Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу қағидаларын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 маусымдағы № 18-02/596 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 14 тамызда № 11894 болып тіркелді.

Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шілдедегі Орман кодексінің 13-бабы 1-тармағының 18-20) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

1. Қоса беріліп отырған Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу қағидалары бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрық Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның көшірмесінің мерзімді баспа басылымдарында және "Әділет" ақпараттық-құқықтық жүйесінде ресми жариялауға жіберілуін;

3) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрық ол алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Министр

А. Мамытбеков

"КЕЛІСІЛГЕН"

Қазақстан Республикасы

Энергетика министрі

____________ В. Школьник

2015 жылғы "___"__________

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 маусымдағы № 18-02/596 бұйрығымен бекітілген

Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу қағидалары
1-бөлім. Жалпы ережелер
1. Негізгі ережелер

1. Осы Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ағаш кесу қағидалары (бұдан әрi – Қағидалар) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шілдегі Орман кодексінің (бұдан әрi – Орман кодексі) 13-бабы 1-тармағының 18-20) тармақшасына әзірленді және мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесуді жүргізу тәртiбiн, мерзiмiн және тәсiлдерiн айқындайды.

2. Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесуді жүргізу тәртібі, мерзімі мен тәсілдері орманның өсу жағдайларына, тұқымдылар құрамына және мемлекеттiк орман қорының санатына байланысты.

Орманның өсу жағдайларына байланысты мемлекеттік орман қорының учаскелері осы Қағидаларға 1-қосымшаға сәйкес Республиканың әкімшілік облыстарының шегінде орман шаруашылығы аудандары бойынша мемлекеттік орман иеленушілердің тізбесіне сәйкес бөлінеді.

3. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде сүрек дайындау мынадай ағаш кесу түрлерін жүргізу тәртібімен жүзеге асырылады:

1) пiсiп-жетiлген және қураған сүрекдiңдерде жүргізiлетін басты мақсатта пайдалану;

2) аралық мақсатта пайдалану (орманды күтiп-баптау мақсатында кесу, iрiктеп санитариялық мақсатта кесу және құндылығы аз орман екпелерiн, сондай-ақ қорғаныштық, су қорғау және басқа да функцияларынан айырыла бастаған екпелердi қайта жаңғыртуға байланысты кесу, балауса талдар iшiндегi бiрлi-жарым ағаштарды кесу);

3) өзге де мақсаттарда кесу (жаппай санитариялық мақсатта кесу; су тораптарын, өткiзгiш құбырларды, жолдарды салуға байланысты; орман соқпақтарын және өртке қарсы жыраларды тазарту; өтiмдi қоқырсуды жинау; өзге де мақсаттарда кесу).

4. Ағаш кесудің жыл сайынғы мөлшері және оны жоспарлау бұдан кейінгі өзгерістерді ескере отырып орман орналастыру материалдары бойынша айқындалады.

5. Осы Қағидаларда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:

1) ағашты сүйретiп шығару жолы – ағаштарды, сыпталған ағаштарды немесе сортименттерді құлату орнынан ағаш тиеу бекетіне немесе ағаш тасу жолына дейін апару;

2) алқаағаш – ағаш және оған ілеспе басқа орман өсiмдiктерiнен (сүрекдiң, аласа ағаштар, өскін және топырақтың тiрi жамылғысы) тұратын белгiлi бiр шекарадағы бiртектi орман учаскесi;

3) аралас алқаағаш – екi және одан да көп ағаш тұқымдысынан тұратын алқаағаш;

4) алаңша – сүйретiп шығаратын кеспеағаш соқпағы арқылы ағаштар, сыпталған ағаштар немесе сортименттер көлiк құралдарымен сүйретiп әкетілетiн кеспеағаштың немесе мөлдектiң бiр бөлiгі;

5) ағаштың табиғи құлауы – сүрекдiңнiң жасы ұлғаюымен немесе басқа себептермен табиғи сиреуi салдарынан ағаштардың жансыздану процесі;

6) ағашты сүйретiп шығару жолы – кесiлген ағаштарды, сыпталған ағаштарды, бөрене немесе шабылған сортименттерді сүйретiп шығару жүзеге асырылатын, өскiндердiң, топырақтың және түбiрiнде қалған ағаштардың сақталуын қамтамасыз ететiн кеспеағашта ең қысқа жол;

7) әртүрлi жастағы алқаағаш – сүрекдiң жас айырмасы екі және одан көп жас сыныбындағы әртүрлі жастағы ұрпақтардың ағаштарынан тұратын алқаағаш;

8) балауса ағаш – сүрекдiңнiң өскiн пайда болғаннан бастап сырықталғанға дейiнгi алғашқы жас кезеңi;

9) басты ағаш тұқымдысы – белгiлi бiр орман өсіру және экономикалық жағдайларда орман шаруашылығын жүргiзу мақсаттарына неғұрлым толық сай келетiн ағаш тұқымдысы;

10) бiртiндеп ұзақ мерзiмдi кесу – толысу жасына жетпеген ағаштардың толымдығы кемiнде 0,4 болатын әртүрлi жастағы сүрекдiңдерде жүргiзiлетiн басты мақсатқа пайдалану үшін кесу;

11) бонитет – орман өнiмдiлiгiнiң көрсеткiшi. Өсiп-өну жағдайларына байланысты болады және басты тұқымды ағаштарының орташа биiктiгi мен орташа жасы бойынша айқындалады;

12) бiр жастағы алқаағаш – ағаштар жасындағы айырма екі жас сыныбына дейiнгi бiр жас ұрпағының алқаағашы;

13) бiртiндеп кесу – толысқан сүрекдiң бiр немесе екi жас сыныбы кезiнде бiрнеше кезекпен кесiлетiн басты мақсатта пайдалану үшiн кесу;

14) басым ағаш тұқымдысы – телiм шеқарасында алқаағаш құрамы қорының үлкен бөлiгiн құрайтын ағаш тұқымдысы;

15) биотоп – құрамы, құрылымы, шығу тегі және қоршаған ортаға әсерінің өлшемдері ұқсас сыртқы факторлардың (орман өрттері, климаттық жағдайлар) нәтижесінде қалыптасқан сүрекдің топтары;

16) вегетативтiк (бұтақшалы) алқаағаш – вегетативтік текті ағаштардан (томардан, тамыр атпаларынан және сұлатпа сабақтардан шыққан бұтақшалар) қалыптасқан алқаағаш;

17) екiншi дәрежелi ағаш тұқымдысы – басты ағаш тұқымдысымен салыстырғанда шаруашылық және экономикалық жағынан құндылығы төмен ағаш тұқымы;

18) ерiктi-iрiктеп кесу – басты мақсатта пайдалану үшiн кесу, онда бiрiншi кезекте сүректi уақтылы пайдалану және орманның қорғаныштық қасиеттерiн сақтау үшiн ұзақ тұрған, қураған, өсуi шабан толысқан ағаштар кесiледi;

19) жоғарғы қойма – кеспеағашта немесе оған тiкелей жақын маңда орналасқан, дайындалған сүрек кеспеағаштан тасып әкелiнетiн, сыпталған ағаштарға немесе сортименттерге арналған тиеу алаңы;

20) жаппай кеспеағаш кесу – басты мақсатта пайдалану үшiн кесу, мұнда кеспеағаштағы бүкiл сүрекдiң бiр кезекте кесiледi;

21) жайылма ормандар – уақытша су басып қалатын өзен жазықтарында өсетiн ормандар;

22) жаппай кеспеағашты тарлап кесу – басты мақсатта пайдалану үшін кесу, мұнда ағашы кесiлген жерлердi кейiннен орман шетiнен тұқымдануы есебiнен табиғи жолмен қалпына келтiру мақсатында кеспеағаштың енi таулы ормандарда 50 метрден артық емес, жазық ормандарда – 40 метрден артпай белгіленеді;

23) интрааймақ ормандары – дербес аймақ құрмайтын, тек бір немесе бiрнеше аймақтар ормандарының құрамына енгiзiлген ормандар;

24) кеспеағаш – кесудің барлық түрі үшін бөлінген немесе кесіліп жатқан орман учаскесі;

25) кеспеағаштың ықтырмалы жанасуы - кезектi кеспеағаш оның екі немесе үш еселi енiне тең орман жолағы арқылы орналасатын кеспеағаштардың жанасуы;

26) кесу қарқыны – iрiктеп және бiртiндеп кесудiң және күтiп-баптау мақсатында кесудiң кезектi кезеңiн жүргiзу кезiнде таңдап алынатын сүрекдiң қорының үлесi (пайызбен);

27) кеспеағаштың бағыты – кеспеағаштың ұзын жағының орналасуына байланысты;

28) кесу бағыты - кеспеағаштың ұзын жағының жарық жақтары бойынша орналасуы;

29) күрделi алқаағаш – ағаштары екі және одан да көп қабат құрайтын алқаағаш;

30) кеспеағаштың тiкелей жанасуы – кезектi кеспеағаш оның алдындағы кеспеағашпен қатар орналасатын кеспеағаштардың өзара орналасуы;

31) кеспеағаштардың жанасуы – басты мақсатта пайдалану үшiн кесу кезiнде (тiкелей, аттамалы, ықтырмалық) орман орамында немесе толысқан орман учаскесiнде кеспеағаштардың орналасу тәртiбi;

32) кеспеағаштың жанасу мерзiмi – кезектi кеспеағаш бiрiншi кеспеағашқа қатысты кесуге белгіленетiн уақыт аралығы;

33) кеспеағаштың аттамалы жанасуы – кеспеағаштың жанасуы, мұнда кезектi кеспеағаш орман белдеуi арқылы кеспеағаштың енiне тең енмен орналастырылады;

34) қарапайым алқаағаш – ағаштар бар қабатты құрайтын алқағаш;

35) қабат – алқаағаштың тік құрылымының (қабаттылығының) элементi. Алқаағашта әдетте бiр немесе екi (одан көбi сирек) қабат бөлiнiп тұрады.

36) мөлдек – көрсеткiш тетiктермен және мөлдек бағандарымен табиғи күйде шектелген ағаш кесудi ұтымды ұйымдастыруға арналған кеспеағаш бөлiгі;

37) орманның түрi – бiртектi орман өсіру жағдайлары, шығу тегінiң ұқсастығы, құрамы, топырақ жамылғысы және орман өсіру іс-шараларының ортақтығы біріктірген сүрекдіңдері немесе алқаағаштары бар учаскелердiң жиынтығы;

38) орман шаруашылығы ауданы – орман шаруашылығын жүргiзудiң орман өсiру-техникалық тәсілдерi бірдей және табиғи-экономикалық жағдайлары айтарлықтай бiртектi аумақ бөлiгi;

39) орманның алдын-ала түлеуі – сүрекдің шымылдығы астындағы табиғи түлеу (кесу жүргізілгенге дейін);

40) өртең – алқаағашы өртенiп кеткен, ал орманның жаңа ұрпағы әлі құрыла қоймаған орман алқабы;

41) сүрекдiңнiң толымдылығы – нақты және қалыпты (стандартты кестелер бойынша 1,0 оңтайлы толымдығымен) алқаағаштар қималарының аудандары сомаларының арақатынасымен айқындалатын салыстырмалы көрсеткiш. Жас шыбықтарда толымдылық ағаш шымылдығының жабылу дәрежесi бойынша айқындалады;

42) сүрекдің жасының сыныбы – сүрекдiңдердiң жас құрылымын тұқымдыға қарай сипаттау үшiн қолданылатын жас аралығы;

43) соқпақ – орман орамдарының шекарасын белгiлеу үшiн тартылған ағаштардан тазартылған ормандағы белдеулер;

44) сыпталған ағаш – бұталары мен бұтақтарынан тазартылған кесiлген ағаштың діңі;

45) тоғайлы ормандар – шөлейт аймақта өсетiн жайылма ормандар;

46) толысқан сүрекдiң – белгіленген кесу жасына жеткен сүрекдiң;

47) түбір – ағаштың тамыр бөлігі, құлатқаннан кейін оның топырақ бетінде қалған тамырға таяу биіктігі 10 сантиметрден аспайтын (ағаштар диаметрі 30 сантиметрден аспайтын кезде) немесе кесу диаметрінің 1/3 (ағаштар диаметрі 30 сантиметрден асып түсетін кезде) бөлігі;

48) түбірлі алқаағаш – өсiп тұрған жерiнiң тиiстi жағдайларында табиғи жолмен қалыптасқан алқаағаш;

49) тұқымдық алқаағаш – тұқымдық тектi ағаштардан құралған алқаағаш;

50) тау ормандары – тау жүйелерi және жергiлiктi жердiң салыстырмалы биiктiгi 100 метрден астам мөлшерде ауытқып тұратын және тау жоталарының етегiнен шыңдарына дейінгі беткейiнiң орташа көлбеулiгi 5 градустан асатын жекелеген алқаптар шегiнде, сондай-ақ жергiлiктi жердiң көлбеулiгi көлемiне қарамастан таулы үстiрттер мен қырқаларда орналасқан ормандар;

51) табиғи түлеу – табиғи жолмен орманның жаңа ұрпағының пайда болу процесі;

52) таза алқаағаш – құрамында бір ғана құраушы тұқымды бар алқаағаш;

53) туынды алқаағаш – адам қызметiнiң немесе кәдiмгi табиғи процестер нәтижесiнде түбiрлiк алқаағаш орнында қалыптасқан алқаағаш;

54) ұсақ тауарлы орман өнімі діңнің толық сүректілігі – жиналмалы текше метрдегі орман өнімі көлемінің тығыз текше метрдегі орман өніміне арақатынасы;

55) шоқ ағаштар – орман алқаағашының аумақтық жағынан оқшау қалған немесе оның ішінде әлдеқандай морфологиялық белгілерімен ерекшеленетін бір бөлігі;

56) ықтырмалы орман екпелері – ықтырмалар мен ықтырмааралық кеңістіктің белгілі бір қашықтығынан кейін алмасу түрінде отырғызылатын екпелер;

57) iрiктеп кесу – басты мақсатқа пайдалану үшiн кесу, онда толысу жасына жеткен ағаштардың бiр бөлiгi дүркiн-дүркiн кесiлiп отырады;

58) iлеспе ағаш тұқымдысы – басты тұқымды дiңiнiң өсiп-өнуiн тездетуге және пiшiнiнiң жақсаруына ықпал ететiн ағаш тұқымдылары.

2. Мемлекеттiк орман қорының учаскелерінде ағаш
кесуге дайындалу тәртiбi және оны жүзеге асыру шарттары

6. Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде ағаш кесу баурайдың тіктілігі мен экспозицияларын ескере отырып жүзеге асырылады.

Тіктілігі бойынша тау беткейлері жайпақ (10 градусқа дейiн), қиялы (11 -20 градус), тік (21-30 градус) және өте тік (31 градустан жоғары) болып бөлінеді.

Солтүстiк экспозициялардың беткейлеріне солтүстiк, солтүстiк-батыс, солтүстiк-шығыс және шығыс; оңтүстiк экспозициялардың беткейлеріне – оңтүстiк, оңтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс және батыс беткейлер жатады.

Беткейлердің тіктілігі, егер беткейдің жекелеген учаскелерi тіктілігі бойынша 5 градустан аспайтын болса, телiмнiң төменгі шекарасынан жоғарғысына дейiн анықталады. Тіктілігі 5 градустан асатын және ағаш кесу тәсiлдерiн өзгертуге әкеп соқтыратын ұзындығы 200 метрден астам жекелеген бөлiктерiнiң айырмашылығы болған жағдайда, олардың әрқайсысы үшiн өз тіктілігі айқындалады.

7. Эрозияға қарсы төзiмдiлiк дәрежесi бойынша тау баурайларының топырағы қуаттылығы 70 сантиметрге дейiн – төзiмсiз және қуаттылығы 70 сантиметрден асатын төзiмдi болып екiге бөлiнедi.

8. Орман учаскелерiн кесуге тұрған күйінде алдын ала iрiктеудi орманшы күтуші жүргiзедi. Жекелеген учаскелердiң таксациялық сипаттама мен планшеттер деректерiне сәйкес келмеуi анықталған жағдайда олар кесуден алынып тасталады.

9. Орман иеленушінің кеспеағаштарды бөліп беруі, ағаштарды санауы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 27 ақпандағы № 18-02/161 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10693 тіркелген) бекітілген Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде кеспеағаштар бөлу және таксациялау қағидаларына сәйкес жүргізеді.

10. Орман иеленуші Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 18-02/53 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10359 тіркелген) бекітілген Таңбалар қолдану қағидаларына орай ағаштарды таңбалауды жүзеге асырады.

11. Әрбір кеспеағашқа дайындық жұмыстары жүргізiліп, оны тұрғаны орнына қарай бөлгенге дейiн технологиялық карта жасалады, онда ағаш кесу және сүректi сүйретiп тасу, ағашы кесiлген жерлердi кесу қалдықтарынан тазарту тәсiлдерi, орманды молықтыру әдiсi; ағаш тасу жолдарын, оны сүйретіп шығаратын қиғаш жолдарды, соқпақтарды, тиеу алаңдарын орналастыру схемасы, қоймалар, механизмдер тұрақтары және жұмысшыларға қызмет көрсету объектiлерi орналасқан орындар; кесуге жатпайтын өскiндер мен жас шыбықтар сақталуға тиiс алаңдар, күзет аймақтарына алынған ағаштар, құмырсқа илеулері; топырақты эрозиядан қорғау және сүрекдіңнің қалған бөлiгiн сақтау жөнiндегi талаптар көрсетiледi.

12. Технологиялық карталарды мемлекеттiк орман иеленушілер жасап, оның басшысы бекiтедi.

Мемлекеттiк орман қорының учаскелерi сүрек дайындау үшiн ұзақ мерзiмдi орман пайдалануға берiлген жағдайда кеспеағаштарды игерудің технологиялық карталарын орман пайдаланушының мамандары әзiрлеп, орман иеленушіге бекiтуге беріледі.

13. Кеспеағаштарды игеру мемлекеттік орман иеленуші "Ағаш кесу билеті мен орман билетінің нысандарын, оларды есепке алу, сақтау, толтыру және беру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 26 қаңтардағы № 18-02/40 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10676 тіркелген) сәйкес жеке және заңды тұлғаларға беретін ағаш кесу билетіне қоса тіркелетін бекiтiлген технологиялық карталарға қатаң сәйкестiкте жүргiзiледi.

14. Кеспеағаш жұмыстары басталғанға дейiн технологиялық картаға сәйкес өскен жерінде кеспеағашты алаңшаларға бөлу, тиеу алаңдарын, қоймаларды, магистралдық және алаңшалық сүйретiп шығару жолдарын, сүйрету қондырғыларының арқандарына арналған жолдарды шектеу, қауіпті ағаштарды жинау және басқа да жұмыстар жүргiзiледi.

Жер бедерi тегiс болған жағдайда алаңшалар түзу сызықты нысаналармен бөлiнедi. Су арналарымен және сай-салалармен қатты бүлiнген учаскелердегі алаңшалардың шекарасы олар үшiн белгіленген енi сақталып, қисық сызықты болуы мүмкiн.

15. Жазық жерлердегі кеспеағаштар жел қатты соғатын жаққа ұзын жағымен көлденең тартылады.

16. Тау жағдайында орманның ағаш кесiлетiн учаскелерi жергiлiктi жер бедерi ескерiле отырып бөлiнедi. Кесуге белгiленген учаскелердi шектейтін сызықтар мүмкiндiгінше табиғи шекаралармен (cу бөлiктерiмен, жолдармен, жыралармен және басқалар) ұштастырылады.

Жер бедерi ойлы-қырлы болған және кеспеағашты көлденең тарту мүмкiндiгi болмаған жағдайларда оларды су арналарына қатарлас бөледi.

Қарама-қарсы баурайларда да кеспеағашты бір мезгiлде бөлуге болады.

17. Технологиялық карта кеспеағаштарды алаңшаларға шектеудi және жазықта енi 3-5 метрлiк және таулы жерлерде 5-7 метрлiк ағаш сүйрету жолдарын (технологиялық дәлiздер) тартуды көздейдi. Оларды табиғи кедергілерден айналып өтудi ескере отырып (шығыңқы тастар, батпақты учаскелер, өскiндер шоғыры және сол сияқтылар) орналастырады. Соқпаққа шыға берiсте ағаш сүйрету жолдары енi жазықта – 7 метрге дейiн және таулы жағдайларда 9 метрге дейiн айналып өтетiндей мөлшерде болуы тиiс. Олардың бұрылыстарындағы тосқауыл ағаштарды механикалық зақымданудан арнайы қаптамалармен немесе дәнекерленген айырлармен қорғау керек.

18. Табиғи сүрекдiңдерде технологиялық дәлiздер ретiнде бiрiншi кезекте бар жолдар, орам соқпақтары, соқпақтар және ағаштар арасындағы ашық жерлер пайдаланылады. Орманның ағаш кесу учаскесiнде олар жеткіліктi болған жағдайда технологиялық дәлiздер кесiлмейдi.

19. Кесiлген ағаштар мен дайындалған сортименттердi жинау орындары және сүрек тиеу бекеттері жолдар мен орамдық соқпақтарда, алаңқайларда, ашық жерлерде және орман көмкермеген басқа да жерлерде орналасады.

Ағаш сүйрету жолдары мен тиеу алаңдарын ерекше қорғалатын учаскелер шегiнде және су арналарының бойында орналастырмайды.

20. Ағаш сүйрету жолдары мен тиеу бекеттерiнiң технологиялық желiсi ағашты кесудiң басқа да түрлерi мен әдiстерiн және орман шаруашылығы iс-шараларын жүргiзу кезiнде олардың қайталап пайдаланылуы ескеріле отырып ұйымдастырылады.

21. Ағаш кесу бойынша дайындық жұмыстарын тексерудi орман иеленуші басшысының орынбасары әрбір орманшылық бойынша орман өсіп тұрған жерде кесу басталғанға дейiн жүргізедi.

Тексеру процесiнде учаскенiң алаңы, сүрекдiңнiң жасы, құрамы және ағаш кесудiң түрi бойынша бекiтiлген жоспарға сәйкес келуi анықталады. Учаскелердiң шекарасын бөлу бойынша далалық жұмыстардың сапасы (қажет болған жерлерде нысаналарды кесу мен тазалаудың мұқияттылығы, бұрыштарда тиiстi жазбалары бар бағаналардың болуы және басқалар), таксациялық жұмыстардың орындалу дұрыстығы: ағаштардың сапалық санаттарға бөлiнуi, биiктiк разрядтардың белгiленуi және сортименттік кестелердiң таңдалуы, ағаштардың қайта есептелуi, кеспеағаштарды материалдық-ақшалай бағалау анықталады.

2-бөлім. Мемлекеттік орман қоры учаскелерiнде
басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу
3. Жалпы ережелер

22. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу мемлекеттік орман қорының "егiстiк және топырақ қорғайтын ормандар" санатының толысқан және қураған сүрекдiңдерiнде және мемлекеттік орман қорының "өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерi жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулерi" санатының жапырақты сүрекдiңдерінде жүргiзіледi.

Мемлекеттiк орман қорының санатына, өсiп тұрған жерiнiң жағдайларына, ағаш тұқымдарының биологиялық ерекшелiктерiне, алқаағаштардың жас құрылымына, толысуына, баурайлардың құламасы мен экспозицияларына, топырақтың эрозияға қарсы төзiмдiлігіне, басты тұқымдылар өскiндерiнiң болуына және олардың жай-күйiне қарай осы Қағидаларға сәйкес басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесiлетiн жекелеген алқаағаштарда мақсаты бойынша шектеулер белгiленедi.

23. Осы Қағидалардың 22-тармағында көрсетілген мемлекеттiк орман қоры санаттарында басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу белгiленбейтiн мынадай ерекше қорғаныштық учаскелер (бұдан әрi – ЕҚУ) бөлiп алынады:

1) ені 100 метр, ал аралдағы қарағайлы және сексеуілді ормандарда – далалық, шөл және басқа да ормансыз (ағашсыз) кеңiстiктермен шекарасы бойынша – 200 метр орман пұшпағы, ормансыз кеңiстiктер арасында орналасқан 100 гектарға дейiнгi орман учаскелерi (шоқ ағашты ормандар ЕҚУ-ға жатпайды);

2) орманды дала және дала аймақтарының құм адырларының төбесiндегі ормандардың өте құрғақ түрлерiнiң, ормандардың ылғалды түрлерiнiң (жайылмадан басқа) учаскелерiн қоса алғанда, жыралар мен сайларда, сумен тез шайылатын және топырағын жел оңай ұшырып әкететiн жерлер шегінде өсетiн орман учаскелерi, сондай-ақ осы учаскелердiң периметрi бойынша енi 100 метр жолақтар;

3) шипажайлар, демалыс үйлерi, пансионаттар, мектеп және альпинистiк лагерьлер, туристік базалар мен басқа да емдеу және сауықтыру мекемелерi, сондай-ақ емдеу және сауықтыру мақсаттарында пайдаланылатын немесе перспективалық маңызы бар минералды су көздерi төңiрегіндегi, егер жасыл аймақтардың орман саябағы бөлiктерi бөлiнбесе, селолық елдi мекендер; көкорайлы өңiрлер, құдықтар және сумен жабдықтау үшін қызмет ететiн су ұңғылары төңiрегіндегі және құмды шөл далалардағы мал суаттары төңiрегiндегi қылқанды ормандардың 3 километр, ал жапырақты ормандардың 1 километр радиустағы орман учаскелерi;

4) шөл далалардағы газ және мұнай құбырларының қос қапталындағы ені 500 метрлiк қорғаныштық орман белдеулерi;

5) саңырау құр ойнағы төңiрегіндегі радиусы 300 метрлiк орман учаскелерi, кәмшат мекендеген өзендердің екi жағалауындағы жапырақты жайылма ормандарында енi 50 метрлік белдеулер;

6) ғылыми және тарихи құндылығы бар көне және эндемикалық тұқымдар бар орман учаскелерi, сондай-ақ арнайы орман шаруашылығы мақсатын орындайтын орман учаскелерi (орман тұқымы, жаңғақ жемiсi, бал беретiн, эталонды және артықшылығы бар алқаағаштар, артықшылығы бар ағаштар төңiрегiндегі радиусы 50 метрлiк күзетiлетiн аймақтар, генетикалық резерваттар, өздерiнiң төңiрегiнде 50 метрге дейiн күзет аймағы бар тұрақты сынақ алаңдары және басқалар);

7) құламалы жарғабақтар, шөгіндiлер, көшкін топырақты жерлер бойындағы енi 100 метрлiк орман белдеулерi, сондай-ақ кемiнде үштен бiрi тау жынысының үстiне қарай көтерiлетiн құзды-жартасты жердегі алаңда өсетiн орман учаскелерi, осы учаскелердiң периметрi бойынша енi 100 метрлiк орман белдеулерi;

8) 31 градустан жоғары беткейлерде өсетін орман учаскелері;

9) қайта реттелген карьерлер мен үйiндiлердегі ормандар;

10) туристiк бағыттардың жолдары мен соқпақтардан әрбiр жағына қарай енi 500 метрлік орман белдеулерi;

11) су айырығы жоталарын құрайтын құламалығы 20 градустан асатын баурайлардағы көлемi 2,5 мың гектардан астам су қоймасының шекарасы бойынша су айырықтарының жоталар мен желiлерiн бойлай орналасқан енi 200 метрлiк орман белдеулерi;

12) ормансыз кеңiстiктерi бар жоғарғы шекараны бойлай орналасқан енi 200 метрлiк таулы жердегі орман белдеулерi;

13) қар көшкiндерiнiң тұрақты арналарын бойлай енi 150 метрлiк және сел тасқындарының арналарын бойлай орналасқан енi 300 метрлік орман белдеулерi.

24. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу сондай-ақ құнды, сирек кездесетін, эндемикалық және құрып бара жатқан ағаш тұқымдылары (самырсын қарағай, шарын шағаны, сағақты емен, грек жаңғағы, арша, Семенов үйеңкiсi, тораңғыл, ақ сексеуiл, таудаған, шеркес, қайыңтоз, ақ қараған, қармала, қандағаш, шетен, жиде, алма ағашы, алмұрт, өрік, пiсте, тұт, миндаль, шие) және Қызыл кiтапқа енгізiлген басқа да тұқымдылар, талдарды, жыңғыл мен сары қарағанды қоспағанда, барлық бұталар басым алқаағаштарда белгiленбейдi.

25. Алқаағаштар өзге де бiрдей жағдайларда басты мақсатта пайдалану үшiн кесуге мынадай ретпен белгіленедi:

1) өзiнiң жай-күйiне қарай кесудi қажет ететiн толысқан және қураған орман учаскелерi, толық кесiлмеген ағаштар және өткен жылдардың пайдаланылмаған кеспеағаштары, шайыры ағып таусылған алқаағаштар;

2) өзiнiң өсу қабiлетiн жоғалтып бара жатқан жапырақты ормандар;

3) бiрiншi қабаттағы толысқан бөлiгiнiң толымдылығы 0,3 және одан жоғары, ал екiншi қабаттағысы – 0,4-тен кем болмайтын қос қабатты алқаағаштар;

4) кескен соң 1-2 жыл iшiнде ағашы кесілген жерлерде алдын ала екпелер немесе орман екпелерін отырғызған жағдайда шымылдығында қанағаттанарлық дәрежеде не қанағаттанғысыз түлеген (шәкiл бойынша) толымдылығы 0,3-0,5 алқаағаштар;

5) толымдылығы 0,5 және одан жоғары таза және аралас әртүрлi жастағы алқаағаштар.

4. Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың
ұсақ шоқылы ормандарындағы мемлекеттiк орман қоры
учаскелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу

26. Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы ормандары орман өсу жағдайлары бойынша төмендегідей бөлiнедi:

1) орманды далалық және далалық аймақтардың шоқ ағашты ормандары;

2) Қазақтың ұсақ шоқылы ормандары: қарағайлы және жапырақты;

3) шағын адыр бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстiк шетi;

4) жазық жерлер бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстiк шетi;

5) қарағайлы орманды жалдар;

6) арал тәрізді қарағайлы ормандар;

7) шөлейттегi ормандар;

8) интрааймақтық ормандар: жайылмалы және тоғайлы ормандар.

27. Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу тұтастай тар кеспеағаштық және ерiктi-iрiктеп кесу түрiнде жүргізiледi.

28. Ұсақ шоқылы ормандар және жазық жерлер бойынша шоқ ағашты ормандардың оңтүстік шетiнiң алқаағаштарында олардың өсiп тұрған кезiндегi жоғары ролi мен молықтырудың қиындығы салдарынан басты мақсатта ағаш кесу жүргiзiлмейдi. Оларда орманға күтiм жасау мақсатында кесу мен санитариялық кесу ғана белгiленедi. Жаппай санитариялық кесу болған алаңдарда кесуден кейiнгi алғашқы 1-2 жылда Облыстардың орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүргізудің негізгі ережелерінде ұсынылған үлгідегі орман екпелері отырғызылады.

1-параграф. Орманды-далалық және
далалық аймақтардың шоқ ормандары

29. Орманды-далалық және далалық аймақтардың байырғы шоқ ормандарында көлемi 5 гектардан астам орман учаскелерінде ағаш өскіндерінің болуына және сүрекдiңнiң толымдылығына қарамастан жаппай кеспеағаштық кесу жүргізіледi.

Кеспеағаштың енi – 50 метрге дейiн немесе алқаағаш биiктігінiң екi еселiк мөлшерiнен аспайды, кеспеағаштың ұзындығы орам өлшемдерiмен шектеледi, алаңы – 5 гектардан аспайды, жанасуы – ықтырмалы (2-3 кеспеағаштан кейiн). Телiмнiң енi кемiнде 100 метрден кем болған жағдайда жанасуы – бiр белдеуден кейiн (бiр кеспеағаштан кейiн), жанасу мерзiмi – 2 жыл. Кесу жылы мерзiмге қосылмайды.

Кеспеағаштар ұзын жағымен жел басым бағытта соғатын жаққа көлденең тартылады. Ағаш кесудiң бағыты – жел басым бағытта соғатын жаққа қарсы.

Алаптың жел өтi жағында соңғы кеспеағаш кесiлгеннен кейiн 2 жылдан соң кесiлетiн кеспеағаштың енi шегiнде қорғаныштық белдеу қалдырылады.

