Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 3 мамырдағы N 363 Қаулысы

Қазақстан Республикасының биотехнология саласында ғылымды дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI :

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасы мақұлдансын.

2. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасын iске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары бекiтiлсiн.

3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2006 жылғы 3 мамырдағы
N 363 қаулысымен мақұлданған

Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған
Тұжырымдамасы

Астана - 2006

МАЗМҰНЫ

Кiрiспе
1. Биотехнологияның осы заманғы жай-күйiн талдау
Параграф 1. Биотехнологиялық өнiмнiң әлемдiк нарықтың жай-күйiн және даму үрдiсiн талдау
Параграф 2. Биотехнологияның негiзгi бағыттары
Параграф 3. Қазақстанда биотехнологияны дамытудың негiзгi алғышарттары
Параграф 3.1. Қазақстанда биотехникалық өнiмдерге деген сұраныс пен ұсынысқа баға беру
Параграф 3.2. Қазақстанда биотехнологияны дамытудың өзектiлiгi
Параграф 4. Қазақстанда ғылыми ұйымдастыру жүйесiнiң дамуының өткен тарихи шолу
Параграф 5. Қазақстанда және әлемде биотехнология саласындағы ғылыми-техникалық әзiрлемелердiң коммерциялық өсуiне кедергi болатын мәселелердi талдау
2. Ұлттық биотехнология орталығын одан әрi дамуының мақсаты мен мiндеттерi. Ұлттық биотехнология орталығының миссиясы
3. Тұжырымдаманы iске асырудың негiзгi тетiгi биотехнологиялар саласындағы мемлекеттiк саясат
Параграф 1. Қазақстанда биотехнология саласындағы ғылыми ұйымдар мен зерттемелердi басқарудың ең тиiмдi моделiн анықтау
Параграф 2. Бiлiм беру жүйесiнде және кадрлық әлеуеттi қалыптастыруда халықаралық стандарттарды енгiзу
Параграф 3. Зияткерлiк меншiк құқығын қорғау мәселелерi
Параграф 4. Нормативтiк-құқықтық базаны дамыту
4. Ғылыми және инновациялық қызметтi басқарудың жаңа моделiне сәйкес Ұлттық биотехнология орталығын дамыту
5. Тұжырымдаманы iске асырудан күтiлетiн нәтижелер және кезеңдер
Параграф 1. Тұжырымдаманы iске асырудың кезеңдерi
Параграф 2. Тұжырымдаманы iске асырудан күтiлетiн нәтижелер
6. Қажеттi қаржыландыру көздерi мен көлемi
7. Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасын iске асыру бойынша iс-шаралар жоспары

Кiрiспе

Жоғары дамыған елдерде экономиканың төрт деңгейлi салалық бөлуi қалыптасқан, атап айтқанда:
шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу салалары;
дәстүрлi өнеркәсiп салалары;
материалды және еңбектi салыстырмалы төмен қажетсiнетiндiгiмен, бiрақ қосымша құндағы ғылыми-зерттеулер және тәжiрибелiк-конструкторлық әзiрлемелерге (бұдан әрi - ҒЗТКӘ) арналған шығындардың өте жоғары үлесiмен сипатталатын жоғары технологиялық салалар (high tесh);
бағдарламалық қамтамасыз етудi әзiрлеу, жүйелiк ықпалдасу, консалтинг, бiлiм беру және т.б. сол сияқты "жұмсақ" (soft) технологиялар (қызметтер) саласы.
Экономиканың дәстүрлi салаларындағы қосымша құнның негiзгi бөлiгi шикiзатты өндiру және бастапқы қайта өңдеу процесiнде не өнiмдi өндiру процесiнде (салалардың екiншi тобы) құралады.
Инновациялық процесс тұтастай алғанда экономика мен қоғамды жаңғырту процесiнiң негiзгi мазмұны болып табылады, ең алдымен зияткерлiк еңбек нәтижелерiн кеңiнен пайдалануға негiзделедi.
"Құнның жинақталу тiзбегiнiң" құрылымын талдаудың осы заманғы тәсiлi инновациялық циклдiң "материалдық емес" құрамдас бөлiктерiмен байланысты сатылары болашақ пайдаға зор үлесiн қосатынын айғақтайды. Қосымша құнның осы бөлiгiнiң басты элементтерi ҒЗТКӘ, зияткерлiк меншiкке арналған құқықтарды пайдалануда, тиiмдi басқару процесiнде құралады.
Қазiргi уақытта әлемнiң жетекшi елдерiнiң экономикасының дәстүрлi индустриялықтан ұлттық индустриядан кейiнгi, яғни бiлiм мен жоғары технологияларға негiзделген экономикаға ауысу тенденциясы айқын байқалады.
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы Қазақстанның экономика дамуының индустриялық-инновациялық жолына бейiлдiлiгiн нақты айқындайды.
Келтiрiлген аргументтер Қазақстан экономикасының салалық құрылымын жоғары технологиялық, ғылыми салалардың үлесiнiң елеулi ұлғаю жағына өзгерту қажеттiлiгi туралы айғақтайды. Бұл республикада жүргiзiлген жүйелi реформалардың, сондай-ақ әлемдiк рыноктағы қалыптасқан мұнайдың жоғары конъюнктурасының алғашқы тиiмдiлiгi екенiн есте ұстауымыз керек. Экономиканың шикiзаттық бағыты республиканың тұрақты өсу аймағына шығуына мүмкiндiк бермейдi. Тұрақтандырылған экономиканы құру үшiн оны индустрияландыру қажет, ал тұрақты өсу аймағын қалыптастыру және тиiмдi экономиканы құру үшiн жоғары технологияларды қолданатын ғылыми инновация енгiзiлуi тиiс. Қазақстанның жағдайында мынадай салалар өсу нүктелерi болуы мүмкiн:
ақпараттық;
аэроғарыштық;
биотехнологиялық;
ядролық.
Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) "Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығының" дамуы негiзiнде (бұдан әрi - ҰБО) Қазақстандағы биотехнология саласының дамуына бағытталған.

1. Биотехнологияның осы заманғы жай-күйiн талдау

Биотехнология ғылыми-техникалық прогрестiң маңызды бағыттарының бiрi болып табылады. Биологиялық және техникалық ғылымдар саласындағы генетикалық және клеткалық инженериядағы осы заманғы жетiстiктерiнiң негiзiнде адамдардың өмiр сүру деңгейiн көтеру үшiн мақсатты түрде жасалған тiрi жүйелердiң (ең алдымен микроорганизмдер) әлеуеттi мүмкiндiктерiн пайдалануға болады. Биотехнологиялық өнiмнiң көмегiмен жақын перспективада да және стратегиялық тұрғыда да өндiрiстiк-технологиялық, экологиялық және әлеуметтiк-экономикалық проблемалар шешiлуде.
Әр елдер, соның iшiнде Қазақстан үшiн де ұлттың салауаттылығы, экономикалық ауқаттылық немесе қорғаныс қабiлеттiлiгi болса да болашағының даму мәселелерi маңызды болып табылады. Бұл мәселелердi шешуде биотехнология маңызды роль атқарады, ол ғылымды барынша қажетсiнетiн салалардың жетiстiктерiн жинақтайды, сол арқылы олардың дамуын ынталандыра отырып, жеткен нәтиженi барлық қалған салаларға таратып, оларға мүлдем басқаша сапалық деңгейге серпiндi көтерiлуiне мүмкiндiк бередi.
Бiрiккен Ұлттар Ұйымының сарапшыларының қорытындысы бойынша ХХI ғасырда биотехнология оның барлық қызмет салаларында және ең бiрiншi кезекте азық-түлiк өнiмдерiн, медициналық препараттарды алуда, ауыл шаруашылығында, экология, энергетика салаларында адамзаттың дамуын анықтайтын болады.
Соңғы онжылдықта биологияда болған өзгерiстер биотехнологияның дамуында қағидалы жаңа перспективаларды ашты, өндiрiсте биологиялық процестердi қолдану шектерiн кеңейттi және "осы заманғы биотехнология" деген жалпы атауымен бiрiктiрiлген жаңа бағыттардың пайда болуына әкелiп соқты.

Параграф 1. Биотехнологиялық өнiмнiң әлемдiк нарықтың жай-күйiн талдау және даму беталысы

Осы заманғы биотехнологияның әдiстерiн дамыту биотехнологиялық өнiмдердiң тауар рыногының өз бетiнше қалыптасуына әкелдi. Биотехнология макроэкономикалық маңызы бар өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығын дамыту бағыттарының бiрi болып табылады. Сондықтан, экономика үшiн тиiмдiлiк жағынан елеулi маңызы ескерiле отырып, биотехнология бойынша әлемнiң барлық жетекшi елдерiнде мемлекеттiк және жеке капиталмен қаржыландырылатын ұлттық және халықаралық бағдарламалар әзiрленген және қолданылуда.
Осылайша, әлемдегi биотехнологиялық өнеркәсiп рыногының жыл сайынғы өсiмi шамамен 7% құрайды.
Әлемде биотехнологиялық препараттарды сатудың жылдық көлемi:
тамақ өнеркәсiбi мен ауыл шаруашылығында - $46 млрд.;
гендiк-модификацияланған өсiмдiктердiң тұқымдық материалы - $30 млрд.;
фармацевтикалық препараттар - $27 млрд.;
жуу құралдарын өндiру үшiн ферменттер - $21 млрд.;
өсiмдiк және жануарлар шикiзатынан алынған емдеу-косметикалық құралдары - шамамен $40 млрд. құрайды.
2010 жылға биотехнологиялар рыногының жалпы көлемiнiң өсуi $2 трлн. болжанып отыр.
Осы заманғы әлемдiк биоиндустрия айналымының жартысынан көбi АҚШ үлесiне тиедi. Салыстыру үшiн, биотехнологияны қаржыландыру көлемi бiр жылда АҚШ-та - $100 млрд., Қытайда - $1 млрд., Ресейде - $0,04 млрд. құрайды, ал сол уақытта Қазақстанда республиканың 2005 жылға арналған бюджетiнде биотехнология саласында мақсатты зерттемелер мен әзiрлемелерге $1 млн. (0,001 млрд.) сома жоспарланған.
Жапония биотехнология дамуының деңгейi бойынша АҚШ-тан кейiн екiншi орын алып отыр. Бұл саланың дәстүрлi салаларында, атап айтқанда ферменттер, антибиотиктер және аминоқышқылдар өндiруде күштi ұстанымдарға ие бола отырып, ең жаңа биотехнологияның әдiстерiн қолдануда АҚШ-тан едәуiр артта қалып отыр. Қазiргi уақытта Жапонияның фармацевтикалық өнеркәсiбiнiң ҒЗТКӘ-ге арналған тек 5 % жуық шығындар гендiк инженериясы саласындағы зерттемелерге келедi және 120 жуық фирмалардың ең жаңа биотехнологияның әдiстерiн пайдаланумен дәрi-дәрмек құралдарын алу тәсiлдерiн әзiрлеу бойынша өз бағдарламалары бар. Жапонияда биотехнологияны дамыту үшiн мемлекеттiк және жеке секторлар арасындағы тығыз ынтымақтастықтың елеулi маңызы бар, жекелеген биотехнологиялық бағдарламаларды iске асыруға елдiң үкiметi қатысады.
Биотехнология АҚШ және Жапониямен бiрге Батыс Еуропа елдерiнде жылдам қарқынмен дамуда. Өз қызметiн үйлестiрiп алып, болашақта бұл елдер биотехнологиялық өнiмдер рыногының конъюнктурасына елеулi әсерiн тигiзуi мүмкiн. Батыс Еуропада биотехнологиялық фирмалар, негiзiнде бұрында iргелi ғылыми зерттемелер жүргiзген зертханалар базасында пайда болды. Қазiргi уақытта олардың көбiсi өнеркәсiптiк корпорациялар және қаржылық мекемелермен қаржыландырылады, немесе үкiмет тарапынан қаржылық көмектi пайдаланады.
Батыс Еуропалық елдерiнiң үкiметтерi қаржыландыратын биотехнологияны дамытудың бағдарламалары мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыруға немесе нақты коммерциялық мақсаттарға жетуге бағытталған (АҚШ-тан айырмашылығы, мемлекеттiң күш-жiгерi көбiнесе iргелi зерттемелердi қолдауға бағытталған, ал жеке сектордың кәсіпорындары мен ұйымдары мемлекеттiң қаржылық қолдауынсыз дамиды).
Гендiк инженериясы және биотехнологиялардың халықаралық орталығы (IСGЕВ) ЮНЕСКО басшылығымен құрылған және Еуропаның, Азияның, Африканың, Латын Америкасының 45 елдерiн бiрiктiредi. Ұйым мүшелерi денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы, өнеркәсiп және экология салаларында биотехнологиялық өнiмдердiң ғылыми зерттеулерi және әзiрлемелерiмен айналысады.
IСGЕВ мақсаттары: бейбiт мақсатта гендiк инженериясы мен биотехнологияны қолдану және дамыту саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа жәрдемдесу; дамушы елдерге гендiк инженериясы мен биотехнология саласында олардың ғылыми-технологиялық әлеуетiн нығайтуға көмек көрсету; мүше елдердiң ғылым мен техника саласындағы мамандар арасында ақпарат, тәжiрибе, ноу-хау алмасуды дамыту болып табылады.
Тұтастай алғанда биотехнологиялық өнеркәсiптi 3000 астам биотехнологиялық компаниялар, академиялық мекемелер, мемлекеттiк биотехнологиялық орталықтар және әлемнiң басқа да ұйымдары ұсынады.

АҚШ-тағы биоиндустрия

Биотехнологияның отаны АҚШ деп санауға болады.
1980 жылдан 1983 жылға дейiнгi кезеңде Америкада 200 жуық ұсақ биотехнологиялық компаниялар құрылған болатын. Бұған салық жеңiлдiктерiн енгiзу, құнды қағаздармен операциялардан түсетiн жоғары пайда және жеке салымшылардың мүдделiлiгi әсер еттi. Genentech биотехнологиялық фирмасының вице-президентi болған Сан-Францискодағы Калифорниялық университеттiң ғылыми қызметкерi Герберт Бойердiң соңынан көптеген университеттiк профессорлар өз компанияларын ашты.
1985 жылға қарай АҚШ-та 400-ден аса биотехнологиялық фирмалар қызмет еткен; олардың көбiсi гендiк-инженерлiк цехқа жататынын көрсету үшiн өз атауына "ген" сөзiн енгiзген: Biogen, Amgen, Calgene, Engenics, Genex, Cangene. Бүгiнгi күнi елде 1500-ден аса биотехнологиялық компаниялар бар. Сонымен қатар, молекулалық биотехнологияның дамуына барлық iрi халықаралық химиялық және фармацевтикалық компаниялар, соның iшiнде Мonsanto, DuPont, Upjohn, American Cyanamid, Еli Lilly, SmithKline Beecham, Merck, Novartis, Hoffman-LaRoche зор үлес қосты.
80-шi жылдары биотехнологиялық бизнестiң қарқынды дамуы кезеңiнде ұсақ компаниялар бiрлескен кәсiпорындар пайда болды. Мысалы, 1991 жылы Genentech компаниясының акцияларының 60 % Нoffmann-LaRoche фирмасына 2,1 млрд. долларға сатылған. Сол уақытта көптеген компаниялар банкротқа ұшыраған. Осында жылжымалылық-биотехнологиялық индустрияның ерекшелiк сипаты.
Молекулалық-биотехнологиялық индустрияның табысы 1986 жылы 6 млн. доллардан 30 млрд. долларға артты, 1996 жылғы және бүгiнгi күнi бiр жылға 160 млрд. доллар құрайды.
Алайда, тұтастай алғанда биотехнологиялық бизнестiң табысы жоғары болмады, бiз күткендей инвесторлардың ынта-ықыласы азаймады және бұл молекулалық биотехнология үлкен перспективаларға ие болғанын айғақтайды.
Мысалы, гендердi клондаумен айналысатын компаниялардан кейiн АҚШ-та жұқпалы ауруларды, қатерлi iсiктi және адамның басқа да ауруларын емдеуге арналған гендiк-инженерлiк әдiстер арқылы алынатын антиденелердi шығаратын компаниялар пайда болды: Immunex, ImmuLogic, ImmunoGen, Immunomedics, Medlmmune, Immune Response.
Қазiргi уақытта биотехнологиялық кластерлер сияқты инновациялық құрылымдар өте маңызды болып отыр. АҚШ-тағы ең дамыған кластерлердiң бiрi Массачусетс штатында орналасқан. Онда дәрi-дәрмек препараттардан бастап ГМ-өсiмдiктерге дейiн әртүрлi өнiмдердi шығаратын бiрнеше ондаған биотехнологиялық фирмалар бар. Кластер үшiн зертханалық зерттеулер атақты ғылыми орталықтарда, соның iшiнде Массачусетс технологиялық институтында, Гарвард және Бостон университеттерiнде жүргiзiледi. Клиникалық зерттеулердi Бостон ауданындағы ауруханалар өзiне алады.

Еуропадағы биотехнологиялық сала

Еуропалық биотехнологиялық индустрия да үздiксiз дамуда. 1995 жылға қарай Еуропа елдерiнде 600 астам биотехнологиялық компаниялар құрылды. АҚШ-тан басқа биотехнологиялық дәуiрге кеш көшкен елдерде ұлттық молекулалық-биотехнологиялық индустрияны дамытудағы басты ролдi мемлекет алды. Мұнда "ХХ ғасырдың барлық технологияларының ең үздiк революциялық технологиясы" молекулалық биотехнология деген сенiм стимул болды.
Еуропада сала үшiн едәуiр пайдалы рыноктық конъюнктура қалыптасты. Биотехнология саласында қызметшiлерiнiң еңбек ақысы 30% жоғары АҚШ-қа қарағанда Еуропа елдерiнiң еңбек ақысы төмен деңгейi болып табылады. Еуропада бiлiм берудiң дамуының жоғары деңгейiне байланысты бiлiктi қызметкерлердi iрiктеу кезiнде қиындықтар туындамайды. Еуропада негiзгi айырмашылық көбiне заңмен жазылады, ал Америкада рынокпен анықталады.

Жапония мен Қытайдағы биоиндустрия

Жоғарыда айтылғандай, молекулалық биотехнология саласындағы коммерциялық әзiрлемелердiң үлкен бөлiгi Құрама Штаттардың үлесiне тиедi. Инвестициялық ахуалы сонша қолайлы емес және бизнес белсендiлiгi төмен басқа елдерде молекулалық-биотехнологиялық кәсiпорындарды құруда iрi корпорациялар және мемлекет басты роль атқарады. Мәселен, Жапонияның үкiметi биотехнологияны "стратегиялық индустрия" және ұлттық басымдылық деп жарияланды. Iрi жапондық корпорациялар iске кiрiстi. Басында оларға өз кадрлары жетiспедi және алғашқы зерттеулер американдық университеттермен және компаниялармен ынтымақтастықта жүргiзiлдi. Қазiр бұл корпорациялар қажеттi тәжiрибенi жинақтаған, өздерi молекулалық-биотехнологиялық әзiрлемелердi жүргiзедi және гендiк-инженерлiк өнiмдердi жасайды.
2002 жылы Жапонияның үкiметi қабылдаған 2010 жылға дейiн жаңарған жоғары технологиялық салаларды дамытудың бағдарламасына сәйкес негiзгi бағыттардың бiрi биотехнологияның тәжiрибелiк қосымшасын дамыту деп танылған. Осы салада мамандандырылған компаниялар iшкi және сыртқы рынокқа өз өнiмдерiн жаппай жылжытуды жүзеге асыруда. Бұған мынадай факторлар әсер етедi:
ҒЗТКӘ жүргiзу үшiн қажеттi техникалық жабдықталуы;
Жапонияның мемлекеттiк органдарының тарапынан қолдауы. Қытайда биотехнологияның дамуының қарқыны жоғары. Қытайдың зерттеу институттары генетикалық модификацияланған өсiмдiктердiң 141 түрiн әзiрлеген, олардың 65 түрi өсiруге шешiм қабылданған.
Солтүстiк Америкадан тыс кез келген басқа елдерге қарағанда, Қытайда өсiмдiк өнiмдерiнiң көп түрi биотехнологиялық жолмен жасалады. Қытайдың осы саладағы жетiстiктерi бiрiншi кезекте биотехнологиялық өнiмдердi алуға мүдделi дамушы елдер батыстың технологияларын пайдалана алмайды деген ұғымды жоққа шығарды.
Қытайда генетикалық модификацияланған өсiмдiктердi жасау толығымен мемлекеттiк қаржыландыруда болады. Өкiметтiң трансгендiк азық-түлiк өнiмдерiнiң өндiрiсiн дамытуда мүдделi екенi түсiнiктi, өйткенi дәстүрлi ауыл шаруашылығы әлемнiң ең қыруар ұлтының тез өсiп келе жатқан халқын тамақтандыра алмайды.

