлықсыз |
4 аз |
2 аз |
1 аз |
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 12-қосымша
Сауыр ормандарының аясында балқарағайдың
табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Өсіп |
Түлеп өсуiн |
Түлеп өсу мөлшері, мың дана/га |
|||
биіктік топтары, м |
|||||
0,5 аз |
0,6-1,0 |
1,0 астам |
көшіру |
||
Жақсы |
20-дан |
15-тен |
13-тен |
12-ден |
|
Қуаң |
Қанағат- |
13-20 |
10-15 |
9-13 |
8-12 |
Қанағатта- |
13-тен |
10-нан |
9-дан аз |
8-ден аз |
|
Мезгіл- |
Жақсы |
15-тен |
11-ден |
10-нан |
9-дан |
Қанағат- |
10-15 |
8-11 |
7-10 |
6-9 |
|
қуаң |
Қанағатта- |
10 аз |
8 аз |
7 аз |
6 аз |
Жақсы |
13-тен |
10-нан |
9-дан |
6-дан |
|
Жас |
Қанағат- |
8-13 |
6-10 |
5-9 |
5-8 |
Қанағатта- |
8-ден |
6-дан |
5-тен аз |
5-тен аз |
|
Жақсы |
10-нан |
8-ден |
7-ден |
6-дан |
|
Ылғалды |
Қанағат- |
7-10 |
6-8 |
5-7 |
4-6 |
Қанағатта- |
7-ден |
6-дан |
5-тен аз |
4-тен аз |
|
Көшіру |
0,6 |
0,8 |
0,9 |
||
Ескертпе:
Қайта есептеу деректері тиісті коэффициенттерге көбейтіліп,
бір-біріне қосылады. Түлеп өсуді бағалау жиынтық деректер бойынша
жүргізіледі.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 13-қосымша
Қалба тауларында, Кенді Алтайда, Оңтүстiк Алтайда,
Сауырда, Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында
қайыңның, көктеректің, теректiң, талдың, қандағаштың
табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі
Түлеп өсуiн бағалау |
Орман көмкермеген жерлерде түлеп |
||
Өскiнмен түлеп өсу |
Тұқымдық түлеп өсу |
||
Өскiндi түбiрлер |
Мына жастағы сенiмдi |
||
1-10 |
1-5 |
6-10 |
|
Жақсы |
1,0-ден астам |
1,0-ден астам |
5,0-ден астам |
Қанағаттанарлық |
1,0-0,6 |
10,0-5,0 |
5,0-3,0 |
Қанағаттанарлықсыз |
0,6-дан аз |
5,0-ден аз |
3,0-ден аз |
Тұқымды түлеп |
0,1 |
0,2 |
|
Ескертпе:
Көктеректiң ойдағыдай түлеп өсуiн бағалауды тұқымдық түлеп
өсу шәкiлi бойынша жүргізедi. Тiк құламада түлеп өскенде және
алқаптың тең жартысын алып жатқан алаңқайлар болса түлеп өсу
бағасын бір сатыға төмендетедi. Тұқымдық және өскiндiк түлеп өсу
орын алғанда, түлеп өсу бағасын өскiндiк түлеп өсу шәкiлi бойынша
шығарады.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 14-қосымша
Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауы ормандарында
Шренк шыршасының табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi
Түлеп өсуiн бағалау |
Түлеп өсуiн бағалау |
||||
орман аясында және орман |
|||||
Биiктік топтары |
|||||
0,1 |
0,1-0,2 |
0,21- |
0,50 |
Көшiру |
|
Жақсы |
2,0 |
||||
Қанағаттанарлық |
0,7-2,0 |
||||
Қанағаттанарлықсыз |
0,7 аз |
||||
Көшiру коэффициентi |
|||||
Орман аясында |
0,5 |
0,6 |
0,8 |
0,9 |
|
Орман көмкермеген |
0,6 |
0,7 |
0,9 |
1,0 |
|
Орналасу сипатына қарай |
Бiркелкi 1,0 |
||||
Ескертпе:
Қайта есептеу деректерi тиiсті коэффициенттерге көбейтіліп,
бiр-бiрiне қосылады, содан соң орналасу сипатына түзету енгiзiледi.