Сүрекдiңнiң толымдылығына және ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан көлемi 2 гектардан 5 гектарға дейін шоқ ағаштарда олардың қорғаныштық әсерiн сақтау мақсатында жаппай кеспеағаштық кесу 2 кезекте жүргізiледi. Бiрiншi кезекте оның жел өтiндегi жартысы кесiледi. Шоқ орманның екiншi жартысы ағашы кесiлген жердi ойдағыдай қалпына келтiру және өскiннiң биiктiгі 1,5 метрден асуы үшiн қажет мерзiм аяқталғаннан кейiн iрiктеп алынады.

Ауданы 2 гектардан кем шоқ ормандар бір кезекте кесіледі.

Шоқ ағаштың кесiп алынған бөлiгі қанағаттанарлық дәрежеде қалпына келмеген жағдайда онда орман екпелері отырғызылады; алқаағаштардың екiншi жартысы олар отырғызылғаннан кейiн үш жылдан соң кесуге белгiленедi.

Түпкілікті қайыңдар мен көктеректер үшін басты мақсатта пайдалану үшін кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 2-қосымшасының 1-жолында келтірілген.

30. Табиғи өскен сары қараған жыңғылдарында немесе басты тұқымды жойылғаннан кейiн қалған жасанды жолмен өскен алқаағаштарда жаппай кеспеағаш кесу жүргізіледi. Кеспеағаштардың енi – 50 метрге дейiн, тiкелей жанасуы – 2 жыл мерзiмде.

Сары қараған жыңғылдары үшін басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 2-қосымшасының 2-жолында келтірілген.

31. Шоқ ормандарда ағаш өскiндерiн өсiру үшін ағаш кесудiң оңтайлы мерзiмi - қазан айынан сәуiр айының ортасына дейiн. Ағаш дайындау томарды жармай және оның қабығын сыдырмай жүргізіледі. Егер ағашы кесiлген жерлерде кейiннен орман екпелері отырғызылатын болса, кесу мерзiмiне шек қойылмайды.

2-параграф. Қазақтың ұсақ шоқысының қарағайлы ормандары

32. Қазақтың ұсақ шоқысының қарағайлы ормандарында ерiктi-iрiктеп және жаппай кеспеағашты тарлап кесу жүргiзiледi.

Ерiктi-iрiктеп кесу тіктілігі 21-30 градус барлық экспозицияның беткейлерінде өсетін толымдылығы 0,6-1,0 орманның ылғалды, таза және құрғақ түрлерi қарағайының қарапайым және күрделi, таза және аралас бiр жастағы және әртүрлi жастағы алқаағаштарында және тіктілігі 0-20 градус тiк қияның барлық экспозицияның беткейлерінде өсетiн орманның құрғақ түрлерiнiң дәл осындай алқаағаштарында жүргiзiледi. Ерiктi-iрiктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 3-қосымшасының 1, 2 және 3-жолдарында келтірілген.

Толымдылығы 0,8-1,0 сүрекдiңдерде қордың 20-25 пайызы, ал толымдылығы 0,6-0,7 алқаағаштарда – 15-20 пайызы таңдап алынады. Барлық жағдайда сүрекдiңнiң толымдылығы 0,5-тен кемiмейдi. Кеспеағаш көлемi 10 гектарға дейiн.

Келесi ағаш кесу кезеңi қарапайым сүрекдiңдер толымдылығының 0,6-ға және одан көп мөлшерге немесе бiрiншi қабаттың толымдылығы 0,3 және одан көп мөлшерге жетуiне және екiншi қабаттың толымдылығы жас талдар үшін кемiнде 0,4, орта жастағылары үшін – 0,3 болып күрделi алқаағаштың қалыптасуына қарай жүргiзiледi.

33. Жаппай тар кеспеағаштық кесу тіктілігі 20 градусқа дейiнгi барлық экспозициялардың беткейлерінде өсетiн орманның таза және ылғалды түрлерiнiң қарапайым таза және аралас бiр жастағы және әртүрлi жастағы алқағаштарында жүргiзiледi. Қарағай жеткiлiктi түрде қалпына келмейтiн алқағаштарда олар алғашқы 2 жылда қарағай екпелерін отырғызу арқылы жүзеге асырылады.

Кеспеағаш енi 40 метрден аспайды, көлемi – 2 гектарға дейiн. Жанасу мерзiмi – кесу жылын есептемегенде 5 жыл. Кеспеағаштардың жанасуы – тiкелей. Кеспеағаштар ұзын жағымен жел басым бағытта соғатын жаққа қарама-қарсы, тіктілігі 10 градустан астам беткейлерде көлденең тартылады, ағаш кесудiң бағыты баурай бойынша жоғарыдан төмен қарай. Жаппай тар кеспеағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 3-қосымшасының 4-жолында келтірілген.

3-параграф. Қазақтың ұсақ шоқысының жапырақты ормандары

34. Қазақтың ұсақ шоқысының жапырақты ормандарында жаппай кеспеағаштық және ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзiледi.

Ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан толымдылығы 0,3-1,0 байырғы қайыңдар мен көктеректерде, сондай-ақ қарағай өскіні жоқ қолдан өсiрiлген сүрекдiңдерiнде осы Қағидалардың 29-тармағына сәйкес жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Кеспеағаштың ең үлкен ауданы беткейдің тіктілігі және шоқ ағаштың 2 гектарға дейiнгi көлемi ескерiле отырып белгiленедi. Тіктілігі 10 градустан асатын беткейлерде олар ұзын жағымен көлденең тартылады, кесу бағыты баурай бойынша жоғарыдан төмен қарай. Туынды екпелерде кесуден кейiнгi бiрiншi жылы қарағай екпелері отырғызылады. Жанасу мерзiмi - олар отырғызылғаннан кейiн 3-5 жыл. Қазақтың ұсақ шоқылы жапырақты ормандарда кеспеағашты жаппай кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 4-қосымшасының 1 және 2-жолдарында келтірілген.

35. Қарағаймен араласқан туынды сүрекдiңдерде және қанағаттанарлықтай дәрежедегі қарағай өскiнi бар таза жапырақты алқаағаштарда осы Қағидалардың 32-тармағында көзделген технология бойынша ерiктi-iрiктеп кесу белгiленедi. Бұл ретте жапырақты ағаш тұқымдарын қылқан жапырақты ағаштарға алмастыру мақсаты көзделедi. Кезектердiң қайталануы – 15 жыл, кеспеағаштар көлемi 10 гектарға дейiн. Қазақтың ұсақ шоқылы жапырақты ормандарында ерiктi-iрiктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 4-қосымшасының 3-жолында келтірілген.

4-параграф. Арал тәрізді қарағайлы ормандар

36. Арал тәрізді қарағайлы ормандарда ерiктi-iрiктеп және жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргізiледi.

Ерiктi-iрiктеп кесу өсiп тұрған жерiнiң құрғақ жағдайларында қарапайым және күрделi, таза және аралас бiр жастағы және әртүрлi жастағы толымдылығы 0,6-1,0 қарағай алқаағаштарында жүргізіледi. Арал тәрізді қарағай ормандарында ерiктi-iрiктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 5-қосымшасының 1 және 2-жолдарында келтірілген.

Толымдылығы 0,8-1,0 қарапайым және күрделi сүрекдіңдерде қор бойынша iрiктеу қарқындылығы 25-30 пайызды, толымдылығы 0,6-0,7 болса – 15-20 пайызды құрайды.

Ерiктi-iрiктеп кесудi өткiзу кезiнде сүрекдiңнiң толымдылығы 0,5-тен төмендемейдi.

Кесудiң кейiнгi кезектерi қарапайым сүрекдiңдердiң толымдылығы 0,6-ға және одан көп мөлшерге жетуiне немесе бiрiншi қабаттың толымдылығы 0,3 және одан жоғары күрделi алқаағаштардың қалыптасуына, ал екiншi қабатта балауса ағаштар үшiн толымдылығы – кемiнде 0,4, орта жастағылар – 0,3-ке жетуiне қарай жүргiзiледi.

Күрделi алқаағаштарда ерiктi-iрiктеп кесу толысқан бөлiгiн сирету арқылы жүргізiледi. Екiншi қабаттың толымдылығы 0,4 және одан жоғары болған жағдайда оның қорының 50 пайызына дейiн, ал толымдылығы 0,3 болған жағдайда – 30 пайызына дейiн iрiктеп алынуы мүмкiн. Кеспеағаштың ең үлкен ауданы 10 гектарға дейiн.

37. Қарағайдың екiншi қабаты бар қарапайым және күрделi әртүрлi жастағы, таза және аралас алқаағаштарда ағаш өскiндерiнiң болуына қарамастан орманның жас және ылғалды түрлерiнде жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргізiледi. Арал тәрізді қарағайлы ормандарда жаппай тар кеспеағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 5-қосымшаның 3 және 4-жолдарында келтірілген.

Әртүрлi жастағы алқаағаштарда кесуге орманның толысқан және қурап қалған ағаштары ғана белгіленедi.

Кеспеағаштың енi – 40 метр, көлемi – 2 гектарға дейiн. Кеспеағаштардың тiкелей жанасу - мерзiмі кесу жылын есептемегенде 5 жыл. Кеспеағаштың бағыты - жел басым бағытта соғатын жаққа көлденең, кесу бағыты – жел басым бағытта соғатын жаққа – қарсы.

Қарағайдың қалпына келуi жеткiлiксiз алқаағаштарда олар алғашқы екi жылы қарағай екпелерін егу арқылы жүргізiледi.

38. Арал тәрізді қарағайлы ормандардың жапырақты екпелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу Қазақтың ұсақ шоқысының жапырақты ормандарында көзделген нормативтер мен технологияларға сәйкес жүргізiледi.

5-параграф. Шөлдегi, жайылмалы және тоғай ормандары

39. Жел эрозиясына шыдамды топырақта (саздау, сазды, тақырлау) өсетiн қара сексеуіл алқаағаштарында қара сексеуiлдi де, ақ сексеуiлдi де жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi.

Кеспеағаш енi 75 метрге дейiн. Жанасу тәсiлi – бiр белдеуден кейiн, жанасу мерзiмi – 3 жыл. Қалдырылған белдеулер кесуге бұдан бұрын ағашы кесiлген белдеулерде 1 гектарда 3-5 жастағы 500 данадан астам сексеуiл өскiнi болған жағдайда немесе оларды орман көмкерген жерлерге ауыстыруды қамтамасыз ететiн сандық нормативтiк көрсеткiштер болған жағдайда орман екпелері отырғызылғаннан кейiн 3-4 жылдан соң белгiленедi. Қара сексеуілдің алқаағаштарында кеспеағашта жаппай кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 6-қосымшасының 1-жолында келтірілген.

Табиғи түлеудi есепке ала отырып, басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу белгіленген сексеуiл тоғайларында мал жаю кесуден 5 жыл бұрын тоқтатылады және кесуден кейiн 5 жыл бойы жүргізiлмейдi.

Өскiнмен қайта жаңғырған 300-ден аз данасы бар немесе 1 гектарда 3-5 жастағы сексеуіл өскiнiнiң 500-ден аз данасы бар ағашы кесiлген жерлер қанағаттанарлықсыз түрде қайта жаңғыртылған жағдайда оларда орман екпелерін отырғызу қажет.

Аралас түрде қайта жаңғырту кезiнде тұқымдық өскiннiң жалпы санын 0,6 коэффициентке көбейтедi және бәрiн өскiн баламасымен көрсете отырып өскiнмен қайта жаңару көрсеткiшiне қосады.

Сексеуiл екпелерiнде ағаш кесу тұқым пiсiп-жетілгеннен және вегетация тоқтатылғаннан кейiн жүргізіледі:

1) жусанды-тұзды шөлейттiң солтүстiк кiшi аймағында (Алматы облысы, Жамбыл облысының шығыс бөлiгi, Солтүстiк Арал өңiрi) кеспеағаштарды табиғи қайта жаңғыртуға бағдарлау кезiнде және 1 гектарда 30 жасқа дейiнгi сексеуiлдiң кем дегенде 300 данасы немесе өскiннiң 500 данасы немесе өскiн беруге қабiлеттi даналар мен өскiндердiң қажеттi жиынтық мөлшерi болған жағдайда - желтоқсаннан наурызға дейiн;

2) оңтүстiк кiшi аймақта (Жамбыл облысының батыс бөлiгі, Оңтүстiк Қазақстан және Қызылорда облыстары) - жоғарыда айтылғандар минимумнан жоғары болған жағдайда - желтоқсаннан ақпанға дейiн жүргiзiледi.

Ағашы кесiлген жерлерде алқаағаштарды жасанды жолмен қалпына келтiру кезiнде сексеуiлдi сындыру бүкiл жыл бойына жүргізіледі.

40. Ерекше қорғаныш учаскелерiн қоспағанда, "өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектілерi жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулерi" мемлекеттiк орман қоры санатының өскiн арқылы қайта жаңғыратын су жайылмалы жапырақты сүрекдiңдерде жаппай тар кеспеағаштық кесу белгiленедi. Бұл ретте көлемi 1 гектардан асатын барлық телiмдер енi 40 метрге дейiнгi кеспеағаштарға бөлiнедi, жанасуы - ықтырмалы (2 кеспеағаштан кейiн), ал телiмнiң енi 80 метрден кем болған кезде – бiр белдеуден кейiн (бip кеспеағаштан кейiн), кесу жылын есептемегенде жанасу мерзiмi – 2 жыл. Жайылманың алқаағаштарында жаппай кеспеағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидалардың 6-қосымшасының 2-жолында көрсетілген.

Көлемi 1 гектардан аз таксациялық телiмдер олардың пiшiмiне қарамастан кесуге тұтастай белгiленедi.

Барлық алқаағаштар үшiн кеспеағаш бағыты су арнасының басты бағытына көлденең, ал кесу бағыты - ағынға қарама-қарсы.

Өзен арнасын бойлай орналасқан телiм енi 40 метрден кем болған кезде кеспеағаштың ұзын жағы өзенді бойлай орналасады, бұл жағдайда кеспеағаштың көлемi 1 гектардан аспайтындай болып белгіленеді.

Жайылмалы екпелердегi өскiннiң барынша жақсы қайта жаңғыруын қамтамасыз ету мақсатында ағаш кесу қыркүйектен бастап сәуiр айының басына дейiн жүргiзiледi. Өскiн беру қабiлетiн жоғалтқан екпелер жаз кезiнде кесіледі. Yйеңкілік сүрекдiңдердi ағын сулар басылғаннан кейiн жаз кезiнде (тамызға дейiн) кесу белгiленедi.

41. Жайылмалардың талды жыңғылдарында жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Кеспеағаштар енi – 40 метрге дейiн. Жанасуы – 2 жылдық мерзiммен тiкелей. Ағаш кесу қар сулары азайған соң жаз кезiнде жүргізiледi. Жайылма ормандарындағы талдар жыңғылдарында жаппай тар кеспеағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 6-қосымшасының 3-жолында келтірілген.

42. Тоғайлы талдарда (Жоңғар және Вильгельм талдары) және жыңғылдарда енi 40 метрден аспайтын кеспеағаштарда жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi, жанасуы – 3 жылдық мерзiммен бiр белдеуден кейiн. Қалдырылған белдеулерде ағаш кесу аралас кеспеағашта ағаштың қайта жаңаруы қанағаттанарлық деңгейде болған жағдайда жүзеге асырылады. Жайылманың алқаағаштарындағы тал тоғайлары мен жыңғылда жаппай тар кеспағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 6-қосымшасының 4 және 5-жолдарында келтірілген.

Ағаш кесудi жүргiзу уақыты - қыс немесе ерте көктем.

43. Шоқ талдарда, сондай-ақ барлық басқа табиғи аймақтардың талдарында енi 40 метр кеспеағашта жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Жанасуы – 2 жылдық мерзiммен тiкелей. Барлық табиғи аймақтардың талдарында жаппай тар кеспеағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 6-қосымшасының 6-жолында келтірілген.

Ағаш кесу уақыты – жаз кезiнде қар суының тасуы басылғаннан кейiн. Кесу бағыты кеспеағаштың ұзын жағы өзен арнасына көлденең орналасып, оның ағысына қарсы белгiленедi.

5. Тау ормандарының мемлекеттiк орман қоры
учаскелерiнде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу

44. Тау ормандары табиғи жағдайларының кешенi, ағаш-бұта өсiмдiктерiнiң тұқымдық құрамы мен орманның қайта жаңару жағдайларына қарай төмендегідей бөлiнедi:

1) Қалба тауларының қарағайлы ормандарын, Кендi Алтайдың қою түстi қылқан жапырақты ормандарын, Оңтүстiк Алтай мен Сауырдың жапырақты ормандарын қамтитын Қазақстан Алтайының ормандары;

2) Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының қылқан жапырақты- жапырақты ормандары;

3) Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың арша жемiстi ағаш ормандары.

45. Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың арша жемiстi ағаш ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу жүргізiлмейдi.

Қазақтың ұсақ шоқылы тау ормандарына жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарында басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу тәртiбi қолданылады.

1-параграф. Кендi Алтайдың қою түсті қылқан
жапырақты (майқарағайлы және шыршалы) ормандары

46. Бiр жастағы майқарағай және шырша алқаағаштарында, төзiмдi және төзiмсiз топырақты солтүстiк экспозициялардың қиялы, еңiстi баурайларында, сондай-ақ топырағы төзiмдi тікті беткейлерде жаппай тар кесулер жүргiзiледi. Кеспеағаштардың ені 35 метрден аспауы тиіс, жанасуы ықтырмалы 2 кеспеағаштан кейін, жанасу мерзімі 5 жыл, кеспеағаштың ауданы 10 гектардан артық емес. Кенді Алтайдың қою түсті қылқан жапырақты ормандарында жаппай тар кесулердің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 1 және 2-жолдарында келтірілген.

47. Топырағы төзiмдi солтүстік экспозициялардың қиялы және еңiстi беткейлерінде және топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларында толымдылығы 0,6-1,0 әртүрлi жастағы майқарағай мен шырша екпелерiнде, егер сүрекдiңдердiң орташа жастағы және өсiп-жетiлiп қалған бөлiгiнiң толымдылығы 0,4-тен кем болмаса, ұзақ мерзiмдi-бiртiндеп кесу жүргiзiледi. Кенді Алтайдың қою түсті қылқан жапырақты ормандарында ұзақ мерзiмдi – бiртiндеп кесулердің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға "Таулы ормандарда басты мақсатта пайдалану үшін кесу тәсілдері" 7-қосымшасының 3 және 4-жолдарында келтірілген.

Бiрiншi кезекте пiсiп-жетiлген, қураған және уақыты өтiп кеткен ағаштарды аластау есебiнен қордың 50 пайызына дейiн кесiледi. Алқаағаштардың толымдылығын 0,4-тен төмендетуге жол берiлмейдi. Қорытынды кезек жақсы қайта жаңғыру орын алған (шәкiл бойынша) кезде жүргiзiледi. Ағаш кесудiң қайталану мерзiмi – қалған ұрпақ пiсiп-жетiлу жасына жеткеннен кейiн – 30-40 жыл. Кеспеағаш ауданы 20 гектардан астам тағайындалмайды.

48. Толымдылығы 0,6-1,0 майқарағай мен шырша алқаағаштарында ерiктi-iрiктеп кесу:

1) егер орташа жастағы және өсiп-жетiлiп қалған сүрекдіңдердің толымдылығы 0,4-тен кем болса, топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың жайпақ және қиялы беткейлеріндегі топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларындағы әртүрлi жастағы алқағаштарында;

2) топырағы төзiмсiз солтүстік экспозициялардың қиялы және топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың тiк баурайларында әртүрлi жастағы алқаағаштарында;

3) топырағы төзiмсiз солтүстiк экспозициялардың тiк баурайларында әртүрлi жастағы және бiр жастағы алқаағаштарда;

4) топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан оңтүстiк экспозициялардың жайпақ, қиялы және тiк бiр жастағы және әртүрлi жастағы алқаағаштарында жүргiзiледi.

Топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың баурайларында ағаш кесудiң қарқындылығын алқаағаштардың толымдылығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 30 пайызынан, топырағы төзiмсiз оңтүстiк экспозициялардың беткейлерінде – 20 пайызынан астам тағайындалмайды.

Екiншi және үшiншi кезектер бiр жастағы алқаағаштарда 10 жылдан кейiн, әртүрлi жастағы алқаағаштарда – 20 жылдан кейiн жүргiзiледi. Кеспеағаштың көлемi 15 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.

Кенді Алтайдың қою түсті қылқан жапырақты ормандарында ерікті-іріктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағиданың 7-қосымшасының 5, 6, 7, 8, 9, 10 және 11-жолдарында келтірілген.

2-параграф. Солтүстiк Тянь-Шань мен
Жоңғар Алатауының шыршалы және майқарағайлы ормандары

49. Топырағы төзiмдi барлық экспозицияның жайпақ және қиялы беткейлеріндегі бiр жастағы шыршалы алқаағаштарында әрбiр кезекте қордың 30-40 пайызы кесiлiп, екi-үш кезекте бiртiндеп кесу жүргізiледi. Солтүстік Тянь-Шанның және Жоңғар Алатауының қою түсті қылқан жапырақты ормандарында біртіндеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидалардың 7-қосымшасының 11-жолында келтірілген.

50. Толымдылығы 0,6-1,0 шыршалы алқаағаштарда epiкті-iрiктеп кесу:

1) топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозицияның жайпақ және қиялы беткейлеріндегі әртүрлi жастағы алқаағаштарда;

2) топырақтың төзiмділігiне қарамастан барлық экспозициялардың тiк беткейлеріндегі бiр жастағы және әртүрлi жастағы алқаағаштарда жүргiзiледi.

Ағаш кесудiң қарқындылығын алқаағаштардың толымдылығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 25-30 пайызынан аспайтын мөлшерде тағайындалады.

Екiншi және үшiншi кезектер 25-30 жылдан кейiн өткiзiледi. Кеспеағаштың көлемi баурайлардың тіктілігіне қарай 15-20 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi. Солтүстік Тянь-Шанның және Жоңғар Алатауының шыршалы алқаағаштарында ерікті-іріктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 13 және 15-жолдарында көрсетілген.

51. Топырағы төзiмдi және төзiмсiз барлық экспозициялардың жайпақ, қиялы және тiк беткейлерінде майқарағайлы бiр жастағы және әртүрлi жастағы алқаағштарда ерiктi-iрiктеп кесу жүргiзiледi.

Топырағы төзiмсiз тiк беткейлерде ағаш кесудiң қарқындылығын алқаағаштардың толымдылығын 0,5-тен төмен болмайтын мөлшерге жеткiзiп, бастапқы қордың 20 пайызынан, жайпақ және қиялы беткейлерде 30 пайызынан астам арттыруға тағайындалмайды. Солтүстік Тянь-Шанның және Жоңғар Алатауының майқарағайлы алқаағаштарында ерікті-іріктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидалардың 7-қосымшасының 14 және 16-жолдарында келтірілген.

Кеспеағаштың көлемi 15 гектардан аспайтын мөлшерде белгiленедi.

3-параграф. Оңтүстiк Алтай,
Сауыр мен Тарбағатайдың балқарағай ормандары

52. Топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың жайпақ және қиялы беткейлеріндегі, сондай-ақ топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың жайпақ және қиялы баурайларындағы бiр жастағы жапырақты алқағаштарда бiртiндеп кесу жүргiзiледi. Оңтүстiк Алтай, Сауыр мен Тарбағатайдың балқарағайлы ормандарындағы біртіндеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 17 және 18-жолдарында көрсетілген.

Толымдылығы 0,9-1,0 алқаағаштарда бiрiншi кезекте қордың 30 пайызына дейiнгi мөлшерi кесiлiп, үш кезектi бiртiндеп кесу жүргiзiледi. Екiншi кезекте 40 пайызынан аспайтын мөлшерi кесiледi.

Толымдылығы 0,6-0,8 алқаағаштарда бiрiншi кезекте қордың 40 пайызына дейiнгi мөлшерi iрiктеле отырып, екi кезектi бiртiндеп кесу жүргiзiледi. Ағаш кесудi қайталау мерзiмi – 10 жыл. Кеспеағаштың ауданы 20 гектардан аспайтын, соңғы кезең кезiнде – 10 гектардан аспайтын мөлшерде тағайындалады.

Екi жағдайда қорытынды кезек жақсы қайта жаңару орын алған жағдайда жүргізіледі.

53. Топырағы төзiмдi солтүстiк экспозициялардың жайпақ және қиялы баурайларында және топырағы төзiмдi оңтүстiк экспозициялардың қиялы баурайларында өсетiн әртүрлi жастағы балқарағайлы алқаағаштар, егер өсiп-жетiлу жасына жетпеген сүрекдiңдердiң толымдылығы кемiнде 0,4-тi құраса, бiртiндеп ұзақ мерзiмдi кесу жүргiзiледi. Оңтүстiк Алтай, Сауыр мен Тарбағатайдың балқарағай ормандарындағы біртіндеп ұзақ мерзімді кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 19 және 21-жолдарында келтірілген.

Бiрiншi кезекте қураған, толысқан және көнерген ағаштарды аластау есебiнен қордың 50 пайызына дейiнгi мөлшерi кесiледi, бұл жағдайда алқаағаштардың толымдылығын 0,4 -тен төмендетiлмейді. Қорытынды кезек жақсы қайта жаңару орын алған жағдайда (шәкiл бойынша) жүргiзiледi. Қайталану мерзiмi – 30 жыл. Кеспеағаштың ауданы 10 гектардан аспайтын мөлшерде тағайындалады.

54. Толымдылығы 0,6-1,0 балқарағайлы алқаағаштарды ерiктi-iрiктеп кесу:

1) егер өсiп-жетілу жасына жетпеген сүрекдiңнiң толымдылығы 0,4-тен кем болса, топырағы төзiмдi солтүстік экспозициялардың жайпақ және қиялы беткейлеріндегі оңтүстiк экспозициялардың жайпақ беткейлеріндегі әртүрлі жастағы алқаағаштарда;

2) топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың жайпақ және қиялы беткейлеріндегі әртүрлi жастағы алқаағаштарда;

3) топырағы төзiмдi оңтүстiк экспозициялардың қиялы беткейлерінде әртүрлi жастағы алқаағаштарда;

4) топырағы төзiмсiз барлық экспозициялардың тiк беткейлеріндегі әртүрлi және бiр жастағы алқаағаштарда;

5) топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың тік баурайларындағы бiр және әртүрлi жастағы алқаағаштарда жүргiзiледi.

Топырағы төзiмдi баурайларда ағаш кесудiң қарқындылығы 30 пайыздан, топырағы төзiмсiз тiк беткейлерде – 20 пайыздан аспайтын мөлшерде (ағаш сүйретiп шығару жолын тартуға кесiлген сүрек көлемiн есепке алмай) тағайындалады. Екiншi және үшiншi кезектер бiр жастағы алқаағаштарда 10 жылдан кейiн, әртүрлi жастағы алқаағаштарда – 20 жылдан кейiн жүргізiледi. Оңтүстiк Алтай, Сауырд мен Тарбағатайдың балқарағайлы ормандарындағы ерікті-іріктеп кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 20, 22, 23, 24, 25 және 26-жолдарында келтірілген.

Тiк беткейлерде кеспеағаштың ауданы 15 гектардан, жайпақ және қиялы беткейлерде – 20 гектардан аспайтын мөлшерде тағайындалады.

55. Балқарағайлы-майқарағайлы алқаағаштарда бiрiншi кезекте кесуге майқарағай ағаштары жатады.

4-параграф. Қазақстандық Алтайдың, Солтүстiк Тянь-Шаньның
және Жоңғар Алатауының жапырақты ағаш ормандары

56. Алдын ала қайта жаңғыруына қарамастан орманның байырғы түрлерiнiң қайыңдықтарында, ал қылқан жапырақты ағаш тұқымдары қанағаттанарлық және қанағаттанарлықсыз дәрежеде (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алған жағдайда орманның туынды түрлерiнiң екпелерiнде жаппай кеспеағаштық кесу топырағы төзiмдi барлық экспозициялардың жайпақ, еңiстi және тiк беткейлерінде және топырағы төзiмсiз қиялы беткейлерде жүргiзiледi.

Кеспеағаштың енi – 50 метр. Кеспеағаштың жанасуы - жолақ арқылы, жанасу мерзiмi – 2 жыл, кеспеағаштың көлемi 10 гектардан аспайды. Жаппай кеспеағаш кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 27 және 28-жолдарында келтірілген.

Толысу жасына жетпеген қылқан жапырақты ағаштар (құрғап бара жатқан және қу ағаштардан басқа) кесуге белгіленбейдi.

Байырғы қайыңдықтарда қылқанды ағаштардың жаңаруы нашар болса, онда 20 градус тіктілікке дейінгі жаппай кесулерден кейін, қылқанды ағаштардың екпелері отырғызылады.

57. Орманның түрiне және топырақтың төзiмдiлiгiне қарамастан барлық экспозициялардың жайпақ, қиялы және тiк беткейлерінде өсетiн көктерек, терек және ағашқа ұқсас тал алқаағаштарында жаппай кеспеағаштық кесу жүргiзiледi. Көктерек, терек және ағаш тәріздес тал алқаағаштарында жаппай кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 31-жолында келтірілген.

Толысу жасына жеткен қылқан жапырақты ағаштардың бiрлi-жарым қоспасы орман шымылдығы астында қылқан жапырақты өскiн болмаған жағдайда кесуге жатпайды. Егер сүрекдiң шымылдығы астында қылқан жапырақты ағаш тұқымдыларының жақсы (шәкiл бойынша) қайта жаңғыруы орын алса, толысу жасына жеткен қылқан жапырақты ағаштар кесу процесiнде кесiлуi мүмкiн.

58. Барлық экспозициялардың жайпақ және қиялы баурайларындағы тау бұталары жыңғылдарында әр белдеуден кейiн жанасатын енi 40 метр кеспеағаштарда жаппай тар кеспеағаштық кесу жүргiзiледi, кеспеағаштың ауданы 2,5 гектардан аспайды. Қалдырылған белдеулер өскiн 1 метр биiктiкке жеткен соң 2 жылдан кейiн кесiледi. Тау ормандарындағы бұталарды жаппай тар кеспеағаштық кесудің негізгі көрсеткіштері осы Қағидаларға 7-қосымшасының 30-жолында келтірілген.

3-бөлім. Мемлекеттік орман қорының учаскелерiнде
аралық мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу

59. Мақсаттары мен мiндеттерiне байланысты аралық мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу мынадай түрлерге бөлiнедi:

1) орманды күтіп-баптау мақсатында кесу;

2) iрiктеп санитариялық мақсатта кесу;

3) құндылығы аз орман алқаағаштарын, сондай-ақ қорғаныштық, су қорғау және басқа функцияларынан айырылып бара жатқан алқаағштарды қайта жаңартуға байланысты кесу;

4) балауса ағаштар арасындағы бiрлi-жарым ағаштарды кесу.

6. Орманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді жүргізудiң
міндеті, түрлері және негiзгi орман өсiру қағидаттары

60. Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жоғары толымдылықты (0,8-1,0) алқаағаштар пайда болған сәттен бастап жүргiзiледi және басты мақсатта пайдалану үшiн кесу жасына жарты класс қалғанда аяқталады, ол Орман кодексінің 93-бабының 1-тармағына сәйкес басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге рұқсат беріледі және Орман кодексінің 93-бабының 2-тармағына және осы Қағидалардың 23 және 28-тармағынасәйкес басты мақсатта пайдалану үшін кесу жүргізу шектеу белгіленген алқаағаштарда өсу кезеңi бойына жүргiзiледi.

61. Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу Орман кодексiнің 92-бабының 1-тармағында белгіленген орман пайдалануды шектеу режимдерi ескерiле отырып, мемлекеттiк орман қорының барлық санаттарының ормандарында жүргізіледi.