Ресейдегi биоиндустрия

Ресейлiк биотехнологиялық өнеркәсiптiң дамуы ССРО Министрлер Кеңесiнiң жанындағы Микробиологиялық өнеркәсiптiң бас басқармасының құрылуынан басталды. Алғаш рет әртүрлi қол жетiмдi және жеткiлiктi арзан шикiзаттан жасалған өнiмдердiң ең кең ассортиментiнiң микробтық синтезге негiзделген өнеркәсiбi құрылды. Қазiргi уақытта биотехнологиялық өнеркәсiптiң құрамына қырықтан астам кәсiпорындар мен ұйымдар кiредi.
1990 жылдардағы экономикалық дағдарыс елдiң биотехнологиялық өнеркәсiбiне де әсерiн тигiздi. Егер ССРО АҚШ-қа ғана жол берiп, биотехнологиялық саланың әлемдiк өнiмiнiң 3-5% шығарып, микробиологиялық өнеркәсiптi дамыту бойынша әлемде екiншi орын алса, қазiрде Ресей Федерациясы ондай өнiмнiң әлемдiк көлемiнiң 1% кем өндiредi. Мұндағы негiзгi өнiмдердiң қатарының: антибиотиктердiң, витаминдердiң өндiрiсi iс жүзiнде тоқтатылды, ферменттердi өндiру 6 есеге,, антибиотиктер - 12 есеге, жем белогы - 25 есеге азайды. Медицина үшiн Ресейдiң үлесiне гендiк-инженерлiк препараттардың әлемдiк өндiрiсiнiң 0,02% келедi. Биотехнологиялық өнiм түрлерiнiң маңыздылығы бойынша Ресейдiң импорттан тәуелдiлiгi өте зор: мысалы, инсулин бойынша ол 100%, антибиотиктер бойынша - 90% астам құрайды.
2003 жылы Ресейде биотехнологиялық рыноктың көлемi $510,6 млн. жеттi. Бұл цифр, мысалы, шамамен $2,5 млрд. ресейлiк IТ рыногының көлемiмен салыстырғанда өте аз боп көрiнедi.
Ресейде бұл өнеркәсiп саласы мүлдем жойылмағанына қарамастан, соңғы бiр жарым жылда iшкi саясат оның дамуында елеулi сәйкессiздiктерге әкелдi. Осылайша, этил спиртiнiң өндiрiсi сала өндiрiсiнiң көлемiнде 70% жеттi.

Параграф 2. Биотехнологияның негiзгi бағыттары

10 жылдың iшiнде жiңiшке химия (биокатализаторлар, органикалық синтездiң өнiмдерi), өндiру өнеркәсiбi (биогеотехнологиялар, топырақ биоремедиациясы), жартылай өткiзгiштердi өндiру (жаңа материалдар), ақпараттық технологиялар (микроэлектрондық жүйелер, биоинформатика құралдары, биологиялық қағидаттар негiзiндегi құрылғылар, биокомпьютерлер) сияқты экономиканың маңызды салаларында биотехнологияны қолдау аясын елеулi кеңейту болжанып отыр. Жекелеген салаларда биотехнологиялық әдiстердi енгiзу өндiрiстiк базаның сапалық өзгеруiне әкелiп соғады.
2010 жылға қарай биотехнологияларды қолданумен алынатын өнiм әлемдiк химикаттар рыногының шамамен 30% құрайды. Бұл рыноктың көлемi 1,5 трлн. долларға бағаланады. Генетикалық модификацияланған дақылдарды кеңiнен тарату гербицидтер мен пестицидтердiң сатылуын жыл сайын 30% кемуiне әкелiп соғады.
Әлемдiк биотехнологияда гендiк инженерия кең дамыған. Биоинженерия саласында барлық әлемдiк зерттеулердiң негiзгi бағыты адам үшiн пайдалы белгiлерге ие генетикалық модификацияланған организмдердi (ГМО) жасауға шоғырландырылған. Гендiк-инженериялық қызметтiң кең мағынада үш негiзгi мақсаты бар: фармакологиялық және тамақ өнеркәсiбi үшiн генетикалық модификацияланған (бұдан әрi - ГМ) өсiмдiктердi, ГМ-жануарларды және ГМ-микроорганизмдердi жасау.
Гендiк инженерия жолымен алынған дәрi-дәрмек препараттары (атап айтқанда, синтетикалық инсулин, рекомбинанттық интерферон, гепатитке қарсы екпелер) дүние жүзiнде ғылыми ортада және тұтынушылардың тұрақты сұранысымен белгiлi. Ең алдымен адам мен жануарлар белогының негiзiндегi гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек препараттары көбiне тек биотехнологияның көмегiмен ғана алынуы мүмкiн және олар ауыр науқастарды емдеу кезiнде айырбасталмайтын теңдессiз болады. Мысалы, проурокиназ - тромболитиканың төртiншi шығарылған жаңа түрiн пайдалану миокард инфаркттан өлiмдi бес есеге азайтады. Лактоферриндi пайдалану "жасанды тамақтандырылған" балалардың гастроэнтериттермен ауруын 10 есеге азайтады.
Қазiргi уақытта әлемде 143 гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек субстанцияларын өндiруге рұқсат берiлдi және 26 - рұқсат алу кезеңiнде. Өндiрудiң басталуын екi-үш жылдан кейiн күтуге болатын адам геномының мағынасын ашу, таяу арада адамның жаңа реттеуiш белоктарының ашылып және олардың негiзiнде жаңа дәрi-дәрмек препараттары жасалынады деп болжам жасауға мүмкiндiк бередi. Сарапшылардың болжамы бойынша 10 жылдан кейiн олар әлемдiк фармацевтиканың 15 пайызын өзiне алады, 20 жылдан кейiн барлық бүгiнгi дәрi-дәрмек құралдарының ең кемiнде жартысын алмастырады.
Бiрiншi рет гендiк-инженерлiк әдiстердi ғалымдар микроорганизмдерге қолданды. ГМ-өнiмдердiң алғашқыларының бiрi инсулин болды - дезоксирибонуклеиндiк қышқыл бактериясыда (бұдан әрi - ДНК) оның синтезiне жауапты ген енгiзiлдi. Қазiр әлемде барлық инсулин трансгендiк бактериялардан өнеркәсiптiк тәсiлмен алынады.
Кейiнiрек ғалымдар көптеген қажеттi белоктарды бактериялар көмегiмен алуға мүмкiн емес екенiн айқындап, пайдалы сапаларға ие трансгендiк өсiмдiктер мен жануарларды шығаруымен айналыса бастады. Дәрiлiк препараттарды өндiру трансгендiк жануарлар көмегiмен ғана емес, өсiмдiктер арқылы да алуға болады.
Ғылыми әзiрлемелердiң басқа бағыты - ауруларға Қарсы жоғары тұрақтылығы не басқа да пайдалы қасиеттерге ие жануарлар мен өсiмдiктердi шығару. Сарапшылардың пiкiрi бойынша, бұл ғылым және өнеркәсiптiң дамуының өте пайдалы және перспективалы бағыты. Сарапшылардың бағалауы бойынша, 2010 жылы гендiк-инженерлiк технологияларды қолданудан дүниежүзiлiк табысы $1 трлн. құрайды.
Дүние жүзiнде белсендi түрде таралып және бiр елдер қатарында қарсылыққа кез болатын генетикалық модификацияланған өсiмдiктер саласындағы жағдай мүлдем басқаша. ГМ-өсiмдiктермен байланысты талқыланатын басты мәселе - олардың адам мен қоршаған орта үшiн қаншалықты қауiпсiздiгi.

Биоинженериядағы биотехнология

Генетикалық инженерия негiзiнде биотехнология мынадай бағыттарға ие:
белоктық және клеткалық инженерия;
инженерлiк энзимология;
биосенсорика;
моно- және поликлондық антиденелер негiзiндегi иммунодиагностика.
Биоинженерия негiзiндегi биотехнологияның негiзгi мәнi - тiрi организмдердi жетiлдiру және жетiлдiрген қасиеттерге ие және табиғатта аналогы жоқ жаңа биологиялық белсендi қосылыстарды алу.
Биоинженерия негiзiндегi биотехнология мынадай салаларда қолданылады:
денсаулық сақтау және фармацевтика (диагностикумдардың жаңа ұрпағын, рекомбинанттық белоктар, ферменттер, гормондар негiзiнде дәрi-дәрмек препараттарды жасау);
өнеркәсiптiң әртүрлi салалары (өнеркәсiптiк процестердi интенсификациялау үшiн биокатализаторларды, рекомбинанттық ферменттердi, модифицикацияланған микроорганизмдердi жасау);
ауыл шаруашылығы (жетiлген қасиеттермен және жоғары өнiмдiлiгiмен трансгендiк өсiмдiктер мен жануарларды жасау, гендiк-инженерлiк өсiм реттеуiштерiн, био тыңайтқыштарды пайдалану);
қоршаған ортаны қорғау (қалдықтарды пайдаға асыру, ксенобиотиктердiң биодеградациясы, суды тазалау).
Генетикалық өзгерiлген не генетикалық модификацияланған өнiмдер - бұл ДНК-на ерекше табиғаттан берiлмеген ген енгiзiлген өсiмдiктерден алынған өнiмдер, оның арқасында олардың бойында әртүрлi жаңа қасиеттер пайда болады.
Өсiмдiктердiң жаңа түрлерiн жасауда үш кезеңдi бөледi.
Бiрiншi - вирустарға, паразиттерге немесе гербицидтерге қандай да бiр жаңа тұрақтылық қасиетi бар өсiмдiктердi жасау. Бiрiншi кезеңде өсiмдiктiң түрлерiн жасауда салыстырмалы шапшаң жетiстiк енгiзiлген тұрақтылық қасиетi бiр генмен айқындалатынымен түсiндiрiлдi, ал гендер көзi өсiмдiктердiң вирустары немесе топырақ бактериялары (жәндiктерге, гербицидтерге тұрақтылық гендерi) болды, яғни ген доноры ретiнде жақсы зерделеген табиғатта бар қарапайым биологиялық объектiлер пайдаланылды.
Қазiргi уақытта мүмкiн бiзге екiншi кезеңнiң шыңына шығуға екi-үш жыл қалған шығар - жаңа агрономдық функциялық қасиеттерi бар өсiмдiктердi жасау. Бiрiншi кезекте - бұл майлы дақылдарында өзгертiлген май құрамы, сондай-ақ құрамында витаминдерi көп жемiс пен көкөнiс, құнарлығы жоғарылатылған бидай дақылдары және т.б.
Бүгiнде әлемнiң жетекшi зертханаларында үшiншi кезеңнiң өсiмдiктерi жасалуда және таяудағы он жылда олардың рынокқа шығуын күтуге болады. Кейбiр қағидаттық бағыттар туралы сөз қозғасақ: өсiмдiктер - вакциналар, пластиктiң әртүрлi түрлерi, бояуыштар (мысалы, индиго), техникалық майлар және қозғауыштарға арналған қондырғылар секiлдi индустриялы өнiмдердi өндiру жөнiндегi өсiмдiктер - фабрикалар. Iс жүзiнде негiзгi технологиялық өнiмдердi өндiру жөнiндегi жаңа экологиялық таза өнеркәсiптi құру туралы айтуға болады.

Медицинадағы биотехнология

Биотехнологиялық әдiстермен өндiрiлген фармацевтикалық өнiмдердiң әлемдiк рыногы биотехнологиялық рыноктың жартысына жуығын құрайды.

Антибиотиктер

80-жылдары антибиотиктер әлемдiк рыногының өсiмiнiң жылдық орта қарқыны 10-15% құрады, ал 1991 - 1998 жылдар жекелеген антибиотиктердiң топтары бойынша 20 % асып, 11-12% деңгейінде болған, хинолон ципрофлоксинды (ВАYЕR), кларитромицинды (USА), цефалоспорнды (НОFFMANN - Lа RОСНЕ) сату көлемi 1 млрд. USD асқан. Бүгiн антибиотиктердiң субстанцияларын өндiру үшiн ферментациялық қуаттылықтың едәуiр бөлiгi тоқтап тұр. Бiз антибиотиктердiң субстанцияларын және дайын дәрi-дәрмек түрлерiн сатып аламыз.

Иммунологиялық препараттар

Оларға емдеу, диагностикалық және вакциналар, емдеу сарысулар, анатоксиндер, иммуноглобулиндер, бактериофагтар, интерферондар, нормофлора препараттары, аллергендердi қосатын профилактикалық құралдар жатады. Мысал үшiн, қазiргi уақытта Ресейде иммунобиологиялық препараттардың 300 атауы сатып алынады және 500 жуық атауы өндiрiледi. Дүние жүзiнде тек ғылыми-зерттеу зертханаларымен қуатты өндiрiстiк базаның өзара әрекеттесетiн кешендерi сыртқы рынокқа сапалы және бәсекеге қабiлеттi өнiмдердi өндiредi. Елде iс жүзiнде иммунобиологиялық өнiмнiң толыққанды рыногының және өзiндiк өндiрiсiнiң жоқтығы, бiздiң әлемдiк рыноктарға шыға алмауымызға ғана емес, керiсiнше көп жылдарға әлеуеттi импорттаушылар болуымызға әкелiп соғады.

Биотехнологиялық қан препараттары

Қазiргi уақытта дамыған елдерде донорлық қан плазмасынан медициналық препараттарды алу өнiмдi В және С гепатитiнiң, ЖҚТБ, соз жұқпалы аурулар антигендерiмен ғана емес, сонымен бiрге цитомегаловирус және Т-клеткалық лейкозбен жұқтырудың жолын кесетiн қатаң бақылау стандарттарымен реттеледi. Алайда осындай қан препараттарының өндiрiсi қазiргi уақытта осы заманғы талаптарына сай деп есептеуге болмайды, өйткенi сапалы қан препараттарының құрамында қабықсыз вирустар (гепатит А, паравирус В 19 және басқалар) болуы мүмкiн. Салыстырмалы бiрде бiр мысалы жоқ вирустарды тасымалдауда қан факторларының рекомбинанттық концентраттары едәуiр қауiпсiз деуге болады. Қазiргi уақытта рекомбинанттық та, плазмалық та тазартылған қан факторларын өндiру жоқ. Экономикалық жағдай жұқпалы болуы мүмкiн қан препараттарының өндiрiсiнде стандарттау қағидаттарын жеткiлiктi шамада iске асыруға мүмкiндiк бермейдi.

Гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек препараттары

Бұл медициналық мақсаттар үшiн олардың синтезi мүмкiн емес немесе өте қиын табиғи биореттеуiштер және биологиялық белсендi заттар. Қазiргi уақытта гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмек препараттарының өндiрiсi биотехнологиялық фарминдустрияда жетекшi сектор болып табылады. Жаңа биотехнологиялық өнеркәсiп өнiмдерiнiң әлемдiк рыногында үлесi 18% құрайтын, ақшалай 3 млрд. доллардан астам гендiк-инженерлiк инсулиннiң өндiрiсi ең iрi өндiрiс болып табылады. Соңғы жылдар iшiнде гормондық сипаттағы гендiк-инженерлiк дәрi-дәрмектер рыногында сауданың көш басы анемия, жүрек-қан тамырлары және онкологиялық ауруларды емдеу кезiнде қолданылатын түрлi модификациялары, рекомбинанттық эротропоэтин препараттары болған. Иммунодиагностикада, рак терапиясында және басқа да ауруларды емдеуде қолданыс тапқан моноклондық антиденелер (МАВ) әзiрленiп жатқан биотехнологиялық өнiмдер арасында жетекшi орын алады. Өте белсендi әзiрленiп жатқан гендiк-инженерлiк өнiмдер арасында цитокиндар тобының препараттары - интерлейкиндер бар, сондай-ақ антагонисттер рецепторлары интерлейкиндер. Бұл препараттар iсiк, жiтi асқыны, автоиммундық ауруларын, сондай-ақ қан ауруларының ауыр түрлерiн емдеу үшiн перспективтi.

Диагностикалық құралдар

Бактериологиялық және физика-химиялық талдауға негiзделген дәстүрлi диагностика әдiстерi иммунологиялық және ДНК - диагностикамен белсендi ауыстырылуда. Экспресс талдауды жүргiзу және соз аурулары, гепатит, ВИЧ, туберкулез және қатерлi iсiктi қоса ауруларды ерте кезеңiнде анықтау бойынша препараттарды және жабдықтарды жасау саласындағы зерттеулер тез қарқынмен дамуда. Өзiнiң барлық қолданылу мерзiмi (18 ай) iшiнде адамның сiлекейiн талдау бойынша оның бойында ВИЧ антиденелерiнiң барын көрсетуге қабiлеттi экспресс анализаторлар сынақтан өтуде. Өте қарапайым талдаудың нәтижесi 20 минуттан кейiн дайын, оның нақтылығы - 99,6 %.

Биосенсорлар мен биочиптер

"Биосенсор" деген терминдi айқындайтын компоненттiң болуын тiкелей ден қоятын биологиялық материал: ферменттер, тiндер, бактериялар, ашытқы, антигендер/антиденелер, липосомалар, органеллалар, рецепторлар, ДНК бар сезiмдi қабат бұл компоненттiң шоғырлануымен функционалды байланысты дабылды шығаратын құрылғыны түсiну қажет. Конструкциялық түрде биосенсор бiр-бiрiмен тығыз байланыстағы екi биохимиялық және физикалық түрлендiргiш немесе трансдьюсерден тұратын құрамдас құрылғы.
Рынок көлемi бойынша шамамен 70 млрд. долларды құрайды, мұнда биосенсорлар үлесi 20 % артық және үнемi өсуде. Қазiргi уақытта биосенсорлардың бiрнеше түрлерi бар. Бұл хеми және биолюминестенция негiзiндегi ферменттiк электродтар, ферменттiк микрокалоритмдiк датчиктер және биодатчиктер.
Биологиялық микрочиптер - әртүрлi биохимиялық талдауларды жүргiзу үшiн кiшкентай құрылғылар. Бұл талданатын нұсқалар құрамындағы кез келген заттармен өзара әрекеттесе алатын реакцияға қабiлеттi агенттер жиi салынған микропластинкалар. Бұл құралдар гендер мен оның өнiмдерiнiң өзара жiңiшке реттеуiн зерттеу үшiн молекулалық биологияның iргелi мiндеттердiң бiрi болып табылады. Қазiргi уақытта әртүрлi фирмалардың бағдарламалық қамтамасыз етуiмен нейлондық мембраналар - микроорганизмдердiң, өсiмдiктердiң, сүтқоректiлердiң және адамның гендерiмен сүзгiштерге негiзделетiн ДНК-микрочиптерге қол жеткiзiлдi. Күрделi жұмыс белоктық микрочиптердi әзiрлеуде тұр. Белоктық микрочиптердi жасау үлкен инвестицияларды тартады.
Жаңа ғылым - протеомика - белоктарды зерттеуге, олардың тiрi организмдердегi синтезiне, олардың өзара әрекеттесуiне және күрделi қатынастарға арналған. Молекулалық технология институтының ғалымдары әртүрлi заттарды жылдам және өте нақты айқындауға мүмкiндiк беретiн биочиптер - тест-жүйелердi ойлап шығарды. Биочип - ондаған көзбен әрең көрiнетiн әрқайсысының диаметрi 100 микроннан кем жартылай сфералық гидрогендiк ұяшықтар салынған үлкен емес әйнектен жасалған пластинка. Оларда талданатын ерiтпелерде бар заттардың молекулаларын iрiктеп байланыстыратын функционалдық жағдайдағы биологиялық белсендi макромолекулалар химиялық байланған. Кейбiр аурулардың бастапқы кезеңдерiнде белоктар қатарында аздаған өзгерiстер болып жатады. Ресейлiк және Француз ғалымдары бұл өзгерiстердi табуға және талдауға қабiлеттi аппаратураны жасауда.
Соңғы жылдары ДНК технологияларының - чиптердiң дамуымен қатты жазықтарда айқын молекулалардың селективтiк сорбция процестерi детекцияның физикалық әдiстерiн қолданатын ДНК-сенсорлар деп аталатын чиптерi кеңiнен қолданыла бастады.
ДНК-сенсор жоғары сезiмдi, шағын көлемдi, кiшi көлемде өлшеудiң байланыссыз әдiсiн iске асырады және орындауда арзан болуы мүмкiн.

Белсендi заттар және өсiмдiк тектес өнiмдер биотехнологиясы

Өсiмдiк тектес биологиялық белсендi заттар химиялық синтезi iс жүзiнде мүмкiн емес шексiз әртүрлi материалдарды ұсынады.
Өсiмдiк тектес өнiмдердiң ауқымды тұтынушылары тамақ өнеркәсiбi және сусындар болып қалып отыр және 2003 жылға олардың тұтынушылығы 560 млн. долларды құрады. Мысал үшiн, Ресейде қазiргi уақытта женьшень және қызғылт родиола клеткаларының биомассасы негiзiнде медициналық және парфюмерлiк препараттардың шығарылуы жүзеге асырылуда.
Өсiмдiк клеткалары дақылдарын пайдалануымен биологиялық белсендi және дәрiлiк препараттарды алу, әлден кең таралып, үлкен перспективаларға уәде беруде.