Түлеп өсудi бағалау жиынтық деректер бойынша шығарылады.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 15-қосымша
Ағаштардың санитарлық жай-күйінің шәкiлi
Балл санаты |
Тұқымы бойынша ағаштардың жай-күйiнiң белгілерi |
|
қылқан жапырақты |
жапырақты |
|
І - әлсiреу |
Ұшар басы қалың, қыл- |
Ұшар басы қалың, жапы- |
II - әлсiреген |
Ұшар басы болар-болмас |
Ұшар басы болар-болмас |
ІІІ - |
Ұшар басы айтарлықтай |
Ұшар басы айтарлықтай |
ІV - кеуіп |
Ұшар басы айтарлықтай |
Ұшар басының 2/3 көбi |
V - жас қу- |
Сұр, жасыл немесе |
Жапырақтары қурап кеткен, |
VI - үлкен |
Қылқан жапырақтары |
Жапырақтары жоқ; қабығы |
Ескертпе:
1) Шәкiл сүрек тұқымдарының ерекшелiктерiн, әлсiреу себептерi мен төзiмдiлiгiн ескере отырып, зиянкестердiң, аурулардың және басқа да бүлiнудiң түрлі ошақтарында нақтыланады.
2) Сынақ алқаптарын қайта есептеу кезiнде ІІІ-IV-санаттағы ағаштарға дiңдiк зиянкестердiң қоныстануы мен аурулармен зақымдануы мiндеттi түрде көрсетіледi, ол үшiн қайта есептеу ведомосiнде тиiсті бағандар көзделедi.
3) Желсұлатпа, дауыл құлату және қар басу діңдiк зиянкестердiң қоныстану деңгейi көрсетіле отырып, есепке алынады.
4) Ағаштарды егжей-тегжейлi есепке алған қажет болған жағдайда зиянкестер мен аурулардың жекелеген ошақтарында олардың жай-күйi бойынша қосымша санаттар бөлуге жол берiледi.
5) Сүрекдiңнiң санитарлық жай-күйiнiң орташа өлшемдiк баллы мына формула бойынша есептеледi:
Z1 N1+ Z2 N2+ Z3 N3+ Z4 N4+ Z5 N5+ Z6 N6
Б= ------------------------------------------
N1+ N2+ N3+ N4+ N5+ N6
онда: Z1.....Z6 - бiрден алтыға дейiнгі ағаштардың жай-күйiнiң санаты;
N1.....N6 - жай-күйiнiң тиiстi санаты бар сынақтағы ағаштар саны.
Сүрекдіңдердiң санитарлық жай-күйiнiң баллын анықтау кезiнде олардың жай-күйiнiң I-VI-санаттарға жататын барлық ағаштар ескеріледi.
Мемлекеттік орман қоры
учаскелерiнде ағаш кесу
ережесiне 16-қосымша
Екпелердің жай-күйінiң санаты
(төзiмдiлiк сыныбы)
Екпелердiң жай-күйi санатының |
|||
I сынып - |
II сынып - |
III сынып - |
|
Ағымдағы |
Табиғи ше- |
Екi немесе одан да көп рет табиғи |
|
Кеуiп кету |
Жалқы, сирек |
Басымды топтық, |
Шоқ ағаштық, диф- |
Кеуiп бара |
Жуандығының |
Белгiленген шек- |
Белгiленген шек- |
Зиянкестер |
Әлсiреу |
Әлсiреген, кеуiп |
|
Ескертпе: Ағымдағы құлатылуы өсу барысы кестесi бойынша
анықталады.