62. Алқаағаштардың жасына (даму кезеңiне) және тұқымдылық құрамына қарай орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мынадай түрлерi: жарықтандыру, тазарту, сирету және өтпелi ағаш кесу жүргiзiледi.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң мақсаты мыналар болып табылады:

жарықтандыру – аралас балауса ағаштарда құрамын күтiп-баптау және жиiлiгiн реттеу. Тазарту жасында күтiп-баптаудың осы түрi негiзiнен басты тұқымдардың алқаағаштар құрамына қажеттi мөлшерде қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған;

тазарту – алқаағаштар құрамы мен пiшiнiн күтiп-баптау, сондай-ақ оның жиiлiгiн реттеу;

сирету – алқаағашатардың сапасы мен құрылымын жақсарту үшiн дiң мен ұшарбастың пiшiнiн күтiп-баптау;

өтпелi ағаш кесу – таңдаулы ағаштарда өскiндi көбейту, техникалық тұрғыдан толысқан сүректiң сапасын бiр мезгiлде арттыра отырып, оны өсiру мерзiмiн қысқарту және алқағаштарды басты ағаш кесулерге дайындау мақсатында алқаағаштарды баптап-күту. Кесу түрлері мен оларды жүргізу шегі ағаш топтары бойынша осы Қағидаларға 8-қосымшасында келтірілген.

63. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу екпелердiң селекциялық-генетикалық қасиеттерi мен биологиялық орнықтылығын төмендетпей, орманды одан әрi кезең-кезеңмен пайдалану ескерiле отырып жүзеге асырылады.

64. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу кезiнде ағаштарды жiктеу жүргiзiледi, барлық ағаштар шаруашылық және биологиялық белгiлерi бойынша үш санатқа: I – таңдаулылар, II – қосалқылар, III – аластауға тиiстiлер деп бөлiнетiн биотоптар бөлiп алынады:

1) таңдаулыларға – биiктеп жақсы өскен, зақымданбаған түзу, толық сүректi және бұтақтарынан жақсы тазартылған діңі бар, терең тамырланған, қылқан жапырақтары (жапырақтары) қалыпты өскен, бiркелкi дамыған, жiңiшке бұтақты, жіңішке үшкір ұшарбасы бар басты тұқымның сау ағаштары жатады. Жапырақты алқаағаштарда тұқымдық ағаштарға және шiрiкке төзiмдi ағаштардың нысандарына артықшылық беру керек. Таңдаулы ағаштар негізiнен осы Қағидаларға 9-қосымшаға сәйкес I, II және III өсу сыныптарының ағаштарынан олардың өсу орнының жағдайларын ескере отырып, алқаағаштағы ағаштардың өсу сыныптары бойынша жіктелуіне орай iрiктеп алынады. Күрделi алқаағаштарда мұндай ағаштар бiрiншi қабаттан да, екiншi дәрежелi қабаттардан да iрiктеп алынады.

Екпелердiң жекелеген топтарында I санаттағы ағаштар болмаған жағдайда өсiп тұрғандарының салыстырмалы түрде таңдаулылары қалдырылады.

Күтiп-баптау кезiнде таңдаулы ағаштар iшiнен пiсiп-жетілу жасына дейiн қалдырылатын мақсатты ағаштар бөлiп алынады. Бұл ағаштар сирету жасынан бастап бөлiнедi;

2) қосалқыларға – таңдаулы ағаштардың бұтақтарынан тазаруына, олардың дiңдерi мен ұшарбастарының қалыптасуына ықпал ететiн, топырақ қорғау және топырақ жақсарту функцияларын орындайтын негiзiнен шымылдықтың төменгi бөлiгiндегi немесе екiншi қабатты құрайтын ағаштар жатады. Оларға сондай-ақ егер олар алаңқайлар мен орман шетінде орналасқан болса, таңдаулылар санатына енбеген жоғарғы шымылдықтың бiрлi-жарым ағаштары, сондай-ақ егер олар басты тұқымның өскiнiне кедергi жасамаса, аласа ағаш нысанындағы бұталар мен ағаштар жатады;

3) аластауға жататын ағаштарға:

кеуiп қалған, дауыл әсерiнен құлаған, қураған, өсуiн тоқтату дәрежесiне дейiн саңырауқұлақ ауруларынан және зиянкестерден зақымданған;

егер бұл ағаштар алқаағаштарда пайдалы рөл атқармаса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден кейiн оңала алмаса (тегіс, шар тәрiздi және үрмелi ұшарбасы бар) және оларды кесу үлкен ашық алаңқайлар құрамаса, қисайған, қос тармақты, жоғарғы басы жоқ, iрi-iрi өгей бұтақшалары бар, қатты өсiп, ұшарбасы тым төмен иiлген және қатты сүйiрленген, көп күйзелiс көрген;

iрiктеп алынған таңдаулы және қосалқы ағаштардың өсуiне және ұшарбастарының қалыптасуына бөгет жасайтын (сабалайтын, көленкелеген, қысатын және тағы да басқалар) ағаштар, егер оларды кесу алқаағаштардың бүлiнуiне душар етсе, iлеспе тұқымдылар мен басты тұқымдының өкiлдерi;

егер олар өте қалың шоғырлар құраса, жекелеген қалыпты дамыған және күйзелмеген ағаштар жатады.

Егер олар оқшауланып өссе және кеуiп қалмаған болса, қуыстар мен құс ұялары бар, дiңдерiнiң техникалық қасиеттерi нашар ағаштар кесуге тағайындалмайды.

65. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге тартылатын барлық алқаағаштар учаскелерінде таңдаулы және қосалқы (пайдалы) ағаштарды қалдыруға және тиiсiнше осы Қағидалардың 64-тармағында келтiрiлген жiктемелер мен нұсқамаларға сәйкес кесуге жататын ағаштарды аластауға мүмкiндiк беретiн күтіп-баптаудың төменгi және жоғарғы әдiстерi бiр мезгiлде қолданылады.

66. Таза алқаағаштарда негізiнен алқаағаштардың бағынысты бөлiгінен мөлшерi мен өсу сыныптары әртүрлі ағаштарды кесе отырып, күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң белсендi төменгi әдiсi қолданылады.

67. Аралас және күрделi алқаағаштарда ағаштар кесу өнiмдiлігі жоғары және өрттерге барынша төзiмдi алқаағаштар қалыптастыру үшiн орман шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi.

68. Күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу үшiн ағаштар iрiктеу оларда бiр немесе бiрнеше таңдаулы ағаш таңдап алынатын жекелеген биотоптар бойынша жүргiзiледi, ал содан соң оларға қосалқы (пайдалы) ағаштар және аластауға жататын ағаштар белгiленедi.

69. Жарықтандырылған және тазартылған жерлерде ағаштарды кесуге белгі салу бүкiл учаскеде жүргізiлмейдi. Бұл үшiн учаскенiң үйреншiкті жерлерiнде кейіннен мұқият кесуге ұшырайтын және бүкiл ауданда күтiп-баптау жұмысын жүргізу үшiн үлгi ретiнде пайдаланылатын бiрнеше сынақ алаңы немесе жолақтық сынама салынады

70. Сирету және өтпелi кесу кезiнде ағаштар кесуге учаскенiң бүкiл алаңында онда таңдаулы ағаштардың бiркелкi орналасуын ескере отырып iрiктеледi.

71. Басты тұқым ағаштары бiркелкi бөлiнбеген балауса ағаштарда басты тұқым топтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң шоғырлық тәсiлi қолданылады, мұнда басты тұқым топтарында және екiншi дәрежелi ағаш шымылдығы биiктiгiнiң жартысына тең қашықтықта олардың айналасындағы iлеспе тұқымдардың барлық ағашы кесіледі. Қалған алаңда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргізiлмейдi.

72. Бiр қабатты қылқанды-жапырақты алқаағаштарда қылқан жапырақты ағаш тұқымдары биотоптарындағы екіншi дәрежелi тұқымдар толық аластатылады (жоғарғы әдiспен күтіп-баптау), олардың қою, таза биотоптары шамалы сиретiледi (төменгі әдiспен күтiп-баптау) және жапырақты ағаш тұқымдарының биотоптары сәл ғана сиретiледi.

73. Бiр қабатты жапырақты-қылқанды балауса ағаштарда және екiншi қабаттағы басты тұқыммен күрделi әртүрлi жастағы алқаағаштарында жапырақты тұқымды ағаштарды кесу учаскенiң бүкiл алаңында жүргiзiледi, бұл ретте қылқан жапырақты ағаш тұқымдары өскiнiнiң бiркелкi орналасуын және соңғыларының орманның қалдырылатын бөлiгiнiң құрамында басым болуын қамтамасыз ету керек.

74. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдары тым көлегейленіп, толымдылығы 0,5-тен кем мөлшерде болса, жапырақты ағаш шымылдығын кесу белдеулермен жүргiзiледi. Белдеулер ені екiншi дәрежелi қабаттың екі биiктiгіне тең етiп белгіленедi. Бұл ретте бiріншi кезекте күтiп-баптау жапырақты ағаш тұқымдарының барлық ағаштары таңдалып, қылқан жапырақты ағаштар қалдырылатын учаскенің бүкіл алқабының кем дегенде 50 пайызында жүргізiледi. Кесу белдеулерi қалдырылатын ені дәл осындай қорғаныштық ықтырмалармен алмасып отырады. Белдеулер бағыты құрғақшылық жағдайларда батыстан шығысқа қарай, ал таулы аудандарда – баурайға көлденең күйiнде қабылданады. 4-5 жылдан соң қалдырылған ықтырмалардағы жапырақты ағаш тұқымдарының ағаштары кесіледi және бiр мезгiлде бұдан бұрын кесiлген белдеулерiндегi басты тұқымды күтiп-баптау жүргiзiледi.

75. Белдеулiк (дәлiздiк) күтiп-баптау ілеспе тұқымды немесе басты тұқымды бұталарының жекелеген қатарлары шабылатын, ал қалған қатарларда селекциялық сирету жүргiзiлетiн аралас орман екпелеріне де, таза орман екпелерінде де қолданылады.

76. Ықтырмалармен немесе жолақтармен құрылған орман екпелерінде толымдылықты азайту шеткі қатарларды барынша аз сирете отырып ықтырмалардағы немесе жолақтардағы сүрекдіңнің толымдылығына байланысты жүргізіледі.

77. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ылғал үнемi жетiспейтiн немесе ол артығымен болатын жекелеген алқаағаштарды қоспағанда, Орман кодексiнің 92-бабының 2 және 3-тармақтарында сәйкес мемлекеттiк орман қорының барлық учаскелерiнде тағайындалады:

1) шаруашылық тұрғыдан алғанда қажет емес алқаағаш құрамы, алаң бiрлiгiндегi ағаштар саны (тығыздығы), дiңдердiң әртараптануының жоғары деңгейі және толымдылығы, ағаштардың бір бiрiне өзара күштi әсер етуі және сүрекдiңнiң жалпы нашар жай-күйi күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудi белгiлеу қажеттiлігінiң негiзгi көрсеткiштерi болып табылады;

2) аралас алқаағаштар күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге басты тұқымдыны ілеспе тұқымдылар күйзелткен және тиісті орман өcipу жағдайларына сәйкес келетiн шаруашылық тұрғыда бағалы алқаағаштардың қалыптасу процесiне iлеспе тұқымдылар жайсыз әсер еткен жағдайларда белгiленедi;

3) ағаштар шоғыр-шоғыр болып орналасқан таза және аралас сүрекдiңдерде, егер жекелеген шоғырларда (топтарда) басты тұқымдыларды екiншi дәрежелі тұқымдылардың көлегейлеп тастау қатерi орын алса немесе таза шоғырлар қатты көлегейленiп қалған болса, олардың жалпы түйісуi мен жуандығына қарамастан күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу белгіленедi;

4) туынды алқаағаштар (уақытша орман түрлері), қай жерде бар болса, сонда басты тұқымдылардың (қылқан жапырақты, қатты жапырақты және басқалар) өмiршең ағаштарының жеткiліктi мөлшерi олардың жуандығына қарамастан күтiп-баптау мақсатында кесуге белгiленуi мүмкiн.

78. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ең алдымен таңдаулы орман өсiру жағдайларында аралас, көлегейленген, толымдылығы жоғары және бонитетi жоғары алқағаштарда белгiленедi. Өзге де тең жағдайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мынадай ретпен белгiленедi:

1) бірiншi кезек – жарықтандыру, тазарту және сирету;

оларды қажетсіз тұқымдылар көлегейлеп тастайтын жағдайларда, кеспеағашты игеру кезiнде сақталып қалған басты тұқымдылар мен балауса ағаштарда;

екiншi дәрежелi тұқымдылар шымылдығы астындағы басты тұқымдылары бар балауса ағаштарда;

бip шымылдықтағы басты және екiншi дәрежелi тұқымдылар бар аралас балауса ағаштарда;

бағалы тұқымдылардың көлегейленiп тасталған таза балауса ағаштарда, сондай-ақ тұқымдық-өскiннен өсіп-өнген балауса ағаштарда;

екiншi дәрежелi тұқымдылар шымылдығы астындағы басты тұқымды бар аралас алқаағаштарда;

2) екiншi кезек: таза алқаағаштарды сирету;

аралас және күрделi алқағаштардағы өтпелi кесу;

3) үшiншi кезек – таза алқаағаштарда өтпелi кесу.

79. Ағаштардың бiркелкi орналастыру кезiнде сирету мен өтпелi кесу әдетте толымдылығы 0,7-ден жоғары алқаағаштар белгiленедi.

80. Бонитетi V сыныптан төмен, тіктілігі 30 градустан жоғары алқаағаштар күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге белгiленбейдi.

81.Таза қарағай және балқарағай орман екпелерінде күтіп-баптау мақсатындағы кесулері I, II және III, ал араластарда – I, II, III, IV және V класс бонитеттерінде белгіленеді.

82. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу уақыты:

1) аралас балауса ағаштарда және күрделi күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу басты тұқымдарды екiншi дәрежелі тұқымдардың көлегейлеп тастау қатерi байқала салысымен, ал таза балауса ағаштарда – ұшарбастар қысылып, жапырақтары түсе басталған бойда жүргiзiледi. Жасанды жолмен өсiрiлген қарағай балауса ағаштарында бiрiншi peт күтіп-баптау қатарлардағы ағаштардың ұшарбастары түйiскен сәттен бастап жүргiзiледi;

2) ағаштардың жапырақтары түсiп қалған жағдайда жарықтандыру мен тазарту бүкiл вегетациялық кезең бойы жүргiзiледi.

3) кеш сиретiлген, дiңдерi тым шығыңқы және жеткiлiкті дәрежеде орнықты емес қалың балауса ағаштарда, сондай-ақ далалық аймақтың жапырақты балауса ағаштарда оны негiзiнен көктем кезiнде жүргізуге болады;

4) далалық аудандардағы қарағайдың орман екпелерін қоса алғанда, қылқан жапырақты талдарда шабылатын ағаштарды сату мақсатында күздің аяғы мен қыстың басында ағаш кесуге жол беріледі.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу объектiлерiн және оны жүргізу уақытын таңдау аңшылық шаруашылығы, жанама орман пайдалану және табиғат қорғау мүдделерi ескерiле отырып жүргiзiледi.

83. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы мен қайталануы:

1) күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы немесе ағаш шымылдығының жабылу және екпелердiң толымдылығы деңгейiмен, немесе тиiсiнше кесуге дейiнгi дiңдер саны мен екпелер қорының пайызымен көрсетiлетiн шабылатын дiндер мен екпелер қорының мөлшерімен, немесе 1 гектарға шаққанда ағаштар кесу алаңдарының бастапқы сомасын төмендету деңгейiмен айқындалады;

2) opманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы ормандардың тағайындалуына, орманның түріне, құрамына, жасына, толымдылығына, бонитет сыныбына, екпелердiң құрылымына, жалпы жай-күйiне және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мақсатына қарай белгiленедi;

3) көрсеткiштердiң төмендеу шамасы бойынша күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығының мынадай дәрежелерi болады: өте баяу – 10 пайызға дейiн, баяу – 11-20, бiрқалыпты – 21-35, күшті – 36-50 пайыз және өте күшті 50 пайыздан астам;

4) балауса ағаштарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы әдетте ағаш шымылдығы жабылуының төмендеу дәрежесiмен анықталады. Орта жастағы және толысушы алқаағаштарда, ал орман шаруашылығын қарқынды жүргізу аймағында (далалық және орманды далалықаймақтар) және сирету жасындағы сүрекдіңдерде – таксациялық толымдылығы мен шабылған сүрек қоры бойынша айқындалады;

5) орта жастағы және толысушы алқаағаштарды салыстырғанда балауса ағаштардың неғұрлым қарқынды ағаш кесу қолайлы болады.

Өсу шапшаңдығымен едәуiр өзгешеленетін тұқымдылардан тұратын аралас алқаағаштарда кесу қарқындылығы таза алқаағаштармен салыстырғанда жоғары.

Тез өсетiн және жарық сүйгiш тұқымдылардан тұратын екпелерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу қарқындылығы баяу өсетiн және көлеңкеге шыдамды алқаағаштармен салыстырғанда неғұрлым жоғары, ал бонитеттерi жоғары сүрекдiңдерде – өнiмдiлігі төмен алқаағаштармен салыстырғанда неғұрлым күштi.

Желге онша төзiмдi емес тұқымдылардан тұратын қалың алқаағаштарда, ылғалы көп және жұқа топырақтарда өсетiн сүрекдіңдерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудің баяу қарқындылығы қолданылады;

6) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қайталануы олардың бiр түрiнің белгілі бір учаскеде жүргізілу жиiлiгiн бiлдiредi.

Таза алқаағаштарда қайталану күрделi және аралас алқааағаштармен салыстырғанда сирек. Орман өсу жағдайлары неғұрлым жақсы және алқаағаштар жас болса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу соғұрлым жиi жүргiзiлетiн болады;

7) аралас балауса ағаштарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қайталануы 5 жылды, таза балауса ағаштарда – 10 жылды, ал I, II және III бонитеттер сүрекдiңдерiнде сирету және өтпелi кесу 10 және IV және V бонитеттер алқаағаштарында – 15 жылды құрайды.

84. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу алаңдарын жоспарлау және бөлу:

1) өсiруге және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге алаңдар бөлу, ағаштар iрiктеу, оларды таңбалау және балауса ағаштарды қоспағанда, алқаағаштарда қайта есептеу кесуге дейiн бір жыл бұрын жүргiзiледi;

2) кәдiмгі учаскелерде шыбықтарды кесуге бөлу кезiнде бүкiл учаскеде жарықтандыру мен тазарту жүргізу үшін эталон ретiнде қызмет ететiн бақылау сынақ алаңдары немесе жолақтық сынақ үлгілерi қалдырылады. Олардың көлемi бүкiл учаскенiң кемiнде 3-5 пайызын және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудің әрбiр түрi бойынша кемiнде 0,5 гектарды құрайды;

3) сирету және өтпелi ағаш кесу кезiнде кесуге белгіленген ағаштар диаметрi 8 сантиметр (жер бетiнен 1,3 метр биiктiкте) және одан да жоғары ағаштардан бастап жуандығының 2-4 сантиметрлiк сатысы бойынша қайта есептелiп, олар iскерлiк, жартылай iскерлiк және отындық ағаштарға бөлiнiп, көлденең сызықпен белгi қойылады және тамыр мойнынан таңбаланады.

Бiр мезгілде кесуге бөлiнген ағаштарда кейіннен биіктiк кестесін жасау және кестелер бойынша алқаағаштардың биiктiк разрядын айқындау үшiн жуандығының 5 орталық сатысында үш ағаштың биiктiгi өлшенедi;

4) күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге учаскелер бөлу және сынау алаңдарын, балауса ағаштарда эталондық кесу, сондай-ақ сирету мен өтпелi ағаш кесу кезiнде ағаштарды кесуге iрiктеу орман күтушінің немесе орман шеберінің басшылығымен жүргiзiледi. Бұл ретте бағдар ретiнде және практика жүзiнде көрнекiлеп көрсету үшiн әрбiр орман мекемесi учаскелерінде ағаш тұқымдылары басым барлық алқаағаштарда және күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң әрбiр түрi бойынша қалдырылатын екi секциялық (бiрi – бақылау, екiншiсi – үлгідегі) тұрақты сынау алаңдары пайдаланылады.

Өздерiне бөлiнген учаскелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзудiң негізгі шарттары күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу бойынша учаскенi игерудiң технологиялық картасында көрсетiледi.

85. Кесiлетiн сүректi есепке алу:

1) жарықтандыру және тазарту кезiнде барлық шабылатын сүректiң көлемi сынақ алаңдарында немесе жолақтық сынақ үлгiлерiнде дайындалған оның мөлшерi бойынша айқындалады, ол өз кезегiнде осы аудан үшiн бекiтiлген шағын көлемдi дiндер көлемiнiң кестелерi бойынша немесе кейіннен осы Қағидаларға 10-қосымшаға сәйкес ұсақ тауарлы ағаш өнімдері мен отынның толық сүректілігі коэффициентіне сәйкес тығыз текше метрлерге көшiрiлiп, қоймалық текше метрлермен айқындалады;

2) сирету және өтпелi ағаш кесу кезiнде шабылатын сүрек қоры кесуге белгіленген ағаштарды қайта есептеу деректерi бойынша анықталады. Бұл ретте 1,3 метр биiктiкте диаметрi 8 сантиметрден аз ағаштар бойынша қор учаскенiң бүкiл көлемiне көшiре отырып, арнайы қалдырылатын сынақ алаңдарында қоймалық текше метрлермен айқындалады. Мұндай алаңдардың мөлшерi учаске көлемiнің 2-3 пайызын, бiрақ кемiнде 0,5 гектарды құрайды.

Диаметрi 8 сантиметрден астам (1,3 метр биiктiкте) ағаштарда қорды және сортты ағаштардың шығымын есептеу осы аудан үшін бекiтiлген биiктiк сызбасы мен сортты ағаштар кестелері бойынша белгiленген биiктiк разрядтары бойынша әрбiр тұқымды үшiн жүргізiледi.

Ағаш сүйрету жолдары кесу көзделген күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу учаскелерінде оларда кесiлетін сүрек осы ағаш кесу кезiнде дайындалатын көлемге енгiзiледi;

3) сирету және өтпелі кесуге ағаш кесу билеті дің саны бойынша ("түбірлер" бойынша), ал жарықтандыруға және тазартуға – ағаш материалдарының саны бойынша жазылады.

1-параграф. Тұқымдысы, пiшiнi және жас құрылымы әртүрлi
екпелерде күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң ерекшелiктерi

86. Таза қарағай алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Қағидаларға 11-қосымшаға сәйкес таза қарағай және жапырақты алқаағаштарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) таза қарағайлы алқаағаштарда (екiншi дәрежелi тұқымдылардың 1 бiрлiгiне дейiн) жарықтандыру жүргiзiлмейдi;

2) тазарту олардың төзiмдiлiгi мен су режимін арттыру мақсатында биотоптар мен тік қиялардағы ағаштары қисық өскен қалың қарағайлы жас өскiндерде ғана жүргiзiледi. Егер оларда ағаштардың орналасуы бiркелкi болса және өспей қалған ағаштар байқалмаса, онда тазарту тағайындалмайды және күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi бастау мерзiмi жастың 2-сыныбына жылжытылады.

Қарағайдың қатарлы екпелеріне "саңылау" қалдырмай, бойлап өспей қалған, ауру және бүлiнген ағаштарды (бұтақты, ұшарбасы көп, қисық және басқалар) аластау арқылы екпелерді біркелкi сирету немесе қатар аралық ені 3 метрге жетпейтін әрбір бесінші қатарды жаппай кесу жүргiзiледi. Оларда сондай-ақ әрбiр бесiнші қатарды жаппай кесуге жол беріледі және технологиялық дәліздер жасау мен өрт қаупiн азайту мақсатында олардан екпелердің жекелеген блоктарын немесе секцияларын қалыптастыратын әрбiр 200-250 метр сайын орташа биiктiктегi ағаштарда енi 10 метр болатын жаппай қарама-қарсы ағаш кесу жүргiзiледi.

Қарағайдың ықтырма екпелерінде ағаш кесу жойылып бара жатқан ағаштар есебiнен жүргiзiледi. Орман шетіндегi қатарларда ағаш кесу ең аз мөлшерде жүргiзiледi;

3) сирету кезiнде қарағайдың таңдаулы ағаштары қалдырылып, оларды бiркелкi орналастыру қамтамасыз етіледі, тек ауру, зақымданған және бойлап өспей қалған дарақтар ғана жиналады, бұл ретте сүрекдіңнің толымдылығы 0,6-дан төмен түспейді;

4) өтпелi кесудiң бастапқы кезектерi толымдылығы жоғары деңгейдегi қарағай алқаағаштарында ғана жүргiзiледi. Орман кодексінің 93-бабы 1-тармағының екінші бөлігіне сәйкес басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге тыйым салынған алқаағаштарда өтпелi кесудiң кейiнгi кезектерiн өткiзу кезiнде учаскелерде қарағай өскінінің болуын және орналасуын ескеру керек, бұл ретте өтпелi ағаш кесудi немесе аналық екпенi қарағайдың жас ұрпағымен толық ауыстырып болғанға дейiн қорғаныштық, су қорғау және басқа да экологиялық функцияларынан айырыла бастаған алқаағаштарға қолданылатын кесу тәсiлдерiн бiртiндеп пайдалана отырып, оның өсуiне бөгет жасайтын ағаштар жиналады.

Бұл арада орман шымылдығын орынсыз көп сиретiп жiберген жағдайда топырақтың құрғап қалу қатері аса зор болатын жаңа жағдайлар ғана оған кiрмейдi, сондықтан негiзгі шымылдықтағы ағаштар кесiлмейдi.

87. Аралас қарағайлы алқаағаштарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Қағидаларға 12-қосымшаға сәйкес аралас қарағай және балқарағай алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткіштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) аралас қарағайлы-жапырақты талдарда жарықтандыру шөптесін өсiмдiктер сиреп кетiп, қарағайдың басты бәсекелесі жапырақты ағаш тұқымдары болатын сәттен бастап жүргiзiледi. Орман өсу жағдайларына байланысты оны қарағайдың орташа биiктiгi 2-2,5 метр болатын 5-15 жас мөлшерiнде тағайындайды. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу қарағай ағаштарының бойлап өсуi нашарлай бастаған уақыттан бастап айқындалады.

Жарықтандыру 40 пайыздан астам мөлшерде жапырақты ағаш тұқымдылары бар қалың өскен талдарда 5-8 жастан және орман шымылдығы 0,7-0,8-ден астам мөлшерде жанасқан жағдайда 11-13 жастан басталады. Жапырақты ағаш тұқымдылары 20-40 пайыз мөлшерде болған жағдайда майысып өскен талдарда оны 13-15 жаста өткiзедi.

Қарағай ағаштарының мөлшерi жеткiлiксiз болған жағдайда (ұшарбасының жанасуы 0,5-0,6-дан аз) және олар қатты зардап шеккенде жарықтандыруды орман жолақтарымен немесе әр тұстан ойып-ойып өткiзедi. Бұл жағдайда тұқымдықтар болған жағдайда алқаптарға қосымша қарағай отырғызу үшін жапырақты орман шымылдығын қарағайдың өз тұқымын өзi шашуын туғызу үшiн ұшарбасының жанасуын 50 пайызға дейiн сирету, немесе табиғи түлеп өсуiне жәрдемдесу шараларын жүргiзу, немесе жекелеген орман дақылдарын отырғызу керек.

Жарықтандыру, егер балауса ағаштар iшiнде қарағай таза тұрақты топтар күйінде өсiп тұрса және алаңда бiркелкi орналастырылған болса, сондай-ақ орман шымылдығының жанасуы 0,7 және одан кем алқаағаштарда жүргiзiлмейдi;

2) тазарту ең алдымен жарықтандыру дер кезiнде жүргiзілмеген және қарағай ағаштары орынсыз көп зардап шеккен аралас алқаағаштарда жүргiзiледi. 25 жасқа дейiн жүйелi күтiм жасалмаған осындай екпелерде, бiрiншi кезекте, қарағай ағаштарының өмiршеңдік деңгейi және олардың негiзiнде қарағай басым екпелер қалыптастыру мүмкiндiгi анықталады. Егер мұндай алқаағаштарды қалыптастыру мүмкiн болмаса, қайта жаңарту iс-шаралары белгіленедi немесе жапырақты ағаш алқаағаштары қалыптастырылады.

Ал күтiп-баптау жүйелi түрде жүргiзiлiп тұрған жағдайда аралас қарағайлы алқаағаштарда тазарту осы Қағидалардың 84-тармағының ұсынымдарына сәйкес жүргiзiледi;

3) аралас қарағайлы алқаағаштарда сирету жұмысын жүргiзу кезiнде қарағайдың ең таңдаулы ағаштары және басқа тұқымдардың қажеттi қоспасы құрамда сақталып қалады, олардың алаң бойынша бiркелкi орналастырылуы қамтамасыз етіледi. Нашар және дер кезiнде жиналмаған ағаштар, сондай-ақ жапырақты ағаш тұқымдыларының артық қоспасы кесіледi. Қайталама сирету алқаағаштарда қарағайды жапырақты ағаштар тұқымдылары басып кету фактісi орын алғанда немесе бойлап өспей қалған ағаштардың көп мөлшерi болғанда тағайындалады;

4) өтпелi кесу кезiнде аралас қарағайлы алқаағаштардың жоғарғы шымылдығының құрамындағы жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасы барынша азайтылады (I бiрлiк). Бiр мезгiлде майда тоғай қарағайдың өскінін көлеңкөлесе, ол сиретiлетiн болады.

Қалдырылатын ағаштар арасындағы орташа қашықтық тазарту кезiнде сүрекдiңнiң орташа биiктiгiнiң 1/4, ал сирету және өтпелi кесу кезiнде – 1/5 болуы тиiс.

Аралас қарағайлы алқаағаштарда кесудiң барлық түрiн өткiзу кезiнде бiрiншi кезекте көктерек, ал содан соң қайың ағаштары кесiледi. Күтiп-баптау мақсатында жүйелi түрде кесу кезiнде жапырақты ағаштар қоспасы мүмкiндiгiнше екiншi қабатқа көшiріледi.

Құмайт топырақтарда көктеректiң өсуiнiң бiрқатар жағдайлары қарағайдың таралуына жәрдемдеседі, сондықтан оны кесу қалыптасқан тұрақты қарағай биотоптарын жарықтандыру мақсатында ғана жүргізілуге тиiс.

88. Балқарағай алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатыңда кесу қарағай алқаағаштарындағы сияқты жүргiзiледi. Оларды жүргізу кезiнде екiншi қабат пен майда тоғай қалыптастыру үшін көлеңкеге төзiмдi тұқымдылар (шырша, майқарағай) мен бұталар қоспасы сақталады.

Балқарағай алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында кесу қарқындылығы осы Қағидаларға 11 және 12-қосымшаларға сәйкес қарағай және балқарағай алқаағаштары үшiн күтiп-баптау мақсатында кесу көрсеткiштерiне сәйкес және осы Қағидалардың 96 және 97-тармақтарында баяндалған тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында кесу ерекшелiктерi ескеріле отырып айқындалады.

89. Таза және аралас самырсын екпелерiнде:

1) күтiп-баптау мақсатында кесу олардың толымдылығы 0,7 және одан жоғары болған жағдайда жүргiзiледi. Ол сондай-ақ құрамында 1-2 бiрлiктен астам самырсыны бар жаңғақ кәсiпшiлiгі аймағының барлық тұқымдылар алқаағаштарының балауса ағаштарында жүргiзiледі;

2) оны өткізу кезiндегi негiзгi мiндет алқаағаштар құрамында самырсынның болу үлесiн ұлғайту, ағаштардың жемiс бере бастау мерзiмiн қысқарту және олардың жаңғақ беру қабiлетiн арттыру болып табылады.

Кесуге учаскелер iрiктеу кезiнде жолдарға жақын маңда және келiп-кетуге оңай жерлерде орналасқан тау беткейлерiнiң төменгі бөлiктерiндегі самырсынның балауса ағаштары мен орта жастағы алқаағаштарына айрықша назар аударылады;

3) самырсын ормандарында күтiп-баптау мақсатында кесудi жүргiзу кезiнде әсiресе шөп қабатының өсiп-өну қаупi бар тау беткейлерiнiң төменгi бөлiгiнде "саңылаулардың" пайда болуына жол бермей, бiрнеше ұрпақтан тұратын әртүрлі жастағы алқаағаштардың қалыптасуына ұмтылу керек. Самырсын ағаштары жуан, кең көлемдi және төмен иiлген ұшарбасын қалыптастыруы үшін оларға емiн-еркiн өсiп тұру жағдайдың қалыптастыру да мiндетті шарт болып табылады;

4) жаңғақтардың барынша көп мөлшерiн алу жоспарланған 60-80 жастағы самырсын алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу әрбiр гектар орманға самырсынның 100-150 таңдаулы ағашын бiркелкi орналастырып, сүрекдіңдердің жанасуын 0,3-0,4-кe жеткiзiп, жоғары жиiлiкпен жүргiзiледi.