Нарықтың өсiмдiк тектес өнiмдердi қажет етуi ($ млн.)
1-кесте

Өнім атауы	1993	1999	2003	2008*	Орта жылдық өсуі, % (1993-2003)
Рыноктың өсімдік тектес өнімдерді сомалық қажет етуі ($ млн.), Соның ішінде:	1185	1890	2935	4495	9,9
Эфир майлары	155	625	820	1054	6,1
Ботаникалық экстракт	268	560	1120	1990	15,9
Шайырлар, гелдер және полимерлер	274	392	500	660	7,4
Ферменттер және оксиқышқылдар (а және в)	170	300	480	790	11
өсiмдiк тектес өнiмдердiң өндiрiсi, т	170000	240000	340000	450000	7,7

* Сарапшылар болжамы

Биологиялық белсендi қоспалардың (ББҚ) биотехнологиясы

Бұл өнiмдi әр елде әртүрлi жiктейдi. Қазақстанда ол 3 топтан тұрады:
парафармацевтика - дәрi-дәрмекке жақын заттар;
нутрицевтика - сауықтыру қоспалары қосылған азық-түлiк өнiмдерi;
витаминдiк-минералдық кешендер.
Өсiмдiк және жануар шикiзатынан көрсетiлген барлық ББҚ топтарын химиялық экстракциямен де, биотехнологиялар көмегiмен де алады. ББҚ рынокқа шығару дәрi-дәрмек және диагностикалық препараттар шығару сияқты рұқсат беру рәсiмдерiн талап етпейдi, бұл өндiрiстiң тартымдылығын және iс жүзiнде барлық ең iрi фармацевтикалық және биологиялық фирмалардың қатысуын шарттайды.
Қазiргi уақытқа осы заманғы адамның тамақтану құрылымы бойынша жиналған деректер тағамның ауыстырылмас құрылымдық бөлiктерiн жеткiлiксiз тұтынудың кең тарағанын көрсеттi.
Ұсынылатын тұтыну нормаларын ескере отырып қазiргi адамның рационын оңтайландыру денсаулыққа зиян келтiрместен табиғи азық-түлiк өнiмдерiн тұтынуды қарапайым жолмен ұлғайтуға қол жеткiзу мүмкiн емес, бұл жаңа тәсiлдер мен шешiмдердi қажет етедi. Мұндай тәсiлдердiң бiрi тағамға поливитамин, витаминдiк-минералдық қоспалар және өсiмдiк кешендер түрiнде табиғи биологиялық белсендi заттардың биологиялық белсендi қоспалары болып табылады.
Азық-түлiк өнiмдерi өндiрiсiнiң көлемiн ұлғайтудан гөрi организмдi тапшы заттармен қосымша қамтудың тез және қол жетерлiк қажеттiлiгi туралы шешiм сұранып тұрғандай. Осындай ролдi бүкiл дүние жүзiне тараған әртүрлi фармацевтикалық түрдегi (тұнбалар, экстракттар, бальзамдар, шырындар, концентраттар, изоляттар, ұнтақтар, дәрiлер, капсулалар және т.б.) не биологиялық белсендi заттар қосылған азық-түлiк өнiмдер түрiндегi тамақ iшу кезде тағамға салынатын биологиялық белсендi қоспалар (ББҚ) орындауы тиiс. Халықтың тамақтануы мен денсаулығын жақсартудың осы жолы биоорганикалық химия мен биотехнологияның (толық және сапалы заттарды бөлу), нутрициология мен фармакологияның (организмде биологиялық белсендi заттардың iс-әрекетi мен айналдыру тетiгiнiң мағынасын ашу) тиiмдiлiгiне негiзделген.

Ауыл шаруашылығындағы биотехнология

Ауыл шаруашылығының биотехнологиялық секторын ветеринарлық биотехнологиялық өнiм, өсiмдiктер және трансгендiк өсiмдiктер мен жануарлардың биотехнологиялық өнiмiн қорғау құралдарымен ұсынылған.

Жануарларды қорғаудың биотехнологиялық құралдары

Мал шаруашылығындағы антибиотиктер рыногы:
өсу промоторлары - сату көлемi 1,0-ден 1,7 млрд. долларға дейiн құрайды;
терапия және профилактика үшiн антибиотиктер - 2,0 млрд. долларға дейiн;
антипаразиттiк құралдар - 3,3 млрд. долларды құрайды.
Мамандар таяу уақытта антибиотиктер тамақ қоспаларындағы өсу промоторлары ретiнде пробиотиктермен, аминоқышқылдармен, витаминдермен, ферменттермен және өсiмдiк экстрактiлерiмен ауыстырылады деп санайды. Биотехнология көмегiмен жануарлардың ауруларына резистенттiктердi алу мәселесi шешiлуде.

Мал шаруашылығындағы биотехнология

Биотехнологияның iрi жетiстiгi - эмбриондердi трансплантациялау әдiстерiн әзiрлеу, бұның мәнi жоғары өнiмдi сиырдың эмбрионын әдеттегiге салады да, өзiнiң жоғары тектi енесiнiң белгiлерiн мұраланған бұзауды алады. Табынның құрылымын жетiлдiру үшiн үлкен перспективалары бар клеткалық деңгейде жынысты айқындау және басқару әдiсi әзiрленген.
Биологиялық белсендi тамақ қоспаларының (ББТҚ) және минералдық-витаминдiк премикстердiң мал шаруашылығын арттыруда және жаңа тұқымдарды өсiру мәселелерiнде үлкен роль атқарады.
Құрама жемдi витаминдермен байытудың ең көп тараған және экономикалық тиiмдi тәсiлi оларды премикс құрамында азықты шикiзатқа енгiзу болып табылады. Премикс - химиялық және микробиологиялық синтездiң биологиялық белсендi заттарын байыту кешенi.

Өсiмдiктердi қорғаудың биотехнологиялық құралдары

Қоршаған орта үшiн зияндылығы төмен не неғұрлым тиiмдi препараттар, соның iшiнде биопестицидтер - қолданылуы экологиялық қауiпсiз, микробтық, өсiмдiк және жануар тектес өнiмдердi шығаруға көшкен өсiмдiктердi қорғау құралдарының өндiрушiлерiне коммерциялық табыс әкелуде. Биопестицидтер екi топтан тұрады - микробтық және биохимиялық пестицидтер. Микробтық пестицидтер белсендi ингредиент ретiнде бактериялардың, вирустардың, саңырауқұлақтардың микроорганизмдерiн құрайды. Биохимиялық пестицидтер - бұл қоршаған ортаға улағыш әсерiнсiз ауру қоздырғыштарын туғызушылардың және ауыл шаруашылық өсiмдiктерiнiң зиянкестерiнiң өсуi мен таралуын бақылайтын табиғи субстанциялар (фермондар, өсудi реттеуiштер, репродуктивтiк функцияларын реттеуiштер). Биопестицидтердiң құнын төмендету мақсатында фермерлiк шаруашылық жағдайында ферментерлерде өсiруден кейiн кептiрiлген микроорганизмдердi - бактериялар мен саңырауқұлақтарды қолдану технологиялары әзiрленуде.

Өсiмдiктер мен жануарлардың биотехнологиялық (трансгендiк) түрлерi

Биотехнологияның ең жылдам дамудағы бағыты трансгеноз - гендiк инженерия көмегiмен трансгендiк өсiмдiктер мен жануарларды жасау болып табылады.

Трансгендiк өсiмдiктер

2002 жылы трансгендiк сорттарды егудiң жалпы көлемi бiр жылға 105% жылдамдығымен алты жыл қатар өсiп келе жатты. 2002 жылы ол 58,7 млн.га құрады және осы бизнеспен 6 млн. жуық адам айналысты. Бұл Ұлыбритания жерiнiң көлемiнен екi есе артық немесе Ресей Федерациясының бүкiл егiстiгiнiң 50% астам, онда әзiрше бiр де бiр коммерциялық трансгендiк дақылдар өсiрiлмеген. Әлемде 2001-2002 жылдары бойынша гендiк модификацияланған (ГМ) өсiмдiктердi егу көлемi 12%, ал 1996 - 2002 жылдар бойынша - 35 есеге өстi. Өндiрiске енгiзудiң мұндай жоғары қарқыны ауыл шаруашылығының бүкiл тарихында кез келген басқа технологиямен салыстырғанда теңдесi жоқ. Соңғы жетi жылда трансгендiк дақылдарды өсiретiн елдер саны екi еседен астам артты және он алтыға жеттi.
2002 жылы трансгендiк дақылдардың басым болғаны қытай бұршақ, екiншi орында жүгерi, үшiншi орында - қоза және содан кейiн күздiк рапс.

Жекелеген дақылдар егiлген аудандар және олардың
2002 жылы өзгеруi
2-кесте

Дақыл	ауданы, млн.га	жалпы ауданда трансгендік дақылдардың үлесі, %	Өсім, %
Қытай бұршақ	36,5	62	+10
Жүгері	12,4	21	+27
Қоза	6,8	12	-
Күздік рапс	3	5	+11
Кәді	<0,1	<1	-
Папайя	<0,1	<1	-
Барлығы	58,7	100	+19

Трансгендік қытай бұршақтың жалпы көлемі өткен жылы 3,2 млн. га өсті және оның үлесі осы дақылдың жалпы әлемдік егістерінің 50% артқан. Қытай бұршақ сортының барлық ГМ - гербицид-тұрақты. 2002 жылы 7 елде: АҚШ, Аргентина, Канада, Мексика, Румыния, Уругвай және Оңтүстiк Африкада өнеркәсiптiк қолдану үшiн өсiрілген. Аргентинада ГМ қытай бұршақ егiстерiнiң көлемi осы жылы 1,7 млн. га өстi және елде дақылдармен егiлген 12,8 млн.гектардан 99% жеткен.
International Service for the Acquisition of Agri-biotech (ISААА) кезектi жыл сайынғы есебiнде 140 млн.га ГМ жүгерi сорттары егiлген егiстер 600 млн.тонна астық бергенi туралы айтылған. ГМ сорттарын пайдаланатын 200 млн. фермерлердiң арасында ең көп тараған гибридтер танымал және дәндердiң тек 20% сақталады.

Трансгендiк жануарлар
Трансгендiк жануарларды жасау

Қазiргi таңда осы саладағы зерттеулер бiрнеше бағыттар бойынша дамуда:
кейбiр құрамдас бөлiктерi жоғары өнiм беретiн жаңа мал шаруашылығы тұқымдарын жасау (мысалы, Ұлыбританияда сүтi чеддер iрiмшiгiн дайындау үшiн сүтi әбден жарамды сиырлардың табыны бар);
олардың түрлерiне тән емес белоктарды шығара алатын жануарларды жасау (мысалы, адамның интерферонын шығаруға қабiлеттi шошқаларды алуға бағытталған әзiрлемелер туралы хабарланды);
адамға органдарды трансплантациялау кезiнде донор болып табылатын трансгендiк жануарларды жасау.
Трансгендiк тышқандар, үйқояндар және маймылдар генетикалық аурулар моделдерiн жасау және генотерапия тәсiлдерiн сынауға мүмкiндiк беретiн зертханалық құрал болып табылады. Бұл "жаңғыртылған" жануарлар зерттеу ресурсы ретiнде канцерогенез табиғатын түсiнудi жылдамдатуы тиiс.
Трансгеноздың перспективтi бағыттарының бiрi сүтке дәрi-дәрмек заттарды секреттей алатын сүтқоректi жануарлар - "биореакторларды" жасау болып табылады.
Трансгендiк жануарларды алу стратегиясын генерациялық және соматикалық деп екi топқа бөлуге болады. Генерациялық трансгендiк жануарлар гаметаларды қоса барлық тiндерде трансгендi енгiзедi. Соматикалық гендердi көшiру әдiстерi генерациялық клеткалардың генетикалық ақпаратын қозғамайды, бұл ұрпаққа трансгендердi беру мүмкiндiгiн жояды.
Қазiргi кезде мал шаруашылығында трансгенездi iс жүзiнде қолданудың мынадай перспективтi мүмкiндiктерi қаралуда: ауыл шаруашылығы өнiмiнiң сапасын жақсарту, ауруларға тұрақтылық, сүтте және басқа да биологиялық сұйықтарда рекомбинанттық белоктарды алу, ксенотрансплантация үшiн шошқалардың генетикалық модификациясы, жануарлар моделдерiн жасау. Гендiк терапия және биоөндiрiс үшiн соматикалық трансгенездi қолдану талқылануда.
Трансгендiк жануарларды жасау адамзат тарихының барлық ұзақтығында қақтығысқан көптеген мәселелердi шешуге әсерiн тигiзедi. Бұл ең алдымен азық-түлiк мәселесi және дәрi-дәрмек препараттарын жасау және оларды жеткiлiктi көлемде алу мәселесi.

Клондау

Сонымен қатар, соматикалық клетканың ядросы осы организм туралы толық генетикалық ақпаратқа ие екендiгi белгiлi, егер бұл ақпаратты iске асыру үшiн барлық жағдайлар жасалса, онда жекелеген тұқымның генетикалық көшiрмелерiнiң (клондарының) шексiз санын алуға болады. Көп соматикалық клеткалар ядролары дифференцияланған қалыпта болғандықтан, алғашқы кезеңде бұл мәселенi олардың дифференциясы өтпеген ұрық дамуының белгiлi бiр стадиясында эмбрионалдық клеткаларды пайдалана отырып шешкен. Ядроларды (бластомерлердi) толған ооциттерге көшiру ондай мүмкiндiктi бередi, өйткенi ооциттердiң цитоплазмасы көшiрiлген ядроны қайта бағдарламалап, жаңа эмбрион дамуының бағдарламасын жiберуге қабiлеттi өзiндiк факторларды құрайды.

Энуклеирленген аналық клеткаларға эмбриондық клеткалардың ядроларын көшiру жолымен эмбриондарды клондау

Эмбриондық клеткалардың ядроларын энуклеирленген аналық клеткаларға көшiргеннен кейiн ядро қайта бағдарланады да жаңа эмбрион дами бастайды. Теориялық түрде донордың эмбрионынан барлық бластомерлерi бiр генетикалық негiзде және бiрдей тұқымдардың дамуын қамтамасыз етуге қабiлеттi болады. Ядроларды көшiргеннен кейiн дамыған эмбриондар өз кезегiнде ядролардың донорлары ретiнде пайдаланылуы мүмкiн. Бiрнеше генерациялардан кейiн жүздеген және мыңдаған бiрдей эмбриондарды алу мүмкiн туады.

Энуклеирленген аналық клеткаларға соматикалық клеткалардың ядроларын көшiру жолымен жануарларды клондау

Тотипотенттiк клеткалардың ядроларын эмбрионнан энуклеирленген аналық клеткаларға көшiру жолымен эмбриондарды клондаудан жинақталған тәжiрибе соматикалық клеткалардың ядроларын энуклеирленген аналық клеткаларға көшiру жолымен жануарларды клондау әдiсiн әзiрлеу үшiн негiз болған. Эмбриондық клеткалардың ядроларын көшiру жолымен клондаудың қағидаттық айырмашылығы тек өзара бiрдей жануарларды алуды ғана емес, сондай генотип бойынша донор жануармен ұқсас соматикалық клеткаларды алуды қамтамасыз етуiнде. Бұл генетикалық ұқсас ұрпақтардың бiрiншi буында шексiз санын алуға мүмкiндiк ашады.
Трансгендiк жануарлар маңызды биохимиялық және морфологиялық қасиеттерi бойынша өзгерудiң жоғары деңгейiмен сипатталады, бұл кейiннен қалаған жануар түрiн iрiктеу қызметiн арттырады, ал бұл дегенiңiз селекцияның мақсаты болып табылады.
Дүние жүзiнде уақыттың азғана аралығында трансгендiк сиыр, ешкi, шошқа, қой және үйқояндарының шамамен 20 жуық түрi жасалды. Олар тiндiк плазминогендiк белсендiргiш, моноклондық антиденелер, эритропоэтин, инсулинтектес өсiм факторы, интерлейкин, антитрипсин және басқалар сияқты бағалы фармацевтикалық заттарды өндiрген.
Соңғы жылдары трансгендiк жануарларды алуда жаңа бағыт пайда болған. Арнайы векторларды пайдалану өзге гендiк конструкцияны гендi зигота пронуклеусқа енгiзген кездегiдей барлық клеткаларға емес, организмнiң жекелеген клеткалық популяцияларға ықпалдасуына мүмкiндiк бередi. Ондай жануарлар (сиырлар, ешкiлер, шошқалар) Бүкiлресейлiк мал шаруашылығы институтының биотехнология бөлiмiнде шығарылған.
Ресей Федерациясында биотехнологияны дамытудың тағы бiр өзектi бағыты клеткалардың және органдардың ксенотрансплантациясы үшiн жануарларды шығару болып табылады. Осы тақырып бойынша жұмыстар Г.Брем (ГФР) профессорының тобымен бiрлесе жүргiзiлуде және алдын ала алынған нәтижелер биотехнологияның осы бағытының келешегi зор екенiн растады.

Биотехнологиялық энзимдер (ферменттiк өнеркәсiп)

Биотехнологиялық энзимдер (ферменттiк өнеркәсiп) өндiрiсiнiң әлемдiк рыногы 6 жылда 100% артық өскен және одан әрi өсуiнiң беталысын (тенденциясын) көрсетедi.

1992-1998 жылдардағы ферменттiк индустрия өнiмнiң әлемдiк
рыногындағы әртүрлi (тағайындалған) арналуы бар энзимдердiң
пайыздық арақатынасы
3-кесте

Өнім түрі	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	2005*	2009*
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Детергенттер- дің өндірісі үшін энзимдер, %	42	40	41	35	36	34	32	33	29
Тоқыма өнеркәсібі үшін энзимдер, %	15	13	15	3	10	7	5	4	4
Көмірсулы шикізатты өңдеу үшін энзимдер, %	18	18	14	16	16	16	16	13	15
Сүт өнеркәсібі үшін энзимдер, %	19	18	16	18	14	15	14	11	12
Басқалар, %	6	11	14	18	24	28	33	39	40

*сараптамалық болжам

Соңғы 5-6 жылда наубайлық ферменттердi және жемдiк қоспаларды шығару екi есе өскен. Жануарлар үшiн жемнiң сiңiруiн және тағамдық құндылығын жоғарылату үшiн жемдiк ферменттiк қоспалардың рыногы 105.0 және астам млн. долларға бағаланады. Азық-түлiк өнiмдерi өндiрiсiнiң әртүрлi салалары үшiн энзимдер рыногы 540.0 млн. долл. жеттi. Ағынды суларды тазарту үшiн ферменттердiң әлеуетi елеулi және қолдану аясы кең. Азық-түлiк өнеркәсiбiнде энзимдердi пайдалану ауыл шаруашылығы шикiзатының қол жетерлiк және арзан түрлерiнен және азық-түлiк өнеркәсiбiнiң қалдықтарынан аз шығынды және динамикалық өндiрiстi ұйымдастыруға мүмкiндiк бередi.
Өнеркәсiптiк энзимдер өндiрiсiнiң 90% Еуропа, Жапония, АҚШ-та шоғырланған. Азия рыноктарын Қытай және Yндiстан қамтамасыз етедi. Өнеркәсiптiк энзимдердiң әлемдiк рыногы 1,5 млрд. долларға бағаланады.

Өңдеу өнеркәсiбiндегi биотехнология

Микроорганизмдердiң әртүрлi топтарын пайдалануға негiзделген биотехнологиялар мұнай өндiру кезде және қоршаған ортаның объектiлерiн мұнай ластауынан тазарту кезiнде қолданыс табады.
Биотехнологиялық зерттеулердiң маңызды бағыты қоршаған ортаны әртүрлi өнеркәсiптiк өндiрiстердiң қалдықтарымен ластаудан қорғау және ластанған аумақтарды тазартудың жаңа технологияларын әзiрлеу болып табылады.

Тау-кен өндiрiсi өнеркәсiбi

Алтын және басқа да асыл және жерде сирек кездесетiн металдарды өндiру және өңдеудiң биотехнологиялық әдiстерiнiң артықшылығы, осы жағдайда даусыз, тек экологиялық және экономикалық аспектiлерде ғана емес, сондай-ақ өзiнде жүздеген миллион валютаны сақтайтын олардың төзiмдi концентранттарын, қалдықтарды сақтау қоймалар және теңгерiмнен артық кендердi өңдеуге бағытталғанында.
Әртүрлi кен орындары алтын-күшәлә концентраттарын өңдеудегi биотехнологиялық тәсiлдi әзiрлеуде Кеңес Одағы жетекшi болған, бiрақ бiрiншi биотехнологиялық қондырғы 1986 жылы ОАР-да құрылған.
Әлемдiк практикадағы бiрiншi жартылай өнеркәсiптiк қондырғыларды сынақтан өткiзген кезде алтынды өндiру пайызының орташа 60% өсуiн көрсеттi. Бүгiнде дүние жүзiнде дәл осы әдiстiң көмегiмен бiр жылға 32 тоннадан артық алтын алынады.
Шетелде алтын өндiрудiң биотехнологиялық өнеркәсiптiк қондырғыларын пайдаланудың үлкен практикалық тәжiрибесi алтын өндiрудi және экологиялылығы арту кезiнде капиталдық шығындарды төмендету мен пайдалану шығыстарын азайту есебiнен жоғары экономикалық тиiмдiлiгiн көрсеттi.
2002 жылдың сәуiрде "Алтын және Аймақ" ЖАҚ (Өскемен) дәстүрлi технологияларға берiлмейтiн төзiмдi кендерден бактериялық байыту әдiсiмен бiрiншi қазақстандық алтын құймасын алды. Қазақстанның жер қойнаулары жүздеген миллион долларға алтын, платина және жерде сирек кездесетiн металдарды сақтайды, бiрақ оларға өңдеудiң дәстүрлi әдiстерiмен қол жеткiзудiң мүмкiн еместiгiн ескерсек, дәстүрлi емес инновациялық әдiстер мен технологияларға назар аударуға дәлелдi барлық негiз бар. Әсiресе, бұл технологиялар тек уақыт талаптарына ғана емес, Мемлекеттiң стратегиясына - инновация, экономика, экология, энергетика және т.б. саясатына сай.

Мұнай өндiру өнеркәсiбi

Мұнай берудi арттыруға жаңа тәсiлдердi әзiрлеудiң биотехнологиялық әдiстерi мұнай орындарын өңдеудiң iс жүзiндегi тәсiлдерi жер қойнауынан тек 50% артық емес мұнайды алуға мүмкiндiк беретiнi нақты белгiлi кезде өзектi мiндет болып табылады. Осы мұнай берудi арттырудың әдiстерi шағын капиталды қажетсiну, тиiмдiлiк және экологиялық қауiпсiздiкпен өзiне назар аударады.
Биотехнологиялар қабатқа енгiзiлетiн микроорганизмдердiң физиологиялық-биохимиялық ерекшелiктерiне негiзделген: температуралар, қысым, тұздылықтың кең диапазонында, аэробтық және анаэробтық жағдайларда, өмiр сүру үшiн мұнайдан жасалған қорек көздерiн пайдалана отырып олардың өсу қабiлеттiлiгi. Сонымен қатар микроорганизмдер әртүрлi метаболиттердi жасайды: тiкелей қабатта микробиологиялық синтез нәтижесiнде алынатын газдар, қышқылдар, сыртқы белсендi заттар, бұл тазалықты шарттасады және мұнай берудi 40% дейiн арттырады.
Биотехнологияны қолдану әзiрлеуге тартылатын қорларды 5-7%-ға арттыруға, ұңғымалардың өнiмдiлiгiн 1,5-2 есеге көтеруге, ал ағындағы мұнай өндiрудi 15-25% есеге жоғарылатуға мүмкiндiк бередi. Энергия тасушыларға бағалардың өсуi ескерiле отырып, биотехнологиялық әдiстер 1,5-2 жыл iшiнде өтеледi.
Мұнай өндiруге байланысты ең өзектi тақырып кәсiптердегi сияқты шегiнен тыс құрғақта да, су алаптарының акваторияларында да шикi мұнайдың төгiлуiн жою болып табылады. Қазiргi уақытта қоршаған ортаның химиялық ластануы, осы энергия тасушыларын өндiру тасымалдау және өңдеудiң орасан ауқымына байланысты, соның iшiнде мұнаймен және одан өндiрiлген өнiмдерiмен ерекше қауiп төндiредi.
Жаппай ластану қаупi мұнайлық ластанумен күрес әдiстерiн әзiрлеудi ынталандырады.
Соңғы уақытта микробиологиялық әдiске көп көңiл бөлiнуде.
Бұл әдiстiң сөзсiз артықшылығы тиiмдiлiк, үнемдiлiк, экологиялық қауiпсiздiк, технологиялық бейiмдiлiк және екiншi рет ластанбауы болып табылады.
Өсімдiктер сорбенттерiн қолданудың экономикалық бағалауы көрсеткендей сорбенттiң өзiндiк құны 0.75 долл./кг құрайды, ал су қабатының 1 текше метрiн тазалау 0.16-0.33 доллар құрайды, бұл бар аналогтардан арзан, бiрақ барлық аналогтар, бiз жасаған есептеулер сияқты шетелде шығарылғанын ескеру қажет.
Бүгiнгi күнде су қабатынан да, құрғақ жер қабатынан да мұнаймен ластануды толық жоюдың бiр де бiр тәсiлi жоқ. Химиялық нейтралды материалдар негiзiндегi сорбциялық тәсiлдер мұнайды экологиялық таза әдiстермен жою мәселелерiн шешуге мүмкiндiк бередi. Мұнай сiңiретiн сорбенттер ағынды суларды тазартқан кезде де, мұнай төгiлулерiмен күрестiң барлық кезеңдерiнде де пайдалануы мүмкiн.
Мұнай өңдеудiң қалдықтарын пайдаға асырудың жаңа бағыты Массачусетс университетiнiң ғалымдарының электрдi бактериялар өндiретiн энергетикалық қондырғыны әзiрлеуi болып табылады. Отын ретiнде кез келген органикалық қалдықтарды, соның iшiнде мұнай өңдеудiң қалдықтарын пайдалануға болады. Құрылғының конструкциясы қарапайым, жақында тiршiлiк етуi туралы белгiлi болған бактерияның түрi ғана дағдылы емес. Оттегiнi талап етпей, көмiрсутектердi толық ыдыратып, олар электрондарды тiршiлiк етуiнiң жанама өнiмi ретiнде бередi. Мұндай экологиялық қондырғыда электр энергиясын алумен мұнай өңдеудiң қалдықтарын пайдаға асыру пештерде өртегеннен едәуiр перспективтi болып көрiнедi.

Энергетикадағы биотехнология: биогаз

Энергия тасушы ретiндегi көмiрсутегi шикiзатының табиғи қорларының сарқылу мәселесi кеше пайда болған емес және энергияның жаңа көздерiн iздеу кеше басталған жоқ. Фотоэлектрлiк батареялар, күн жылытушылар, жел және биотермалдық сулар энергиясы негiзiндегi шағын электр станциялары, биомассаны жаңаратын энергия көзi ретiнде пайдалану жөнiндегi әзiрлемелер, көптеген жобалар - бұл өткен жүзжылдықтың 70-шi жылдардың жобалары.
Бүгiнде жаңаратын ресурсты, атап айтқанда биомассаны тарту идеясы бар. Егер өсiмдiктер фотосинтез көмегiмен жыл сайын көмiрсудың 30 миллиард тоннаға жуығын бекiтетiнiн ескерсек, ал мұнайды бiз он есе аз жоямыз, мұнда ойланудың себебi бар.
Биологиялық ресурстар есебiнен энергетикалық базаны кеңейту нақты жағдайларды мұқият бағалау мен жүйелiк жақындау кезiнде ғана мүмкiн. Биомассаны пайдаланудың ең тиiмдi тәсiлi - кейiннен газдық турбиналарда қосылуымен оны газдандыру болады. Принстон университетiнде жүргiзiлген алдын ала есептеулер, биомассаны газдандыру өнiмдерiнде жұмыс iстейтiн турбогенераторлардың дәстүрлi жылу, ядролық және гидравликалық энергия қондырғыларымен бәсекелесе алатынын көрсеттi. Ондай турбогенераторларды қолданудың ең перспективтi салалары жақын болашақта биомассаның үлкен көлемдерi жинақталған экономиканың салалары (атап айтқанда, қант қамысын өңдейтiн қант және винотемекi зауыттар) болуы мүмкiн. Осылайша, Бразилияда шарап-темекi кәсiпорындарымен биомассаны пайдалану кезде электр энергиясы артылады, оны iске асыру спирттi мұнайдан арзан қылады. Қазiр осы дақылды өсiретiн 80 дамушы елдерде барлық көздермен өндiрiлетiн энергияның 50% тек қант қамысынан өндiрiлуi мүмкiн.
Сонымен бiрге, жеткiлiктi пайдалы болған бактериялық ашыту көмегiмен биологиялық отынды тiкелей өндiру тәсiлi бар. Бұл алу тәсiлi бойынша биогаз деп аталатын ауыл шаруашылығының қалдықтарын метанға айналдыру процесi. Биогаздық қондырғылар - метантанкiлер - анаэробтық метан жасайтын бактериялар (ғаламдық көлемде осы бактериялар Жер бетiндегi биологиялық метанның бiрегей көзi болып табылады) қауымдастықтарын пайдалану негiзiнде әзiрленген.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнде егiн шаруашылығында органикалық тыңайтқыштардың үнемi жетiспеушiлiгi, мал шаруашылығындағы фермаларда мол қалдықтардың болуы биогазды өндiру үшiн шикiзаттың мәселесiн, ал өңделген шикiзат тыңайтқыштардың жетiспеушiлiгiн, қалдықтар мәселелерiн шешiп электр энергиясымен қамтамасыз ете алады. Биогазға өңделген көң тыңайтқыш ретiнде өте қолайлы, өйткенi одан тамақ iшкен кезде жануарлар iшiне түскен дәндер өспейдi, ал көңде даланы ластайтын арамшөптер өседi.
Биогазды алу технологиясының негiзiнде анаэробтық биотехнология жатыр, яғни оттегiнiң толық болмаған жағдайында (метантанкiлерде) өсiмдiк тектес органикалық массаны ферменттеу. Бүкiл дүние жүзiнде дәстүрлi емес энергия ресурстарының көзi ретiнде биогаз жоғары қызығушылық туғызып отыр. Батыс Еуропаның барлық елдерiнде биогазды алу және пайдалану жөнiндегi ұлттық бағдарламалар жасалған.
Осы заманғы техникалық биоэнергетикада органикалық қалдықтарды отын мен энергияның техникалық ыңғайлы түрлерiне айналдырудың екi негiзгi бағыты бар:
термохимиялық конверсия (тiкелей өртеу, пиролиз, газдандыру, сұйықтау, синтез);
биоконверсия (спирттер, сутегiнi, биогазды, органикалық қышқылдарды, өсiмдiк майларын және т.б. алу).

Химиядағы биотехнология

Жиырмасыншы жүзжылдықтың аяғында әлемде синтетикалық пластмассалардың өндiрiсi 30 млн.т/жылға жеттi. Пластмассаларды пайдаланудың жылдам дамитын бағыттардың бiрi қаптау болып табылады. 1975 жылы полимерлер қаптау үшiн қолданылуы бойынша әйнек, қағаз және картоннан кейiн үшiншi орынға шыққан.
Барлық шығарылатын пластиктердiң 41% қаптауда пайдаланылады, осы санының 47% азық-түлiк өнiмдерiн қаптауға жұмсалады. Егер әйнек ыдысы тұтыну циклында болса, ал қағаз табиғи жағдайларда ыдырауға жатады, тұрмыстық қоқымның 40% құрайтын синтетикалық полимерлерден жасалған қаптау iс жүзiнде "мәңгi" - ол ыдырауға жатпайды және пластмассалық қоқыммен не iстеу және қалай болу керек мәселесi ғаламдық экологиялық мәселеге айналып отыр.
Пластмассалық қалдықтар мәселесiн шешуден елеулi дәрежеде әлемдегi экологиялық жағдай және жиырма бiрiншi ғасырдағы синтетикалық пластмассалар өндiрiсiнiң дамуының қарқыны мен бағыттары тәуелдi болады. Керiсiнше жағдайда, бiз өз-өзiмiздi пластмассалық қоқыммен көмiп тастаймыз.
Биотехнологияның дамуымен қатар қаптау материалдарын алу технологиялары да дамуда, сонымен бiрге қаптаудың функциялары кеңеюде. Азық-түлiк пен қоршаған орта арасындағы инерттi, индифференттiк кедергiден қаптау қазiргi уақытта өндiрiстiң факторына айналуда, өйткенi, оның көмегiмен:
өнiм құрамын өзгертуге бағытталған. Бұл жағдайда қаптауды жасау үшiн иммобилизацияланған ферменттермен биологиялық белсендi материалдар қолданылады;
азық-түлiк өнiмдерiн, олардың "өмiрiн" ұзартып, микробтық бұзылудан қорғайды. Мысалға, "белсендi" қабықшадағы шұжық өнiмiнiң сақталу мерзiмi 2-3 есе артады;
қабықша iшiнде тиiмдi газдық ортаны жасайды, бұл азық-түлiк өнiмдерiн модификацияланған және реттелетiн ортада сақтау кезiнде кеңiнен пайдаланылады;
микротолқындық жылыту жағдайында азық-түлiк өнiмдерiн өңдеудiң температурасын реттейдi.
Бұл бағыт сөзсiз қызығушылық туғызады, өйткенi, қоспаны тамаққа емес, полимерлiк қабықшаның матрицасына енгiзу оны азық-түлiк өнiмiне жаппай көшiрудiң жылдамдығын реттеп, қоспаның қолданылуын ұзартуға мүмкiндiк бередi.

Биотехнология және қоршаған орта
Қазақстандағы экология мәселелерi

Қазақстанда табиғи орта өте осал. Республиканың аумағын негiзiнен далалар, жартылай шөлдер және шөлдер құрайды. Каспий, Арал, Балқаш, Зайсан, Алакөл секiлдi бiрегей iшкi құрлықтық теңiздер мен көлдер бар.
Антропогендiк жүктемелер нәтижесiнде Қазақстанның iс жүзiнде барлық аумағында табиғи ортаның елдiң болашақ экономикалық және әлеуметтiк дамуын қамтамасыз ету қабiлеттiлiгi бұзылған.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң экстенсивтi дамуы жер азуы мен ландшафттың азаюы түрiнде iз қалдырған, елдiң аумағының 60% артығы қатаң шөлдеуге ұшыраған, бұл топырақ құнарлығының төмендеуiне және мал шаруашылығы мен өсiмдiк шаруашылығының өнiмдiлiгiнiң азаюына әкелiп соғады. Бiр ұрпақтық көзiнше Арал теңiзiнiң көлемi екi есеге жуық азайған. Балқаш көлiн де ұқсас тағдыр күтедi. Республиканың су қажеттiлiгi бiр жылға 100 км ³ кезiнде iс жүзiндегi қамтамасыз ету 34,6 км ³ құрайды. Жан басына шаққанда сумен қамтамасыз ету бойынша Қазақстан ТМД елдерiнiң арасында соңғы орында.
Жыл сайын республиканың сыртқы су қоймаларына 200 млн. м ³ артық ластанған сарқынды сулар төгiледi. Көлемдерi бiрнешеден жүздеген текше километрге дейiн ластанған жер асты суларының 3 мыңнан артық көзi айқындалған.
Өңдеу және энергетикалық кешендердiң көптеген кәсiпорындарында жетiлмеген технологияларының, негiзгi өндiрiстiк қорларының табиғи тозуы бұл зиянды қалдықтардың санының артуына ықпал етедi. Ауаны, суды және топырақты қарқынды ластау, жануарлар мен өсiмдiктер әлемiнiң азуы, табиғи ресурстардың азаюы экожүйелердiң құлдырауына, шөлдеуге және биологиялық және ландшафттық түрлiлiгiнiң жоғалуына, халықтың ауру және өлiм-жiтiмiнiң өсуiне әкелiп соқты. Мұндай өзгерiстердiң салдары халықтың өмiр сүру сапасының төмендеуi және республиканың дамуының тұрақсыздығы болып табылады. Сонымен бiрге қоршаған ортаны қорғауға бөлiнген мемлекеттiк шығындар Еуразия елдерi арасында ең төменгi болып отыр. Олар жылына бiр адамға шаққанда 0,5 АҚШ долл. құрайды.
Биотехнология қоршаған ортаны - бактериядан папортникке дейiн (папортниктiң күшәндық қосылыстарды жинау қабiлеттiлiгi), адамға қажет емес сияқты папортниктен жоғары өсiмдiктерге дейiн және барлығын қорғауды да адамға қызмет етуге мәжбүр етедi.
Егер қоршаған ортаны қорғау үшiн әлемдiк технологиялар рыногы қазiргi уақытта 235 миллиард долларға бағаланса, кейбiр бағалар бойынша 25-тен 40%-ға дейiн биотехнологиялар үлесiне тиедi.

Топырақтардың, су қоймаларының, полигондардың санация, фиторемедиация, биоремедиациясы

Бүгiнгi таңда ауыр металдармен және басқа да элементтермен ластанған топырақтарды тазарту мәселесi ашық қалуда. Металдарды өсiмдiктер жинау есебiнен топырақтардан алып тастау үшiн фиторемедиация тәсiлi iс жүзiндегi әдiстердiң (экскавация, жуу) альтернативасы, атап айтқанда аз шығындар салдарынан болып табылады.
Бұл әсiресе өсiмдiктерi кедей таулы өңiрлер үшiн ерекше маңызды, яғни ол жағдайда ландшафт жақсарады. Топырақтағы Рd Zn және Cd орташа концентрациясы 4431, 4920 және 37 мг\кг кезiнде тиiсiнше өсiмдiк нұсқауларындағы концентрация салыстырмалы жоғары болған (23-кесте). Осылайша, табиғи жағдайларда өсетiн Сhеnopodium album L., құрғақ сабақтарында Рb 557 мг\кг дейiн жинаған. Отырғызылған Аtriplex leucoclada сәйкесiнше Zn және Сd құрғақ сабақтардың 3165 және 14 мг\кг. ең көп санын енгiзген.
Өсiмдiктер есебiнен жел эрозиясы, нөсерлiк сулармен шығару және инфильтрация әсерiнен ауыр металдардың таралуы азаяды. Өсiрiлген өсiмдiктер әдеттегi әдiстермен өңделуi немесе шағын көлемдерде орналасуы мүмкiн.
Өсiмдiктермен металдарды жинау үшiн фотобарлау мен кен орындарын әзiрлеу, фитоархеология мен ризосүзу сияқты басқа да қолданулар табылды.
Адамзат алдында тұрған ең өзекті экологиялық мәселелердің бірі топырақтар санациясы, әскери полигондардың аумақтарын тазарту және химиялық қаруды жою мәселелері болып табылады.

Өсімдіктердің металдарды жинау
4-кесте

Өсімдіктер нұсқаулары	Сабақтары			Тамырлары
	Pd	Zn	Cd	Pd	Zn	Cd
Atriplex leucoclada	400.8	3165.0	13.9	189.4	590.0	1.4
Chenopodium album L	557.7	2186.7	9.6	194.0	680.0	3.1
Eleagnus angustifolia L	428.1	1372.5	8.5
Haloxylon articulatum	186.4	1495.0	9.4	250.2	800.0	1.6
Polygonum arenas trum	136.2	1590.0	5.6	271.8	890.0	2.9
Salsola volkenssi	223.7	1468.0	6.4	136.7	598.0	3.9
Tamarix sp.	497.6	2120.0	9.2

Химиялық қаруды жою және әскери полигондардың аумақтарын тазарту мәселелерiне қатысты АҚШ-та топырақ, су қоймалары және ауаның биоремедиациясы әдiсiмен таныстыруды енгiзетiн әскери қызметкерлердi университеттiк деңгейде даярлаудың арнайы бағдарлама бар. АҚШ Қорғаныс департаментiнiң үш үлкен полигоны 2001 жылы жарылғыш заттармен ластанған топырақтарды өңдеу үшiн W.R.Grace & Со фирмасының DARAMEND@ микробтық биоремедиация технологиясын сатып алды, өйткенi бұл технология екi алғашқы өңдеу кезеңiнде топырақты тазартудың 99% көрсеттi.
Ресейде ғылыми-зерттеу ұйымдары, соның iшiнде қорғаныс, топырақтар ремедиациясы және химиялық қарудың детоксикациясы кезiнде пайда болатын реакциялық массалар мен сұйық қалдықтарды өңдеудiң биотехнологиялық әдiстердiң (микроорганизмдер мен өсiмдiктердi пайдалана отырып) әзiрлеуде. Сонымен қатар ауаны органикалық қосылыстардан тазартудың биотехнологиялық жүйесi әзiрленген және оны пайдалануға арналған лицензиялар Ұлыбритания мен Финляндия кәсiпорындары сатып алған тәжiрибе қондырғысында жасалған.
Соңғы онжылдықтар қоршаған ортаға тiрi организмдер үшiн жиi улы болатын құрылымы жағынан әртүрлi синтетикалық органикалық қосылыстардың (ксенобиотиктердiң) елеулi санының келiп түсуiмен сипатталады. Кейбiр ксенобиотиктер қоршаған ортада катаболизмге, яғни осы қосылыстардың деградациясына қабiлеттiлiктiң пайда болуына бағытталған микроорганизмдердiң эволюциялық процестердiң белгiлi бiр артта қалуынан жиналады. Қазiр әртүрлi ксенобиотиктердiң деструкция реакцияларын жүзеге асыратын ферменттердiң көптеген түрi бар микроорганизмдердiң әлеуетiн барынша пайдалану мiндетi тұр. Бұл әлеуеттi пайдалану "биоремедиация" болып табылады.
Бүгін өнеркәсіптік өндірістің 30 және одан да көп пайызын тазартушы құрылыстар салуға арналған шығыстар құрайды. Ағынды суларды тазартудың iс жүзiндегi әдiстерi үнемi жетiлдiрiлуде, бiрақ олардың тиiмдiлiгi кейде экологиялық талаптарға сай келмейдi. Ондай жағдайдан шығу жабық сұйық ағындарды пайдалану циклiмен қалдықсыз өндiрiстердi жасау мақсатында дәстүрлi өнеркәсiптiк технологияларды қайта қарау болып табылады. Осы мәселедегi қажеттi нормаларға дейiн тазартылған технологиялық циклiне қайтарумен немесе ағынды сулардан пайдалы биоөнiмдердi алумен жергiлiктi биотазарту технологиялары басты роль атқарады.
Физика-химиялық әдiстермен салыстырғанда биотехнологиялық әдiстердiң бiрнеше артықшылықтары: өңдеудiң экологиялық қауiпсiздiгi, пайдаға асырудың соңғы өнiмдерiнiң қоршаған орта үшiн зиянсыздығы, әртүрлi ластауыштарға қатысты жоғары бейiмдiлiк пен ерекшелiк, оңтайлы еңбек көлемi және жұмыстар құны, қайта өңделетiн топырақтардың табиғи қалпы мен құнарлығын сақтау.