Самырсын алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында кесу көрсеткіштері осы Қағидаларға 13-қосымшада келтірілген.

90. Шырша және майқарағай алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Қағидаларға 14-қосымшаға сәйкес шырша және майқарағай алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткіштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) шырша және майқарағай балауса ағаштарында жарықтандыру жүргізiлмейдi, өйткенi бұл тұқымдылар көлеңкеге айтарлықтай төзiмдi, ал олардың қалпына келу кезеңi ұзақ мерзiмдi болып келедi;

2) таза және аралас шырша мен майқарағай балауса ағаштарында тазарту болымсыз қарқындылықпен жүргізiледi, бұл ретте әлсiреген және ауру дарақтар, сондай-ақ дiңiнiң пiшiнi нашар ағаштар кесiледi. Қалың шоқ ағаштарда ол ағаштарды алаң бойынша бiркелкi бөлу мақсатында жүргiзiледi;

3) шыршалы-жапырақты ағаш балауса ағаштарында желге, қарға, зиянкестерге жақсы қарсы тұратын және жақсы қорғаныштық қасиеттермен ерекшеленетін әртүрлі жастағы алқаағаштар қалыптастыру керек;

4) жапырақты ағаш тұқымдарының шымылдығы астында екiншi қабатта орналасқан шырша және майқарағай балауса ағаштарында жапырақты ағаштар қоспасымен қылқан жапырақты алқаағаштар қалыптастыру мақсатында тазарту кезiнде зардап шеккен, құрып бара жатқан және зақымданған ағаштар есебiнен шырша мен майқарағайдың жоғарғы шымылдығын, сондай-ақ олардың қалың биотоптарын қатты сирету жүргiзiледi;

5) аралас алқаағаштарда шырша мен майқарағайдың өсуi үшiн оңтайлы жағдайларға қарқындылығы күштi дәліздік (алқаптық) күтiп-баптау кезiнде қол жеткiзiледi. Бұл ретте жоғарғы шымылдық ағашының биiктігіне тең ендi алқапта жапырақты ағаш тұқымдылары кесiледi, ал ауру және зақымданған ағаштардан басқа барлық қылқан жапырақты ағаштар және жапырақты ағаштардың таңдаулы үлгiлерi сақталады.

Күтiп-бапталатын белдеулер арасында енi дәл осындай күтiп-бапталмайтын белдеулер қалдырылады, оларда күтiп-баптау қайталама тазарту кезiнде жүргiзiледi;

6) таза шырша және майқарағай алқаағаштарында сирету негiзiнен желге төзiмдi алқаағаштар қалыптастыру мақсатында жүргiзiледi. Жоғарғы шымылдықтың таңдаулы ағаштары сақталады. Алқаағаштардың толымдылығы 0,8-ден төмендемеуге тиiс. Егер таза қалың алқаағаштарда ағаш кесу бұдан бұрын жүргiзiлмесе, оларда сирету қарқынды жиiлiкпен жүргізiлмейдi, бiрақ жиi қайталанады;

7) аралас алқаағаштарда көлеңкеленуін жою мақсатында орман шымылдығын бiркелкi сирету жүргiзiледi. Жұмсақ жапырақты тұқымдардың артық қоспасы шауып тасталады және олардың орман құрамына қатысуы 3-4 бiрлiкке дейiн азайтылады. Алқаағаштардың толымдылығын 0,7-ден кем мөлшерге түсірiлмейдi;

8) жоғарғы шымылдығы жапырақты тұқымдардан және төменгісi шырша мен майқарағайдан тұратын күрделi алқаағаштарда жапырақты тұқымдардың қатысуымен қылқанжапырақты алқаағаштар қалыптастырылады. Жоғарғы қабатты сирету бүкiл аудан бойынша бiркелкi немесе басты тұқымдар шоғыр-шоғыр болып орналасқан жағдайда жеке топтармен жүргiзiледi. Бiр мезгілде бойлап өспей қалған, ауру және құрып бара жатқан ағаштарды шабу есебiнен басты тұқымдар қабатында да баяу қарқынды күтiп-баптау жүргiзiледi.

Ағаш шабудың қарқындылығы шырша мен майқарағайдың күйзелiске ұшырау дәрежесіне байланысты. Аз күйзелiске ұшыраған жағдайда қарқындылығы күштi ағаш кесу пайдаланылады;

9) толымдылығы жоғары дәрежедегi таза шыршалы және майқарағайлы алқаағаштарында өтпелi ағаш кесу таңдаулы ағаштардың өсуіне бөгет жасайтын нашар ағаштарды шабу жолымен жүргiзiледi. Алқаағаштарда толымдылықты 0,8-ден кем мөлшерге түсірiлмейдi.

Аралас алқаағаштарда олар таңдаулы қылқан жапырақты ағаштарды күтiп-баптау мақсатын көздейдi. Жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасы шабылады және екпе құрамында 2 бiрлiкке дейiн жеткiзiледi.

Жоғарғы қабатта жапырақты ағаш тұқымдары қатысатын күрделi алқаағаштарда өтпелi ағаш кесу кезiнде шырша мен майқарағайдың таңдаулы ағаштарын баптап-күту жұмыстары жүргізiледi. Жапырақты ағаштар қоспасы алқаағаштарда құрамында 2 бiрлiкке дейiн азайтылады. Бiр мезгiлде қайта жаңғыртуды қамтамасыз ету мақсатында майда тоғайларды сирету жүргізiледi.

Аралас және күрделi алқаағаштарда толымдылықты 0,7 – ден кем мөлшерге түсірiлмейдi.

91. Қайың алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Қағидаларға 15-қосымшаға сәйкес қайың алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткіштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) бұтақшалы қайың ормандарын қылқан жапырақты тұқымдар (қарағай, майқарағай және шырша) араласқан тұқымдық аралас және күрделi алқаағаштарға көшiру мақсатында жүзеге асырылады. Қылқан жапырақты ағаш тұқымдыларының өскiні мен балауса ағаштарының мөлшерiне және оларды алқап бойынша орналастыру сипатына байланысты күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң бiркелкi, белдеулiк немесе шоғырлық тәсiлдерi қолданылады. Ойпат жерлерде өсетiн орманды дала аймағының шоқ ағашты қайындықтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу де желдiң өтiн азайту жолымен олардың астындағы учаскелердi тұщыландыруға олардың ықпалын күшейту мақсатында пайдаланылады (жоғарғы әдiспен), ал қалған шоқ ағашты қайыңдықтарда керiсiнше оларды қардың бiркелкi бөлiнуiне жәрдемдесетiн алқаағаштардың жел өтiне ұшырауын күшейту жолымен (төменгi әдiспен) олардың қорғаныштық мәнiн күшейту мақсатында пайдаланады;

2) таза қайың балауса ағаштарында оларда басқа бағалы тұқымдылар болмаған жағдайда жарықтандыру жүргiзiлмейдi.

Қарағай, шырша мен майқарағай араласқан қайың балауса ағаштарында жарықтандыруды басты және неғұрлым бағалы тұқымдардың (оларды таза биотоптар күйiнде қалдырған жөн) қатысуын ұлғайту және ауру, өспей қалған, зақымданған және нашар бұтақшалы қайың ағаштарын, сондай-ақ қылқан жапырақты ағаш тұқымдыларының көлегейлеп тастайтын ағаштарды жинау есебiнен алқаағаштардың қажет құрамын қалыптастыру үшiн пайдаланады;

3) тұқымдық және бұтақшалы қайың балауса ағаштарында тазарту артық жиiлiктi жою, бұтақшалардың кесiлген түбiрде бiркелкi орналасуын қамтамасыз ету және мүмкiндiгiнше тұқымнан өсiп-өнген ағаштар iшiнен таңдаулы нұсқаларды одан әрi өсiру үшiн iріктеп алу мақсатында жүргiзiледi. Оларда қылқан жапырақты және басқа да бағалы тұқымды ағаштардың қоспасын арттыруға бағытталған алқаағаштар құрамын да күтiп-баптау одан әрi жалғасады.

Орман екпелерінде қайың 1 гектарда 6-8 мың дана болған жағдайда алғашқы ағаш кесудi өткiзу кезiнде қордың 15-25 пайызын және бар ағаштардың 20-30 пайызын таңдап алу керек;

4) таза қайың алқаағаштарында сирету жұмысын жүргiзу кезiнде қайыңның тұқымдық және бұтақшалы үлгiлерiнiң таңдаулы ағаштары қалдырылады. Aуpу, бойлап өспей қалған және зақымданған ағаштар шабылады, қайыңның бұтақшалы ұялары сиретiледi, оларда 2-3-тен таңдаулы дiндер қалдырылады.

Аралас алқаағаштарда таңдаулы ағаштар қайыңнан да, қоспасы алқаағаш құрамында болуы қажет басқа тұқымдылардан да iрiктеп алынады.

Өмiршең қылқан жапырақты өскiннiң жеткiлiктi мөлшерi болған жағдайда сирету арқылы қылқан жапырақты ағаш тұқымдарынан екiншi қабат қалыптастырылады, ал жоғарғы қайың шымылдығы көп мөлшерде сиретiледi, бiрақ алқаағаштарда толымдылық 0,7-ден кем мөлшерге төмендетiлмейдi;

5) өтпелi кесу қайың алқаағаштарда сиретуге ұқсас жүргiзiледi. Таза қайың ормандарында өтпелi кесу кезiнде қайыңның таңдаулы тұқымдық және бұтақшалы ағаштарын күтiп-баптау жалғаса бередi. Аралас қайың ормандарында таңдаулы ағаштар сонымен бiрге алқаағаш құрамына қатысуы жөн болатын қылқан жапырақты және басқа да бағалы тұқымдылар iшiнен iрiктеп алынады. Өсiп тұрған майда тоғай күтіп-баптау кезiнде сақталады, ал қажет болған жағдайда – жасартылады.

92. Көктерек алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Қағидаларға 16-қосымшаға сәйкес көктерек алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткіштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) сүрекдiңдердi сауықтыру және таза көктерек тоғайларын қылқан жапырақты ағаш тұқымдары қатысатын аралас алқаағаштарға ауыстыру мақсатында барлық қылқан жапырақты ағаштарды және өзегiн шiрiк шалмаған таңдаулы көктерек дарақтарын қалдыру және ауру, бойлап өспей қалған үлгілерiн жинау жолымен жүзеге асырылады;

2) жарықтандыру қарағаймен және балқарағаймен араласқан көктерек алқаағаштарында ғана жүргiзiледi. Оларды жүргiзу кезiнде қажет тұқымдарды күйзелiске ұшыраудан барынша жарықтандыру үшiн алқаағаштар жоғары қарқынмен бiркелкi сиретіледi. Зақымданған бойлап өспей қалған қисық өскен және ұшарбасы көп, бағалы тұқымдыларды көлегейлеп тастайтын көктерек дарақтары шабылып, оның таңдаулы үлгiлерi қалдырылады;

3) таза көктерек алқаағаштарында тазарту жүргiзілмейдi. Аралас көктерек тазарту кезiнде қылқан жапырақты ағаш тұқымдарының және шаруашылық тұрғыдан бағалы жапырақты ағаш тұқымдарының қоспасын, сондай-ақ көктеректiң таңдаулы сау даналарын күтiп-баптау жұмысы жүргiзiледi. Бағалы тұқымдыларды көлегейлеп тастайтын көктерек шабылады. Көктерек шымылдығы астында қылқан жапырақты ағаш тұқымдылары өскiнiнiң жеткiлiктi мөлшерi болған жағдайда осы балауса ағаштарды қылқан жапырақты-жапырақты алқаағаштарға ауыстыру мақсатында көктерек шымылдығын қатты сирету жүргізiледi;

4) аралас және таза көктерек алқаағаштарында сирету жүргiзу кезiнде күтiп-баптау бағалы тұқымдар мен көктеректiң таңдаулы ағаштарына жасалады. Таңдаулы ағаштар ретiнде діңнiң пiшiнi жақсы өсу сыныбының I-II көктерек ағаштары iрiктеп алынады. 1 гектар жерге алаң бойынша бiркелкi орналастырылған 3000-3200-ден аспайтын мөлшерде таңдаулы ағаштар қалдырылады;

5) таза көктерек алқаағаштарында өтпелi ағаш кесу кезiнде көктеректiң таңдаулы ағаштарын, араластарда - бағалы тұқымдардың қоспасын және көктеректiң таңдаулы ағаштарын күтiп-баптау жалғаса бередi.

93. Қаратерек пен ақтерек алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көктеректермен іс жүзiнде бiрдей және осы Қағидаларға 17-қосымшаға сәйкес қаратерек пен ақтерек алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткіштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) ақтерек алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде төменгi бұтақтарды кесiп тастаған жөн;

2) қаратерек пен ақтерек алқаағаштарында жарықтандыру жүргiзiлмейдi;

3) едәуір мөлшерде талдар қатысатын қаратерек пен ақтерек алқаағаштарында тазарту негізiнен соңғыларын жинау есебiнен жүргiзiледi.

Шыбықтарда таңдаулы ағаштарды iрiктеу кезiнде тұқымдық даналарға артықшылық берiледi. Бойлап өспей қалған, ауру және дiңiнiң пiшiнi нашар ағаштар аластатуға жатады. Сау ағаштар iшiндегi басқа ағаш тұқымдыларының қоспасы сақталады;

4) сирету мен өтпелi ағаш кесудi жүргiзу кезiнде қаратерек пен ақтеректiң қалдырылған таңдаулы ағаштарын одан әрi күтiп-баптау жалғаса бередi;

5) терек екпелеріндегі оңтайлы құрылымға дүркін-дүркін қатты сиретудi жүргізу кезiнде қол жеткiзiледi.

Оларда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудi 4-5 жылда қайталай отырып 5 жастан 20 жасқа дейiн жүргiзу керек, өйткенi 20 жастан асқан алқаағаштарда олар ерекше нәтиже бере қоймайды.

94. Ақтал алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ұзындығы бойынша жеткiлiктi дәрежеде дамыған ұшарбастары бар жақсы өскен ағаштардан тұратын сүрекдіңдер ecipуге бағытталған және ол Қағидаларға 18-қосымшаға сәйкес ақтал алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштеріне сәйкес жүзеге асырылады:

1) ақтал алқаағаштарында жарықтандыру жүргiзiлмейдi;

2) тазарту ағаштардың ұшарбастары қосыла бастайтын және олар биiктiгi бойынша айырмашылыққа ұшырайтын 6-10 жаста жүргiзіледi. Бұл ретте бойы өспей қалған ағаштар аластатылады. Ақталдың тұқымдық дарақтары сақталып оларды көлегейлеп тастаған өскіндерден босатылады. Бұтақшалы ақтал алқаағаштарында бұтақшалар тым көбейiп кеткен жағдайда оны сирету бар дiндер санының 50 пайызына дейiн жинай отырып жүргiзiледi.

Ақтал екпелерінде тазарту табиғи балауса ағаштарда сияқты жүргiзiледi;

3) ақталдың тұқымдық сүрекдiңдерiнде сирету 11-15 жаста жүргізiледi. Оларды жүргiзу кезiнде бойлап өспей қалған, кеуiп бара жатқан, дiңi мен ұшарбасының пiшiнi нашар ағаштар аластатылады, ал бұтақшалы екпелерде - бұтақшаның қалың ұялары сиретiледi және бар тұқымдық ақталды күтiп-баптау жалғаса бередi;

4) өтпелi ағаш кесу кезiнде ақталдың таңдаулы ағаштары неғұрлым дамыған iрi даналар iшiнен iрiктеп алынады. Бойлап өспей қалған, сондай-ақ басқалардың өсуiне бөгет жасайтын ағаштар шауып тасталады. Басқа шапшаң өсетiн тұқымдылардың (терек, қайың және басқалары) қоспалары сақталады.

95. Гpeк жаңғағы алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудің негiзгi мiндетi жемiс беруiн арттыру және қорғаныштық ролiн бiр мезгілде сақтай отырып, олардың жай-күйiн жақсарту болып табылады. Оларды ұшарбастары жақсы дамыған гектардағы ағаштардың белгiлі бiр мөлшерiн өсiру үшiн пайдаланады.

Грек жаңғағы алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мынадай тәртiппен жүзеге асырылады:

1) жарықтандыру 7-8 жаста бiр рет өткiзiледi. Бұл ретте алқаағаштардың артық жиiлiгiн азайту үшiн бойлап өспей қалған үсiкке шалынған және зақымданған өсiмдiктер аластатылады;

2) тазарту өсiмдiктердi алқапта бiркелкi орналастыра отырып шаруашылық жағынан бағалы тұқымдылары бар өсiмдiктердi iрiктеуді қамтамасыз ету үшiн 10-15 жаста жүргізiледi. Оларда ағаштардың емiн-еркiн тұруын қамтамасыз ету көзделедi, бiрақ толымдылығын 0,4-тен кем мөлшерге түсірілмейдіi;

3) грек жаңғағы алқаағаштарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесудiң келесi кезеңiнде ағаштарда жақсы дамыған ұшарбастар қалыптастыруға және олардың жемiс беруi үшiн барынша толық жағдай жасауға күш жұмсалып, кесу ұшарбастардың 0,6 және одан жоғары мөлшерде түйiсуi жағдайында жүргiзiледi. Бiр гектарға қалдырылатын ағаштар саны осы Қағидаларға 19-қосымшаға сәйкес алқаағаштар өлшемдерiне бағдар ұстана отырып, олардың нақты биiктеп өсуi бойынша белгiленедi;

4) ағаш кесудiң әрбiр кезеңi кезінде грек жаңғағы алқаағаштарының түйiсуiн кесу айналымының кезеңiн ескере отырып қалыптастыру керек, өйткенi келесi кесу сәтiне қарай ол 0,6-дан аспауы, ал кесуден кейiн 0,4-тен төмендемеуi жоспарланады. Күтiп-баптаудың кезеңдiлiгi екпелердiң 8 метрге дейiнгi орташа биiктiгiн 1 метрге, ал кейiннен – 2 метрге көбейту үшiн қажет кезеңге тең кезеңділiк қабылданады. Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң соңғы тәсiлi ұшарбастардың түйiсуi күтiп-баптаудан кейiн 0,4-ке, ал 1 гектардағы ағаштар саны 40 данаға жеткiзiлетiн алқаағаштардың орташа биiктігі 14-15 метр болуы жағдайында жүргiзiледi.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу дер кезiнде жүргiзiлмеген алқаағаштарда қалдырылатын ағаштар саны ағаш шымылдығының тиiстi дәрежеде түйiсуiн қамтамасыз ету үшiн көбейтіледi;

5) грек жаңғағы ағаштарын кесу негiзiнен ағаш шымылдығының төменгi бөлігiнде жүргізiледi. Ұшарбастары өте жақсы дамыған, биiк өскен, шаруашылық жағынан бағалы тұқымдары бар, мол жемiс беретiн, аурулар мен зиянкестерге қарсы төзімді дарақтар қалдырылады. 1 гектардағы 40-80 дана мөлшердегi таңдаулы ағаштар жер бетiнен 1,3 метр биiктiкте бояумен белгiленедi, оларда 1,5 метр биiктiкке дейiн дiңi тазартылады, сынған және зақымданған бұталары алып тасталады;

6) грек жаңғағының алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу қатар аралықтардағы және дiң айналасындағы топырақты күтiп-баптаумен және кесiлген ағаштардың түбiрлерiнен шығатын бұтақшаларды кесiп тастаумен ұштастырылады. Таңдаулы ағаштардың ұшарбастарын күтіп-баптау және олардың дiңдерiн қалыптастыру бақ үлгісiндегі дақылдарда жүргiзiлетiн жұмыстарға ұқсас жағдайда жүзеге асырылады.

2-параграф. Тау ормандарында күтiп-баптау
мақсатында ағаш кесудiң ерекшелiктерi

96. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың сапалық жай-күйiн арттыруға, қорғаныштық, эрозияға қарсы және суды реттеушілік маңыздарын сақтауға және жақсартуға бағытталған. Ол баурайлардың құламалылығы мен экспозицияларын, сүрекдiңнiң жуандығын және топырақтың төзiмдiлігін ескере отырып жүргізiледi. Бұл ретте тамыр жүйесi мен ұшарбасы жақсы дамыған төзiмдi ағаштардан тұратын әртүрлi жастағы және аралас екпелер құрылады. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кезiнде шағын тоғайлар сақталады және жасарту мақсатында ғана сиретiледi.

97. Тау ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң қарқындылығы теңiз деңгейiнен биiктiктiң, баурайлар құламалылығының ұлғаюына, топырақтың төзiмдiлiгі мен қуаттылығының азаюына байланысты, сондай-ақ оңтүстiк баурайларда төмендейдi.

Тіктілігі 10 градусқа дейiн барлық беткейлерде және топырағының қуаттылығы жеткiлiктi (70 сантиметрден астам) тіктілігі 20 градусқа дейiн солтүстiк беткейлерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жазық жерлердегi ормандардың осындай алқаағаштарындағы ағаш кесу сияқты жүргiзiледi.

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргiзiлгеннен кейiн алқаағаштардың қалдырылатын бөлiгiнiң (самырсын ағаштарынан басқа) толымдылығы мына мөлшерден кем төмендетiлмейдi:

солтүстік экспозициялардың 20 градусқа дейiнгi беткейлерінде – 0,7;

оңтүстік экспозициялардың 20 градусқа дейiнгi беткейлерінде – 0,8;

солтүстік экспозициялардың 20 градустан асатын беткейлерінде – 0,8;

оңтүстік экспозициялардың 20 градустан асатын беткейлерінде – 0,9.

Төзiмдiлiгi нашар топырақтарда (құмайт және құмды) және көшкiн болатын учаскелерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу құлап қалуы мүмкiн жекелеген қисайған ағаштарды ғана шабумен шектеледi.

Аралас балауса ағаштарда басты тұқымдарды екiншi дәрежелi тұқымдар көлегейлеп тастайтын кезде соңғыларының жинақталуы солтүстiк экспозициялардың тіктілігі 20 градусқа дейiнгi беткейлерінде – 0,5-ке дейiн, оңтүстiк экспозицияларда – 0,6-ға дейiн, солтүстiк экспозициялардың тіктілігі 21-30 градусқа дейiнгi беткейлерінде – 0,6-ға дейiн, оңтүстік экспозицияларда – 0,7-ге дейiн төмендейдi.

Оңтүстік экспозициялардың беткейлерінде өтпелi ағаш кесу таза алқаағаштарда толымдылығы 1,0 болған жағдайда ғана жүргiзiледi.

Беткейлер тіктілігі 30 градустан асатын барлық экспозициялардың баурайларында сирету мен өтпелi кесу, құрып бара жатқан ағаштарды шабуды қоспағанда, белгiленбейдi.

3-параграф. Мемлекеттiк орман қорының жекелеген санаттарының
орман учаскелерінде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу ерекшелiктерi

98. Орман генетикалық резерваттары мен мемлекеттiк орман табиғат ескерткiштерiн қоса алғанда, ғылыми маңызы бар орман учаскелерiнде және тұрақты сынақ алаңдары орналасқан орман учаскелерiнде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жүргiзiлмейдi. Мұндай учаскелердiң айналасында қорғаныштық аймақтар құрылады, ал олардың өздерi мұқият күзетуге жатады.

99. Көне және эндемикалық тұқымдылары бар, сондай-ақ өнiмдiлiгі мен гендiк қасиеттерi бойынша бiрегей тұқымдылық құрамы жөнінен сирек кездесетiн ерекше құнды орман алаптары мен ерекше қорғаныштық учаскелердiң ормандарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың өсiп-өнуi және табиғи қайта жаңғыруы үшiн жайлы жағдайлар жасауды көздейдi.

100. Жаңғақ кәсiпшiлiгі аймақтарында және орман жемiс алқаағаштарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу учаске алаңы бойынша ағаш шымылдығы болымсыз тұтасқан және ағаштар біркелкі орналасқан сүрекдiңдердiң таза немесе болымсыз қоспасы бар екiншi дәрежелi тұқымдыларын қалыптастыру мақсатында жүргізіледі, бұл олардың барынша мол және ұзақ уақыт жемiс беруі үшiн қолайлы жағдайларды қамтамасыз етеді. Осындай алқаағаштар түрiн қалыптастыру үшiн мақсатты тұқымдық ағаштарды күтiп-баптау арқылы бiркелкi сирету әдiсi қолданылады.

101. Мемлекеттік орман жолақтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу олардың орналасқан жерi мен жай-күйін ескере отырып жүргізiледі және олардың төзiмдiлігі мен тиiмдiлiгін арттыруға бағытталады. Су айрығының жолақтарында олардың cу реттегiш қасиеттерін күшейту үшiн жүргізiледi. Күтiп-баптау тұқымдардың өзара әсерi ескерiле отырып, алқаағаш шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi. Әрбір кесу кезеңінде алқаағаштардың тұтасуы 0,7-0,6-дан төмендемейді.

Жерүсті ағыстарын жер астына ауыстыру және эрозиялық процестердiң алдын алу мақсатында өзен аңғарларындағы тік жар қабатының жағалауындағы алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу тұтасуы 0,8-0,7 кем болмайтын алқаағаштарды қалыптастыру үшiн жүргiзіледi.

Құм баурайының шымылдығында гидрологиялық жағдайлардың ерекшелiктерi мен минералдық қоректiлiктiң жеткiлiксiздігі ескеріледі. Осындай алқаптарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кезiнде ағаш шымылдығындағы өскiндер мен 0,6-дан кем болмайтын алқаағаштардың тұтасуын сақтау мiндетті.

102. Жоғары рекреациялық жүктемеге ұшыраған әрi эстетикалық және орта қорғау маңызы бар қалалық ормандар мен орман саябақтарында күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу халықтың демалуы үшiн қолайлы ортаны сақтауды, мәдени-сауықтыру және спорттық iс-шаралар жүргiзуді қамтамасыз ететін неғұрлым төзiмдi, ұзақ жасайтын, көрікті алқаағаштар мен орман ландшафтарын қалыптастыру мақсатында жүргiзiледi.

103. Саябақ ландшафтарын (ашық, жартылай ашық және жабық) қалыптастыру бойынша ағаш кесу әдiстерi сүрекдiңнiң құрылымымен, шымылдығының тұтасуымен және нысаналы міндеттерімен анықталады және табиғи алқаағаштарға да, жасанды екпелерге де қолданылады.

104. Елдi мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерiнiң жасыл аймақтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу рекреациялық жүктемелерге төзiмдi ормандар өсiруге бағытталған. Оларды жүргізу кезiнде жапырақты тұқымдылардың (2-3 бiрлiкке дейін) қоспасын сақтау және өрт шыққан кезде төменгі өрттің жоғарғы өртке ұласып кету ықтималдығын азайту мақсатында ұшарбасы төмен салбырап тұрған ағаштарды жинау қамтамасыз етіледі.

105. Эрозияға қарсы ормандарда күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу табиғи процестер барысында олардың функционалдық құндылығы нашарлаған жағдайда ғана жүргiзiледi. Ағаш кесу режимi мен оларды жүргiзу тәсiлдерi тамыр жүйесi мықты әртүрлі жастағы, толымдылығы жоғары (толымдылығы 0,7-0,8) және тамыр жүйесі мықты, екінші қабаты мен қалың жас өркендері бар күрделі алқаағаштарды қалыптастыру қажеттiлігі басшылыққа алына отырып анықталады. Мұндай алқаағаштарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден алынған сүректi сүйреу және тасып әкету қыс кезінде ғана жүргізiледi.

106. Өзендер, көлдер, су қоймалары, арналар және басқа да су объектiлерi жағалауларындағы ормандардың тыйым салынған белдеулерінде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу аласа ағаштар түрiнде бұталары бар, топырақтың жоғарғы қабаттарының бұзылмай нығыздалуын, сондай-ақ су қорғау және су реттеу рөлiн орындауды қамтамасыз ететін төзiмдi аралас алқаағаштар өсiруге бағытталған. Оларды жүргiзу кезiнде алқаағаштардың тұтасуы 0,7-0,8-ден азаймайды.

Өзендер, көлдер және басқа да су қоймаларының жағалауларындағы белдеулерде күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жерүсті ағыстарын топырақ арасына ауыстыруға қабiлеттi толымдылығы жоғары сүрекдiңдер қалыптастыруға бағытталған.

Мұндай ормандарда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу мен сүректi сүйреу қатып қалған жер арқылы қысқы кезінде жүргiзiледi.

107. Халықаралық және республикалық маңызы бар жалпы пайдаланымдағы темiр және автомобиль жолдарының, магистральды өткiзгіш құбырлары мен басқа да желiлiк құрылыстар жолақтарындағы қорғаныштық алқаағаштарда күтiп-баптау мақсатында кесу осы объектiлердi жайсыз табиғи құбылыстардан қорғауды күшейту, қоршаған ортаның ластануын және жергілікті тұрғындарға олардың шулы әсерiн азайту мақсатында жүргізiледi. Оларды жүргізу кезінде пішіні күрделi аралас алқаағаштар құру қамтамасыз етіледі. Қардың неғұрлым бiркелкi төселуi және қар басып қалмауы үшiн осы алқаағаштарда жоғарғы шымылдық 0,6-0,7 толымдылыққа дейiн сиретiледi, ал түктенетiн және топырақ қорғайтын бұталар олар толық тұйықталған жағдайда бiркелкi 50 пайыз сиретiледi. Жол жиегіндегі енi 25-30 метр орман пұшпағындағы технологиялық дәлiздерде ағаш кесу жүргізiлмейдi.

108. Халықаралық және республикалық маңызы бар жалпы пайдаланымдағы темiр және автомобиль жолдары бойындағы қорғаныштық орман жолақтарында күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу осы Қағидалардың 107-тармағында баяндалған тәртіппен жүргізіледi.

4-параграф. Аграрлық мелиоративтік алқаағаштарда
күтім жасау мақсатында ағаш кесу ерекшеліктері

109. Аграрлық мелиоративтiк алқаағаштарда (дала қорғайтын орман жолақтары мен басқа да қорғаныштық екпелер) күтiм жасау мақсатында ағаш кесу олардың мақсатын ескере отырып және олардың мелиоративтiк маңыздылығын күшейту мақсатында жүргiзiледi. Оларды жүргізу кезінде орман жолақтарында жолақтардың мынадай құрылымдары құрылады және сақталады:

1) жел соғатын жолақтар – дiңдердiң және жолақтың жер үстіндегi 1,5 метрлiк бөлігінiң арасындағы ашық жер көлемi 60-70 пайызды, ұшарбасы арасында – 15 пайызды құрайтын кезде далада қарды бiркелкi бөлу үшiн;

2) селдір жолақтар – бүкiл пішіні бойынша ашық жерлер көлемi (дiңдер мен ұшарбастар арасында) 25-35 пайызды құрайтын кезде қатты желдер мен шаңды дауылдардың терiс ықпалын әлсiрету үшiн;

3) жел соқпайтын (тығыз) жолақтар – топырақты су эрозиясынан, ал тоғандар мен су қоймаларын лайланып кетуден қорғау үшiн, жолақтардың осындай құрылымы кезінде тұтас ашық жерлер жасалмайды.

110. Қалыңдығына, тұқымдық құрамына және жолақтардың жай-күйiне байланысты дала қорғайтын орман жолақтарында күтiм жасау мақсатында ағаш кесу мынадай үш кезеңге бөлiнедi:

1) бiрiншi кезең – жолақтардың толық жанасуына дейiн – 3 жастан 6 жасқа дейiн, ал қылқан және қатты жапырақтылар үшiн - 6 жастан 10 жасқа дейiн (жарықтандыру);

2) екiншi кезең – жолақтардың тиiстi құрылымын қалыптастыру – 7 жастан 15 жасқа дейiн, ал қатты жапырақтылар үшін – 11 жастан 20 жасқа дейiн (тазарту);

3) үшiншi кезең – жолақтардың қажеттi құрылым мен тыныс-тiршiлiгін сақтау – 16 жастан бастап және одан жоғары, ал қылқан және қатты жапырақтылар үшін – 21 жастан бастап және одан жоғары.