Параграф 3. Қазақстанда биотехнология дамуының негiзгi алғышарттары

Параграф 3.1. Қазақстанда биотехникалық өнiмге деген iс жүзiндегi сұраныс пен ұсынысқа баға беру

Қазiргi уақытта бiздiң елде биотехнологиялық өнiмдi әзiрлеу және өндiру көлемi тиiстi дамыған жоқ. Көптеген биоөнiмдер бойынша елiмiз импортқа тәуелдi. Ресейде сияқты Қазақстанда да биотехнология саласының дамуында елеулi келiспеушiлiктер байқалуда. Көлемдi жағынан өнеркәсiптiк өндiрiс Қазақстанда дәрi-дәрмек препараттары, спирт және сүт биоөнiмдерiнiң жекелеген түрлерiнiң өндiрiсi түрiнде ұсынылған.

Фармацевтикалық өнеркәсiп

Қазақстан Республикасына импорттық дәрi-дәрмек құралдарының орасан зор ағыны келiп түсуде. 2000 жылдан бастап Қазақстан Республикасындағы дайын дәрi-дәрмек құралдарының (бұдан әрi - ДҚ) импортының көлемi ұдайы өсуде. 2003 жылы Қазақстанға 269 млн. АҚШ доллар сомасына 12917,8 тонна медикаменттер әкелiнген. Бұл, сәйкесiнше 2002 жылға қарағанда 16% және 34,2% артық. Импортталған ДҚ құнының өсуi олардың табиғи көлемiнiң артуынан озған. Бұл әрине елге әкелiнетiн ДҚ 1 тоннаның орта кедендiк құнын өсуi (2002 жылы 13,9$ мыңнан 2003 жылы 16,2$ мыңға дейiн - 16,5% есе).
Жеткiзушi елдер саны өскен (50-ден 55-ге дейiн), олардың құрамы өзгерген. Швеция, Аргентина, Иордания, Малайзия, Бангладеш, Индонезия қосымша жеткiзушiлер қатарына кiрдi.
Әкелiнген өнiмнiң құны бойынша бестiк көшбасшының құрамы: Германия, Ресей, Үндiстан, Франция, Венгрия бiрнеше жыл бойы өзгермей келедi.
2005 жылы 3001 СЭҚ ТН кiшi тобы (қан препараттары, басқа да биологиялық және иммунобиологиялық құралдар, соның iшiнде биотехнологиялық препараттар, микроорганизмдер дақылы) бойынша импортталған ДҚ көлемi 556 мың $ құраған.
Қазақстан Республикасында медикаменттердi сатудың көлемi соңғы жылдары жыл сайын орташа 30% есе өсуде. Төмендегi кестеде 2003-2005 жылдары ДҚ рыногының көлемдерi берiлген.

Қазақстан Республикасындағы дәрi-дәрмек құралдарының рыногы
5-кесте

	Импорт	Өндіріс	Экспорт	Рынок көлемі	Импорт үлесі
	млн.долл	млн.долл.	млн.долл.	млн.долл.	%
2003	269	14	1,6	283	95.5
2004	390	20	2,6	410	95.7
2005	556	29	7,1	579	97.2

Ресми деректерге сәйкес 1998 жылы Қазақстан халқы дәрi-дәрмек құралдарын, соның iшiнде антибиотиктердi 300 млн. АҚШ долл. сомасына сатып алған. Қазақстанда өндiрiлген дәрi-дәрмек құралдарын сатудың көлемi 1999 жылы фармацевтикалық рыноктың iс жүзiндегi көлемiнiң 4%, 2001 жылы 6% құрады.
Қазақстанда өндiрiлген дәрi-дәрмек құралдарын сатудың көлемi 2003-2005 жылдары фармацевтикалық рыноктың iс жүзiндегi көлемiнiң 5% жуық құрады. Құндық нысандағы ДҚ 2003 жылы 14 млн.долл. сомасына, ал 2005 жылы - 29 млн.долл. сомасына артық өндiрiлген. Мұнымен республикада денсаулық сақтау үшiн антибиотиктердiң өндiрiсi реттелген жоқ, бiрақ қолданылу күшi кең әрi ұзақ мерзiмдi химиялық препараттарды әзiрлеу өзектi мәселеге айналып отыр.
Төмендегi кестеде Қазақстанның фармацевтикалық өнеркәсiбiнде биотехнологиялық өнiмнiң өндiрiсi бойынша деректер берiлген.

Қазақстан Республикасында заттай нысандағы өнiмнiң өндiрiсi
6-кесте

	2002	2003	2004	2005 ж.
Ферменттер және органикалық өзге де қосылыстар, тонна	-	-	-
Мәйекті фермент және оның концентраттары, тонна	-	-	-
Ферменттер (энзимдер); басқа топтарға енгізілмеген ферменттер препараттары, тонн	-	-	-
Салицил қышқылы, О-ацетилсалецил қышқылы; олардың күрделi тұздары мен эфирлерi, кг	-	-	-
Лизин, глутамин қышқылы және олардың тұздары; аммонийдiң тұз төрттiгi; фосфоаминолипидтер; амидтер, олардың туындылары және тұздары, кг	-	-	-
Басқа топтарға енгiзiлмеген лактондар; жетiлмеген пиразоль сақинасы, пирамидон сақинасы, пиперазин сақинасы, жетiлмеген триазин сақинасы немесе жетiлмеген сақиналардың фенотиазин жүйесi бар тек азоттың гетероатомдарымен гетероциклдiк қосылыстар; нуклеиндiк қышқылдар және олардың тұздары; гидантоин және оның туындылары, кг	-	-	-
Басқа топтарға енгізiлмеген химиялық таза қанттар; басқа топтарға енгiзiлмеген қарапайым және күрделi қант эфирлерi және олардың тұздары, кг		106
Провитаминдар, витаминдар және гормондар; өсiмдiк гликозидтер және алкалоидтар және олардың туындылары; антибиотиктер, кг	4205	11892
Бездер және өзге де органдары, олардың экстракттары және басқа топтарға енгiзiлмеген адамның немесе жануардың өзге де заттары, кг	553	477
Фармацевтикалық препараттар, мың теңге	2840268	3362333	3646877	4967900
Өзге де фармацевтикалық препараттар, мың теңге	544663	662739	1000829
Құрамында май бар, құрамында қант бар және құрамында крахмал бар дақылдардан алынатын биоотын, тонна	152	83
Микроорганизмдердi өсiру үшiн дайын дақыл орталары, тонна	-	-	-

Ескерту: " - " - Қазақстан Республикасында өндiрiлмейдi;
"бос" - деректер жоқ.
Республикада 65 кәсiпорын дәрi-дәрмек құралдарын шығарады, бiрақ жоғарыда көрсетiлген кестеден көрiнетiндей, биотехнологиялық өнiмнiң көптеген түрлерi отандық фармацевтикалық өнеркәсiпте өндiрiлмейдi.

Спирт өндiрiсi

Ферменттер өндiрiсiнiң iс жүзiндегi қуаттылығы Қазақстанның барлық спирт зауыттарының қажеттiлiктерiн қанағаттандыру (15 млн. декалитрға жуық) және ТМД елдерiне жартылай ферменттiк препараттарды экспорттау (5 млн. декалитр) үшiн жеткiлiктi көлемiнде препараттарды шығаруға мүмкiндiк бередi. Алайда қазiргi уақытта бар қуаттылық тиiстi дәрежеде қолданылмайды.
Төмендегi кестеде ферменттелген спирт өнiмдері бойынша деректер берiлген.

Қазақстан Республикасында заттай нысандағы өнiмнiң өндiрiсi
7-кесте

	2002	2003	2004	2005 ж.
Этил спиртi және ауыл шаруашылықтық ферменттелген өнiмдерден жасалған өзге де денатурацияланған спирттер, мың литр	12124,4	6138,5	5620,6	7300
Ферменттелген сусындар (алма сидрi, алмұрт сидрi, бал сусыны); аралас, алкоголь бар сусындар, мың литр	23174,9	14082,5	9015,3	8928
тазартылмаған ферменттелген өзге де сусындардың өндiрiсi саласындағы қызметтер, мың теңге	-	-	-

Кестенің деректеріне қарағанда, соңғы жылдары ферменттелген сусындар өндiрiсiнiң көлемi төмендеген.
Этил спиртiнiң басқа қолданысы этанол өндiрiсi болып табылады, көптеген елдерде жанармай материалының октандық санын арттыру үшiн экологиялық зиянды қорғаныс тетраэтилiнiң орнына этанол қолданылады. Сондықтан жоғары тазаланған этил спиртiнiң өндiрiсi (99,6 %) экологиялық ауқаттылықтың сақталуына елеулi ықпал етедi.

Сүт биоөнiмдерiнiң өндiрiсi

Қазақстан Республикасында сүт өнеркәсiбiнде пайдаланылатын ферменттер өндiрiсi ұйымдастырылған.
Төмендегi кестеде ферменттелген сүт өнеркәсiбiндегi биоөнiмдер бойынша деректер берiлген.

Қазақстан Республикасында заттай нысандағы өнiмнiң өндiрiсi
8-кесте

	2002	2003	2004	2005 ж.
Ферменттелген немесе ашытылған өзге де йогурт, сүт және кiлегей, тонна	53853	69599	76739	93941
Ұйыған сүт және кiлегей, йогурт, айран, қаймақ, ацидофилин, ферменттелген немесе ашытылған өзге де сүт және кiлегей, тонна	53009	68497	78189
Ұйыған сүт және кiлегей, йогурт, айран, қаймақ, ацидофилин, ферменттелген немесе ашытылған хош иiстендiрiл- меген немесе жемiс, жаңғақ не какао қоспасыз сүт және кiлегей, тонна	49144	62606	70902
Ұйыған сүт және кiлегей, йогурт, айран, қаймақ, ацидофилин, ферменттелген немесе ашытылған өзге де, хош иiстендiрiлген немесе жемiс, жаңғақ не какао қоспасы бар сүт және кiлегей, тонна	3854	5874	7268
Ашытылған сүт және кiлегей, йогурт және ферменттелген өзге де ұнтақтағы, гранулдағы немесе басқа да қатты түрдегi өнiмдер, тонна	11	17	19
Белсендi емес ашытқы; бiр клеткалы өлi өзге де микро- организмдер, тонна	-	-	6682	6987

Кестеден қарағанда, сүт биоөнiмдерiнiң көлемiнiң өсу беталысы байқалады. Бұл сондай-ақ ферменттелген сүт өнiмдерiнiң өндiрiсiмен айналысатын компаниялар санының өсуiмен байланысты, қазiргi уақытта бұл 170 кәсiпорынды құрайды.

Қазақстанда биотехнологиялық ғылымның және оның эксперименталдық-өндiрiстiк базаның iс жүзiндегi жағдайы

Кеңестiк заманда Қазақстан өнеркәсiптiк биотехнологияның негiзгi өндiрiстiк ролiн атқарған. Мамандандырылған мекемелер құрылды және әскери-өнеркәсiптiк кешенге кiретiн стратегиялық маңызы бар жабық қалалар тұрғызылды. Бiз 90-шы жылдардың басына жоғары бiлiктi кадрлары және осы заманғы өндiрiстiк базасы бар дамыған инфрақұрылым түрiнде келдiк. Он бес жыл iшiнде биотехнологиялық зерттеулер деңгейi төмендеп, технологиялар ескiрдi. Ғалымдар мен мамандардың көбiсi шетелге кеттi, ал бiрегей және қымбат өндiрiстер мүлдем тоқтап қалды.
Қазiргi уақытта Қазақстанда биотехнологияның дамуы кеңестiк нұсқаулы моральдық тұрғыдан ескiрген ғылыми-өнеркәсiптiк базамен, осы салада айналысатын мамандар топтары санының аздығымен сипатталады. Биотехнология мәселелерiмен айналысатын мамандар топтарының аздығы осы салада бәсекелестiктiң болмауына әкелiп соғады. Өз кезегiнде зерттеулердiң деңгейiнiң төмендiгi ғылыми зерттеулердi қаржыландыруды ынталандырмайды. Терiс әсер мынадай факторлармен күшейтiледi:
ағылшын тiлiн бiлмеу (себебi, АҚШ, ЕЭО, Жапония және басқа да елдер көшбасшы болып табылады);
ақпараттың және халықаралық ынтымақтастықтың болмауы;
ғылымдағы "авторитарлық" дәстүрлер.
Қазақстанда өндiрiлетiн биотехнологиялық өнiмдердiң спектрi тар және ол ашық рынокта бәсекелестiкке қабiлетсiз болғандықтан, өнiмдерiнiң басым көпшiлiгi iшкi рынокқа бағытталған.
Степногор қаласындағы "Прогресс" ҒӨБ Технопарк" ААҚ құру және пайдалану тәжiрибесi биология саласындағы озық зерттеулерсiз биотехнологиялық өндiрiс ескiрген технологиялар шеңберiнен шықпайтынын көрсетiп отыр.
Дегенмен, Қазақстанда бюджеттiк бағдарламалар шеңберiнде биотехнологияның басым бағыттарына сай зерттеулер жүргiзiлуде, бұл:
Степногор қаласындағы "Прогресс" ғылыми-өндiрiстiк бiрлестiктiң технопаркi" ашық акционерлiк қоғамының биотехнологиялық өндiрiстi қалыптастырудың және дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасы;
"Қазақстан Республикасында биотехнологиялық өнiмдерiнiң өндiрiсiн ғылыми-техникалық қамтамасыз ету және ұйымдастырудың" 2001-2005 жылдарға арналған республикалық ғылыми-техникалық бағдарламасы;
"Биожем" ЖШС алаңдарында фармацевтикалық өндiрiстi дамыту" салааралық бағдарламасы;
"Агроөнеркәсiптiк кешен саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер" бағдарламасы.
Көрсетiлген бағдарламалар мына бағыттар бойынша жобаларды iске асыруды көздейдi.

Ауыл шаруашылығы үшiн биотехнологиялық өнiм

Бидайды кешендiк өңдеу жобасы бiр жылға 53 мың тонна желiмтiктi шығаруды көздейдi. Бұл ретте өнiмнiң 80% жақын және таяу шетелге экспортқа арналған. Жоба бойынша қаржыландырудың жалпы көлемi $60 млн. артық болуы тиiс. Жобаның өзiн-өзi өтеу мерзiмi шамамен 5 жыл құрайды деп болжанып отыр.
Құрғақ желiмтiк, крахмалдық сұйықтық 39%, крахмалдық қоспа 14%, кебектi алумен бидайды кешендiк (терең) өңдеу Альфа-Лаваль фирмасының осы заманғы технологияларын пайдалануға негiзделген. Бұл технология жоғарыда көрсетiлген өнiмдi алумен өтiмсiз, сұранысы жоқ бидайды өңдеуге мүмкiндiк бередi. Маркетингтiк зерттеулер нәтижелерi тамақ және микробиологиялық өнеркәсiпте, биотехнологияда ТМД елдерiнiң ғана емес, Еуропаның рыноктарында кеңiнен қолданылатын желiмтiк пен крахмалдың тапшылығын көрсеттi.
Осы өндiрiстiң жанама өнiмдерi - крахмал мен кебек барлық қалған жобалар үшiн негiз болып табылады. Антибиотиктер субстанцияларының өндiрiсiн ұйымдастыру жобасы бойынша қажеттi инвестициялар сомасы $39 мың құрайды.
Пестицидтер және жем қоспаларының өндiрiсiн қосу жөнiндегi жандандыру жұмыстары аяқталуға жақын. Кейiнгiлер "Одиссео-Еуразия" француз фирмасының жәрдемдесуiмен жазда шығарыла бастайды. Спирт өндiрiсiнiң қалдықтарын өңдеу үшiн учаскенi құру аяқталуда.

Денсаулық сақтау үшiн биотехнологиялық өнiм

"Биомедпрепарат" АҚ базасында 16 препараттар (антибиотиктер, витаминдер, ферменттер және белоктар) өндiрiсiн жасау, ал кейiннен оның номенклатурасын 50 атауға дейiн жеткiзу жоспарлануда. Жобаның құны - 5,8 млн. АҚШ доллары.
Сондай-ақ пробиотикалық препараттар: бифидумбактерин, колибактерин, лактобактерин, бификол - бiр жылға 3,1 млн. флакон өндiрiсiнiң көлемiн арттыру жоспарланды. Протеолитикалық иммобилизацияланған ферменттер өндiрiсiн кеңейту жоспарлануда:
профезим - бiр жылға 7 млн. флакон;
стоматозим - бiр жылға 3 млн. флакон;
имозимаз немесе оның аналогы - бiр жылға 3 млн. флакон.
"Биомедпрепарат" АҚ-ы негiзгi өнiммен қатар 10 млн. АҚШ доллар құнымен екiншi сызықты монтаждау есебiнен бiр жолғы шприцтердi шығаруды кеңейту, сондай-ақ медициналық препараттарды радиоизотоптық стерилизациялау учаскесiн құру жөнiндегi жұмыстарды аяқтау қарастырылған, бұған 750000 АҚШ доллар қажет.
Болашақта қолданылу спектрi кең антибиотиктердi шығару белгiленген. Осы жобаны iске асыру нәтижесiнде мыналарды өндiру жоспарлануда:
гентамицин - бiр жылға 50 млн. флакон/ блистер/ туб/;
линкомицин - бiр жылға 50 млн. флакон;
рифампицин - бiр жылға 50 млн. флакон.
Бұл препараттардың кең көлемдi өндiрiсiн ұйымдастыру кеңiнен қолданылатын антибиотиктердi сатып алуды жартылай төмендетуге мүмкiндiк бередi. Цефалоспориндiк қатардағы антибиотиктердi шығару улылығы және өндiрiстiң химиялық модификациялау қажеттiлiгi себебiнен қарастырылмаған.
Ұзақ мерзiмдi кезең шеңберiнде жоспарланатын басқа бағыттар гендiк-инженерлiк препараттар: адам инсулинi - бiр жылға 400-600 кг, интерлейкиндер, интерферондар, соматотропин өндiрiсiн жасау болып табылады. Бұрынғы ССРО-да, гендiк-инженерлiк өндiрiстер бағдарламасының шеңберiнде, "Биомедпрепарат" АҚ-та "Ely Lilly" фирмасының препаратына сапа бойынша жол бермейтiн рекомбинанттық адам инсулинi өндiрiсiнiң зертханалық және тәжiрибелiк-өнеркәсiптiк регламенттерi әзiрленген. Бұл бағыт ТМД мемлекеттерiнiң Үйлестiру кеңесiнiң аясында медицина және денсаулық сақтау саласындағы ресейлiк кәсiпорындармен бiрлесiп бiрыңғай инвестициялық iс-шаралар жоспары шеңберiнде жүзеге асырылуы тиiс.
Ұзақ мерзiмдi кезеңге қатысты соңғы бағыт микробиология мен биотехнологияда пайдаланылатын микроорганизмдердi бөлу және идентификациялау үшiн құрғақ қоректiк орталардың өндiрiсiн ұйымдастыру. Жобаның құны - 2,5 млн. АҚШ доллары.
Бұдан басқа, Бектұров атындағы Алматы химия ғылымдары институтымен бiрлесiп никотин қышқылы мен туберкулезге қарсы препараттар өндiрiсiнiң жаңа технологиясын енгiзу жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлуде, сондай-ақ көмiрқышқылдық экстракттар және галогендiк препараттар өндiрiсiн ұйымдастыру үшiн жобалық-конструкторлық құжаттама әзiрленген.
Медициналық арнаулы имозимаза препаратының өндiрiсi. Имозимаза iрiң-iсiк процестерiн және жараның үстiңгi қабаттарын емдеу кезiнде кеңiнен қолданылатын жоғары тазартылған протеолитикалық фермент болып табылады.
Денсаулық сақтау үшiн отандық субстанциялар негiзiнде фитопрепараттарды және басқа да дәрi-дәрмек құралдарды таблетка түрiнде шығару. Арглабин, саллсоколин және науқастарға қажет басқа да бiрегей таблетка түрiндегi препараттар тұтынушы үшiн едәуiр қол жетерлiк болады.

Өңдеу өнеркәсiбi үшiн биотехнологиялық өнiм

Жоғары тазартылған этил спиртiнiң өнеркәсiптiк өндiрiсi қажеттi, экономикалық рентабельдi және экологиялық қауiпсiз өнiм болып табылады.
Қайта құрудың нәтижесiнде брак-ректификациялық қондырғы ауыстырылған, бұл рынокта жоғары сұранысқа ие "Люкс" және "Экстра" маркасының жоғары сапалы этил спиртiн алуға мүмкiндiк бередi.
Тазартылған ферменттер: глюкаваморин Г18, амилосубтилин Г18 өндiрiсi. Спирт өнеркәсiбiнде глюкаваморин және амилосубтилин препараттары кешенде крахмалы бар субстраттарды қанттау үшiн пайдаланылады.
Спирт өндiрiсiндегi ферменттiк препараттарды қолданудың негiзгi мақсаты - тапшы солод бидайынан бас тарту, ашытқыны ашыту процесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету және спирттiң өзiндiк құнын төмендету.
Этил спиртiнiң өндiрiсiн қайта құруды ашыту процесiн жетiлдiрумен және ерiткiштердiң өндiрiсi бойынша учаскесiн ұйымдастырумен жүргiзу.
Мұнай өңдеу өнеркәсiбi үшiн техникалық этанолдың кең көлемдi өндiрiсiн ұйымдастыру жөнiндегi жобалар әзiрлеу кезеңiнде.

Параграф 3.2. Қазақстанда биотехнологияны дамытудың өзектiлiгi

Қазақстан Республикасында биотехнология өнiмiн тұтынудың стандарттарын, ережелерiн және қолдануға енгiзу шарттарын әзiрлеу және енгiзу қажеттiлiгi

Биоиндустрияның табысының жоғарлылығы қандай бағамен болса да пайдалылығы кез келген бағамен жоғары пайданы қуу үшiн себеп болуы мүмкiн, сондықтан биотехнологиялар бiр жағынан прогрестiң күштi құралы болып табылады, басқа жағынан баяусыз және соқыр пайдалану кезiнде терiс салдарға әкелуi мүмкiн. Әлемде бүгiн бұл мәселелер бойынша мынадай пiкiрлер қалыптасқан.
АҚШ-та өнiмдi тұтыну ол қатерлi екенi дәлелдемегенге дейiн қауiпсiз болып саналады. ЕО-да керiсiнше тұтыну қауiпсiз екенi дәлелдемегенге дейiн қатерлi болып саналады.
ГРИНПИС экологиялық ұйымы генетикалық модификацияланған өсiмдiктердi азық-түлiк және жем мақсатында пайдалануға тыйым салуды ұсынады, өйткенi бұл өнiмдердiң ұзақ тұтыну жағдайында адам табиғатына қандай әсерiн тигiзетiнi әлi белгiсiз.
Бiр қатар елдер ГМ (генетикалық модифицикацияланған) - құрамдары бар өнiмдердi маркалауға қатаң талаптар қояды. ЕО-тан басқа ондай елдерге Жапония, Корея Республикасы, Австралия және Жаңа Зеландия жатады.
Қазақстан өз биотехнологияларының дамыта ма, дамытпай ма, ғаламдану жағдайында республика әлемдiк биотехнология өнiмiн тұтынуға тартылады. Қазақстан дамыған елдердiң тәжiрибелiк зертханасына айналмауы керек.
Жағымсыз салдарларға жол бермеу үшiн мықты қорғаныс қою қажет, сол үшiн Қазақстанға биотехнологияның импорттық және отандық өнiмдерiн пайдалануды бақылау мен мониторингiнiң жоғары бiлiктi қызметтерiн болуы қажет.

Қазақстанға биотехнология саласында дамудың басымдылығын белгiлеген кезде экономиканың қалыптасқан ерекшелiктерi мен даму перспективаларын ескеру қажет

агроөнеркәсiптiк кешеннiң және тау-кен өндiрiсiнiң жоғары үлесiн;
табиғи байлықтардың болуын және табиғатта экологиялық байланысты сақтауды ескере отырып, Каспий шельфiн игеру жоспарларын;
экономиканың өсуiнiң сақталатын жоғары қарқындарын, мұнайхимия, құрылыс, көлiктiк-телекоммуникациялық кешен, ақпараттық технологиялар, тоқыма өнеркәсiбi, туризм және спорттың даму перспективаларын;
жылдам өсетiн және перспективтi сату рыноктарымен көршiлестiктi (Орталық Азия елдерi, Қытай, Үндiстан, Ресей);
ядролық физика (Ядролық Физика институты, Курчатов қаласы),
ғарышкерлiк (Байқоңыр ғарышжайы, Приозерск қаласы) саласында дамыған инфрақұрылымның болуы;
кеңестiк ғылым мұрасының болуы (Республикалық микроорганизмдер коллекциясы, "Прогресс" ҒӨБ Технопаркi, биологиялық институттар және басқалар).
Аграрлық ел болып табылатын Қазақстан Республикасы үшiн ауыл шаруашылығының биотехнология саласындағы технологияларды әзiрлеу және жем қоспаларының өндiрiсi маңызды. Республикадағы мал шаруашылығын дамыту агроөнеркәсiптiк кешеннiң стратегиялық бағыты болып қала бередi. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары мал мен құс басы өсуде.

Қазақстан Республикасындағы мал мен құс басы, мың бас
9-кесте

	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Мүйізді ірі қара мал	4107	4294	4560	4878	5181	5440
Қойлар және ешкілер	9981	10479	11273	12247	13282	14275
Шошқалар	1076	1124	1230	1369	1341	1313
Жылқылар	976	990	1019	1064	1110	1160
Түйелер	98	104	108	115	123	128
Құстар	19706	21130	23791	24823	25481	25325

Қалыптасқан тенденцияларды ескере отырып, жем қоспалардың қажеттiлiгi жақын жылдарда 25 - 30% өседi.

Каспий шельфiн игеру жоспарларына қатысты, Қазақстан планетаның мұнай державаларының элитасына оқыс кiрiп қалды. Каспий теңiзiнiң шельфiнде мұнай кен орындарын өндiру және алдағы мұнай өндiру көлемдерiнiң артуы Қазақстан секторының жағалауындағы суларда мұнайдың көлемiнiң артуына әкелiп соғады, бұл өз кезегiнде экологиялық, экономикалық және әлеуметтiк мәселелерге әкеледi.
Мұнай және газ өнеркәсiбi инвестициялар көлемi бойынша өнеркәсiп салалары арасында бiрiншi орын алады. Осыған қарамастан мұнайгаз өндiру және мұнай өңдеудiң негiзгi аудандары - Атырау мен Маңғыстау мен мұнайдың төгiлуiне әкелiп соғады.
Мамандардың есептеуiнше, өндiру, тасымалдау және өңдеу кезiнде мұнайды жоғалту 1,5%-дан 15%-ға дейiн құрайды, ендi шығарылатын Қашаған мұнайының облыстарында жұмыстар артта қалған технологияларды, ескiрген жабдықтарды қолданумен жүргiзiлуде, бұл авариялар болжанған қорларын ескерсек, мұнаймен ластану болжамдары үрей туғызады. Жанама газды факелдерде өртеу практикасы елеулi экологиялық және экономикалық залал келтiруде. Газдың өрттенуi кезiнде кен орындарының айналасындағы жоғары жылылық аясының және қоршаған ортаның құрамдас бөлiктерiнiң қышқылдануы мұнайлық кешендер айналасындағы топыраққа, өсiмдiкке, жануарлар әлемiне терiс әсерiн тигiзедi. Қайтарымсыз газдың ысыраптары бiр жылға 740 млн. м ³ құрайды. Теңгiз мұнайгаз кен орнының аймағында атмосфералық ауаның күкiрт және азот диоксидтерiмен ластануынан халықтың ауруының жоғары болуы (облыстық көрсеткiштерден 6-дан артық есе жоғары) айқындалып отыр.
Бүгiнгi таңда мұнай өнеркәсiбiндегi өндiрiс қалдықтарының мәселесi өткiр тұр. Мұнай өндiрудiң өсуiмен жаңа мәселе пайда болды, ол күкiрттiң үлкен көлемдерiнiң жиналуы. Күкiрттiң қоршаған ортаға әсерiне баға беру әлi жүргiзiлген жоқ.
Каспийдiң деңгейiнiң көтерiлуi нәтижесiнде 200 артық мұнай кен орындары мен ұңғымалары судың астында қалды, оның iшiндегi iрiлерi - Қаламқас және Қаражанбас, бұл тек биологиялық әр алуандығына (Каспийде бекiре балықтардың әлемдiк қорларының 90%, орнитофауна түрлерiнiң үлкен саны, эндемик - каспий итбалығы шоғырланған) ғана емес, Каспий теңiзiнiң бүкiл экожүйесiне де қауiптi болып отыр.
Мұнайдың төгiлуi және оны жою бойынша жұмыстар жүргiзу арасында уақытқа байланысты шаралардың барлық кешенi не оның жекелеген блоктары жүзеге асырылады. Алайда, iс жүзiнде барлық кезеңдерде мұнай сорғыш сорбенттердi қолдану орынды. Көптеген елдер мұнай сорғыш сорбенттердi әзiрлеумен айналысуда, бiрақ мамандардың көбi өсiмдiк қалдықтарынан сорбенттердi әзiрлеу бағытына көңiл аударады.
Тау-металлургия кешенi кәсiпорындарының қызметi нәтижесiнде Қазақстан аумағында жыл сайынғы 1 млрд. т. жуық түсiмiмен 20 млрд.т. артық өнеркәсiптiк қалдықтар жиналды, соның iшiнде 230 млн. т. радиоактивтi. Өндiрiлетiн кеннiң жалпы көлемiнiң 95% қалдыққа түседi, өте улы және сақтау үшiн бейiмделмеген орындарда орналасқан. Соңғы төрт жыл iшiнде олардың жыл сайынғы пайда болуы 2002 жыл 92-ден 150150 млн. тоннаға дейiн, немесе 1,6 есеге өскен. Олар Қарағанды - 29,4%, Шығыс Қазақстан - 25,7%, Қостанай - 17% және Павлодар - 14,6% облыстарында басым шоғырланған. Ауыр металдармен және мұнай өнiмдерiмен Қызылорда, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының жерлерi ластанған. Осында тасталған және көмiлген бұрғылау шөгiндiсiн, мазут сiңген және төмен радиоактивтi сулардың көлемдерiне, жойылған жерлердiң алаңдарына баға беру өте қиын.
Ақтау және Каспий теңiзiне экологиялық апат қауiпi төнуде. Өнеркәсiптiк алып Каспий жағалауындағы тау-металлургия комбинатының (КТМК) зауыттары ағынды суларды Ақтау қаласынан бiрнеше ғана километрде орналасқан қазаншұңқырға тастаған, онда Қошқар ата жасанды көлi пайда болды. Бұл зауыттар негiзiнде уранды байытумен айналысқан. Уақыт өте келе Қошқар ата су қоймасында Менделеев кестесiнiң iс жүзiнде барлық элементтерi жиналған.
Қошқар ата көлi мен Каспий теңiзi арасының ұзындығы 8 км аспайтын тар жағалау сызығы бөледi, сондықтан Қошқар ата қоймасының суларымен Каспийдiң ластану қауiпi тұр.
Каспийдi ластаудан басқа Маңғышлақ атом энергокомбинаты (МАЭК) Ақтау үшiн су бөлiгiн алатын Құйылыс техникалық су кең орнының жер асты суларын ластау қауiпi төндi.
Грунт суларын улы және радиоактивтi заттармен ластаудан басқа, Қошқар ата қоймасына байланысты тағы бiр мәселе бар. Қазiргi кезде көл кеуiп бара жатыр, өйткенi бұрынғы ПГМК зауыттары тоқтап тұр. Көлдiң кепкен жағалауында улы шаң пайда болады, оны жел айналаға жаяды.
Маңғыстау экологтарының алдында күрделi мәселе тұр. Егер көлде бұрынғы су деңгейiн сақтаса, улы қалдықтардың Каспийге тасталуы мүмкiн. Егер көл кепсе, Ақтау және Ақшұқыр ауылының жанында барлық жерлер мен жайылымдар шаңмен ластанады.
Өнеркәсiптiк өндiрiстiң үнемi өсiп отыратын қалдықтарының көлемдерi жаңа техногендiк ландшафттарды қалыптастырады, ал биiктiктiң өсуiмен үйiндiлер мен террикондар қарқынды шаң шығуының көздерi болады.
Тау-кен өнеркәсiбiнен кейiн, өндiрiс қалдықтарының көлемдерi бойынша металлургия өнеркәсiбi және энергетика екiншi орын алады. 1,5 млрд. тоннадан артық қалдықтар тек Павлодар облысының Екiбастұз ГРЭС қазба қалдықтарының қоймасында жиналған. Согриндiк ГРЭС қазба қалдықтарының қоймасы Ертiс өзенiне түсетiн қауiпi бар.
"Испатқармет" және "Қазақмыс" ААҚ iрi корпорациялары Қарағанды облысында 350 артық қалдықтарды сақтау полигондарын жасаған. Балқаш тау-металлургия комбинатының көп жылдық қалдықтары Балқаш жағалауының және суларының ластануына әкелiп соққан.
Нұра өзенi өз металл сынаптың түптiк шөгiндiлерiмен белгiлi. 20 жыл бойы "Карбид" өндiрiстiк бiрлестiктiң және Темiртау қаласының басқа да зауыттарының сарқынды сулары, сондай-ақ Қарағанда ГРЭС-1 қазба қалдықтары тасталады. Қазба қалдықтары сарқынды сулардан сынапты абсорбцияланған және бүгiнде ұзындығы 25 км Нұра өзенiнiң арнасы мен жайылмасында құрамында сынап бар тұнба шөгiндiлерi пайда болған. Мұның нәтижесiнде Қорғалжын мемлекеттiк қорығы көлдерiнiң жүйесiне қауiп төнуде.
Қазақстанның орасан зор аумақтары әскери полигондардың қызметiнен және ғарыштық техниканы ұшыруынан зардап шектi. 1949 және 1991 жылдары аралығында Семей сынақ ядролық полигонында 470 ядролық жарылыс жүргiзiлген. Қаза тапқандардың санын нақты есептеу мүмкiн емес; сәулеленгендердiң саны жарты миллионға жеткен.
Бұрынғы Семей ядролық полигонының аумағындағы радиоактивтi уланған ауыл шаруашылығы мекендерiнiң саны 2 млн. га жуық.
Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары деп жарияланған, онда табиғи экологиялық жүйелердiң жойылуы, флора мен фаунаның деградациясы болған және қолайлы емес экологиялық жағдай салдарынан халықтың денсаулығына елеулi залал келтiрiлген. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне iс жүзiндегi қауiп болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонының жанындағы аудандарда (71,9 мың адам халықтың санымен 85 елдi мекендер) онкологиялық аурулар және халық өлiмi, қан айналымы жүйесiнiң аурулары, жаңа туған сәбилер дамуындағы ақаулар және мезгiлсiз қартаю әсерiнiң жоғары деңгейi байқалып отыр.
Арал өңiрiндегi экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқымен 178 елдi мекен) әсiресе әйелдер мен балалар арасында асқазан-iшек аурулары және анемия, балалар өлiмi және туа бiткен патологиялардың жоғары деңгейi байқалады.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери-сынақ полигон және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Құлаған және құлап жатқан зымыранның үзiктерi, қоршаған ортаға және тiкелей жақын тұратын халыққа терiс әсерiн тигiзетiн жоғары улы жанармайдың жайылуы iс жүзiнде қауiп төндiруде. "Байқоңыр" ғарышжайынан зымыран тасығыштарын ұшыру жалпы көлемi 12,24 млн. гектар бөлiнетiн бөлiктер құлау аудандарымен қамтамасыз етiлген.
Мұндай жағдайда қоршаған ортаның қалпына баға беру ғарыштық құралдар, әскери техника және әскери объектiлердi өндiру, сынау, сақтау және пайдалану орындарында, сондай-ақ өнеркәсiптiк ұйымдардың орналасу, зымырандық-ғарыштық қызметтi жүзеге асыратын әскери бөлiмдер мен бiрлестiктер дислокациясы орындарында техногендiк әсерiнiң алдын алу және жою мәселесiн шешуде маңызды орын алады.
Қазiргi уақытта "Зымырандық-ғарыштық қызметтiң әсер етуiнен зақымданған Қазақстан Республикасының аумағының учаскелерiнiң экологиялық жағдайының мониторингi" бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде. Сонымен бiрге Елдiң минералдық-шикiзаттық кешенiнiң ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасының шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарында кешендiк гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталған.
Атомдық және химиялық әлемде өмiр сүру қолайлы болып келедi, алайда сәулелерге, улы қосылыстармен ластануға, химиялық қарудың әлеуеттi қаупiне байланысты қатердiң қосымша элементтерi пайда болды.
Қоршаған ортаның қалпына байланысты көптеген мәселелер табиғаты мен мәнi бойынша экологиялық болып табылады. Осыған байланысты осы заманғы биологияның мiндеттерiне табиғи экологиялық жүйелердегi жүйке жұқаруды анықтау және айқындау, оларды жандандыру және тұрақты экологиялық жүйелердiң жұмыс iстеуi үшiн жағдайлар жасау кiредi. Сондықтан соңғы он жылда ғалымдар әртүрлi экологиялық мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн жылдам дамитын биотехнология әдiстерiне назар аударуда.
Биотехнология жетiстiктерi тек қоршаған ортаны қорғау мақсатында ғана кеңiнен қолданылмай, биотехнологиямен байланысты бiрiншi кезекте адам денсаулығын қорғауға және қоршаған ортаның оң ахуалына бағытталған.

Параграф 4. Қазақстандағы ғылымды ұйымдастыру жүйесiнiң дамуына ретроспективтi тарихи шолу