111. Бiрiншi кезеңде күтім жасау мақсатында ағаш кесу ұшарбасының жанасу сәтiнен басталады және басты тұқымдылардың өсу жағдайын жақсартуға, оларды кедергі келтiретiн тұқымдар мен бұталардан босатуға бағытталады. Топырақ-климаттық жағдайға байланысты бұталардың 25 пайыздан 50 пайызға дейiнi кесiледi. Бұталардың қалған бөлiгiн кесу жолақтың байқалған құрылымына байланысты олардың өсiмiне қарай жүргiзiледi. Бiрiншi кезеңнiң соңына қарай 2500-4000, ал қою қызғылт топырақтарда – 1 гектарға 1500-2500 ағаш қалдырылады.

112. Екiншi кезеңде күтім жасау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде басты тұқымдыларға күтiм жасау жалғасады және тиiстi қар бөлу қасиеттерi бар дала қорғайтын жолақтар құрылымы қалыптасады. Бұл ретте құрғап қалған, ауруға ұшыраған, бүлiнген, кеуіп бара жатқан ағаштар, сондай-ақ басты тұқымдардың өсуiне кедергi келтiретiн өсiмтал тұқымдардың сау ағаштары кесiледi. 1 гектарға 2000-3000, ал қою қызғылт топырақтарда – 1500-2000 ағаш қалдырылады.

Жел соғатын құрылым жолағын жасау кезiнде басты тұқымдыларға терiс әсерiн тигізетiн барлық бұталар кесiледi.

Көлеңкелi-сүрек түрiндегi биiктiгі 1 метр және бұталы-сүрек түріндегі биiктiгі 1,5 метр орман жолақтарындағы барлық ағаштардың бүйiр бұталарын кесу жүргiзiледi. Жел соғатын жолақтар ұшарбасы мен дiңдердегi жарық түсiру мөлшерi бойынша, сондай-ақ қар бөлу қасиеттерi бойынша қалыптастырылады. Ол арқылы күтiм жасаудың қайталанушылығы және оның қарқындылығы реттеледi.

Селдір құрылымды жолақтар қалыптастыру кезiнде бұталардың жартысына жуығы жолақтың ұзындығы бойынша бiркелкі кесiледi, ал бұталардың қалған жартысы бiртiндеп жасартылады. Биiктiгi 1,0-1,5 метр ағаш бөлiктерiнiң бүйiр бұтақтарын кесу жүргiзiледi. Сүрек шымылдығының ұшар басының тұйықталуы жарық түсіру мөлшерiмен және қар бөлу сипатымен реттеледi. Алқаағаштар құрамына кiретiн жемiс ағаштарының ұшарбастарын жемiс беруін арттыру мақсатында сиреткен жөн.

113. Yшiнші кезеңде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу кезінде жолақтың қажеттi құрылымын, өмiршеңдiгін және ұзақ жасауын сақтау қамтамасыз етіледi. Бұл ретте жолақтардың барлық құрылымында күтiм жасау мақсатында ағаш кесудi жүргізу кезiнде кеуіп бара жатқан, ауруға ұшыраған, бүлінген, басты тұқымдыларға кедергі келтiретiн қатты әлсiреген ағаштар кесіледi. Шамамен 1500-2000, ал қою қызғылт топырақтарда 1 гектарға – 1000-1500 ағаштар қалдырылады. Осы кезеңде жолақтарда ағаштардың желегінің тұтасу 0,7-0,8-ден төмендетiлмейдi.

Жел соғатын құрылым жолағында және оның айналасында қардың көп мөлшерде жиналуын болдырмау мақсатында күтім жасау мақсатындағы ағаш кесу кезiнде шеткi қатарларда орналасқан ағаштардың биiктiгi 2 метр дейiнгі бұталары кесiледi.

Селдір және жел соғатын құрылым жолақтарында үшіншi кезеңде бұталарды жасарту мақсатында оларды бiртiндеп кесу жалғасады.

114. Эрозияға қарсы, су реттегіш және басқа да қорғаныштық алқаағаштар өсiру кезiнде күтiм жасау мақсатында ағаш кесу негiзiнен 0,8 кем болмайтын деңгейде сүрек шымылдығының тұйықталуын қолдау мақсатында жүргiзiледi. Ағаштардың төзiмдiлiгiн жоғарылатуға бағытталған, осындай алқаптардың шекараларында өсiрiлетiн алқаағаштардың шетіне күтiм жасау бiр уақытта жүргiзiледi.

115. Сай-салалар мен жыралар маңындағы орман жолақтары мен алқаптарда сай-саланың баурайын көлеңкелеу, топырақтың шайылуын болдырмау және күтiм жасау мақсатында ағаш кесу арқылы олардың қар жинақтау функцияларын сақтау мақсатында бұталар мен екiншi қатардағы тұқымдылардан орман шетiн сақтай отырып, орман шымылдығының жоғары тұйықталуын қолданады.

Сай-салалар мен жыраларда алқаағаштарда күтiм жасау мақсатында ағаш кесу орман алқаптарындағы сияқты жүргiзiледi.

5-параграф. Алқаағаштарда бұтақтар кесу,
орман пұшпағына күтiм жасау және орман астарына күтім жасау

116. Орманға күтім жасаудың басқа түрлеріне алқаағаштарда бұталарды кесу, орман пұшпағы мен аласа ағаштарға күтiм жасау жатады, бұл көбiнесе алқаағаштарда күтiм жасау мақсатында ағаш кесудiң бiрнеше түрлерiн біріктіру арқылы қалыптасады.

117. Қылқан жапырақты алқаағаштарда бұталарды кесу оның сапасын жақсартады және iскерлiк жоғары сортты сүректің шығуын жоғарылатады және жұмсақ жапырақты алқаағаштарда iшкi шiрiктiң пайда болуының алдын алуға жәрдемдеседi, жабайы жемiс тұқымдарында, самырсын мен грек жаңғағында - жемiс берудi жақсартады, бұл негiзiнен орман шаруашылығы қарқынды аудандарда жүргiзiледi:

1) терек плантацияларында және кейбiр жемiс ағаштарында төменгі бұтақтар мен жас өскіндер жойылады;

2) алқаағаштарда бұтақтарды кесу 10-12 жаста басталады және биiктiгі 6-7 метрге дейiн дiңдердi тазарту мақсатында қурап қалған және әлсiреген бұталардың пайда болуына қарай 7-10 жыл сайын қайталанады;

3) бұтақтарды кесу дiңнiң бүйiр бетiмен қатар, қабық бетiнiң деңгейiнде, оған зақым келтiрмей жүргiзiледi.

Жапырақты тұқымды ағаштардан қураған бұтақтарды жою кесу немесе сырықпен қаптау арқылы жүргізіледі;

4) бұтақтарды кесудi ерте көктемде өсу кезеңі басталғанға дейiнгi жүргiзу ұсынылады. Жаздың аяғы мен күзде бұл жұмыстар ауру жұқтыратын саңырауқұлақ ұрықтарының таралуын болдырмау мақсатында жүргізілмейді.

118. Орман пұшпағына күтiм жасау олардың белдеулерiнiң шекаралық төзiмдiлiгiн жоғарылату мақсатында жүргізiледi. Олардың көмегімен халық аз қоныстанған аудандарға жақын ормандарда орман шекарасы алқаағаштардың толымдылығын 0,4-0,5-ке дейiн сирету арқылы енi 5-10 метр белдеуде төмен иiлген ұшарбастарын құру жолымен "жабылады" және халық тығыз қоныстанған аудандарға, жолдарға және аңыздық, сабан және құрғақ шөп қалдырылатын ауыл шаруашылық жерлерге жақын ормандарда дала өрттерiнiң орман өрттерiне ұласып кетуiнiң алдын алу үшiн, керiсiнше, шеткi ағаштардың ұшарбастары төмен иiлген олардың бұтақтарын кесу арқылы көтерiледi.

119. Аласа ағаштарға күтім жасау орман мен құнды тұқымдылардың өскiндерiнiң өмiрiнде олардың атқаратын рөлiне байланысты жүзеге асырылады. Анық терiс әсер туғызған жағдайда ол сиретiледi, толық немесе iшiнара кесiледi, оң әсерi кезiнде – сақтайды.

7. Санитариялық мақсатта ірiктеп ағаш кесу

120. Санитариялық мақсатта ірiктеп ағаш кесу орман қорғау iс-шараларына жатады және ағаштардың iшiнен өсу мерзiмi аяқталған ағаштарды және орман ауруларымен және зиянкестерiмен бүлiнгендерiн тазарту жолымен сүрекдiңдердi сауықтыруға бағытталады және күтiм жасау мақсатында ағаш кесу жоспарланбаған шұғыл араласуды талап ететiн санитариялық жағдайда тағайындалады.

121. Санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесу табиғи түрде қурап қалуымен салыстырғанда ауруларға ұшыраған, дің зиянкестері жаңадан қоныстанған, қурап бара жатқан, қураған, жел, дауыл, қар құлатқан, қар сындырған, өсуі тоқтап қалғанға дейін басқа жолдармен зақымданған, осы Қағидаларға 20-қосымшаға сәйкес ағаштардың санитариялық жағдайының шәкілі бойынша анықталатын жай-күйінің орташа өлшемдi баллы 1,6-дан 3,5-ке дейiн ағаштардың пайда болуы және жиналып қалуы байқалатын төзiмдiлiгiнен айырылған алқаағаштарда жүргiзіледi.

122. Санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесу екпелердiң тұтастығы мен төзiмдiлігін бұзбауға тиiс. Санитариялық мақсатта iріктеп ағаш кесу кезінде алқаағаштардың толымдылығы 0,3-тен төмендейді, ал шырша мен майқарағай екпелері үшiн 0,4-тен төмен болмауы тиiс.

Жуандығының төмен болуы олардың табиғи жай-күйi болып табылатын алқаағаштарда (арша, пiсте, сексеуiл және басқалары), сондай-ақ Гаузер қабық кеміргіші мен микрофаг қоныстанған ландшафты ормандарда және Шренк шыршасының таулы ормандарында санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесу кезiнде толымдылық 0,3-тен төмендетілмейді.

123. Санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесудi жүргізу орман орналастыру деректерi немесе арнайы орман патологиялық тексеру негізiнде жоспарланады.

124. Ағаштарды кесуге iрiктеу және таңбалау орман күтушілердің, орман шеберлерінің басшылығымен жүргiзіледi.

125. Өртпен, желмен, қармен әлсiреген, ағаш дайындау кезінде қатты бүлiнген ағаштар оларға дiң зиянкестері қоныстанғанға және олар ауруларға ұшырағанға дейiн iрiктеуге жатады. Ағаштарды iрiктеп кесуге таңдау кезінде зиянкес пен ауру қоздырғыштар биологиясының ерекшелiктерін ескере отырып, осы Қағидаларға 20-қосымшаға сәйкес Ағаштардың санитариялық жағдайының шәкілі бойынша анықталатын сүрекдіңнің бүліну (зақымдану) дәрежесі басшылыққа алынады.

126. Орман өрттерiнен кейiн санитариялық мақсатта ағаш кесуге ағаштарды iрiктеудi ұшарбасының, дiңiнiң, түп табандарының отпен бүлiнуiн, ағаштардың жалпы жай-күйiн бағалай отырып жүргiзедi. Жас қарағайларда алғашқы екі жылда дiңдердегi күйiк биiктiгi (қабығы жұқа аймақтың төменгі бөлiгiнiң күйігі қауiптi), сондай-ақ құрғақ және өте құрғақ түрлерде – түп табандары мен тамыр мойындарының күюі (айналасының қауiптi деңгейi 75 пайыз немесе одан көп) ағаштардың тiршiлiк етуге бейiмдiлiгiнiң неғұрлым шынайы белгiлерi болып табылады. Балқарағай мен көктерек ұқсас сипатта бағаланады. От шалу салдарынан төзiмсiздеу шырша, қайың және майқарағай жалпы әлсiрейдi, келбетінен айрылады, қурайды. Өртеңдерде жедел кесуге құлаған ағаштар да жатады.

Санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесуге ағаштар отпен бүлiнгеннен кейін шұғыл түрде кірісу қажет және кесуді көктемгi өртеңдерде – келесі жылдың 1 маусымына дейiн, ерте жазда – 1 тамызға дейін, кешiрек жазда және күзде – келесі жылдың 1 мамырына дейiн аяқтау қажет.

127. Ағаштарды жел сұлатқан немесе сындырған кезде толық немесе iшiнара құлаған немесе сынған ағаштар тазартуға жатады; бұл ретте бүлінген орманды игеруді мынадай мерзiмдерде жүзеге асырады: жаздың аяғында және күз-қыста бүлінген кезде – 1 мамырға дейiн, көктемде – 1 шілдеге дейiн, жаздың басында – 1 тамызға дейiн. Алаңы жағынан жел сұлатқан және дауыл құлатқан көлемдi учаскелер ағаш кесу мерзімдерi мен кезектiлігін қадағалау арқылы өзгерте отырып, 1-2 жылда игереді.

128. Қар және мұз қату салдарынан бүлiнген алқаағаштарда ұшарбасының 2/3 және одан астамы бүлiнген ағаштар, сондай-ақ құлаған ағаштар мiндетті түрде кесуге жатады. Мұндай ағаштарды тазартудың ұсынылған мерзiмдерi – 1 шiлдеге дейiн, бiрақ келесi жылдың 1 мамырынан кешіктiрiлмейдi.

129. Дiң зиянкестері қоныстанған ағаштарды iрiктеу өрттермен, жел сұлатқан, қар басқан, қурап қалған, шамадан тыс ылғалданған, өндiрiстiк қалдықтармен, қылқан жапырақ кемiргіш жәндіктермен, тамыр шiруiмен және басқа да қауiптi аурулармен, өзге де себептермен немесе себептер кешенiмен бүлiнген немесе әлсiреген алқаағаштарда пайда болған олардың көбею ошақтарында жүргiзiледi.

Зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу, таңбалау және кесу кезiнде ағаштардың құруының түрлi типтері кезiнде зиянды жәндiктердiң қоныстануын сипаттайтын белгiлердi, cүpeк тұқымдары мен зиянкестер түрлерiнiң биологиялық ерекшелiктерiн, аймақтық және ауа райының жағдайын басшылыққа алады, бұл ретте қылқан жапырақты тұқымдарда қабық кемiргiштердiң қоныстануы жетекшi индикатор болып табылады.

130. Тамыр аузы мен саңырауқұлақ бүлдiрген қылқан жапырақты алқаағаштарда жай-күйінің III және IV санатты ағаштары кесуге жатады, бұл ретте аталған аурулармен бүлінген және құрғап қалған ағаштарды iрiктеу кеуіп қалған учаскелерде де жүргiзiледi.

Түбiр шiрiктерiнiң ошақтары болған, дiң зиянкестерiнiң саны көбейiп кеткен жағдайларда ауру ағаштарды iрiктеудi жәндiктердiң даму мерзімдерi олардың биологиясының ерекшелiктерi, аурулардың таралу жайы, ошақтың кезеңi ескеріле отырып, жаңадан отырғызылған ағаштарды iрiктеуге тұспа-тұс келтiредi.

Емен ағаштары мен басқа да жапырақты алқаағаштардағы саңырауқұлақ ошақтарында санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ұқсас жүргiзiледi.

Тамыр ауруы ошақтарында санитариялық мақсатта ірiктеп ағаш кесудi басқа да қорғаныштық және орман шаруашылығы iс-шараларымен ұштастыру, сондай-ақ ағаш кесу қарқындылығы әрбiр нақты жағдай бойынша айқындалады.

131. Қарағай алқаағаштарында серянка – шайыр iсiгiмен зақымданған барлық ағаштар кесіледі.

132. Тамыр микозасымен зақымданған емен ормандарында жай-күйі IV, V және VI санаттағы ағаштар, ал III және IV санаттағы шегiршiн ағаштарының голланд аурулары ошақтарындағы ағаштар тазартуға жатады. Ағаш кесудi күзгi-қысқы кезеңде жүргізген дұрыс, бұл ретте осы ағаштарды iрiктеу және таңбалау зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеумен тұспа-тұс келтiрiледі және оны Орман кодексінің 67-бабының 3-тармағына сәйкес бекітілетін ормандардағы санитариялық қағидаларда (бұдан әрі – ормандардағы санитариялық қағидалар) айқындалған жәндiктердiң қауiптi түрлерiнiң биологиясын ескеретiн мерзiмдерде жүргiзедi.

133. Майқарағай, балқарағай және жапырақты тұқымдылардың некроздың iсiк шалған ошақтарында ауру ағаштарды iрiктеу, дiңнiң айналасының 1/2 астамы жаралармен зақымданған кезде, сондай-ақ кеуiп бара жатқан және кеуiп кеткен, дiң зиянкестері қоныстанған немесе өңделген кездерде жүргiзіледi.

134. Қылқан жапырақты және шаруашылық тұрғыдан құнды жапырақты тұқымдылары дiңдердiң шiрiк ауруларына ұшыраған кезде жемiс беретін ағаштар кесуге жатады. Қуыстары бар өмiршең ағаштар (3-5 дана/гектарға дейiн) пайдалы құстар мен аңдардың қоныстануына ықпал ету үшін қалдырылады. Сол сияқты қуыс ағаштар қалдырылады, егер орманның осы учаскесiнде олар анықталса этномофагтар баспанасы ретiнде қызмет етедi.

Дiң шiрiктерімен бүлiнген көктерек, қайың және тал алқаағаштарында санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ағаштардың жалпы бүлiнуi 20 пайыздан аспайтын кезде ормандардың құнды учаскелерiнде (ерекше қорғалатын аумақтар мен санитариялық-гигиеналық ормандар) ғана жүргізiледi. Дiң шiрiгімен айтарлықтай зақымданған кезде омандардың барлық санаттарында санитариялық мақсатта жаппай кесу жүргізіледі.

135. Паразитті өсiмдiктерi - омела, ремневцветник немесе ломонос, арша және басқалар бар ағаштар келбетiн айтарлық жойған жағдайда ғана кесiледi; шамалы әлсiреген ағаштарда паразит зақымдаған бұтақтар кесіледi. Бұл жұмыстарды орманның құнды учаскелерінде көбiнесе қысқы уақытта орындайды.

136. Атмосфераның өндiрiстiк ластануы (газданған, шаң басқан, түтiн шыққан) аймағында зиянды жәндiктердiң даму мерзiмдерiн ескере отырып дiңдiк зиянкестер қоныстанған ағаштарға, сондай-ақ жай-күйi IV, V және VI санаттағы ағаштарға кезең-кезеңiмен iрiктеудi жүргiзу қажет.

137. Механикалық жолмен бүлiнген ағаштар және тұяқты жануарлар бүлдiрген ағаштары бар алқаағаштарда дiңдерi мен тамыр мойындарының жартысы және одан да көп мөлшерi зақымданған ағаштар (тамыр табандары бүлiнген кезде - олардың жер үстiндегi бөлiгiнiң жартысынан астамы), сүректiң шiрiкпен, мүйiздi кемiргiштермен немесе ағашты бүлдiретiн басқа да жәндiктермен бүліну белгiлерi бар, сондай-ақ сынған, құлаған, кеуіп бара жатқан және кеуiп қалған ағаштар кесуге жатады.

138. Шөлейт аймақтың тоғайлы ормандарында санитариялық мақсатта iрiктеп ағаш кесу ағаштардың 30 пайызға дейiн кеуiп кетуi және алқаағаштар толымдылығы 0,6-0,9 болған кезде жүргiзiледi. Осы ағаш кесуді жүргізу кезiнде ағаштың жуандығы 0,5-тен, ал тыйым салынған белдеулердегi өзендер жағалауы бойынша – 0,7-ден төмен болмауы тиіс. Тоғайлы ормандарды сауықтыруға бағытталған, зиянкестердi тікелей жоюға қатысты алдын алуды қамтитын неғұрлым тиiмдi iс-шара зиянкестер жаңадан қоныстанған ағаштарды iрiктеу болып табылады.

Тоғайлы ормандарда ағаштарға зиянкестердiң қоныстануының негізгі белгілерi: өсiмінiң төмендеуi, өркендердің қысқаруы, жапырақтар көлемiнiң азаюы, ұшарбасының сиреуi болып табылады. Қосымша белгілері: мұртты қоңыз, зер қоңыз және дің ішіне жасырынатын басқа да зиянкестер құрттарының қабық астынан және сүректе жол салуы кезiнде шашылып түсетiн қоңыр түсті ұлпа; наманган және жиделік шұбар мұртты қоңыздар кемiретiн ағаш кертiктерi; ұзынша зер қоңыздардың жұмыртқа салатын қалпақшалары; зер қоңыздар (теректiк кiшкентай, торанғылдық ұзынша және өзбекстандық), наманган мұртты қоңызы және басқалар зиянкестері қоныстанған кезде пайда болатын қабығы жарылған, қарайып кеткен және сөлi (бляхтар) ағып жатқан орындар.

Ағаштарды кесуге бөлу оларға жәндiктер қоныстанғаннан кейін жүргізіледі. Күнтiзбелiк мерзiмдер зиянкестер биологиясы басшылыққа алына отырып белгiленедi. Ағаштар кесу бөлінгеннен кейiн 1-2 аптадан соң жүргiзiледi.

139. Ағаштарды кесу күзгі-қысқы кезеңде жүргiзіледі. Сүректi тасып әкетудi аяқтау мерзiмi – мамырдың аяғына дейiн.

140. Таулы аймақта Шренк шыршалары алқаағаштарында ашық сары, өткен жылда қылқан жапырақтары қарқынды түскен және селдiреген қабық кемiргiш ағаштар кесiледi. Жұмыстар күзде, қыста немесе ерте көктемде (наурыз, сәуiр) – зиянкестер ұша бастағанға дейiн жүргізiледi. Оларды жүргiзу мерзімдерi ауа райы жағдайларын, тік аймақтылықты және зиянкестердің биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып нақтыланады.

141. Арша алқаағаштарында қатты әлсiреген және зиянкестер қоныстанған, ұшарбасы 75 пайызға селдiреген, сондай-ақ қылқан жапырақтары сарғайған ағаштар кесiледi.

8. Құндылығы төмен орман алқаағаштарын, сондай-ақ қорғаныштық,
су сақтау және басқа да функцияларын жоғалта бастаған
алқаағаштарды қайта жаңғыртуға байланысты кесулер

142. Құндылығы төмен орман алқаағаштарын, сондай-ақ қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларын жоғалта бастаған екпелердi қайта жаңартуға байланысты ағаш кесулер орман көмкерген жерлердi тиiмдi пайдалануға бағытталған және сол жерде өсiп тұрған сүрекдiңдi неғұрлым өнiмдi әрi алқаағаштардың осы учаскелерде өсу жағдайына айтарлықтай сәйкес келетiн жаңа ұрпағына айырбастауды бiлдiредi.

Мемлекеттiк орман қорының барлық санаттарында, Орман кодексінің 44-бабы 2-тармағының 1), 2), 3), 4), 5) және 6) тармақшаларында аталған мемлекеттік орман қорының санаттарында аталған кесулер осы салада мамандандырылған жобалау-іздестіру ұйымы әзірлейтін ормандарды қайта жаңартудың жұмыс жобасына мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде уәкiлеттi органның рұқсаты бойынша ғана жүргiзіледi.

143. Аталған кесулерді жүргiзудi қажет ететін ормандар алаңдары кезектi орман орналастыру кезеңiнде анықталады. Қайта жаңартуға орманның жасанды (уақытша) түрлерінің алқаағаштары, сондай-ақ түрлi себептермен бұзылған, ыдыраған, зор шаруашылық маңызы жоқ және өзiнiң қорғаныштық функцияларын толық орындаған алқаағаштар тағайындалады.

Құндылығы төмен алқаағаштарды қайта жаңарту арнайы дайындалған жобалар бойынша жүзеге асырылады.

144. Құндылығы төмен алқаағаштарды қайта жаңарту кезiнде томарларды қопару арқылы немесе қопарусыз орман екпелерін жаппай және топырақты белдеудi өңдей отырып, орман ағаштарын бiртiндеп отырғызу әдiсi пайдаланылады.

Құндылығы төмен алқаағаштарды қайта жаңарту жөнiндегі жұмыстардың көлемiн есепке алу кесiлген сүрек қоры бойынша да, алаңы бойынша да жүзеге асырылады.

9. Балауса ағаштар арасындағы бiрлi-жарым ағаштарды кесу

145. Балауса ағаштар арасынан бiрлi-жарым ағаштарды кесу аралық пайдалану құрамына кiредi және өзiнiң мақсатын орындаған тұқымдық ағаштар мен толық кесiлмеген түрдегi аналық алқаағаштардан сақталған жекелеген ағаштарды жинауға бағытталған.

146. Балауса ағаштар арасындағы бiрлi-жарым ағаштарды кесу оларды бүлдірмейтін тәсілдер мен әдiстер арқылы балауса ағаштардың жай-күйін және қалыңдығын ескере отырып жүзеге асырылады.

147. Қорық аймақтарының және ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың қорық ядросы мен ерекше қорғаныштық учаскелердiң шекараларында өсетiн балауса ағаштар да жай-күйi бойынша кесудi қажет етпейтiн бiрлі-жарым ағаштар кесiлмейдi.

4-бөлім. Мемлекеттік орман қоры учаскелеріндегі басқа кесулер

Ескерту. Қағидалар 4-бөлімнің атауымен толықтырылды - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 25.12.2015 № 19-1/1124 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

10. Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде өзге де мақсаттарға кесу жүргізу ерекшеліктері

Ескерту. 10-тараудың атауы жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 25.12.2015 № 19-1/1124 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

148. Басқа кесулер (санитариялық мақсатта жаппай кесу; су тораптарын, құбыр желілерін, жолдар салуға байланысты орман алқаптарын тазарту; орман соқпақтары мен өртке қарсы үзілімдер тарту; басқа мақсаттар үшін кесу), басқа мақсаттар үшін кесу Орман кодексінің 93-бабының 2-тармағына сәйкес мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған жағдайда уәкілетті органның рұқсаты бойынша ғана жүргізілетін Орман кодексінің 44-бабының 2-тармағының 1), 2), 3), 4), 5) және 6) тармақшаларында аталған мемлекеттік орман қорының санаттарынан басқа, мемлекеттік орман қорының барлық санаттарында осы Қағидаларға сәйкес жүргізіледі.

Өтімді қоқыс пен қураған ағаштарды жинау жұмыстары шектеулі орман пайдаланудың қорықтық режимі бар мемлекеттік орман қорының санаттарынан басқа, мемлекеттік орман қорының барлық санаттарында жүргізіледі.

11. Санитариялық мақсатта жаппай кесу

149. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесулер орман аурулары мен зиянкестерiнiң жаппай етек алуы, орман өрттерi немесе басқа да қолайсыз табиғи құбылыстар салдарынан олардың өсуi толық тоқтап қалған жағдайға дейiн зақымданған орманды тазарту мақсатында жүргізіледi және олардың зардаптарын жоюға да, оларда орман дақылдарын отырғызу немесе олардың табиғи қайта жаңаруына жәрдемдесу үшiн орман алқаптарын тазартуға да бағытталған.

150. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесу осы Қағидаларға 19 және 20-қосымшаларға сәйкес Ағаштардың санитариялық жай-күйінің шәкіліне және алқаағаштардың төзімділік санатына сәйкес анықталатын орташа өлшемдi балы 3,6-дан 5,0-ге дейiнгі төзiмдiлiгi 3-сыныпты алқаағаштарда жүргiзiледi.

Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесу, егер кесуден кейін қалған зақымданбаған алқаағаштың толымдылығы 0,2-нi құраса және одан төмен болса, жаппай кесу болып саналады.

151. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесу іріктеп санитариялық мақсатта кесу алқаағаштарды енді сауықтыра алмайтын және алқаағаштар толымдылығын 0,3-тен төмендетіп жіберетін; шырша мен майқарағай алқаағаштары үшiн – 0,4-тен төмендетіп жіберетін кезде жасына қарамастан тағайындалады.

152. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесуге белгіленген алқаағаштарда орман иеленуші басшысының орынбасары, орман күтуші, орман патолог-инженерi, ал қажет болған жағдайда орман шаруашылығының басқа да мамандары қатысатын орман патологиялық зерттеу мiндеттi түрде жүргiзiледi.

Тексеру материалдарын орман иеленуші бекiтедi.

153. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесу белгiленген телімде алқаағаштардың орман патологиялық жай-күйiнiң сипаттамасы үшiн тік бұрышты немесе ұзына бойына созылған сынақ алаңдары салынады және жалпы сынақ алаңы тексерiлетiн учаскенiң көлемi 100 гектарға дейiн болған жағдайда – оның алаңының 2 пайызынан; 100 гектардан жоғары болған жағдайда – 1 пайызынан кем болмауы тиiс.

154. Орман патологиялық тексерудің нәтижелері бойынша орманның бүлінген учаскелерін қарап шығу актісі жасалады, онда: мемлекеттік орман қорының санаты, алқағаштардың таксациялық сипаттамасы, олардың бүліну себептері, санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесу қажеттігінің негіздемесі, ағаш кесудің шұғылдылығы және оны жүргізудің белгіленген мерзімі, кейіннен жалғастыруды қамтамасыз ету жөніндегі шаралар және аралас алқаағаштардың ыдырауының алдын алу үшін қажет іс-шаралар көрсетіледі.

155. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзу кезiнде әрбiр мөлдек алаңы 5 гектардан аспайтындай, 100 гектардан астам өртеңдер учаскелерінде – 25 гектардан аспайтындай мөлшерде, 1000 гектардан астам ірі орман өрттерінің (жоғарғы) зардаптарын жою кезінде мөлдек алаңы кварталдың ауданымен белгіленеді.

Ескерту. 155-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Экология және табиғи ресурстар министрінің 06.03.2024 № 59 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

156. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесудi жүргiзуге рұқсатты Орман кодексінің 93-бабының 2-тармағына сәйкес уәкiлеттi орган бередi.

157. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесу кезiнде мынадай шарттарды сақтау қамтамасыз етіледі:

1) ағашы кесiлетін алқап оның өсуi табиғи түрде мүмкiн болмайтын жағдайда бiрiншi кезекте орман екпелерін отырғызуға тағайындалады;

2) аралас сау алқаағаштарға орман патологиялық қадағалау белгіленедi, оларда ауру және діңдік зиянкестер жаңадан пайда болған ағаштарды уақтылы іріктеу және қоқыстардан тазарту жүргiзiледi.

158. Санитариялық мақсатта жаппай ағаш кесудi талап ететiн жел сұлатқан, дауыл құлатқан, зиянкестер бүлдiрген немесе аурулармен зақымдану нәтижесiнде кеуіп кеткен өртеңдер немесе екпелер учаскелерi өрттердiң таралуын, зиянды жәндiктердiң көбеюiн болдырмау және сүректің техникалық сапаларын жоғалтпау мақсатында алаңдарды кесiлгеннен кейiнгi қалдықтар мен қоқыстардан ұқыпты тазарту арқылы бір жыл ішінде игерiледi.

159. Жел сұлатқан, дауыл құлатқан немесе қылқан жапырақтык емiргiш жәндіктер бүлдірген (кеуiп қалу және дiң зиянкестерінiң қоныстану белгiлерi болған кезде), сондай-ақ жоғарғы немесе төменгi өрттер зақымдаған қылқан жапырақты алқаағаштар кесуге бiріншi кезекте шығарылады.

12. Орамдық соқпақтар тартуға, өртке қарсы үзілімдер
салуға және өтімді қоқысты жинауға байланысты ағаш кесу

160. Орман соқпақтарын тартуға және өртке қарсы үзілімдер салуға, оларды тазартуға байланысты ағаш кесу, сондай-ақ басқа да мақсаттар үшін ағаш кесу орман орналастыру материалдары, ормандардың өртке қарсы жабдықтаудың бас жоспарлары негізiнде:

1) орман мекемесінің орамдық желiсiн бастапқы ұйымдастыру кезiнде;

2) орман мекемелерiнiң орман орналастыру разрядын өзгерту кезiнде;

3) орманды күзету және қорғау жүйесiн жақсарту жағына қарай елеулі түрде қайта қарау жағдайларында;

4) өзге мақсаттар үшін ағаш кесуді жүргізу кезінде (қылқан жапырақты балауса ағаштар алаптарын 25 гектардан аспайтын мөлшерде блоктарға бөлу) жүзеге асырылады.