Іс жүзiндегi қазақстандық биотехнология мектебi ғылымды ұйымдастырудың ескi кеңестiк жүйесiнiң мұрасы болып табылатындықтан, оның мәнiн түсiну үшiн ескi кеңестiк жүйенi әлемнiң осы заманғы озық жүйелерiмен салыстыру қажет.
Экономикалық жүйелердiң ең өрескел жiктеуi оны әртүрлi екi қағидаттық түрге бөледi - әкiмшiлiк-басшылық (орталықтандырылған) және рыноктық (орталықтандырылмаған). Соңғысында мемлекеттi қоса алғанда, барлық экономикалық субъектiлер тең құқылы.
Биотехнология саласындағы ғылымдар мен өндiрiстер экономиканың кiшi жүйесi болып табылатындықтан, олар iс жүзiнде толық қабылданған экономикалық парадигмамен айқындалады.
Тарихи тәжiрибе бүгiнгi таңда бұл екi жүйенiң сапалы айырмашылықтарын сипаттау, олардың артықшылықтары мен кемшiлiктерiн талдауға мүмкiндiк бередi.
КСРО-да ӘБ экономикасы жүйесiнiң маңызды экономикалық, әлеуметтiк, ұйымдық сипаттары ол кезде қабылданған парадигманың iргелi қағидаттарынан туындалады: зияткерлiктi қоса алғанда, қоғамдық тәртiппен жасалатын жекеменшiктiң толық мемлекеттенуi; жабықтық және өз күшiне сүйену; дамудың мобилизациялық түрi және халық шаруашылығын үстем қаруландыру, қызметтердiң барлық түрлерiн, соның iшiнде ғылыми-техникалық секторды идеологиялау. Мұның нәтижесiнде ӘБ экономикасындағы ғылымдар мен өндiрiстер жүйесi бiрегей сипаттарға ие болған.
Ұйымдастыру.
Ұйымдық-басқарушылық схема пайдаланған: ведомстволық ұйым және зерттеулер, әзiрлемелер, өндiрiс және қызмет көрсетумен айналысатын барлық субъектiлермен орталықтандырылған басқару.
Негiзгi субъектiлер.
Тек iрi және өте iрi (жүздеген, ал кейде ондаған мың жұмыс iстейтiндер) ғылыми-зерттеу, конструкторлық ұйымдар, тиiстi министрлiк немесе ведомствоның басқаруында (iс жүзiнде толық бағынысты) тәжiрибелiк-экспериментальдiк өндiрiстер болған. Ондай схемаларда бiрiншi кездерде инновациялық процестердiң сызықтық моделi, яғни iргелi зерттеулердiң (тиiстi ҒЗИ-лерде) нәтижесiнде туындаған жаңа бiлiм жоспарлық тәртiппен қолданбалы ҒЗИ-лерге, КБ-ларға, тәжiрибелiк зауыттарға және әрi қарай жаңа өнiм өндiрiсiн ұйымдастыруға дейiн жұмыс iстеген.
Мұндай түрдегi инновациялық жүйеде (ИЖ) қабылданған қоғамдық парадигмада легитимдiк (инновациялық процеске ресми енгiзiлген) инновациялық қызметтiң шағын нысандары жоқ болды, яғни шағын инновациялық кәсiпорындарда да жалпы бизнес те жоқ болған.
Ынталар мен мотивацияны қоса алғанда басқару.
Жоспарлы экономикада инновациялықты қоса алғанда барлық процестер халық-шаруашылық жоспар параметрлерiне сәйкес орталықтан реттелген.
"Орталық" (Мемжоспар, министрлiк, ведомство) технологиялар, өнiмдер және қызметтер жаңаруының тәртiбi мен құрылымын айқындаған және жоспарлы тәртiппен тиiстi ұйымдарда олардың енгiзiлуiн жүзеге асырған.
Енгiзу мiндеттерiн iске асыруға орталықтандырылып, мемлекеттiк ресурстар бөлiнген.
Жекелеген өнер тапқыштар жасаған зияткерлiк өнiмге деген жеке меншiк құқықтың болмауы инновациялық процесте қуатты мотивациялық иiнтiректердi пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Кейбiр сапалы сипаттар.
Жалпы осы тип үшiн барлық құрылымдардың, мысалы, зерттеулер мен әзiрлемелердiң тақырыптық құрылымдылығын қоса алғанда, аздаған бейiлдiлiгi мен белсендiлiгi тән. Бұл ХХ ғасырдың екiншi жартысында өнеркәсiптiк дамыған елдер арасында пайда болған технологиялық инновациялық жарысуда ССРО-ның артта қалуының басты себептерiнiң бiрi болған.
Жоспарлы экономика ынталарының жүйесiн сапалыға зиян келтiре отырып, "жалпы" көрсеткiштерге (яғни қызмет мөлшерлерi мен көлемдерiнiң сандық көрсеткiштерi) бағыттау экономиканың инновациялық секторының тез өзгеретiн қажеттiлiктерiне септiгiн тигiзудiң шағын жылдамдығымен бiрге осы заманғы құралдар, бiрегей (жалпы емес) жабдықтың және с.с. ұдайы тапшылығына әкелiп соққан. Олар салыстырмалы арзан, соның iшiнде зияткерлiк еңбек ресурстарымен алмастырылған. Мұның нәтижесiнде инновациялық процестiң маңызды сипаты циклдiң барлық кезеңдерiнде еңбектiң шамадан артық болуында. Бұл көптеген субъектiлерде еңбек "балластың" пайда болуына жиi әкелiп соғатын.
Жоғарыда сипатталған ӘБ жүйесiнiң жекелеген (кейде бiрегей) артықшылықтары бар. Мысалы:
мемлекетке қажет кең көлемдi ғылыми-техникалық мiндеттердi шешу үшiн елеулi зияткерлiк және материалдық ресурстарды шоғырландыру мүмкiндiгі;
iргелi және iздеу зерттеулерiн дамыту үшiн ғылыми қауымдастықтың көзқарасы бойынша аса қолайлы экономикалық және әлеуметтiк жағдайлар;
жекелеген күрделi мiндеттердi өте аз қаражатпен шешу (арзан зияткерлiк ресурстар есебiнен).
Сол уақытта 80-шi жылдардың аяғына - 90-шы жылдардың басында инновациялық жүйенiң әкiмшiлiк-басшылық моделiнiң түзетiлмес, имманенттi бар кемшiлiктерi айқын көрiндi. Олардың бастылары: жүйенiң жабықтығы, көмескiлiгi және оның салдарынан - қоғамдық қажеттiлiктер мен ғылыми-техникалық саясат арасында iс жүзiндегi байланыстың болмауы;
басқарудың тым орталықтандырылуы, жүйенiң өте төмен бейiмдiлiгi мен бейiлдiлiгi, ресурстарды пайдаланудың төмен тиiмдiлiгi.
Мұның бәрi ғылымның, технологияның және жоғары технологиялық өндiрiстердiң осы заманғы бағыттарында ССРО-ның артта қалуына, және ақыр соңында технологиялық жарысуда жеңiлуiне әкелiп соқты.
Осыған байланысты кеңес өкiметiнен кейiнгi Қазақстанда қалыптасқан инновациялық жүйенi өтпелi кезеңнiң жүйесi деп есептеуге болады.
1992 жылдан бастап Қазақстанда шаруашылық етудiң рыноктық моделiне көшу басталды. Екi маңызды саяси шешiм iске асырылды - қоғамдық жүйенiң ашықтығы және экономиканы мемлекеттiң иелiгiнен шығару. Бiр уақытта қабылданған мемлекеттiк шешiмдердiң әсерiнен де мемлекеттiк емес субъектiлер әрекетiнiң нәтижесiнде де жаңа рыноктық типтегi ғылыми-өндiрiстiк жүйе қалыптастырыла бастады. Инновациялық процестiң негiзгi субъектiлерiнiң бiрi - қазақстандық ғылым саласында елеулi өзгерiстер болған. Өзгерiстер мына сипаттамаларда болған:
Көлемi мен жалпы жағдайы.
Еңбек ресурстары және қаржылық қамтамасыз ету бiрнеше есе қысқарылды. Зерттеулер майданы елеулi кемiдi, бәсекелестiкке қабiлетсiздiк себебiнен тұтас бағыттар (және ұйымдар) жойылды. Жалпы жағдай: ғылыми және инновациялық қызметтi мемлекеттiк қаржыландырудың, қаржысыз рыноктардың шектеулiлiгi, дамымағандығы, технологиялық инновацияларға инвестициялауға дайын iрi фирмалардың жеткiлiктi санының болмауы, бастапқы капиталдың жетiспеушiлiгiмен сипатталады. Оның нәтижесiнде мұның бәрi инновациялық қызметтi тоқтатып отыр.
Саяси және идеологиялық шектеулер.
Отандық ғылымның әлемдiкке ықпалдасқандығы ашықтық қағидаты негiзiнен iске асырылған. Бiздiң мыңдаған ғалымдар мен инженерлер шетелде жұмыс iстейдi, халықаралық және бiрлескен жобаларға қатысады. Ғылыми-зерттеу ұйымдары және жекелеген топтар шетелдiк тапсырыс берушiлер үшiн ондаған миллион долларға жұмыстарды орындайды. Ғылымдағы идеологиялық кедергiлер жойылды.
Заңнамалық база.
Заңнамалық базаның негiздерi жасалған, алайда оны шешу үшiн жаңа заң және басқа да нормативтiк-құқықтық кесiмдердi жасау, сондай-ақ барын нақтылау қажет өзектi мәселелердiң топтары бар. Мысалы, оларға: инновациялық қызмет; бюджеттiк қаражатқа жасалған зияткерлiк жекеменшiк; ғылым мен бiлiм берудiң ықпалдасуы және басқалар жатады. Жалпы жанама реттеу (салық, кедендiк, амортизациялық) жоғары технологиялық салаларға қатысты нейтральдi, индустриялық-инновациялық стратегияны қабылдау жағдайында ынталандырғыш болуы тиiс.
Ұйымдық құрылым.
Ғылымның ұйымдық құрылымы баяу болса да өзгерiлуде: ескi ғылыми ұйымдардың көлемдерi елеулi (есе) азайған, бұл басқарудың бейiмдiлiк пен сапасын көтердi. Негiзi қолданбалы мемлекеттiк емес ғылымның және шағын инновациялық бизнестiң жаңа секторлары пайда болды.
Сапалық сипаттамалар.
Приборлармен және жабдықпен қамтамасыз ету жақсарған, бiрақ күштi мен әлсiз арасында дифференциация өскен. Ғылым елеулi ескiрген, алайда соңғы үш жылда жастардың жаратылыстану-ғылыми және техникалық жобаларға деген мүддесi өскен. Ғылым мен бiлiм беру өте баяу жақындасады. Осы мәселенi шешу отандық iргелi ғылымның жандануы және қолданбалы ғылымды дамыту процесiне сапа жағынан жаңа әсер беруi мүмкiн.
Сирек жағдайларды қоспағанда, ғылымдағы менеджмент жаңа экономикалық реалияларға мүлдем сәйкес келмейдi. Университеттерде және ғылыми ұйымдарда инновациялық мәдениет жоқ. Жаңалықтарды жасау басым жағдайларда қоғамдық қажеттілiктер мен сұраныстан емес ғылымның дамуы логикасы тұрғыдан жүргiзiледi (яғни "технологиялық серпiн" ұстанымы басым).
Бюджет қаражаты тиiмсiз пайдаланылады. Оның себептердiң бiрi - қаржыландырудың ескiрген тетiктерi (базалық қағидат) және ғылыми қызметтi ұйымдастырудың көнерген жүйесi, онда бұрынғыдай кеңестiк түрiндегi дәстүрлi ведомстволық институттар көп. Бұл ретте өндiрiстiк-технологиялық және ақпараттық инфрақұрылымдар дамымаған, ал көптеген процестер тым бюрократталған (лицензиялау, сертификаттау, патенттеу). Мұның бәрi, қазiргi уақытта Қазақстанда өтпелi типтегi инновациялық жүйенiң жұмыс iстеуiнде, онда рыноктық экономикаларға сәйкес ескi әкiмшiлiк-басшылық және жаңа инновациялық жүйенiң элементтерi бiрiктiрiледi. ИЖ әкiмшiлiк-басшылық бөлiгiне бар институттар да және биотехнология саласының ұйымдары да жатады.
Рыноктық ИЖ өнеркәсiп пен қызметтер көрсету ("фирмаiшiлiк ғылым") жеке секторының ғылыми-техникалық ұйымдарын; шағын инновациялық кәсiпорындарды; көптеген мемлекеттiк емес коммерциялық емес ғылыми, консалтингтiк және басқа да орталықтарды жатқызуға болады. Осыған шетелде жұмыс iстейтiн қазақстандық ғылыми диаспораның әлеуетi де жатады.
Барлық осы ИЖ субъектiлерi рыноктық экономиканың ұйымдық және жүйелiк қағидаттарының негiзiнде жұмыс iстейдi. Оның үстiне олардың жартысы iс жүзiнде ғаламдық инновациялық жүйенiң элементтерi болып табылады.
Қазақстандық ИЖ "жаңа" бөлiгiнде (рыноктық) едәуiр өткiр, айқын мәселелер: шағын инновациялық кәсiпорындардың сынды ортасының және қажет инновациялық инфрақұрылымның жоқтығы болып табылады.
"Ескi" биотехнологиялық ғылымдағы ең өткiр мәселе "ұйымдардың барлық жүйесiн қолдау" қағидаты бойынша қаржыландыратын кеңестiк түрiндегi институттардың сақталуы болып табылады. Бұл ғылымда бұрынғыдай тиiмдi даму стратегиясы емес "жұмыс орындарын сақтау" стратегиясы iске асырылады.

Параграф 5. Қазақстанда және әлемде биотехнология саласындағы ғылыми-техникалық әзiрлемелердi коммерциялау өсiмiне кедергi болатын мәселелердi талдау

Биотехнология iргелi зерттеулермен алынатын жаңа бiлiмдi экономиканың әртүрлi салаларының дамуына ықпал ететiн капиталға жылдам айналдыруға мүмкiндiк бередi. Жаңа өндiрiстердi жасау немесе жаңғыртуда биотехнологиялық тәсiлдерiн қолдану қаржылық және өзге де ресурстардың тиiмдiлiгiн елеулi арттыруға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi. Өндiрiсте биотехнологияның ең жаңа жетiстiктерiн пайдалану өте жоғары экономикалық көрсеткiштерге қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Биотехнологиялар көптеген жағдайларда дәстүрлi технологияларға қарағанда едәуiр тиiмдi және ресурс сақтайтын болып табылады. Бiрақ олар олардан өте ерекшеленетiндiктен енгiзу тек ұзақ мерзiмдi перспективада күтуге болады.
Технологияларды коммерциялау ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерiн тауарға айналдыру және өнеркәсiптiк көлемде оларды тиiмдi сатып алу процесi болып табылады. Осыған байланысты басқа елдермен салыстырғанда жалпы инновациялық қызмет және ғылымды коммерциялау көрсеткiштерiн қарастыру қызықты.
Жалпы түрде әлемдiк технология кеңiстiгiнде Қазақстанның орны екi көрсеткiштер тобы - "кiру" - яғни ғылымды қажетсiну деңгейi және "шығу" - тиiмдiлiк және бәсекелестiкке қабiлеттi көрсеткіштерiмен сипатталады.

Ғылымды қажетсіну және инновациялық даму деңгейі бойынша
Қазақстанның әлемдегі орны
10-кесте

	ЖІӨ-де зерт- теулер мен әзірле- мелерге арнал- ған шығыс- тар үлесі (%)	Зерттеу- лер және әзірлеме- лермен айналы- сатын ғалымдар мен инженер- лер саны (10000 халыққа)	Бәсеке- лестікке қабілет- ті өсімі- нің ағымдағы индекс GCI (әлем- дегі орны)	Тауар экспорт -ында жоғары техноло -гиялық өнімнің үлесі (%)	Әлемдік экспорт- та ақпара- ттандыру жабдығы- ның үлесі (%)	Еңбек өнімді- лігі, бір қамтыл- ғанға мың долл. ЖІӨ
АҚШ	2,69	41,0	2	32	13,0	73,1
Қытай	1,00	5,5	44	20	71	7,2
Жапония	2,98	51,0	11	26	9,7	56,0
Үндістан	1,23	1,6	56	6	0,07	4,9
Германия	2,48	31,6	13	18	4,8	56,0
Франция	2,15	27,2	26	23	3,4	56,5
Ұлыбри- тания	1,87	26,7	15	31	5,3	54,5
Италия	1,04	11,3	41	10	1,1	56,5
Ресей	1,00	34,8	63	8	0,04	18,0
Қазақстан	0,26	11,5	87	0	0,00	5,7
Канада	1,84	29,9	16	15	1,2	60,0

Ескерту: GCI - Growth Competitiveness Index - Бәсекелестiкке қабiлеттi өсiмiнiң индексi - жаңа бiлiмдер мен технологиялар негiзiнде келесi бес жылдың iшiнде ұлттық экономикалардың серпiндi өсуiне қабiлеттiлiгiн айқындайды.
авторы: Дынкин А. Ресейде және әлемде бiлiмдер экономикасы //http://fp6.csrs.ru/news/data/dynkin.doc,
Қазақстан бойынша Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң деректерi пайдаланылған.

Берiлген деректерге қарағанда, Қазақстанда инновациялық қызмет және технологияларды коммерциялау көрсеткiштерi - ең төменгiлердiң бiрi. Тауар экспортында жоғары технологиялық өнiм және ақпараттандыру жабдығының болмауы халықаралық рынокта отандық инновациялық жүйенiң жоқтығы немесе бәсекелестiкке қабiлетсiздiгi туралы куәландырады. Басқа жағынан, қазiргi уақытта әлемнiң дамыған елдермен салыстырғанда ҒЗТКӘ нәтижелерiн алу мен оларды коммерциялау арасында үлкен айырылыс бар. Осындай жағдайдың себептерi жоғарыда қаралған осы заманғы қазақстандық инновациялық жүйенiң жалпы сипаттарынан шығады.
Биотехнология саласы, кез келген ғылыми идея өз дамуында идеядан өнiмге дейiн мына кезеңдер арқылы өтедi:
Iргелi ғылым;
Қолданбалы ғылым;
Кең көлемдi экспериментальдiк өндiрiс;
өнеркәсiптiк өндiрiс, инновациялық жүйенi дамытуда Қазақстанның артта қалуының ең айқын көрiнiсi болып табылады.
Бұл ретте, бiр жағынан, республикада биотехнологиялар жарияланбаған, тұтынушылар мен бизнесмендердiң кең қоғамдарына белгiлi емес, ғылыми және ведомстволық қоғамдарда талқыланады. Екіншi жағынан, олар тиiсiнше дамымаған және отандық және халықаралық рыноктар iс жүзiнде қажет ететiн тиiстi әзiрлемелер жоқ.
Сондықтан биотехнологиядағы отандық әзiрлемелердiң бәсекелестiкке қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету үшiн ғылымнан бастап өнiмдi өндiруге дейiн бүкiл процестi коммерциялау үшiн жағдайлар жасау маңызды болып табылады.
Қазақстанда жоғары технологиялық бизнес және технологияларды коммерциялау саласында жұмыс iстейтiн шетелдiк мамандар бiрiншi кезекте мынадай кедергiлерге назар аударады:
бiлiктi менеджерлердiң жетiспеушiлiгi;
сыбайлас жемқорлық және оның салдарынан - қазақстандық компаниялардың жабықтығы;
инновациялық қызметтi дамыту және экономиканың шикiзаттық емес секторларға инвестициялар үшiн ынталандырмайтын салық режимi;
тар (технологиялық) және кең (жолдар, әуежайлар, коммуникациялар, визалық режимнiң қанағаттанарлық емес қалпы) мағынада техникалық инфрақұрылымның жоқтығы.
Осыған байланысты биотехнология саласында ғылыми-техникалық әзiрлемелердi коммерциялау өсiмiне кедергi жасайтын мәселелер мысалдарын талдау үшiн дамыған елдер тәжiрибесiн қарастырайық.
Биотехнологияларды қолдану көптеген ұлттық және халықаралық ережелермен реттеледi, олар бұл сала үшiн белгiлi бiр мүмкiндiктер де, қиыншылықтар да жасайды. Осылайша, Еуропалық одақ, өзiн сақтау үшiн, генетикалық модификацияланған ауыл шаруашылығы дақылдарын үлкен аумақтарда коммерциялық өңдеуге ұзақ мерзiмдi ғылыми мониторингiн белгiлеудi жоспарлайды. ЕО болжамдарына сай ондай мониторингiнiң нәтижесiнде мұндай дақылдардың адам денсаулығына да, қоршаған орта үшiн де зиянсыздығы дәлелденуi тиiс. Германияда генетикалық өзгерген өсiмдiктер, жануарлар және микроорганизмдердi зиянсыздыққа тексерiс 5-тен 6 жылға дейiн жалғастырылуда.
Биотехнологияны кеңiнен пайдалану қиындықтары ауыл шаруашылығында биотехнологиялық әдiстерге тұтынушылардың сенiмсiздiгiне (негiзiнен Еуропа елдерiнде) байланысты.
Біздің ел жағдайында қазақстан халқы биотехнологияға қатысты толық белгiсiздiк күй кешуде. Бұл ретте биотехнологиялық өнiмнiң зияндығы-зиянсыздығы мәселелерде отандық сарапшылардың бiлiктiлiк деңгейi күмәндi.
Барлық өнеркәсiптiк дамыған елдерде биологиялық өнеркәсiптiң жұмыс iстеуi мемлекеттiк зерттеу бағдарламалары шеңберiнде кейiннен нәтижелердi жеке сектордың коммерциялауымен өтедi.
Ондай саясаттың нәтижелерi бойынша экономикалық дамыған елдерде мемлекеттiк-жеке инновациялық серiктестiк жүйесi қалыптасқан, мұнда мемлекеттiк өкiмет және бизнес тең құқылы серiктестер ретiнде өзара бiр-бiрiн толықтырады. Мемлекет, инновациялардың көзi болып табылатын ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзудi және бiлiм беру жүйесiн қолдай отырып, кәсiпкерлiктi ынталандыруға қолайлы жағдай және орта жасайды, ал бизнес инновациялық өнiмнiң рыногында жұмыс iстеудiң барлық коммерциялық қатерiн өзiне алады. Мемлекет салық жинаудан және әлеуметтiк мәселелердi шешуден өз пайдасын, ал бизнес - өз кiрiсiн алады.
Бiздiң ел жағдайында биотехнология саласында бизнестi қалыптастыру және дамыту үшiн өзiн-өзi реттейтiн бизнес орта қалыптасқан жоқ. Негiзiнен мемлекеттiк қаржыландырудың арқасында қызмет ететiн дәстүрлi ҒЗИ және кәсiпорындар ұсынылған. Орта және шағын бизнестi тиiстi тартылуы жоқ.
Биотехнологиялық өндiрiстер - бұл ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстер. Жаңа технологиялық тәсiлдер, жаңа штамм-продуценттердi ғылыми әзiрлеусiз кәсiпорын бәсекелестiкке қабiлеттiлiгiн тез жоғалтады.
Қазiргi кезде кәсiпорындар үшiн мемлекеттiк қаражат есебiнен жасалған және мемлекеттiк иелiгiндегi ғылыми әзiрлемелерге қол жеткiзу қиындатылған. Ондай әзiрлемелердi қажеттi инновациялық компанияларға және өнеркәсiптiк кәсiпорындарға бюджеттiк қаражат есебiнен жасау және қазiргi кезде пайдаланбайтын патенттелген әзiрлемелердi өз өндiрiсiнде тегiн пайдалану құқығын беруге дейiн өндiрiске енгiзудiң айқын және нақты құқықтық тетiгi қажет.
Тиiстi алғышарттарды жасаумен бұл тәртiптен бас тартуға болады.
Ендiгi мәселе елде биотехнологиялық инновациялық компаниялардың iс жүзiнде жоқтығы болып табылады. Қазақстанның жағдайында өз базасында отандық бизнестiң пайда болуына және дамуына мүмкiндiк бере алатын биотехнология саласындағы мемлекеттiк инфрақұрылым мен ғылым жоқ. Оларды жасау және қолдау да мемлекеттiк iс-шаралар жүйесi қажет.
Биотехнологияны қалыптастыру және дамыту мақсатында биотехнология рыногы әрекет ететiн АҚШ-тан басқа барлық елдерде, соның iшiнде дамыған елдерде де (Батыс Еуропа, Жапония) мемлекеттiк даму бағдарламалары қабылданған.
Осыған байланысты биотехнологияны дамытуға арналған мемлекеттiң ықпал ету бағыттары екi аспектiде айқындалуы тиiс:
- ҰБО базасында мемлекеттiк инфрақұрылым мен ғылымды жасау және дамыту;
- Шағын және орта бизнестi дамыту үшiн жағдайлар жасау, биотехнология саласына жеке бастама және капиталды тарту, соның iшiнде отандық және шетелдiк ғылымды пайдалану және енгiзумен мемлекеттiк, өндiрiстiк және қаржылық инфрақұрылымға қол жеткiзудiң жағдайларын жасау.