161. Орамдық соқпақтар мен өртке қарсы үзілімдер тартуға байланысты ағаш кесу осы Қағидаларда белгіленген тәртіпке сәйкес жаппай ағаш кесу үшін жүргiзiледi.

162. Орамдық соқпақтар мен өртке қарсы үзілімдер тартуға байланысты ағаш кесу көлемi сүрек қоры мен ағаш кесу алаңы бойынша олардың нормативтiк ені мен ұзындығын негiзге ала отырып айқындалады.

163. Өтімдi қоқыстарды және қураған ағаштарды жинау эстетикалық мақсаттарда және табиғи құлаудың нәтижесінде қураған және жерде жатқан ағаштар болған жағдайда орман өрттерiнiң алдын алу мақсатында жүргiзiледi.

13. Құрылысқа байланысты орман алқаптарын тазарту үшін ағаш кесу

164. Құрылыс объектілерін (су тораптары, құбыр желілері, жолдар, электр тарту желілері және басқа да желілік құрылыстар) салу үшін орман алқаптарын тазартуға байланысты ағаш кесу осы Қағидаларда белгіленген жаппай ағаш кесуді жүргізу тәртібіне сәйкес жаппай ағаш кесу жолымен жолақтар немесе алқаптар түрiнде жүзеге асырылады.

Орман алқаптарын тазарту бойынша ағаш кесу көлемi дайындалатын ағаш материалдарының мөлшері бойынша ескеріледi.

5-бөлім. Ағаш кесуді жүргiзуге қойылатын
орман өсіру-экологиялық талаптар

165. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуді жүргізу үшін кеспеағаштар бөлу кезiнде толысу жасына жетпеген қылқан жапырақты және қатты жапырақты ағаш тұқымдылары кесуге белгiленбейдi.

Қайта жаңармаған ағашы кесiлген жерлерге жанасатын алқаағаштарда кеспеағаштарды жаппай кесуге бөлу және бiртiндеп кесудiң соңғы кезегі бөлу осы Қағидаларға 22-қосымшаға сәйкес орман көмкермеген жерлерде және орман аясында табиғи түлеуді бағалау шәкілдеріне сәйкес "жақсы" деген бағамен табиғи қайта жаңару немесе орман екпелерін отырғызу орын алған жағдайда ғана жүргізiледi.

166. Жаппай тар кеспеағаштық кесу кезiнде кеспеағаштардағы алаңшаның енi:

1) жазық жерлердегі ормандарда және Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарында – сүрекдіңдердiң бiр жарым еселік биiктігінен аспайтын мөлшерде;

2) беткейдің құламалығы 15 градусқа дейiнгі тау ормандарында – сүрекдiңдердiң екi еселiк биiктiгiнен аспайтын мөлшерде белгiленедi.

167. Орманның табиғи жолмен қайта жаңаруын есепке ала отырып басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудi жүргізу үшiн белгiленген алқаағаштарда мал жаю сексеуiл сүрекдіңдерін қоса алғанда, қылқан жапырақты және қатты жапырақты сүрекдіңдерде ағаш кесуден бес жыл бұрын тоқтатылады.

168. Кеспеағаштарда сүрек дайындау мен оны сүйретiп шығару топырақ эрозиясының пайда болуына жол бермейтiн, ормандардың, су айдындарының және басқа да табиғи объектiлердiң жай-күйiне теріс әсер етпейтiн немесе оны шектейтiн, шаруашылық жағынан бағалы тұқымдылардың өскiнi мен балауса ағаштарын сақтауды қамтамасыз ететiн тәсiлдермен және құралдармен осы Қағидаларға 22-қосымшаға сәйкес Орман көмкермеген жерлерде және орман аясында табиғи түлеуін бағалау шәкілдеріне сәйкес жүргiзіледі.

Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарында құламалығы 10 градустан астам және тау ормандарында 15 градустан астам беткейлерде трактормен сүйретiп шығару соқпақтар арқылы ғана жүргізіледі.

Сүректi сүйретiп шығару сыпталған ағаш түрiнде де, сортименттер түрiнде де жүргізіледi.

169. Ағаш кесу процесiнде қарсыз кезеңде жерге үлестi қысымы бір шаршы сантиметрге 0,4-0,5 килограмнан аспайтын ағаш дайындау техникасын пайдалану керек.

170. Кесілетін ағаштардың басым көпшiлiгі үшiн ағаштарды бір бағытта құлату әдiсi қолданылады, ол алаңшаларда 45 градустан аспайтын бұрышпен сүйретiп шығару жолына қарай төбесi жағымен жүргізiледi. Ағаштарды жүйесiз құлату мен сүйретіп шығару жүргізiлмейдi.

Тым ылғалданған саз балшықты және балшықты топырақтарда өсетiн барлық сүрекдіңдерде ағаш кесудi жүргiзу қыс кезінде ғана атқарылады.

171. Кеспеағаштарда бiртiндеп және iрiктеп кесудiң әрбiр кезегі аяқтағаннан кейiн құламалығы 15 градусқа дейiнгі баурайларда қатты бүлiнген (дiң сыртының үштен бiрiнiң қабығын сыдыру, тамырларының зақымдануы, бүкіл массасының үштен бiрiнен астамы мөлшерiнде ұшарбасының сынуы) ағаштар санының түбiрiнде қалдырылатын ағаштардың жалпы санының 8 пайызынан, ал құламалығы 15 градустан астам беткейлерде – 12 пайызынан аспауы белгіленеді.

172. Кейiннен табиғи қайта жаңарту жоспарланып отырған кеспеағаштарда ағаш дайындау процесiнде тұқымдықтардың, тұқымдық топтардың, шоқ ағаштар мен жолақтардың сақталуы қамтамасыз етіледі:

1) табиғи қайта жаңарту белгiленген жаппай кесілетін кеспеағаштарда (тар кеспеағаштық кесудi қоспағанда) желге төзiмдi тұқымдықтар түрiндегi тұқым шашқыштар қалдырылады. Қарағайлы тау ормандарында тұқым шашқыштар оларды алаң бойынша бiркелкi орналасқан 3-5 ағаштан тұратын топтармен 1 гектарға 15-20 дана мөлшерiнде қалдырылады;

2) таза және қайың араласқан балқарағай ағаштарында тұқым шашқыштар 3-5 ағаштан тұратын топтармен кемiнде 25-30 дана, ал балқарағай-майқарағай алқаағаштарында – 1 гектарға басты тұқымның 30-35 ағашы қалдырылады;

3) шым топырақта өсетiн қылқан жапырақты ағаш тұқымдары араласқан жапырақты туынды алқаағаштарда араларындағы қашықтық 100 метрге жуық болатын көлемi 0,1-0,25 гектар аралас қылқан жапырақты-қайың шоқ ағаштары қалдырылады. Нашар шымдалған топырақтарда шоқ ағаштар мөлшерi 0,3-0,4 гектарға дейiн жеткiзiледi, ал олардың арасындағы қашықтық 150-200 метрге дейiн ұлғайтылады;

4) тұқым шашқыштар:

осы Қағидаларға 22-қосымшаға сәйкес орман көмкермеген жерлерде және орман аясында табиғи түлеуін бағалау шәкілдерінің көрсеткіштеріне сәйкес табиғи түлеуі жақсы немесе жасанды жолмен қалпына келтіру белгіленген;

жапырақты тұқымдылар кеспеағаштарында қалдырылмайды.

5) ағаштар топтары және бiрлi-жарым ағаштар түрiндегi тұқым шашқыштарды дiңдерiнің қабықтарын жеңiл-желпi қырып (шырайландырып) белгiлеп, бояумен нөмiрлейдi. Тұқымдық топтасын ағаштардың шебін белгілеу шектесетiн ағаштарын сыртқы жағында қабығын жеңiл сүйкеу және бұрыштағы ағаштарда дiң қабығын айнала қыру жолымен жүргізiледi. Тұқымдықтар мен тұқымдық топтардағы ағаштар, сондай-ақ тұқымдық ағаштар бояумен белгiленедi.

173. Кеспеағаш жұмыстарын жүргізу кезінде Орман кодексінің 63-бабының 2-тармағына және 67-бабының 3-тармағына сәйкес бекітілетін ормандардағы өрт қауіпсіздігі қағидаларын (бұдан әрі – ормандардағы өрт қауіпсіздігі қағидалары) және ормандағы санитариялық қағидаларды сақтау қамтамасыз етіледі, сондай-ақ ағаштың заңсыз кесілуіне жол берілмейді.

Ағаш кесiлген жерлерде, сүрек дайындау және оны тасып әкетудің белгіленген мерзімдері аяқталғаннан кейiн толық кесiлмеген ағаштарды және дайындалған сүректі қалдыруға жол берiлмейдi.

174. Кесiлген ағаштар өрт қаупі бар кезеңде кеспеағаштарда қалдырылған жағдайларда олар бұтақтарынан тазартылады, дайындалған ағаш өнiмiн қатар-қатар немесе текшелеп жиналады. Бұл ретте жазға қалдырылған сүрегi және (немесе) ағаш кесу қалдықтары бар ағаш кесу орындары көктем кезінде тиiсті өртке қарсы және санитариялық жай-күйге келтiріліп, кейіннен кеспеағаш қосымша тазартылады.

175. Басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесудi жүргізу кезiнде сексеуiл тоғайларында дайындаудың сым арқанмен сүйреп тарту тәсiлi қолданылмайды. Сексеуiлдi сындыру қолмен немесе тумервалды пайдалана отырып жүргізіледi, оның жұмыс бөлiгі жер бетiнен 40 сантиметр деңгейде орнатылады.

176. Кеспеғаштық жұмыстардан кейiн орман пайдаланушылар өскiндi ағаш кесу қалдықтары мен топырақ үйiндiлерiнен босату жолымен қалған өскiндi түзетiп қояды, сынған және қатты зақымданған өскiндi ағаш кесу қалдықтарымен бiрге кеседі және жинайды; ой-шұңқырларды тегiстеу, фашиндер орнату, ағаш кесу қалдықтарын төсеу және нығыздау жолымен топырақ эрозиясының пайда болған ошақтарын жояды, жоғарғы қоймалар мен тиеу алаңдары орналасқан жерлердi ормандарды молықтыру жөнiндегi жұмыстарды жүргізуге жарамды күйге келтiреді.

177. 10 гектардан аз кеспеағашта жоғарғы қоймалар мен тиеу алаңшалары орналасқан алаң кеспеағаш алаңының 4 пайызынан аспайтын, ал 10 гектардан астам алаңда – 2 пайызынан аспайтын мөлшерде белгіленеді.

178. Ағаш дайындау кезінде топырақты минералдаудың жалпы ауданы ағаш сүйрететін жолдар мен тиеу алаңшаларының бүкіл ауданымен қоса алғанда, таза терек және көктерек алқаағаштарынан басқа, кеспеағаштың жалпы ауданының 20 пайызынан аспайтын мөлшерде белгіленеді.

179. Кеспеағаштарды ағаш кесу қалдықтарынан (бұталардан, бұтақтардан, ағаш ұшынан) тазарту ағаш кесу қалдықтарын пайдалану, орманның қайта жаңарту жағдайларын жақсарту, сондай-ақ орман өрттерiнiң шығуының, орман үшiн зиянды жәндiктердiң көбеюiнiң және саңырауқұлақ ауруларының алдын алу және қатерiн жою мақсатында ағаш кесумен бiр мезгiлде жүргiзіледi.

180. Кесілген ағаш қалдықтары бiрiншi кезекте өнеркәсiптiк өңдеу және халыққа сату үшiн пайдаланылады. Бұл жағдайларда олар ормандардағы өрт қауiпсiздiгі қағидаларын сақтай отырып, ағаш сүйретiп шығаратын соқпақтар бойы мен жолдарда сүрекдiңнiң алаңқайлары мен бос жерлерiнде (саңылауларда) үйiп қойылады.

181. Ағаш кесу қалдықтарын пайдалану мүмкiндiгi болмаған жағдайда кеспеағашты тазарту мынадай тәсiлдермен:

1) ағаш кесу қалдықтарын ұзындығы 1 метрге дейiн ұсақтап, оларды ағашы кесiлген бүкiл алаңға бiркелкi шашып тастау жолымен;

2) кеспеағаштан тыс ағашы жоқ жерге шығарып, ормандардағы өрт қауіпсіздігі қағидаларына сәйкес кейіннен оларды жағып жіберетіндей етіп бір жерге үйіп қою жолымен жүргізiледi;

3) үлкен өрт аймақтарында жазықтықты болдырмау немесе топырақ эрозиясын алдын алу үшін ағаш кесу қалдықтарын арнайы механизмдердің көмегімен массаға дейін ұнтақтау және оларды бүкіл өртенген аумаққа біркелкі тарату.

Ағаш кесу орындарын тазарту тәсiлдерiн орман иеленушi ағаш кесу билетінде көрсетедi.

Қар қалыңдығы 50 сантиметрден асатын қысқы кезеңде ағаш кесудi жүргiзу кезiнде кеспеағашты тазарту, ерекшелiк ретiнде, көктемде өрт қаупi бар маусым басталғанға дейiн жүргізiледi.

Ескерту. 181-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Экология және табиғи ресурстар министрінің 06.03.2024 № 59 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

182. Ағаш кесуден кейiн орманның табиғи қайта жаңаруының жай-күйi барлық ағаш дайындау операцияларынан кейiн сақталып қалған өскiн, ағаш кесу орындарын тазартуды және өскiннiң түзетілуiн есепке алу арқылы, ал оның өмiршеңдiгі ағаш кесу орындарын куәландыру кезiнде анықталады. Қайта жаңартуды бағалау осы Қағидаларға 22-қосымшаға сәйкес Орман көмкермеген жерлерде және орман аясында табиғи түлеуді бағалау шәкілдері бойынша айқындалады.

Есептеу нәтижелерi бойынша акт жасалып, онда өскіннің мөлшерi мен сақталу пайызы, оның жай-күйiнiң жалпы сипаттамасы және алаң бойынша орналасуы, ағашы кесiлген жердің қажет тұқымдылармен күтілетін қайта жаңаруын бағалау, ағашы кесiлген жерлердегi орманды молықтыру жөнінде iс-шаралар өткiзу қажеттiлiгi мен олардың тәсілдерi көрсетіледi.

183. Осы Қағидаларға 23-қосымшаға сәйкес Таулы, жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың шағын адырлы ормандарындағы ағашы кесілген өскіндерді сақтап қалудың нормативтік көрсеткіштері бойынша дайындау маусымына және ағаш кесу тәсілiне байланысты алаңшадағы өскiн мен балауса ағаштардың сақталуы оның ағаш кесуге дейiн есепке алынған мөлшерiнiң 50 пайызынан 80 пайызына дейiнгі мөлшері қамтамасыз етіледі.

184. Ағашы кесiлген жерлерде қажеттi тұқымдылардың жақсы қайта жаңаруы орын алған жағдайда оларда орманды молықтыру жөнiнде iс-шаралар жүргiзу қажет болмайды, ал қанағаттанарлық дәрежеде қайта жаңарған жағдайда табиғи қайта жаңаруға жәрдемдесу шаралары немесе iшiнара орман екпелері белгiленедi.

185. Табиғи қайта жаңарумен қамтамасыз етiлмеген қылқан тұқымды ағаштар кесiлген жерлерде орман пайдаланушылар ағаш кесуден кейiн екі жыл iшiнде шаруашылық жағынан бағалы тұқымдылардың орман екпелерін отырғызу жөнiнде жұмыстар жүргiзедi.

186. Орманның табиғи қайта жаңаруына жәрдемдесу жөнiндегі іс-шаралар өткiзiлген, орман екпелері отырғызылған немесе табиғи өсiп-өнуге қалдырылған орман құрайтын барлық тұқымдылардың жаппай ағаш кесiлген жерлерде, сондай-ақ ағашы кесiлген жердiң сыртқы жағына жанасқан 10 метрлiк белдеулерде мал жаю мен шөп шабу өскiннiң көп бөлiгi жануарлардың оның жоғары басын бүлдіруiне мүмкiндiк бермейтін биiктiкке жеткеннен кейін жүргізiледi.

187. Орман пайдаланушылар мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман пайдалануды жүзеге асырған кезде олар Орман кодексінің 38-бабының 12) тармақшасына сәйкес мемлекеттік орман қоры учаскелерінде басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кескен кезде орманның қайта түлеуін қоса алғанда, орман орналастыру жобасына сәйкес ағашы кесілген алаңның екі еселенген мөлшеріне тең алаңда ағаш отырғызуды жүзеге асырады.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 1-қосымша

Республиканың әкiмшiлiк облыстары шегiнде орман шаруашылығы
аудандары бойынша мемлекеттік орман иеленушілердің тiзбесi

Орман шаруашылығы аудандары	Әкімшілiк облыс	Мемлекеттік орман иеленушiлердің (орманшылықтың, орамның) атауы
1	2	3
Орманды дала аймағы
Қайыңды- көктеректi шоқ орманды-алапты ормандары Қайыңды- көктеректі шоқ ормандар	Қостанай, Солтүстік Қазақстан Солтүстік Қазақстан	Ұзынкөл, Урицкий "Ақан-Сері", Аққайың, Булаев, Есіл, Жамбыл, Мамлютский, Қызылжар, Пресновский, Сергеевский, Соколовский Мемлекеттік ұлттық табиғи парк (бұдан әрі - МҰТП) "Көкшетау": Айыртау филиалы (барлығы Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандарысыз) Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Бұрлық, Орлиногорский (барлығы Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандарысыз)
Далалық аймақ
Қайыңды- көктеректі шоқ ормандар	Ақмола Қостанай Павлодар Солтүстік Қазақстан	МҰТП "Бурабай", МҰТП "Көкшетау": Зеренді филиалы және "Орманды бұлақ" МУ (бұдан әрі-МУ), Куйбышев, Ұрымқай (барлығы Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандарысыз). Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Куйбышевский, Маралды, Ұрымқай (барлығы Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандарысыз), МҰТП "Бұйратау": Ерейментау филиалы. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады "Бұқпа", Ерейментау Арақарағай, Басаман, Бурабай, Пригородный,Семиозерный (барлығы қарағайдың арал тәрізді ормандарысыз), Михайловский,Тарановский, Усаковский МҰТП Баянауыл (барлығы Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандарысыз). Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Максим Горький, Павлодар, Үрлітүп (барлығы жайылма ормандарысыз) МҰТП "Көкшетау": Арықбалық және Шалқар филиалдары (барлығы Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандарысыз)
Қазақтың ұсақ шоқысындағы қарағай ормандары	Ақмола Қарағанды Солтүстік Қазақстан	МҰТП "Бурабай", МҰТП "Көкшетау": Зеренді филиалы және "Орманды бұлақ" МУ, (барлығы қайың-көктерек шоқ ормандарысыз), Көкшетау орман тұқым орталығы. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Куйбышевский, Маралды, Ұрымқай (барлығы қайың-көктерек шоқ ормандарысыз), "Ақкөл", "Барап", ҮлкенТүкті, Кеңес, Краснобор, Кіші Түкті, Отрадный, Степногор, Сандықтау оқу-өндірістік орман шаруашылығы, МҰТП Қарқаралы. Басты мақсатта пайдалану кесуіне тыйым салынады Қу Бұрлық, Орлиногор (барлығы қайың-көктерек шоқ ормандарысыз)
Қарағайлы шоқ ормандар	Қостанай	Арақарағай, Басаман, Боровской, Пригородный, Семиозерный (барлығы қайың-көктерек шоқ ормандарысыз)
Жалды ормандар	Шығыс Қазақстан Павлодар	"Семей орманы" мемлекеттік табиғи резерват (бұдан әрі-МТР) (МТР Жарма филиалысыз). Басты мақсатта пайдалану кесуіне тыйым салынады МТР "Ертiс орманы". Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады
Ұсақ шоқының шоқ ормандарының оңтүстік шеті	Ақмола Қарағанды	"Жасыл-Аймақ" Республикалық мемлекеттік кәсіпорны. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Қарағанды, Теміртау
Жазықтағы шоқ ормандардың оңтүстік шеті	Ақтөбе Қостанай Батыс Қазақстан	Ақтөбе, Мәртөк, Қобда (барлығы жайылма ормандарысыз), Қарабұтақ, Камышнинский Ақжайық, Бөрлі, Шыңғырлау, Орал, Январцевский (барлығы жайылма ормандарысыз)
Жайылма ормандары	Ақтөбе Батыс Қазақстан Павлодар	Ақтөбе, Мәртөк, Қобда (барлығы жазықтағы шоқ ормандардың оңтүстік шетінсіз) Шыңғырлау, Орал, Бөрлі, Январцев (барлығы жазықтағы шоқ ормандардың оңтүстік шетінсіз) Максим Горький, Павлодар, Үрлітүп (барлығы қайың-көктеректі шоқ ормансыз).
Шөлейт аймақ
Ұсақ шоқының шоқ ормандарының оңтүстік шеті	Қарағанды	Ақтоғай, Жаңаарқа, Ұлытау
Жазықтағы шоқ ормандарының оңтүстік шеті	Ақтөбе	Темір, Ойыл
Жайылма ормандары	Батыс Қазақстан	Ақжайық (жазықтағы шоқ ормандардың оңтүстік шетінсіз), Тайпақ (Антонов, Қарауылтөбе және Алмалық орманшылықтары), Чапаевский
Шөлді аймақ
Жазықтағы шоқ ормандарының оңтүстік шеті	Ақтөбе Батыс Қазақстан	Үлкен Борсық Орда
Жайылма ормандары	Атырау Батыс Қазақстан	Атырау, Индер (Индер учаскесі), Құрманғазы Тайпақ (Тайпақ және Степное орманшылықтары)
Сексеуіл және тоғайлы ормандар	Алматы Атырау Жамбыл Қызылорда Маңғыстау Оңтүстік Қазақстан	Алакөл (Алакөл өңірі орманшылығы, Үшарал орманшылығы –1-26, 36-орамдар), Жаркент (Көктал орманшылығы – 29-112-орамдар, Іле орманшылығы – 39-180-орамдар), Талдықорған (Қаратал орманшылығы), Шелек (Нұра орманшылығы), Бақанас, Бөрлітөбе, Қаскелен, Күрті, Үштөбе, Ұйғыр (Кетпен орманшылығы –214-235-орамдар) Индер (Миялы учаскесі) Ақыртөбе, Жамбыл, Мерке (таулы ормандарсыз), Ақкөл, Байзақ, Бурылбайтал, Көктерек, Қосқұдық, Луговое, Мойынкұм, Сарысу Арал, Жалағаш, Жаңақорған, Қазалы, Қармақшы, Қызылорда, Сырдария, Шиелі Бейнеу, Сам. Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи парк. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады. Отырар, Созақ, Шардара, Бадам
Таулы ормандар
Қалба тауларының қарағайлы ормандары	Шығыс Қазақстан	Асубұлақ, Самар
Кенді Алтайдың қалың қылқан жапырақты ормандары	Шығыс Қазақстан	Жоғарғы Үлбі, Зырян, Лениногорск, Кіші Үлбі, Пихтовский, Өскемен, Черемшан
Оңтүстік Алтай, Сауыр және Тарбағатайдың жапырақты ормандары	Шығыс Қазақстан	Катонқарағай МҰТП. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Үлкен Нарын, Зайсан, Күршім, Марқакөл
Солтүстік Тянь-Шань және Жоңғар Алатауының қылқанды- жапырақты ормандары	Алматы	Жоңғар-Алатау МҰТП, Іле-Алатау МҰТП, МҰТП "Көлсай көлдері", МҰТП Шарын. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынады Алакөл (Көктұма орманшылығы – 12-258, 260, 263-266, 272-292, 301-304, 315, 316, 324-338-орамдар, Үшарал орманшылығы – 27-35, 37-орамдар), Бөрлітөбе, Жаркент (Көктал орманшылығы – 1-28-орамдар, Лесновское орманшылығы, Іле орманшылығы –1-38, 181-183 -орамдар), Жоңғар, Кеген, Нарынқол, Талдықорған (Текелі, Көксу орманшылығы), Үйгентас, Ұйғыр (Ақсу орманшылығы, Кетпен орманшылығы – 104-171-орамдар), Шелек (Табан-Қарағай, Шелек орманшылығы)
Батыс Тянь-Шаньнің және Қаратаудың арша-жидекті ормандары	Жамбыл Оңтүстік Қазақстан	Ақыртөбе, Жамбыл, Меркі (сексеуіл және тоғайлы ормандарсыз), Жуалы, Қарақоныз, Қордай Сайрам-Өгем МҰТП. Басты пайдалану мақсатында кесуге тыйым салынады Отырар ММ (Қаратау орманшылығы)

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 2-қосымша

Орманды дала мен далалық аймақтардың шоқ
ормандарында басты мақсатта пайдалану үшін кесу

Кесуге түсетін алқаағаштардың сипаттамасы	Кесу тәсі лі	Кесуге дейінгі жалпы толымдылығы	Қор бойынша іріктеу		Жанасу мерзімі, жыл	Кеспе- ағаштың ені, метр	Кеспеағаштың ең үлкен алаңы, гектар	Шаруашылық шаралар атауы және кесу кезектерінің саны
			толымдылығында	кесу проценті
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1.Өскіннің болуына қарамастан байырғы шоқ қайыңдар мен көктеректер 5 гектардан астам шоқ ормандар 2-ден 5 гектарға дейінгі шоқ ормандар 2 гектар аз шоқ ормандар	ЖК ЖК ЖК	0,3-1,0 0,3-1,0 0,3-1,0	0,3-1,0 0,3-1,0 0,3-1,0	100 100 100	2 ** ***	50 *	5 2,5 1,5	Толымдылығы 0,3-0,4 қайың алқаағаштарының кесілген жерлеріне осы тұқымдас орман екпелері отырғызылады. *Шоқ ормандар екі кезекпен кесіледі: біріншісі – оның жел өтіндегі бөлігі; **Екінші кезек – өскіннің 1,5 метр биіктігі кезінде, ал орман екпелерін отырғызу кезінде 3 жылдан кейін жүргізіледі. ***Шоқ ормандар бір кезекте кесіледі.
Бұталар (сары қараған) орманды дала мен далалық және шөлейтті аймақтар орман өсірушілік аудандардың барлық ормандарында өсетін
2. Бұталар – сары қараған	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	2	50	2

Ескертпе: ЖК - жаппай кеспеағаш кесу

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 3-қосымша

Қазақтың ұсақ шоқылы қарағайлы ормандарында
басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

Кесуге түсетiн алқаағаштардың сипаттамасы	Беткей- лердің экспозициясы мен тікті лігі, градус	Орман типтерінің топтары	Кесу тәсі лі	Кесуге дейінгі жалпы толым дылығы	Қор бойынша іріктеу		Кезектің қайта лануы, алқаптың жанасу мерзімі, жыл	Кеспе ағаш тың ені, метр	Кеспе ағаш тың ең үлкеналаңы, гек тар	Ескертпе
					толым дылы ғында	ірік теу про цент
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
1. Қарағай өскiндерінің болуына қарамастан, қарапайым таза және аралас бiркелкi жастағылары	Барлық экспо зици ялар 21-30	ылғал- дылығы жеткі лікті, ылғалды және құрғақ	ЕІК	0,6-1,0	0,8-1,0 0,6-0,7	20 15	15 - ылғ. жет., ыл. 20- құрғ.
					0,3-0,5	кесу жүргізілмейді
2. Қарағай өскiндері- нің болуына қарамастан, таза және аралас, қарапайым және күрделі әр түрлi жастағы (күрделi ағаштар үшін 5 және 6- бағандарда қабаттардың жалпы толымдылығы көрсетілген)	Барлық экспо- зици- ялар 21-30	ылғал- дылығы жеткі- лікті, ылғалды және құрғақ	ЕІК	0,6-1,0	0,6-1,0	25 20 15	10 - ылғ. жет., ыл. 15-құр.		10	Күрделi алқаағаштардағы iрiктеу пайызы қос қабаттың жалпы қоры-нан көзделедi
				0,3-0,5		кесу жүргізілмейді
3. Қарағай өскіндері- нің болуына қарамастан, қарапайым және күрделі, таза және аралас бiркелкi және әртүрлi жастағы	Барлық экспо- зици- ялар 0-20	құрғақ	ЕІК	0,6-1,0	0,8-1,0 0,6-0,7	20 15	15		10	Қарағай өскіні- нің саны жеткі- ліксіз болғанда алғашқы 2 жылда орман екпеле- рін отырғызу жолы-мен орман- дарды қалпына келтіру жүргі- зіледi
4. Қарағай өскіндеріні болуына қарамастан, қарапайым және күрделі, таза және аралас бiркелкі	Барлық экспо- зици- ялар 0-20	ылғал- дылығы жеткі- лікті, құрғақ	ЖТК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	5	40	2
және әртүрлi жастағы					0,3-0,5	кесу жүргізілмейді

Ескертпелер: 1. ЕІК - ерікті іріктеп кесу, ЖТК - жаппай

кеспеағашты тарлап кесу;

2. Құр. - құрғақ қарағайлар, ылғ.жет. – ылғалдылығы жеткілікті, ыл. – ылғалды;

3. Әртүрлі жастағы қарағайларды жаппай кеспеағашты тарлап кесу

кезінде (ЖТК) ормандардың толысқан және көнерген ағаштарының жиынтығы

ғана кесіледі.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 4-қосымша

Қазақтың ұсақ шоқылы жапырақты
ормандарында басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

Кесуге түсетiн алқаағаштардың сипаттамасы	Беткей лердің экспозициясы мен тікті лігі, градус	Кесу тәсі лі	Кесуге дейінгі жалпы толымдылығы	Қор бойынша іріктеу		Кезек тің қайта лануы, алқап тың жанасу мер зімі, жыл	Кеспе ағаш тың ені, метр	Кеспе ағаш тың ең үлкен алаңы, гектар	Ескертпе
				толым дылығында	ірік теу про цент
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1. Өскiннiң болуына қарамастан байырғы қайыңдар мен көктеректер, теректер және талдар көлемi 5 гектардан астам шоқ ағаштар	Барлық экспози- циялар 0-30	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	5	40	2,5	Толымдылығы - 0,3-0,4 қайың алқаағаштары кесілген жерлерде орман екпелері егіледі
2 гектардан - 5 гектарға шоқ ағаштар	Барлық экспози- циялар 0-30	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	**	*	2,5	* Шоқ ағаштар екi кезекпен кесiледi – біріншісі оның жел өтіндегі жартысы ** Екiншi кезек өскiндерiнiң биіктігі 1,5 метр жеткен кезде, ал орман екпелерін отырғызу кезiнде - 3 жылдан кейін жүргiзiледi
2 гектар және одан төмен шоқ ағаштар	Барлық экспоө зициялар 0-30	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	***		2	***Шоқ ағаштар бір кезекпен кесіледі
2. Қарағай өскiнiсiз ауыспалы таза қайың және көктерек, 5 гектардан астам шоқ ағаштар	Барлық экспоө зициялар 0-30	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	5	40	2	Табиғи немесе өткен жылдардағы кесу нәтижесiнде қалыптасқан алқаағаштар
2 га-дан 5 гектарға дейінгі шоқ ағаштар	Барлық экспоө зициялар 0-30	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	**	*	2	* Шоқ ағаштар екi кезекпен кесiледi - біріншісі оның жел өтіндегі жартысы ** Екiншi кезек өскiндерiнiң биіктігі 1,5 метр жеткен кезде, ал орман екпелерін отырғызу кезiнде - 3 жылдан кейін жүргiзiледi
2 гектар және одан төмен шоқ ағаштар	Барлық экспоө зициялар 0-30	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	***		2,5	***Шоқ ағаштар бір кезекпен кесіледі
3. Аралас туынды және таза қарағай өскiндерімен қанағатө танарлық	Барлық экспоө зициялар 0-30	ЕІК	0,6-1,0	0,9-1,0 0,6-0,8	20 15	15	-	10
			0,3-0,5	Кесу жүргізілмейді

Ескертпелер: ЕІК – ерікті іріктеп кесу; ЖК – жаппай кеспеағаш кесу

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 5-қосымша

Арал тәрізді қарағайлы ормандарда
басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

Кесуге түсетiн алқаө ағаштардың сипаттамасы	Кесу тәсі лі	Орман типтерінің топө тары	Кесуге дейінгі жалпы толымө дылығы	Қор бойынша іріктеу		Кезекө тің қайта лануы, алқап тың жанасу мер зімі, жыл	Кеспе ағаш тың ені, метр	Кеспе ағаш тың ең үлкен ала ңы, гек- тар	Ескертпе
				толымдылығында	ірік теу про цент
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1. Қарағай өскiндерінің болуына қарамастан, қарапайым таза және аралас бiркелкi жастағы	ЕІК	құрғақ	0,6-1,0	0,8-1,0 0,6-0,7	25-30 15-20	20		10
			0,3-0,5	кесу жүргізілмейді
2. Қарағайдың екінші қабатымен қоса күрделі таза және аралас ағаштар (4 және 5 – бағандарда қабаттардың жиынтық толымдылығы көрсетiлген)	ЕІК	-"-	0,6-1,0	0,8-1,0 0,6-0,7	25 20	20		10	Ірiктеу пайызы қабаттардың жиынтық қорынан көзделедi. Екіншi қабаттың толымдылығы 0,4 және одан көп болған жағдайда бiрiншіден оның қорының 50 процент дейіні іріктеледі, ал толымды- лығы 0,3 болғанда-30 процент.
			0,3-0,5	кесу жүргізілмейді
3. Қарағай өскіндерінің болуына қарамастан, қарапайым таза және аралас бір жастағылары	ЖТК	ылғал- дылығы жеткі- лікті, ылғал- ды	0,3-1,0	0,3-1,0	100	5	40	2	Өскіндердің саны жеткіліксіз болғанда алғашқы 2 жылда орман екпелерін отырғызу жолымен ормандарды қалпына келтіру жүргізіледі
4. Қарағай өскіндерiнiң болуына қарамастан қарағайдан екі қабатты (4 және 5 – бағандарда қабаттардың жиынтық толымдылығы көрсетілген) таза және аралас күрделi әртүрлі жастағы	ЖТК	ылғал- дылығы жеткі- лікті, ылғал- ды	0,3-1,0	0,3-1,0	100 толы- сқан және кө- нер- ген	5	40	2	Қарағай өскінінің көлемі жеткіліксіз болғанда алғашқы 2 жылда орман дақылдарын отырғызу жолымен ормандарды қалпына келтіру жүргізіледi

Ecкертпе: 1. ЕІК –ерікті іріктеп кесу, ЖТК - жаппай кеспеағашты

тарлап кесу;

2. Әртүрлі жастағы қарағайларды жаппай кеспеағашты тарлап кесу

(ЖТК) кезінде ормандардың толысқан және көнерген ағаштарының жиынтығы

ғана кесіледі;

3. Аралды қарағайлы ормандарда қайың-көктерек шоқ ағаштарын

кесу орманды дала және далалық аймақтардың шоқ ағаштары ормандарында

басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу ережелеріне сәйкес

жүргізіледі (осы Ережеге 2-қосымша).

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 6-қосымша

Шөлейт, жайылма, тоғайлы және тал ормандарында
басты мақсатта пайдалануға ағаш кесу

Кесуге түсетiн алқаағаштардың сипаттамасы	Кесу тәсілі	Кесуге дейінгі жалпы толым дылығы	Қор бойынша іріктеу		Жанасу мер- зімі, жыл	Кеспе ағаштың ені, метр	Кеспе ағаштың ең үлкен алаңы, гектар	Ескертпе
			то лым дылы ғында	ірік теу про цент
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Шөлейт ормандар
1. Топырақ- тың жел эрозиясына төзімді таза және аралас (ақ сексе- уiлдi қосқанда 4 бiрлiкке дейiн) қара сексеуiлдi бiр жастағылары және әртүрлi жастағылары	ЖК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	3	75	10	Қалған белдеулер. 3-5 жастағы сексеуіл өскінінің ағашы кесілген белдеулерде 1 га 500 данадан астамы болған жағдайда немесе орман екпелерін еккеннен кейiн 3-4 жыл сайын кесуге берiледi. Белдеулер арқылы жанасу
Жайылма ормандары
2. Жапырақты алқаағаштар (терек, сүрек тектес тал, үйеңкi және басқ.) таза және аралас, бiр жастағылары және әр-түрлi жастағылары	ЖТК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	2	40	1	Ықтырмалы жанасу, телiмнiң енi 80 метр кезiнде - белдеулер арқылы жанасу
3. Шоқ талдар	ЖТК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	2	40	2	Тікелей жанасу
Тоғайлы ормандар
4. Сүрек тектес талдар (Жоңғар және Вильгельм талдары) таза және аралас бiр жастағылары және әртүрлi жастағылары	ЖТК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	3	40	2	Белдеулер арқылы жанасу
5. Жыңғыл	ЖТК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	2	40	2	Тікелей жанасу
Барлық табиғи аймақтардың өзен жайылмалары бойынша талды ормандар
6. Шоқ талдар	ЖТК	0,3-1,0	0,3-1,0	100	2	40	2	Тікелей жанасу

Ескертпе. ЖК –жаппай кеспеағаш кесу, ЖТК - жаппай кеспеағашты

тарлап кесу.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 7-қосымша

Таулы ормандарда басты пайдаланымдағы кесу тәсiлдерi

Тау беткейінің экзпозициясы

Тау беткей інің тік тілі гі

Кесуге түсетін алқаағаштың сипаттамасы

Алқаағаштың ерекшелігі

Кесутә сілі

Кесу ге дей інгі то лым ды лығы

Қор бойынша іріктеу алу

Қай та лану шы лық (жа насу мер зі мі, жыл)

Кеспе ағаштың көлемі

Кесу жұмысын жүргізу ерекшелігі

толымды лы ғын да

кесупроценті

тұқым

жас құры лымы

төзім ді лік

фор мация

ені, метр

ең үл кен ала ңы, гек тар

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

Кенді Алтайдың қалың қылқан жапырақты (майқарағай және шырша) ормандары

1) С, СБ, СШ, Ш

қия лы, еңіс

Мқ, Ш

бір жас- та- ғы- лары

тө- зім ді және тө зім сіз

ЖТК

0,3-1,0

0,3-1,0

100

5

35

10

Кеспе- ағаштың жанасуы ықтыр- малы, 2 каспе- ағаш сайын

2) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы

Мқ, Ш

бір жас- тағы- лары

тө- зім- ді

ЖТК

0,3-1,0

0,3-1,0

100

5

35

10

Кеспе- ағаштың жанасуы ықтыр- малы, 2 каспе- ағаш сайын

3) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы, еңіс

Мқ, Ш

әр түрлі жас- тағы лары

тө зім ді

ЕІК

0,6-1,0

1 ке зек 0,6- 1,0

50

30

20

Егер ағаш ұрпағы толысу жасына жетпесе, толым- дылғы 0,4 кем емес

Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда

2 ке зек 0,3- 0,5

100

30

20

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

4) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы

Мқ, Ш

әр түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- сіз

ҰБК

0,6-1,0

1 ке зек 0,6- 1,0 2 ке зек 0,3-0,5

50 100

30 30

20 20

Егер толысу жасына жетпеген ағаш ұрпа- ғының олым- дылығы 0,4 кем емес

Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

5) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы, еңіс

Мқ,Ш

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

20 20 20

20 20 20

Егер ағаш ұрпағы толысу жасына жетпеген болса, оның толым- дылығы 0,4 кем емес

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

6) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы

Мқ,Ш

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

20 20 20

20 20 20

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

7) С, СБ, СШ, Ш

құ- лама

Мқ,Ш

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

20 20 20

20 20 20

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

8) С, СБ, СШ, Ш

құ- лама

Мқ,Ш

бір жас- тағы- лары, әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

25 20 15

10/15 10/15 10/15

15 15 15

Қайта- лану- шылық: алымын- да - бір жаста- ғылары, бөлімін- де- әртүрлі жастағы

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

9) С, СБ, СШ, Ш

құ- лама

Мқ,Ш

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- ді

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

20 20 20

15 15 15

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

10) О, ОШ, ОБ, Б

қия лы, еңіс, құ лама

Мқ,Ш

бір жаста-ғылары әртүрлі жаста-ғылары

төзімді

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

10/20 10/20 10/20

20 20 20

Қайта- ланушы- лық: алымында -бір жаста- ғылары, бөлі- мінде- әртүрлі жаста- ғылары

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

11) О, ОШ, ОБ, Б

қия- лы, еңіс, құ- лама

Мқ,Ш

бір жас- тағы- лары әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

20 15 10

10/20 10/20 10/20

15 15 15

Қайталан ушылық: алымында -бір жаста- ғылары, бөлі- мінде- әртүрлі жаста- ғылары

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

2. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар-Алатуының шыршалы және майқарағай ормандары

12) Барлық экспо- зици- ялар

қия- лы, еңіс

Ш (Шр)

бір жас- тағы- лары

тө- зім- ді, тө- зім- сіз

БК

0,3-1,0

1 ке зек 0,9- 1,0 2 ке зек 0,6- 0,8 3 ке зек 0,3- 0,5

30 40 100

25-30 25-30

20 20 20

Бастапқы толымө дылығы 0,9-1,0 болса – үш кезекті жолы БК, 0,6-0,8 – екі кезекті жолы

Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

13) Барлық экспоө зициө ялар

қияө лы, еңіс

Ш (Шр)

әрө түрлі жаста ғы- лары

тө- зім- ді, тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

25-30 25-30 25-30

20 20 20

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

14) Барлық экспо- зици- ялар

қия- лы, еңіс

Мқ

бір жас- тағы- лары әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім- ді, тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

10-15 10-15 10-15

20 20 20

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

15) Барлық экспо- зиция- лар

құ- лама

Ш (Шр)

бір жас- тағы- лары әр- түрлі жас- тағы- лары

төзімді, төзімсіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

25/20 20/10 15/10

25-30 25-30 25-30

15 15 15

Қайтала- нушылық: алымында - төзімді, бөлі- мінде - төзім- сіз топырақ

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

16) Барлық экспо- зиция- лар

құ- лама

Мқ

бір жас- тағы- лары әр- түрлі жас- тағы- лары

тө- зім ді, тө- зім- сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

25/20 20/15 15/10

10-15 10-15 10-15

15 15 15

Қайталан ушылық: алымында - төзімді, бөлі- мінде - төзімсіз топырақ

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

З. Оңтүстік Алтай, Сауыр және Тарбағатайдың жапырақты ормандары

17) Барлық экспо- зиция- лар

қия- лы, еңіс

Бқ

бір жасө тағыө лары

тө зім ді

БК

0,3-1,0

1-кезек 0,9-1,0 2-ке зек 0,6- 0,8 3-ке зек 0,3- 0,5

30 40 100

10 10

20 20 20

Бастапқы толымө дылығы 0,9-1,0 болса – үш кезекті жолы БК, 0,6-0,8 – екі кезекті жолы

Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

18) Барлық экспо- зиция- лар

қия- лы, еңіс

Бқ

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө зім сіз

БК

0,3-1,0

1-кезек 0,9-1,0 2-кезек 0,6-0,8 3-кезек 0,3- 0,5

30 40 100

10 10

20 20 10

Бастапқы толымө дылығы 0,9-1,0 болса – үш кезекті жолы БК, 0,6-0,8 – екі кезекті жолы

Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

19) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы, еңіс

Бқ

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө зім ді

ҰБК

0,3-1,0

1-кезек 0,6-1,0 2-кезек 0,3-0,5

50 100

30

15 15

Егер ағаш ұрпағы толысу жасына жетпеген болса, оның толым- дығы 0,4 кем емес

Жақсы түлеп өс-кен (шәкіл бо-йынша) жағдайда

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

20) С, СБ, СШ, Ш

қия- лы, еңіс

Бқ

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө зім ді

ЕІК

0,6-1,0 0,3-0,5

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

20 20 20

20 20 20

Егер ағаш ұрпағы толысу жасына жетпеген болса, оның толым- дығы 0,4 кем емес

кесу жүргізілмейді

21) О, ОШ, ОБ, Б

қиялы

Бқ

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө зім ді

ҰБК

0,3-1,0

1-кезек 0,6-1,0 2-кезек 0,3-0,5

50 100

30

15 15

Егер ағаш ұрпағы толысу жасына жетпеген болса, оның толым- дығы 0,4 кем емес

Жақсы түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда

Жеткіліксіз түлеп өскен жағдайда

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

22) О,ОШ, ОБ, Б

қиялы

Бқ

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө зім ді

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 25 15

20 20 20

20 20 20

Егер ағаш ұрпағы толысу жасына жетпеген болса, оның толым- дығы 0,4 кем емес

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

23) О, ОШ, ОБ, Б

қиялы

Бқ

әр- түрлі жас- тағы- лары

тө зім ді

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

25 20 15

20 20 20

20 20 20

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

24) Барлық экспо- зиция- лар

қия- лы, еңіс

Бқ

әртүрлі жаста-ғылары

тө зім сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,7

30 25 15

20 20 20

20 20 20

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

25) Барлық экспо- зиция- лар

құлама

Бқ

бір жас- тағы лары әр түрлі жаста ғы лары

тө зім ді

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

30 20 15

10/20 10/20 10/20

15 15 15

Қайталан ушылық: алымында –бір жаста ғылары, бөлімін де - әртүрлі жаста ғылары

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

26) Барлық экспо- зиция- лар

құ лама

Бқ

бір жас- тағы лары әр түрлі жаста ғы лары

тө зім сіз

ЕІК

0,6-1,0

0,8-1,0 0,7 0,6

20 15 10

10/20 10/20 10/20

15 15 15

Қайталан ушылық: алымында –бір жаста ғылары, бөлімін де - әртүрлі жаста ғылары

0,3-0,5

кесу жүргізілмейді

Қазақстан Алтайы, Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының жапырақты ормандары

27) Барлық экспо- зиция- лар

қия лы, еңіс, құла ма

Қң

тө зім ді және тө зім сіз

бай ырғы және ауыс палы

ЖТК

0,3-1,0

0,3-1,0

100

10

10

Ауыспалы -қылқан жапы рақты тұқымдар жеткіө ліксіз түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда орман екпелері отырғыө зылады

28) Барлық экспо- зиция- лар

құ лама

Қң

тө зім ді және тө зім сіз

бай ырғы және ауыс палы өсірі лген

ЖТК

0,3-1,0

0,3-1,0

100

2

100

10

29) Барлық экспо- зиция- лар

қия лы, еңіс, құ лама

Кт, Т, Тс

тө зім ді және тө зім сіз

бай ырғы және ауыс палы

ЖК

0,3-1,0

0,3-1,0

100

1

100

15

Ауыспалы -қылқан жапы рақты тұқымдар жеткіө ліксіз түлеп өскен (шәкіл бойынша) жағдайда орман екпелері отырғыө зылады

30) Барлық экспо- зиция- лар

қия лы, еңіс

Тб, Қар.с

ЖТК

0,3-1,0

0,3-1,0

100

2

40

2,5

Ескертпе: 1. ЕІК – ерікті іріктеп кесу, БК – біртіндеп кесу, ҰБК –

ұзақ уақыт біртіндеп кесу, ЖК – жаппай кеспеағаш кесу, ЖТК

- жаппай кеспеағашты тарлап кесу;

2. Қ – қайың, Ш – шырша, Ш (Шр) – Шренк шыршасы, Бқ –

балқарағай, Кт – көктерек, Мқ – майқарағай, Қ – қарағай, Т

– терек, Тс – сүрек тектес тал, Тб – бұта тал (талдар),

Қар.с – сары қараған.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 8-қосымша

Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде күтiп-баптау
мақсатында ағаш кесу түрлері және оларды жүргiзудiң жас шегi

Күтіп- баптау мақса тында ағаш кесу түрлері	Сүрек- діңнің даму фазасы	Бонитет класы	Алқаағаштардың жасы (жыл)			Алқаағаштардың жасы (жыл)
			Қылқан жапырақты			Жапырақты
			самыр сыннан басқа, қылқан жапы рақты	самыр сын	қылқан апырақ тылар	емен, шаған, шегіршін	қайың, көктерек	ақ тал, терек, қаратерек
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Жарық тандыру	Ұшар басының жанасуы	1-3 4-5		10 дейін 20 дейін	5-10 8-15	10 дейін 15 дейін
Тазарту	Шатқал	1-3 4-5	11-20 15-20	11-20 21-40	11-20 16-30	11-20 16-30	11-20 16-30	6-10 -
Сирету	Сырғауыл	1-3 4-5	21-40 21-60	21-60 41-60	21-40 31-60	21-40 31-50	21-30 31-40	11-15 -
Өтпелі ағаш кесу	Көлемі бойынша күшейіп өсуі	1-3 4-5	41 және одан көп 61 және одан көп	61-160 61-160	41 және одан көп 61 және одан көп	41 және одан көп 51 және одан көп	31 және одан көп 41 және одан көп	16 және одан көп -

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 9-қосымша

Алқаағаштардағы ағаштардың өсу кластары бойынша бөлінуі

Жас кластары	Жас кластары бойынша ағаштардың сипаттамасы
I класс	діңінің төмен жағынан басталатын жуан бұтақтары, қуатты кең таралған бөрікбасы бар, биіктігі әрқашан биік болмаса да діңі жуан басым ағаштар. Бұл ағаштар күн энергиясының үлкен қуатын пайдаланады, тамыр жүйесі мықты дамыған және топырақтан су мен құнарлы заттарды көп алады. Олар орманда сирек жекелеп кездеседі.
II класс	басым ағаштар, әдетте ең биік немесе биік ағаштар бірақ алдындағымен салыстырғанда діңі жіңішкелеу және бөрікбасы да кішілеу. Олар III класс ағаштарымен бірге қалыпты сүрекдіңдердің негізін құрайды.
III класс	басым ағаштар, бірақ кішірек болса да ұшар бастары күн сәулесіне ашық. Олар да орманда басым.
IV класс	бұғауланған ұсақ, жіңішке,орман астарында қалған, көп жағдайда күн сәулесі түспейтін ағаштар. Олардың ішінде екіге бөлінеді: а — бөрікбастары барлық жағынан бірдей қысылған және жіңішке; б — жалау тәріздес, басқа қасындағы ағаштардың әсерінен бөрікбастары бірақ жағына қарай дамыған
V класс	қурап бара жатқан және өлген ағаштар. Алғашқылары а айдарына жатады, ал екіншілері б айдарына жатады. Бұл ағаштар басым ағаштардың астарында өсу жағынан қатты артта қалған ағаштар, бұларға күн сәулесі түспейді, олардың алғашқылары тірі, толық дамымаған қылқандары мен жапырақтары бар. Ал екіншілері өлген, қураған ағаштар, олар құлап орманда шөмшек құрады.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 10-қосымша

Ұсақ тауарлы орман өнімдерi мен отындық
ағаштың толық сүректiк сипатының кестесі

Сортименттер	Көшiру коэффициенттерi
	Қоймалық текшеметрлердi нығыз текше метрге қайта есептеу үшiн	Нығыз текшеметрлерді қоймалық текше метрлерге қайта есептеу
1	2	3
Қалыңдығы 4 см дейін топырақ жабысқан және діңнің ұзындығы: 4-6 2-4 м болатын тазартылмаған шөпшек	0,20 0,12	5,00 8,50
Шөп-шалаң (бұтақшалар, бұтақтар) және ұзындығы 2 м дейiнгi ұсақ тазартылмаған шөпшек	0,10	10,00
Қалыңдығы 4 см дейін топырақ жабысқан және діңнің ұзындығы: 4-6 2-4 м болатын тазартылмаған шөпшек	0,25 0,15	4,00 6,70
Дiңнiң ұзындығы 4 м кезінде қалыңдығы 4-7 см топырақ жабысқан (1,3 м - 3-6 см биiктiгiнде) тазартылмаған шөпшек	0,30	3,30
Жылыту үшiн отындық ағаш: балта сап ұзындығы 1-2 м бөрене тәрізді және жарылған	0,50 0,70	2,00 1,43

Ескертпелер:

1. Шөпшек пен шырпы бiр жаққа қарай қазықтар арасында нығыздап

жиналады;

2. Жаңадан текшелеп жиналғандарын өлшеу кезiнде шөпшек үшiн 10

пайыз және шырпы үшiн 20 пайыз мөлшерiнде кептiруге есепке

алынбайтын үстеме жасалады;

3. Текшеленген ағаш өнiмдерін өлшеу метрмен жүргізiледi, ені

мен биiктiгi ағаштың кесiлген жуан жағы бойынша өлшенедi, ал

ұзындығы үшiн текшеленген өнiмнiң жалпы ұзындығының төрттен

үш бөлiгі алынады.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 11-қосымша

Таза қарағай және балқарағай алқаағаштарында
күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi

Алқаағаштар тобы	Тазарту					Сирету					Өтпелі кесу
	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқын дылы ғы, про цент	қайта лану шы лық, жыл	кесу жүргі зу жасы, жыл	ең төменгі толымдылық		кесу қар қын ды лығы, про цент	қайта ла нушы лық, жыл	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі толымдылық		кесу қарқын дылы ғы, про цент	қайта лану шылық, жыл
							кү тіп бап тау ға дей ін	күтіп бап тау дан кейін				Күтіп бап тауға дейін	күтіп бап тау дан кейін
		күтіп бап тау ға дейін	күтіп баптау дан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16
Топырақ ылғалдылығы жеткілікті қарағайлы ормандар және бонитеттің 1-3класс мерзiмдi құрғақ ормандар (ұсақ шоқылы орман беткейлерінің төменгі бөліктерi, су арналарының сатылары, құмайт топырақты жерлердегі жазық және шалғынды қарағайлы ормандар)	11-20	0,9	0,8	10-1525-30	10	21-40	0,8	0,7	20-3030-40	10	41-60 61-80	0,8 0,8	0,7 0,7	20-30 30-40 15-25 20-30	10 10
Бонитеттің 4-5 класс мерзімдi топырақ ылғалдылығы жеткiліксiз қарағайлы ормандар (орман беткейлерiнiң орта және жоғарғы бөлiктерi, құмайт топырақты жерлердегі құрғақ ормандар)	15-20	0,9	0,8	10-1525-30	10	21-4041-60	0,8 0,8	0,7 0,7	15-3030-50 15-3030-50	10 10	61-80	0,8	0,7	15-2520-35	10-15
Бонитеттiң 1-3 класс қарағай екпелері тұтас, жолақ, ықтырма және топтық. Бiркелкi сирету	11-20	0,9	0,8	10-1525-30	10	21-40	0,8	0,7	20-3030-50	10	41-60	0,8	0,7	20-3030-50	10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында - қор

бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының

тұйықталуы мен толымдылығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн

келтiрiлген;

3. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау кезiнде ағаш

кесу қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi;

4. Жас өскiндерде ұшар басының тұйықталу көрсеткiштерi мен ағаш

кесу қарқындылығы шоқ ағаш сипаты бар жас өскiндердегі шоқ

ағаштар үшiн де қолданылады.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 12-қосымша

Қарағай және балқарағай аралас алқаағаштарында
күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткіштерi

Алқаағаштар тобы	Жарықтандыру					Тазарту
	Кесу жүргізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйық алуы		кесу қарқын дылығы, процент	қайта лану шылық, жыл	Кесу жүргізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқын дылығы, процент	кайта лану шылық, жыл
							Күтіп бап тауға дейін	Күтіп бап тау дан кейін
		күтіпбаптауға дейін	күтіпбаптаудан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Бонитеттің 1-5-кластарының бiр қабатты жапырақты-қарағай алқаағаштары	8-15	0,8	0,6	15-2530-50	5	16-30	0,7	0,6	15-2530-50	5-7
Бонитеттің 1-4-кластарының бiр қабатты жапырақты-қарағай алқаағаштары	5-10	0,8	0,5	25-5050-65	5	11-30	0,7	0,5	30-5050-65	5-7
Екі қабатты жапырақты-қарағай алқаағаштары немесе бонитеттің 1- 4-клас қарағайдың сенiмдi өскiндерi	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Сирету ең төменгі толымдылығы						Өтпелі кесулер ең төменгі толымдылығы
Бонитеттің 1-5-кластарының бiр қабатты жапырақты-қарағай алқаағаштары	31-60	0,8	0,7	20-3040-50	10	61-80	0,8	0,7	20-3040-50	10-15
Екі қабатты жапырақты-қарағай алқаағаштары немесе бонитеттің 1- 4-клас қарағайдың сенiмдi өскiндерi	31-40	0,8	0,6	30-3550-55	10	41-50	0,8	0,7	25-3035-45	10
Екі қабатты жапырақты-қарағай алқаағаштары немесе бонитеттің 1- 4-класс қарағайдың сенiмдi өскiндерi	31-40	жапырақ тылар дың кезкел ген толымды ғығында	0,5	жапырақ аясының 65-100 65-100	5-10	41-50	жапырақ тылар дың кез келген толымды лығында	0,5	жапырақ аясының 65-100 50-100	5-10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында - қор

бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының

тұйықталуы мен толымдылығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн

келтiрiлген;

3. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау кезiнде ағаш

кесу қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 13-қосымша

Самырсын алқаағаштарын күтіп-баптау
мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi

Алқаағаштар тобы	Жарықтандыру					Тазарту
	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесуқарқын дылығы, про- цент	қайта лану шы- лық, жыл	кесу жүр- гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қар- қын ды- лығы, про- цент	қайта- лану шылық, жыл
							күтіп бап тауға дейін	күтіп бап- таудан кейін
		күтіп бап- тауға дейін	күтіп бап- тау- дан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Таза самырсын	-	-	-	-	-	21-40	0,7	0,4	30-4040-60	8-10
Қылқан жапырақты тұқымдармен аралас самырсын алқаағаштары (шырша, майқарағай, балқарағай)	5-20	0,7	0,5	20-4020-40	8-10	21-40	0,7	0,4	30-4040-50	8-10
Жапырақты тұқымдармен аралас самырсын алқаағаштары (қайың, көктерек)	5-20	0,7	0,5	40-5050-70	5-10	21-40	0,7	0,4	40-6060-70	5-10
Сирету, ең төменгі толымдылығы						Өтпелі кесу, ең төменгі толымдылығы
Таза самырсын	41-60	0,7	0,4	30-4040-50	10-15	61 және одан көп	0,7	0,6	10-3030-50	10-15
Қылқан жапырақты тұқымдармен аралас самырсын алқаағаштары (шырша, майқарағай, балқарағай)	41-60	0,7	0,4	30-4040-50	10-15	61 және одан көп	0,7	0,6	10-3030-40	10-15
Жапырақты тұқымдармен аралас самырсын алқаағаштары (қайың, көктерек)	41-60	0,7	0,4	40-6060-70	10	61 және одан көп	0,7	0,6	20-4015-30	10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында -

қор бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының

тұйықталуы мен толымдылығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн

келтiрiлген;

3. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау кезiнде ағаш

кесу қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 14-қосымша

Шырша және майқарағай алқаағаштарында
күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi

Алқаағаштар тобы	Тазарту					Сирету
	кесу жүгізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қар- қын дылы- ғы, про- цент	қайта лану шы- лық, жыл	кесу жүр- гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқын ды- лығы, процент	қайта лану шы- лық, жыл
		күтіп бап тауға дейін	күтіп бап тау дан кейін				күтіп бап тауға дейін	күтіп бап тау дан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Таза шырша және майқарағай, сондай-ақ 40 процент дейiн басқа да қылқан жапырақты немесе жапырақты тұқымдармен қосылған алқаағаштар	15-20	0,9	0,8	10-2015-30	10	21-60	0,9	0,8	10-2015-25	15
Бiр аяда жапырақты тұқымдармен аралас (40 процент астам жапырақтылар)	11-20	0,9	0,8	20-3015-30	7-10	21-60	0,8	0,7	20-3020-30	7-10
Екiншi қабатта шырша мен майқарағайы бар күрделі аралас алқаағаштар	11-20	0,8	0,4	50-6040-60	7-10	21-60	0,8	0,5	30-5025-40	7-10
Өтпелі ағаш кесу
		ең төменгі толымдылығы
Таза шырша немесе майқарағай, сондай-ақ 40 процент дейiн басқа да қылқан жапырақты немесе жапырақты тұқмдармен қосылған алқаағаштар	61 және одан көп	0,9	0,8	10-2015-20	15
Бiр аяда жапырақты тұқымдармен аралас (40 процент астам жапырақтылар)	61 және одан көп	0,8	0,7	10-2015-20	10
Екiншi қабатта шырша мен майқарағайы бар күрделі аралас алқаағаштар	61 және одан көп	0,8	0,7	15-4020-30	10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында - қор

бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Шырша мен майқарағай бар аралас және күрделi алқаағаштарда

екiншi қабатта сирету қарқындылығы жоғарғы қабат үшін жапырақты

тұқымдардан көрсетіледі;

3. Қарқындылықтың ең жоғары пайызы ұшар басының тұйықталуы мен

толымдылығы 1,0 және одан жоғары алқаағаштар үшін келтірілген;

4. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау жасау кезінде

ағаш кесу қарқындылығы тиісінше төмендейді.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 15-қосымша

Қайың алқаағаштарында күтiп-баптау
мақсатында ағаш кесу көрсеткіштерi

Алқаағаштар тобы	Жарықтандыру					Тазарту
	кесу жүрө гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарө қын дыө лығы, проө цент	қайта лану шылық, жыл	кесу жүрө гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқын дылығы, процент	қайта лану шылық, жыл
		күтіпбап тауға дейін	күтіпбаптаудан кейін				күтіп бап тауға дейін	күтіп бап тау дан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Таза қайың алқаағаштары	-	-	-	-	-	11-20	0,8	0,7	15-5020-35	10
Бiр аяда қылқан жапырақты тұқымдармен араласқан қайың алқаағаштары	5-10	0,8	0,7	15-3025-35	5	11-20	0,8	0,7	15-2020-35	5
Қайыңның бiр аясындағы қылқан жапырақты тұқымдармен араласқан қайың алқаағаштары	5-10	0,8	0,4	30-6040-75	5	11-20	0,8	0,7	15-3025-30	5
Сирету, ең төменгі толымдылығы						Өтпелі ағаш кесу, ең төменгі толымдылығы
Таза қайың алқаағаштары	21-30	0,8	0,7	15-2020-30	10	31 және одан көп	0,8	0,7	10-2020-25	10
Бiр аяда қылқан жапырақты тұқымдармен араласқан қайың алқаағаштары	21-30	0,8	0,7	15-2020-30	10	31 және одан көп	0,7	0,7	10-2020-25	10
Қайыңның бiр аясындағы қылқан жапырақты тұқымдармен араласқан қайың алқаағаштары	21-30	0,8	0,7	15-3020-30	10	31 және одан көп	0,8	0,7	10-3025-30	10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында - қор

бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының

тұйықталуы мен толымдылығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн

келтiрiлген;

3. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау кезiнде ағаш

кесу қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 16-қосымша

Көктерек алқаағаштарында күтiп-баптау
мақсатында ағаш кесу көрсеткіштері

Алқаағаштар тобы	Жарықтандыру					Тазарту
	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қар қын дылы ғы, про цент	қайта ланушы лық, жыл	кесу жүр гізу жа сы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқындылығы, процент	қайта лану шылық, жыл
							күтіпбап тауға дейін	күтіпбаптаудан кейін
		кү тіп бап тау ға дей ін	кү тіп бап тау дан кей ін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Таза көктерек алқаағаштар	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Шырша және майқарағаймен араласқан көктерек алқаағаштары	-	-	-	-	-	11-20	0,8	0,6	25-40 30-60	5
Қарағай және балқарағаймен араласқан көктерек алқаағаштары	5-10	0,7	-	30-60 35-70	5	11-20	0,8	0,6	20-40 35-60	5
Сирету, ең төменгі толымдылығы						Өтпелі ағаш кесу, ең төменгі толымдылығы
Таза көктерек алқаағаштары	21-30	0,8	0,7	10-30	10	31 және одан көп	0,8	0,7	10-30 20-40	10
Шырша және майқарағаймен араласқан көктерек алқаағаштары	21-30	0,8	0,6	20-40 25-50	10	31 және одан көп	0,8	0,7	10-30 20-30	10
Қарағай және балқарағаймен араласқан көктерек алқаағаштары	21-30	0,8	0,6	20-40 30-50	10	31 және одан көп	0,8	0,7	10-30 20-40	10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында - қор

бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының

тұйықталуы мен толымдылығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн

келтiрiлген;

3. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау кезiнде ағаш

кесу қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi;

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 17-қосымша

Қаратерек және ақтерек алқаағаштарында
күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу көрсеткiштерi

Алқаағаштар тобы	Жарықтандыру					Тазарту
	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қар қын дылы ғы, про цент	қайта лану шы лық, жыл	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқын ды лығы, про цент	Қай талану шылық, жыл
		күтіп бап тауға дейін	күтіп бап тау дан кейін				күтіп бап тауға дейін	күтіп бап таудан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Басқа тұқымдармен араласқан таза алқаағаштар	6-40	0,9	0,8	10-2020-40	4-5	11-15	0,9	0,7	20-3030-50	4-5
Өтпелі ағаш кесу ең төменгі толымдылығы
Басқа тұқымдармен араласқан таза алқаағаштар	16 және одан астам	0,9	0,6	20-3030-40	5-10

Ескертпелер:

1. Осы кестеде ағаш кесу қарқындылығы бағанында: алымында - қор

бойынша іріктеу пайызы, ал бөлімінде дің саны келтіріледі;

2. Кесу қарқындылығының ең жоғарғы пайызы ұшар басының

тұйықталуы мен толымдылығы 1,0 және одан жоғары екпелер үшiн

келтiрiлген;

3. Толымдылығы төмен және қайтадан күтіп-баптау кезiнде ағаш

кесу қарқындылығы тиiсiнше төмендейдi;

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 18-қосымша

Ақ тал алқаағаштарында күтiп-баптау
мақсатында ағаш кесу көрсеткіштері

Алқаағаштар тобы	Тазарту					Сирету
	кесу жүргізу жасы, жыл	ең төменгі ұшар басының тұйықталуы		кесу қарқын дылығы, процент	қайта лану шылық, жыл	кесу жүр гізу жасы, жыл	ең төменгі толымдылығы		кесу қар қын ды лығы, про цент	қайталанушылық, жыл
							күтіп бап тауға дейін	күтіп бап тау дан кейін
		күтіп бап тауға дейін	күтіп бапта удан кейін
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Басқа тұқымдармен араласқан таза алқаағаштар	6-10	0,8	0,7	15-20 20-40	2	11-15	0,8	0,7	10-30 25-50	2
Өтпелі ағаш кесу, ең төменгі толымдылығы
Басқа тұқымдармен араласқан таза алқаағаштар	16 және одан астам	0,8	0,7	10-30	5

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 19-қосымша

Грек жаңғағы ағаштарының 1га қалдырылатын саны

Орташа биіктігі	2	3	4	5	6	8	10	12	14	16
Толымдылығы 0,6 болғандағы қалдырылатын ағаш діңдерінің саны	966	534	365	222	149	113	71	50	36	27
Толымдылығы 0,4 болғандағы қалдырылатын ағаш діңдерінің саны	645	354	250	197	98	78	47	33	24	19

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 20-қосымша

Ағаштардың санитарлық жай-күйінің шәкiлi

Балл санаты	Тұқымы бойынша ағаштардың жай-күйiнiң белгілерi
	қылқан жапырақты	жапырақты
1	2	3
І - әлсiреу белгiсi жоқ	Ұшар басы қалың, қылқан жапырақтары жасыл, кеуiп кетпеген, бүлiнбеген	Ұшар басы қалың, жапырақтары жасыл, кеуіп кетпеген, бүлінгендері жоқ
II - әлсiреген	Ұшар басы болар-болмас өрнектелген; қылқан жапы-рақтары жасыл немесе 1/3 аспайтын бөлігi желiнген; жекелеген бұтақтары кеуiп кеткен, жекелеген түп табандары бүлiнген, дiңдерi жергiлiктi бүлiнген	Ұшар басы болар-болмас өрнектелген; жапырақтары ерте тү-седі немесе 25 процент дейін желінген; жекелеген бұтақтары кеуіп кеткен, діңдері мен түп табандары жергілікті зақымданған; бірліжарым қысыр өркендер
ІІІ - өте әлсіреген	Ұшар басы айтарлықтай өрнектелген; қылқан жапы-рақтары ашық жасыл немесе сұр немесе күңгiрт, не 2/3 дейiн желінген; өсуi өте нашар, кебуi ұшар басының 2/3 дейiн, түп табандары немесе дiңi бүлiнген, 2/3 дейiн оларды көмкерген; дiң зиянкестерінiң қоныстану әрекетi; саңырауқұлақтардың жеуге жарамды бөлiктерi немесе өзге де дiңнiң айтарлық бүлiну белгілерi	Ұшар басы айтарлықтай өрнектелген; жапырақтары өте ұсақ, ашық түсті, ерте сарғаяды және түседi, өсуi өте нашар немесе жоқ; кебуi ұшар басының 2/3 дейiн, түп табандары немесе дiңi бүлiнген, 2/3 дейiн оларды көмкерген; дiңдер мен қаңқа бұтақшаларынан сөл ағызу; дiң зиянкестерінiң қоныстануы мен жергiлiктi қоныстану әрекеті; қысыр өркендердiң көбеюi; діңде саңырауқұлақтардың жарамды бөлiктерi
ІV - кеуіп кеткен	Ұшар басы айтарлықтай өрнектелген; қылқан жапырақтары сары немесе сары жасыл, түсетiн, өсуi өте нашар немесе жоқ; бұтақтардың 2/3 астамы кеуiп кеткен; дiң мен түп тамырлардың бүлінуi 2/3 көп бөлігін көмкерген; дiңдiк зиянкестердiң қоныстану белгілерi	Ұшар басының 2/3 көбi кепкен немесе кеуiп бара жатқан; дiң мен түп тамырлардың бүлiнуi 2/3 көп бөлiгiн көмкерген; діңдік зиянкестердiң қоныстану белгілерi, қысыр өркендердiң кебуi
V - жас қу- рап қалған ағаштар (ағымдағы жылғы)	Сұр, жасыл немесе қоңыр, қылқан жапырақтары бiр-тiндеп түсетiн, қабықтары бiртiндеп түскен, діңдiк зиянкестердiң қоныстану немесе ұшып кету белгiлерi	Жапырақтары қурап кеткен, солып қалған немесе жоқ; қаб-ықтары бiртiндеп түскен, дiңдiк зиянкестердiң қоныстану немесе ұшып кету белгiлерi
VI - үлкен қурап қал- ған ағаштар (өткен жыл- дардағы)	Қылқан жапырақтары жоқ; қабығы мен ұсақ бұтақша-лары бiртіндеп немесе толық түскен; дiңдiк зиянкес-тердiң ұшу саңылаулары бар; ағаш бүлдіретін саңы-рауқұлақтар алаңқайы	Жапырақтары жоқ; қабығы мен ұсақ бұтақшалары бiртiндеп немесе толық түскен; діңдiк зиянкестердiң ұшу саңылаулары бар; ағаш бүлдiретiн саңырауқұлақтар алаңқайы

Ескертпелер:

1) Шәкiл сүрек тұқымдарының ерекшелiктерiн, әлсiреу себептерi

мен төзiмдiлiгiн ескере отырып, зиянкестердiң, аурулардың және

басқа да бүлiнудiң түрлі ошақтарында нақтыланады;

2) Сынақ алқаптарын қайта есептеу кезiнде ІІІ-IV-санаттағы

ағаштарға дiңдiк зиянкестердiң қоныстануы мен аурулармен

зақымдануы мiндеттi түрде көрсетіледi, ол үшiн қайта есептеу

ведомосiнде тиiсті бағандар көзделедi;

3) Желсұлатпа, дауыл құлату және қар басу діңдiк зиянкестердiң

қоныстану деңгейi көрсетіле отырып, есепке алынады;

4) Ағаштарды егжей-тегжейлi есепке алу қажет болған жағдайда

зиянкестер мен аурулардың жекелеген ошақтарында олардың

жай-күйi бойынша қосымша санаттар бөлу жүргізіледі;

5) Сүрекдiңнiң санитарлық жай-күйiнiң орташа өлшемдiк баллы (Б)

мына формула бойынша есептеледi:

Б = (Z1 N1+ Z2 N2+ Z3 N3+ Z4 N4+ Z5 N5+ Z6 N6): (N1+ N2+ N3+

N4+ N5+ N6)

онда: Z1-Z6 - бiрден алтыға дейiнгі ағаштардың жай-күйiнiң

санаты;

N1-N6 - жай-күйiнiң тиiстi санаты бар сынақтағы ағаштар саны;

Сүрекдіңдердiң санитарлық жай-күйiнiң баллын анықтау кезiнде

олардың жай-күйiнiң I-VI-санаттарға жататын барлық ағаштар

ескеріледi.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 21-қосымша

Алқаағаштардың жай-күйінiң санаты (төзiмдiлiк сыныбы)

Көрсеткіштері	Алқаағаштардың жай-күйi санатының (төзiмдiлiк сыныбының) көрсеткiштерi
	I сынып - биологиялық төзiмдi	II сынып - төзiмдiлiгi бұзылған	III сынып - төзiмдiлiгiнен айрылған
1	2	3	4
Ағымдағы құлауы	Табиғи шегiнде диаметрi төмен ағаштар есебiнен басым болады	Екi немесе одан да көп рет табиғи түрде құлазу көлемiн арттырады және диаметрі сүрекдіңнің орташа немесе одан да көп диаметріне жақын негізгі салық ағаштарының есебiнен болады
Кеуiп кету сипаты	Жалқы, сирек топтық	Басымды топтық, шоқ ағаштық, кейде диффузды	Шоқ ағаштық, диффузды немесе тұтас
Кеуiп бара жатқан және кеуiп кеткен ағаштарды кесуден кейiн сүрекдiңнiң бүтіндігі	Толымдылығының елеусiз төмендеуi кезiнде сақталады	Белгiленген шектен төмен болмайтын толымдылығының елеусiз төмендеуi кезiнде сақталады	Белгiленген шектен төмен толымдылығының елеусiз төмендеуi кезiнде сақталмайды
Зиянкестер мен аурулардан бүлiнушiлiк зақымданушылық	Әлсiреу белгісi жоқ ағаштары бар		Әлсiреген, кеуiп бара жатқан және кеуiп кеткен ағаштар бар, әлсiреу белгiсi жоқ ағаштар төмен үлесті құрайды

Ескертпе. Ағымдағы құлатылуы өсу барысы кестесi бойынша анықталады.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 22-қосымша

Орманмен қамтылмаған және орман аясындағы табиғи

түлеуін бағалау шәкілісінің көрсеткіштерінің бағалары

1-кесте

Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы
орман аясында қарағайдың табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Орманның негізгі топтары	Өздігiнен тұқымдануы және өскіндер саны, мың дана/га					Топтық өскін, 1 гектарға топтар саны
	өз тұқымы нан өскенде биіктігі 0,1 метрден кем	биіктік топтары бойынша өскін, метр
		ұсақ 0,1-0,5 метр	орташа 0,6-1,5 метр	ірі 1,6 метрден астам	көшіру коэффициент- терін eскepe отырып, барлығы
	1. Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарындағы қарағайлар
Өте қуаң	37,5 астам 22,5-37,5	25 астам 15-25	21 астам 13-21	18,5 астам 11-18,5	15 астам 9-15	800 астам 700
Қуаң	25 астам 15-25	17 астам 10-17	14 астам 8,5-14	12,5 астам 7,5-12,5	10 астам 6-10	600 астам 500
Ылғалдылығы жеткілікті	19 астам 10-19	12,5 астам 6,5-12,5	10,5 астам 6,5- 10,5	9 астам 5-9	7,5 астам 4-7,5	500 астам 400
Ылғалды	15 астам 7,5-15	10 астам 5-10	8,5астам 4,5-8,5	7,5 астам 4-7,5	6 астам 3-6	400 астам 300
	2. Шоқ ормандар және қарағайлы жалды ормандар
Қуаң және өте қуаң	26 астам 16-26	17,5 астам 11-17,5	15 астам 9,8-15	13 астам 8-13	10,5 астам 6,5- 10,5	600 астам 500
Ылғалдылығы жеткілікті және ылғалды	20 астам 11-20	13,5 астам 7,5- 13,5	11,5 астам 6,5- 11,5	10 астам 5,5-10	8 астам 4,5-8	500 астам 400
Өскінді "шартты" түрге көшіру коэффициенті	0,4	0,6	0,7	0,8

1-кестедегі шәкілді қолдану тәртібі.

Орман аясында қарағайдың табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлiн

қолдану мынадай тәртiппен жүргiзiледi:

1. Орман аясында немесе ағаш кесiлген жерде бiр биiктiк

тобындағы өскiн болған жағдайда қарағайдың түлеп өсуiнiң бағасы

кестенiң тиiсті бағанының деректерi бойынша берiледi.

2. Екi және одан да көп биiктiк топтарының өскiнi болған

жағдайда әрбiр топтағы оның саны тиiстi ауыстыру коэффициентiне

көбей-тiледi, алынған деректер қосылып, "ауыстыру коэффициенттерiн

ескере отырып, барлығы" бағанының көрсеткiштерiмен салыстырылады.

Егер "шартты" өскiннiң алынған сомасы осы бағанның бөлгiшiнде

келтiрiлген көрсеткiштен жоғары болса, түлеп өсу "жақсы" болып

есептеледi және өскiндi сақтаудан басқа орманды қалпына келтiру

жөнiнде ешқандай қосымша шаралар жоспарланбайды, ал қалыптасып келе

жатқан өскiннiң толымдылығы 0,8-1,0 мөлшерiнде болады деп күтiледi.

Егер "шартты" түрге көшiрiлген өскiннiң саны алымында

келтiрiлген көрсеткiштерге сәйкес келсе, түлеп өсу "қанағаттанарлық"

болып есептеледi. Бұл жағдайда жуандығы 0,5-0,7 екпелер қалыптасады

деп күту керек. Алаңқайлары мен дәлiздерi бар жекелеген ағаш кесiлген

жерлерде жеке орман дақылдарын құру керек.

Егер өскiн саны бағалау шәкiлiнiң ең төменгi көрсеткiштерiнен

аз болып шықса, түлеп өсу "жеткiлiксiз" болып есептеледi. Бұл

жағдайда жуандығы 0,3-0,4 ағаштар қалыптасады деп күтiледi. Мұндай

учаскелерде орманды қалпына келтiру жөнiндегi ic-шараларды жүргiзу

қажет.

2-кесте

Жазық жерлердегi ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы
ормандарының ағашы кесiлген жерлерiнде қарағайдың
табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi

Орманның негізгі топтары	Өздігiнен тұқымдануы және өскіндер саны, мың дана/га					Топтық өскін, 1 гектарға топтар саны
	өз тұқымынан өскенде биіктігі 0,1 метрден кем	биіктік топтары бойынша өскін, м
		ұсақ 0,1-0,5 метр	орташа 0,6-1,5 метр	ірі 1,6 метрден астам	көшіру коэффи- циенттерін eскepe отырып, барлығы
	1. Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарындағы қарағайлар
Өте қуаң	22,5 астам 14-22,5	15 астам 9-15	13 астам 8-13	11астам 7-11	9 астам 5,5-9	800 астам 700
Қуаң	15 астам 9-15	10 астам 6-10	8,5 астам 5-8,5	7,5 астам 7-7,5	6 астам 3,5-6	600 астам 500
Ылғалдылығы жеткілікті	10 астам 6-10	7 астам 4-7	6 астам 3,5-6	5 астам 3-5	4 астам 2,5-4	500 астам 400
Ылғалды	7,5 астам 5-7,5	5 астам 3,5-5	4,5 астам 3-4,5	4 астам 2,5-4	3 астам 2-3	400 астам 300
	2. Аралдардағы және қарағайлы жалды ормандар
Қуаң және өте қуаң	15,5 астам 9-15,5	10,5 астам 6-10,5	8,5 астам 5-8,5	7,5 астам 4-7,5	6 астам 3,5-6	600 астам 500
Ылғалдылығы жеткілікті және ылғалды	12,5 астам 7,5-12,5	8 астам 6-8	7 астам 4-7	6 астам 3,5-6	5 астам 3-5	500 астам 400
Өскінді "шартты" түрге көшіру коэффициенті	0,4	0,6	0,7	0,8

2-кестедегі шәкілді қолдану тәртібі.

Орман аясында немесе ағаш кесiлген жерде бiр биiктiк тобындағы

өскiн болған жағдайда қарағайдың түлеп өсуiнiң бағасы кестенiң тиiсті

бағанының деректерi бойынша берiледi.

Екi және одан да көп биiктiк топтарының өскiнi болған жағдайда

әрбiр топтағы оның саны тиiстi ауыстыру коэффициентiне көбей-тiледi,

алынған деректер қосылып, "ауыстыру коэффициенттерiн ескере отырып,

барлығы" бағанының көрсеткiштерiмен салыстырылады.

Егер "шартты" өскiннiң алынған сомасы осы бағанның бөлгiшiнде

келтiрiлген көрсеткiштен жоғары болса, түлеп өсу "жақсы" болып

есептеледi және өскiндi сақтаудан басқа орманды қалпына келтiру

жөнiнде ешқандай қосымша шаралар жоспарланбайды, ал қалыптасып келе

жатқан өскiннiң толымдылығы 0,8-1,0 мөлшерiнде болады деп күтiледi.

Егер "шартты" түрге көшiрiлген өскiннiң саны алымында

келтiрiлген көрсеткiштерге сәйкес келсе, түлеп өсу "қанағаттанарлық"

болып есептеледi. Бұл жағдайда жуандығы 0,5-0,7 екпелер қалыптасады

деп күту керек. Алаңқайлары мен дәлiздерi бар жекелеген ағаш кесiлген

жерлерде жеке орман дақылдарын құру керек.

Егер өскiн саны бағалау шәкiлiнiң ең төменгi көрсеткiштерiнен

аз болып шықса, түлеп өсу "жеткiлiксiз" болып есептеледi. Бұл

жағдайда жуандығы 0,3-0,4 ағаштар қалыптасады деп күтiледi. Мұндай

учаскелерде орманды қалпына келтiру жөнiндегi ic-шараларды жүргiзу

қажет.

3-кесте

Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы ормандарының ағашы кесілген жерлерінде қайыңның табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Орман түрлерінің негізгі топтары	Саны, мың дана/га
	тұқымдық және өркендік өсімдіктер				өркендік бұталар
	ұсақ, 0,1-0,5 метр	орташа және ірі 0,6-2,5 метр	жас ағаштар 2,5 метрден астам	көшіру коэффициент- терін ескере отырып барлығы	өсіп- жетілген ағаштар түрлерінен	өскін мен жас шыбықтар түбірлерінен
1	2	3	4	5	6	7
Ылғалдылығы жеткілікті	7 астам 3,5-7	6,5 астам 3-6,5	6 астам 3-6	6 астам 3-6	0,8 астам 0,4-0,8	1 астам 0,5-1,0
Ылғалды	8 астам 4-8	7,5 астам 3,5-7,5	7 астам 3,5-7	7 астам 3,5-7	9 астам 0,5-0,9	1,1 астам 0,6-1,1
Сызды	9 астам 4,5-9	8,5 астам 4-8,5	8 астам 4-8	8 астам 4-8	1 астам 0,6-1	1,2 астам 0,7-1,2
Дымқыл	6 астам 3,5-6	5,5 астам 3-5,5	5 астам 3-5	5 астам 3-5	0,8 астам 0,4-0,8	1 астам 0,5-1,0
Уақытшалары	7 астам 4-7	7 астам 3,5-7	6,5 астам 3,5-6,5	6,5 астам 3,5-6,5	0,9 астам 0,5-0,9	1,1 астам 0,6-1,1
Өскінді "шартты" түрге көшіру коэффициенті	0,9	0,95	1,0

3-кестедегі келтірілген шәкілді қолдану тәртібі:

ағаш кесілген жерде өсіп-жетілген ағаштар түбірлерінен

әлдеқандай бір биіктік тобындағы өскін немесе өркендік бұталар өсіп

шыққан жағдайда қайыңның түлеп өсуінің бағасы кестенің тиісті

бағанының деректері бойынша беріледі;

екі және одан көп биіктік топтарының өскіні болған жағдайда

әрбір биіктік тобындағы оның саны тиісті көшіру коэффициентіне

көбейтіледі, алынған деректер қосылып, "көшіру коэффициенттерін

ескере отырып барлығы" бағанының деректерімен салыстырылады;

егер өскін немесе жас тал ағаш кесілгеннен кейін түбірмен

"қабысып кетсе", баға көшіру коэффициенттеріне соңғы бағаны бойынша

беріледі;

алымында көрсетілген түлеп өскен саны "жақсы", бөлімінде –

"қанағаттанарлық", аз мөлшерде болса – "жеткіліксіз" деген бағамен

сипатталады;

тік қия беткейлерде түлеп өскен және алқаптың тең жартысынан

астамын алып жатқан алаңқайлар болған жағдайда түлеп өсу бағасы бір

дәрежеге төмендетіледі;

ағашы кесілген жерде шығу тегі әртүрлі өскіндер болған жағдайда

түлеп өсу бағасы 0,1 коэффициентке көбейтілген тұқымдық және өркендік

өсімдіктердің, сондай-ақ кесілген ағаштардың жасына қарамастан

түбірден өсіп шыққан барлық өркендік бұталардың санын қосып, алынған

көрсеткішті кестенің соңғы бағанының деректерімен салыстыру арқылы

жүзеге асырылады;

теректің, ағаш тектес талдың және қандағаштың табиғи түлеп

өсуін бағалау осы шәкіл бойынша жүргізіледі.

4-кесте

Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың
ұсақ шоқылы ормандарының ағашы кесілген жерлерінде
көктеректің табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Орман түрлерінің негізгі топтары	Өсімдіктердің биіктігі мен саны мың дана/га
	1,5 метрге дейін	2,6 метрге дейін	4,0 метрден астам
Ылғалдылығы жеткілікті және ылғалды	60 астам 20-60	20 астам 10-20	10 астам 8-10
Сызды	70 астам 25-70	25 астам 15-25	15 астам 10-15

Ескертпе. Алымында ағаш кесілген жерлерде орманның түлеп өсуін

– "жақсы", бөлімінде –"қанағаттанарлық", аз мөлшерде – "жеткіліксіз"

деген баға беруге түрткі болатын өсімдіктер саны көрсетілген.

5-кесте

Жазық жерлердегі ормандар мен Қазақтың ұсақ шоқылы
ормандарында тұқым текті қатты жапырақты
ағаштардың табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Түлеп өсуін бағалау	Топырақтың ылғалдылық дәрежесі	Биіктігі 0,5 метр және одан жоғары өскін саны мың дана/га	Орманды қалпына келтіру шаралары
Жа	Қуаң Ылғалдылығы жеткілікті Ылғалды	4 астам 3 астам 2 астам	Орманды қалпына келтіру шаралары қажет емес
Қанағаттанарлық	Қуаң Ылғалдылығы жеткілікті Ылғалды	2-4 1-3 1-2	Жекелеген дақылдар егу немесе түлеп өсуге ықпал ету шаралары
Жеткіліксіз	Қуаң Ылғалдылығы жеткілікті Ылғалды	2 астам 1 астам 1астам	Орман дақылдарын егу

Ескертпе. Тапал діңді қатты жапырақты ағаш өсіретін

шаруашылықта түлеп өсу жас шыбықтар өскен 400-ден астам түбір

болғанда– "жақсы", 200-400 дана болғанда –"қанағаттанарлық", одан аз

мөлшерде болғанда – "жеткіліксіз" деп есептеледі.

6-кесте

Қара және ақ сексеуілдің табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Түлеп өсуін бағалау	3-5 жастағы өскіндердің сапасы, дана/гектарда
	Қара сексеуіл	Ақ сексеуіл
Жақсы	1000 астам	500 астам
Қанағаттанарлық	500-1000	200-500
Жеткіліксіз	200-500	100-200
Жоқ	200 және одан астам	100 және одан төмен

7-кесте Тоғайлы ормандардың табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Түлеп өсуін бағалау	Өскіндер саны, дана/гектарда
	3 жасқа дейің	3 және одан да үлкен жастағы
Жақсы	3000 астам	1500 астам
Қанағаттанарлық	1500-3000	800-1500
Жеткіліксіз	1500 және одан аздау	800 және одан аздау

8-кесте Қалба таулары қарағайының табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Түлеп өсуін бағалау	Түлеп өсу мөлшері, мың дана/гектарда
	биіктік топтары, метр
	орман аясында				кесілген жерлерде
	0,5 дейін	0,51- 1,50	1,5 астам	көшіру коэффи- циентін ескере отырып, барлығы	0,5 дейін	0,51- 1,50	1,5 астам	көшіру коэффи- циентін ескере тырып, барлығы
Жақсы	25 астам	12 астам	8 астам	9 астам	15 астам	7 астам	5 астам	5,3 астам
Қанағат- танарлық	13-25	7-12	5-8	5,1-9	8-15	4-7	3-5	3-5,3
Қанағат- танарлықсыз	13 аз	7 аз	5 аз	5,1 аз	8 аз	4 аз	3 аз	3 аз
Көшіру коэффициенті	0,4	0,8	0,9		0,4	0,8	0,9

Ескертпелер:

1. Түлеп өсуін бағалау олардың санын биіктік тобының көшіру

коэффициентіне қосу арқылы алынған "көшіру коэффициентін ескере

отырып, барлығы" деген бағандағы олардың саны бойынша жүргізіледі;

2. Орманмен қамтылған басқа жерлерде (селдірең, өртең, бос

алаңқайлар мен алаңқайлар) түлеп өсуін бағалау ағаш кесу көзделген

шәкіл бойынша жүргізіледі.

9-кесте

Кенді Алтай мен Жоңғар Алатауы таулы ормандарында
майқарағай мен шыршаның табиғи түлеп өсуінің бағасы

Түлеп өсуін бағалау	Түлеп өсу мөлшері, мың дана/ гектарда
	орман аясында				орманмен қамтылмаған жерлерде
	биіктік топтары, метр
	0,2 дейін	0,2-1,0	1,0 астам	көшіру коэффи- циентін ескере отырып, барлығы	0,2 дейін	0,2-1,0	1,0 астам	көшіру коэффи- циентін ескере отырып, барлығы
Жақсы				6 астам	3,5 астам	3 астам	2,5 астам	4,5 астам
Қанағат- танарлық				4-6	3-3,5	2-3	1,5- 2,5	3,0-4,5
Қанағат- танарлықсыз				4 аз	3 аз	2 аз	1,5 аз	3,5 аз
Көшіру коэффициенті	0,2	0,4	0,6		0,6	0,8	0,9

Ескертпе. Есептеу деректері тиісті коэффициенттерге көбейтіліп,

бір-біріне қосылады. Түлеп өсуді бағалау жиынтық деректер бойынша

жүргізіледі.

10-кесте

Кенді Алтайдың орман аясындағы және орманмен қамтылмаған
жеріндегі, сондай-ақ Сауырдың орманмен қамтылмаған
жеріндегі балқарағайдың табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Түлеп өсуін бағалау	Өскіннің жасы және түлеп өсу мөлшері, мың дана/гектарда
	2-5 жыл	6-10 жыл	10 жылдан астам
Жақсы	7-ден астам	4-тен астам	2-ден астам
Қанағаттанарлық	4-7	2-4	1-2
Қанағаттанарлықсыз	4 аз	2 аз	1,5 аз

11-кесте Сауыр ормандарының аясында балқарағайдың
табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi

Өсіп тұрған жер жағдай- ларының түрі	Түлеп өсуін бағалау	Түлеп өсу мөлшері, мың дана/гектарда
		биіктік топтары, метр
		0,5 аз	0,6-1,0	1,0 астам	көшіру коэффи- циентін eскepe отырып, барлығы
Қуаң	Жақсы	20-дан астам	15-тен астам	13-тен астам	12-ден астам
	Қанағаттанарлық	13-20	10-15	9-13	8-12
Мезгіл- мезгіл	Қанағаттанарлықсыз	13 аз	10 аз	9 аз	8 аз
	Жақсы	15-тен астам	11-ден астам	10-нан астам	9-дан астам
	Қанағаттанарлық	10-15	8-11	7-10	6-9
Қуаң	Қанағаттанарлықсыз	10 аз	8 аз	7 аз	6 аз
	Жақсы	13-тен астам	10-нан астам	9-дан астам	6-дан астам
Ылғалдылығы жеткілікті	Қанағаттанарлық	8-13	6-10	5-9	5-8
	Қанағаттанарлықсыз	8-ден аз	6-дан аз	5-тен аз	5-тен аз
	Жақсы	10-нан астам	8-ден астам	7-ден астам	6-дан астам
Ылғалды	Қанағаттанарлық	7-10	6-8	5-7	4-6
	Қанағаттанарлықсыз	7-ден аз	6-дан аз	5-тен аз	4-тен аз
Көшіру коэффициенті		0,6	0,8	0,9

Ескертпе: Қайта есептеу деректері тиісті коэффициенттерге

көбейтіліп, бір-біріне қосылады. Түлеп өсуді бағалау жиынтық деректер

бойынша жүргізіледі.

12-кесте

Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауы ормандарында
Шренк шыршасының табиғи түлеп өсуiн бағалау шәкiлi

Түлеп өсуін бағалау	Түлеп өсуін бағалау мөлшері, мың дана/гектарда
	орман аясында және орман көмкермеген жерлерде
	биiктік топтары
	0,1 дейiн		0,1-0,2	0,21-0,50	0,50 астам	көшіру коэффи- циентімен, барлығы
Жақсы						2,0
Қанағаттанарлық						0,7-2,0
Қанағаттанарлықсыз						0,7 аз
Көшiру коэффициентi
Орман аясында түлеп өсу үшін	0,5	0,6		0,8	0,9
Орман көмкермеген жерлерде түлеп өсу үшін	0,6	0,7		0,9	1,0
Орналасу сипатына қарай түзету коэффициентi	Бiркелкi Бiркелкi емес Тік құламалы					1,0 0,8 0,5

Ескертпе. Қайта есептеу деректерi тиiсті коэффициенттерге

көбейтіліп, бiр-бiрiне қосылады, содан соң орналасу сипатына түзету

енгiзiледi. Түлеп өсудi бағалау жиынтық деректер бойынша шығарылады.

13-кесте

Таулы ормандарда қайыңның, көктеректің, теректiң,
талдың, қандағаштың табиғи түлеп өсуін бағалау шәкілі

Түлеп өсуін бағалау	Орман көмкермеген жерлерде түлеп өсу мөлшерi, мың дана/гектарда
	өскiнмен түлеп өсу	тұқымдық түлеп өсу
	өскiндi түбiрлер (өскiндi бұталар) өскiннiң жасы, жыл	мына жастағы сенiмдi тұқымдық даналар, жыл
	1-10	1-5	6-10
Жақсы	1,0-ден астам	1,0-ден астам	5,0-ден астам
Қанағаттанарлық	1,0-0,6	10,0-5,0	5,0-3,0
Қанағаттанарлықсыз	0,6-дан аз	5,0-ден аз	3,0-ден аз
Тұқымды түлеп өсудi өскiндiк түлеп өсуге көшiру коэффициентi		0,1	0,2

Ескертпе. Көктеректiң ойдағыдай түлеп өсуiн бағалауды тұқымдық

түлеп өсу шәкiлi бойынша жүргізедi. Тiк құламада түлеп өскенде және

алқаптың тең жартысын алып жатқан алаңқайлар болса түлеп өсу бағасын

бір сатыға төмендетедi. Тұқымдық және өскiндiк түлеп өсу орын

алғанда, түлеп өсу бағасын өскiндiк түлеп өсу шәкiлi бойынша

шығарады.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидасына 23-қосымша

Қазақтың ұсақ шоқылы және жазық,
таулы ормандардағы ағашы кесілген жерлеріндегі
өскіндерді сақтаудың нормативтік көрсеткіштері

Кесу тәсілдері және беткей құламасы	Балауса ағаш пен өскіннің сақталуы, пайызбен
	қыста	қарсыз кезең
15 дейінгі беткейдегі, жаппай кесу	70	60
15 градустан астам беткейдегі, жаппай кесу	60	50
15 градусқа дейінгі беткейдегі біртіндеп және іріктеп кесу	80	70
15 градустан астам беткейдегі біртіндеп және іріктеп кесу	70	60