2. Ұлттық биотехнология орталығын әрi қарай дамытудың мақсаттары мен мiндеттерi. Ұлттық биотехнология орталығы миссиясы

Ұлттық биотехнология орталығын әрi қарай дамытудың мақсаты Қазақстандағы ғылыми-зерттеу қызметтi басқарудың жаңа әдiстерiнiң негiзiнде жұмыс iстейтiн, әлемнiң жетекшi ғылыми-зерттеу мекемелерiне тән өзiн-өзi басқару және экономикалық жеткiлiктiлiк қағидаттарына негiзделетiн бәсекелестiкке қабiлеттi, биотехнология саласындағы әлемнiң ең жоғары стандарттарына сай ғылыми-зерттеу мекемесiн қалыптастыру болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстандағы биотехнологияның қарқынды дамуы үшiн Ұлттық биотехнология орталығы мынадай мiндеттердi орындауы тиiс:
жаңа ғылыми стандарттар және ғылыми мәдениет орнату;
биотехнологиялық өнiмнiң жаңа нұсқауларын әзiрлеу және өндiрiске енгiзу;
отандық және озық шетелдiк әзiрлемелер енгiзу есебiнен биоиндустрияның дамуына жәрдемдесу;
әлемдiк ғылымға ықпалдасу жолымен ғалымдар арасында бәсекелестiк ортаны жасау;
ғалымдар және биотехнология саласындағы жоғары бiлiктi мамандардың жаңа буынын жоғары қарқынмен тәрбиелеу;
инновациялық процестi коммерциялау, сыртқы биотехнологиялық рынокқа алдын ала бағытталған ғылыми-қолданбалы зерттеулердi жүргiзу;
ҒЗТКӘ-нiң бәсекелестiкке қабiлеттiлiгi арқылы отандық та шетелдiк те мемлекеттiк емес қаржыландыруды тарту;
биотехнология саласындағы шағын және орта кәсiпкерлiктi дамытуды ынталандыру үшiн қолайлы заңнамалық, инвестициялық, инфрақұрылымдық бизнес ортаны жасау;
отандық та, шетелде де шығарылған биотехнология өнiмiн тұтынуға жiберудiң стандарттарын, ережесiн және жағдайларын әзiрлеу және енгiзу.
Осы мiндеттердi орындау үшiн бiрiншi кезекте халықаралық стандарттар деңгейiнде ҒЗТКӘ үшiн жағдайлар жасау және отандық биотехнологияны дамыту, сондай-ақ басым бағыттар бойынша жүйелiк зерттеулердi жүзеге асыру үшiн шетелден әлемдiк атаққа ие ғалымдарды тарту қажет.

Ұлттық биотехнология орталығының миссиясы

Орталықтың миссиясы биотехнология саласындағы ғылымды қажетсiнетiн әзiрлемелердi жасау, отандық өнеркәсiптiк өндiрiске жаңа технологияларды енгiзу және оларды халықаралық рынокқа жылжыту.

3. Тұжырымдаманы iске асырудың негiзгi тетiгi ретiнде биотехнологиялар саласындағы мемлекеттiк саясат

Қазақстанда биотехнологияны қарқынды дамыту үшiн импорт және озық шетелдiк жетiстiктердi (Жапонияның тәжiрибесi) енгiзумен қатар мыналарды ескере отырып, өзiндiк қағидаттық жаңа және зияткерлiк технологияларды әзiрлеу қажет:
инновациялық өзгерiстердi идеологиялық, әкiмшiлiк және қаржылық қолдауға мемлекеттiң дайындығын;
республиканың сақталған ғылыми-техникалық әлеуетiн;
халықтың бiлiмдiлiгi, республикадағы реформаланатын бiлiм беру жүйесi, сондай-ақ "Болашақ" бағдарламасы арқылы әлемнiң жетекшi ЖОО-ларында мамандарды даярлаудың жоғары пайызын;
республиканың тиiмдi геополитикалық жағдайын;
тарихи отандармен этникалық байланыс арқылы мысалы технологиялардың өзара әрекеттесу және алмасуға мүмкiндiк беретiн көп ұлтты мәдениет, этноаралық келiсiм мен тұрақтылықты;
ынтымақтастық және жергiлiктi мамандар және ғалымдармен қамтамасыз ету үшiн өз технологияларын ашуға дайын инвесторларды iрiктеуге мүмкiндiк беретiн жоғары инвестициялық тартымдылығы.
Мемлекет отандық биотехнологияны қалыптастыру және дамыту мәселесiнде белсендi ұстанымға ие болуы тиiс, өйткенi "рыноктық күштер" мұнда жұмыс iстемейдi. Рыноктың өзi инвесторларды бүгiнгi күнi ең пайдалы шикiзаттық секторлардан кетiп, еркiн капиталдардың жоғары қатерлi және өтiмдiлiк мерзiмдерi ұзақ секторларына көшуiне мәжбүр ете алмайды.
Жоғары технологиялар мен инновациялар экономикасына көшу елде жаңа бiлiмдердi өз тұтынушыларын ұлттық және ғаламдық рыноктарда табатын жаңа технологияларға, өнiмдер және қызметтер көрсетулерге айналдыратын тұтастай жүйенiң қалыптасуын талап етедi. Осыған байланысты ғылыми-техникалық саясаттың негiзгi мақсаттары өмiр сапасын арттыруға бағытталған зерттеулердi дамыту, жоғары технологиялардың өнiмiн экспорттауға, экономиканың шикiзаттық бағдарлығын технологиялық, ал технологиялықты - зияткерлiк-ақпараттыққа ауыстыруға бағытталған ғылымды қажетсiнетiн ресурстар сақтайтын және экологиялық таза өндiрiстердi әзiрлеу және бұл мақсаттар үшiн жоғары бiлiктi мамандарды даярлау.
Оларды iске асыру үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет:
ғылым және ғылыми-техникалық қызметтi ұйымдастыру жүйесiн, нормативтiк-құқықтық базаны, соның iшiнде ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру, оларды конкурстық iрiктеу және нәтижелерiн iс жүзiнде игеру, зияткерлiк меншiк құқықтарын қорғау және басқа да салаларда жетiлдiру;
iргелi зерттеулердi жетiлдiру;
экономиканың базалық салаларының қажеттiлiктерiн ғылыми-техникалық қамтамасыз етуге қолданбалы зерттемелердiң бiрiншi кезектi бағытталуы;
"зерттемелер - әзiрлеу - өнеркәсiптiк игеру" тұтас ғылыми-өндiрiстiк циклға көшуге ықпалдасатын жаңа ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстердi ұйымдастыру, инновациялық қызметтi дамыту үшiн қолайлы жағдай жасау;
ғылымды қажетсiнетiн өнiмдi шығаратын жаңа импорт алмасатын (экспортқа бағытталған) технологияларды әзiрлеу өзiндiк тәжiрибелiк-эксперименталдық және өндiрiстiк-техникалық базаны әрi қарай нығайту (қайта құрастыру, техникалық қайта құру) және дамыту;
ғылыми-техникалық саланың жекелеген объектiлерiн қызметтiң профилiн сақтаумен қайта құрастыру және жекешелендiру;
ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстердi ұйымдастыру және дамыту үшiн инвестициялар тарту, ресурс сақтайтын және экологиялық таза технологияларды енгiзу;
шағын және орта кәсiпкерлiктiң тұрақты дамуын қамтамасыз ету, ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласындағы рыноктық инфрақұрылымның элементтерiн қалыптастыру және дамыту;
зерттеу институттарының, салалық ғылыми-техникалық орталықтар мен жоғары оқу орындарының, оқу процесi мен ғылыми қызметiнiң ықпалдасуының тиiмдi тетiгiн әзiрлеу;
басым бағыттар бойынша кадрларды, соның iшiнде жоғары бiлiктi мамандарды даярлау, осының негiзiнде елдiң зияткерлiк әлеуетiн сақтау және дамытуды қамтамасыз ету;
озық шетелдiк технологияларды таңдау, отандық жағдайларға бейiмдеу және өнеркәсiптiк игеруге елдiң ғылыми күштерiн тарту;
әлемдiк ғылыми-техникалық кеңiстiкке қазақстандық ғылымның ықпалдасу процесiн жылдамдату.
Оның көмегiмен әлемнiң дамыған елдерiнде мемлекет қолайлы инновациялық ахуалды жасауға қатысады және зерттеу қызметiнiң нәтижелерiн коммерциялауға жәрдемдесетiн көптеген тетiктер бар. Жалпылаған түрде қолданатын құралдарды бiрнеше үлкен топқа бөлуге болады:
жекелеген жобаларды (мысалы, Ұлттық биотехнология орталығын дамыту бағдарламасын немесе венчурлық қаржыландыруға қатысу) немесе ұйымдарды (мысалы, шағын инновациялық фирмаларды) қаржыландыру түрiндегi мемлекеттiң тiкелей қаржылық қатысуы;
ғылыми-зерттеу саладағы мемлекеттiк және жеке секторлар арасындағы байланыстарды қолдау (мемлекеттiк-жеке серiктестiктер);
өндiрiстiк-технологиялық инфрақұрылымның элементтерiн (ғылыми-зерттеу орталықтарды, технопарктердi, инкубаторларды, технологияларды жылжыту бойынша кеңселердi және с.с.) қаржыландыру;
қатерлердi бөлу жолымен жеке капитал үшiн елеулi преференциялар жасау, салық жүктемесiн төмендету, әртүрлi кедергiлердi жою.
Индустриялық-инновациялық бағдарлама шеңберiнде Қазақстанда мынадай жағдайларды iске асыру қажет:
1) Қазақстанда осы заманғы биотехнологияларды жасаудың басты шарты Ұлттық биотехнология орталығының басшылығымен биотехнология саласындағы ғылымның осы заманғы моделiн қалыптастыру болып табылады, бұл Қазақстанның ДСҰ-ға кiруiне байланысты өте өзектi. Биотехнология ғылымды қажетсiнетiн сала болып табылады, яғни ғылыми орталықтар мен өнеркәсiптiң тығыз ынтымақтастығынсыз дамуы мүмкiн емес. Бұл ғылыми-зерттеу жүйенiң де, ғылым, бiлiм беру, шағын инновациялық бизнес, iрi өнеркәсiптiк корпорациялар, тиiстi қаржылық институттардың өзара әрекеттесуiнiң де тетiктерiн қалыптастыруда кешендiк тәсiлдi iс жүзiндегi iске асыруды, сондай-ақ iргелi ғылым - қолданбалы ғылым - эксперименталдық өндiрiс - өнеркәсiптiк өндiрiс тiзбегiн жүзеге асыруды көрсетедi;
2) ең жаңа және ең қатерлi биотехнологияларды сынау және игеруде жетекшi ролiн атқаратын шағын инновациялық кәсiпкерлiк (ШИК) секторының елеулi маңызы бар. Бүкiл дүние жүзiнде ШИК секторы өнеркәсiптiң жоғары технологиялық салаларының инновациялық дамуының қозғайтын күш болып табылады.
ШИК секторының жылдам дамуы үшiн осы заманғы инновациялық инфрақұрылым, соның iшiнде оның кiшi жүйелерiн қалыптастыру қажет.
Биотехнологиялық өнiмдердi қолдану әдетте тиiстi өндiрiстер технологияларындағы өзгерiстердi талап етедi. Биотехнологиялық өнiмдердi қолдануға негiзделетiн осы заманғы технологияларды қолдануға тiлек бiлдiрген кәсiпорындарға тиiстi өзгерiстердi жүргiзуге мемлекет көмектесуi тиiс.
Отандық өндiрiстiң биотехнологиялық өнiмiн сатып алатын кәсiпорындарды қолдау бiздiң ойымызша қазiргi кезеңде орынды болып табылады. Мұндай тәртiп отандық минералдық тыңайтқыштар және өсiмдiктердi қорғаудың құралдарын сатып алатын ауыл шаруашылығы кәсiпорындарына қатысты қолданылуы тиiс.
Кедендiк саясат мәселелерi де осы қатарда тұр. Тарифтiк саясатты қатаңдату қажет. Тарифтер арқылы отандық кәсiпорындар тиiмдi өндiре алатын өнiмдердiң әкелуiне қарсы әсер ету керек;
3) ИЖ-нiң қаржылық инфрақұрылымы инновациялық қызмет субъектiлерiнiң мемлекеттiк және жеке қаржылық ресурстарға тиiмдi қол жеткiзуiн қамтамасыз етуi тиiс. Мысал үшiн, әлемнiң дамыған елдерiнiң қаржылық инфрақұрылымының ажырамас бөлiгi ғылыми-техникалық және инновациялық қорлар жүйесi болып табылады. Қорлар жұмысының тиiмдiлiгi ең перспективтi жобаларды iрiктеу, олардың мақсатты қаржылануы және алынатын құралдарды пайдалануды транспаренттiк бақылау бiр уақытта қамтамасыз етiлуiмен шарттасады. Елдiң биотехнологиялық кәсiпорындары ескiрген, тозған негiзгi қорларды ауыстыру, осы заманғы штаммдар-продуценттер және технологияларды сатып алу үшiн елеулi инвестицияларды талап етедi.
Кәсiпорындардың қажеттi ресурстары жоқ. Пайыздары шетелдiктен 2-3 есе артық несиелердi пайдалану кәсiпорынды шетелдiк бәсекелестермен салыстырғанда алдын ала пайдалы емес жағдайларға қояды.
Мемлекет жоғары технологиялық кәсiпорындарға қатысты салық саясатын нақтылауы тиiс, атап айтқанда, биотехнологиялық кәсiпорындарға қатысты салық жүктемесiн төмендету, салық жеңiлдiктерiн беру.
Қазақстандық даму институттарының жұмысы кезiнде шағын бизнес субъектiлерi үшiн олардың жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету қажет;
4) Қазақстанда әрекет ететiн инновациялық қызметтi және технологияларды коммерциялауды қолдайтын мемлекеттiк қорлар жұмысының нормативтiк-құқықтық шарттарын жетiлдiру кезiнде ИЖ қалыптастыру процесiне тиiмдi енгiзiлуi мүмкiн.
Бiрiншi кезекте қорлардың қаражаты есебiнен жасалған зияткерлiк меншiкке құқықтарды бекiту және берудiң нақты рәсiмдерiн, сондай-ақ зияткерлiк меншiкке құқықтар және басқалар секiлдi материалдық емес активтердi бағалау және кепiлге беру мүмкiндiгiн әзiрлеу қажет;
5) Қазақстанның даму институттарының өңiрлерде жұмыс iстеу тәжiрибесi жергiлiктi деңгейде бастамаларды жандандырудың қозғаушысы болып және биотехнология саласына өңiрлiк бюджеттер қаражаттарын тартуға ықпал етуi мүмкiн. Объектiлердi қаржыландыру жергiлiктi өкiмет органдары, өзге де қорлар және жеке инвестициялардың қатысуымен үлестiк негiзде жүргiзiлуi мүмкiн. Бұл биотехнология саласында өнеркәсiптiк өндiрiстi, бiрiншi кезекте инновациялық әлеуетi жоғары өңiрлерде эксперименталдық және жылдам қосуды сынап көру үшiн жеткiлiктi қаражатты шоғырландыруға мүмкiндiк бередi;
6) Коммерциялау саласындағы маңызды қаржылық институты венчурлық қорлар болып табылады. Қазiргi уақытта Қазақстанда венчурлық қорлар жеткiлiктi түрде дамыған жоқ. Бұның себептерi жартылай мемлекет iс жүзiндегi қатерлердi өзiне алмайтындығында, сондай-ақ шикiзаттық салаларға қаражат инвестициялаудың сенiмдi жағдайында жоғары қатерлi жобаларға салу үшiн күштi ынталар жоқтығында (сондықтан салық төлеу, жердi ақысыз беру және т.б. бойынша жеңiлдiктер оның қалыптасуына негiз бола алады, немесе шетелдiк капиталды тарту мүмкiн).
Қорлардың жаңа түрлерiнiң (соның iшiнде венчурлық қорлар) пайда болуына байланысты, сондай-ақ бюджеттiк және салық заңнамасымен үйлестiру мақсатында "Ғылым туралы", қараңыз.Z110407 "Инновациялық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарын тұтастай қайта жасау қажет;
7) Жоғары технологиялық бизнес үшiн кадрларды даярлау бағдарламаларын дамыту мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы тиiс:
Бiрiншiден, бағдарламаны бизнес-құрылымдар тарапынан қосымша қаржыландырудың болуымен үлестiк негiзде iске асыру орынды.
Екiншiден, бiлiм беру бағдарламалары, тренингтерi, семинарлары екi мақсаттық топқа бағытталуы тиiс - бiр тараптан институттардың ғалымдары мен әкiмдерi және шағын инновациялық бизнес саласында әрекет ететiн кәсiпкерлер, және екiншi тараптан атқарушы өкiмет органдарының өкiлдерi;
8) "Қазақстандағы биотехнологияны дамытудың 2006-2015 жылдарға арналған" мемлекеттiк бағдарламаны әзiрлеу қажет. Бағдарламаның басты идеясы терiс тенденцияларды жою және iргелi және қолданбалы биотехнологияның дамуы үшiн тиiмдi жағдай жасау мақсатында мемлекеттiк және мемлекеттiк емес сипатты шаралар жүйесiн әзiрлеу болып табылады.
Осы бағдарламаның шеңберiнде ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарды, материалдық-техникалық, кадрлық, ақпараттық, құқықтық, нормативтiк және экономикалық қамтамасыз етудi қоса, уақыт, ресурстар және орындаушылар бойынша өзара байланысты және үйлестiрiлген мiндеттердi шешу үшiн нақты шараларды көздеу қажет.

Параграф 1. Қазақстанда биотехнология саласындағы ғылыми ұйымдар мен зерттемелердi басқарудың ең тиiмдi моделiн айқындау

Ең дамыған елдердiң тәжiрибесi ғылыми зерттеулердi мамандандырылған инновациялық орталықтарға шоғырландырудың жоғары тиiмдiлiгi туралы куәландырады. Инновациялық орталықтар дамудың бастапқы кезеңдерiнде инновациялық секторды дамыту мемлекеттiк бағдарламаларына сәйкес мемлекеттiк мақсаттық қаржыландыру да, халықаралық ұйымдар мен корпорациялардың гранттары арқылы қаржыландыру да көзделедi, ал кейiн (7-10 жылдан кейiн) ғылыми әзiрлемелердi коммерциялау және енгiзу есебiнен өзiн-өзi ақтау және өзiн-өзi қаржыландыруға қол жеткiзедi.

Әлемде биотехнология орталықтарын қаржыландыру
11-кесте

Ел	Орта- лықтар саны	Орталыққа арналған бір жылға қаржылан- дыру (млн.долл)	Қаржылан- дырудың барынша ұзақтығы (жыл)	Мемлекеттік бағдарламаның басталуы
Тайвань	2	2.3	Мерзімсіз	1997
Венгрия	6	-		1999
Голландия	6	1.3	10	1998
Польша	9	0.5	3	1999
Ирландия	10	2.0	7	1999
Австралия	11	0.9	9	2000
Канада	15	3.0	14	1988
Австрия	16	0.8	10	1993
Швейцария	18	12.0	10	1992
Жапония	20	4.3	10	1993
Дания	25	1.2	10	1993
Финляндия	26	1.5	10	1995
Оңтүстік Корея	61	2.3	9	1990

Биотехнология саласындағы Қазақстандық ғылымның артта қалуына қарамастан, қазiргi уақытта республикада отандық ғылымның халықаралық инновациялық жүйеге жылдам ықпалдасуға жәрдемдесетiн қолайлы факторлардың қатары қалыптасты. Бұл:
ұлттық экономиканың ашықтығы оның ғаламдық дүниежүзiлiк шаруашылыққа (азды-көптi) кiруi;
жеке меншiк құқығын, соның iшiнде зияткерлiк қызмет нәтижелерiне заңнамалық бекiтiлгендiгi;
экономикалық қызметтегi мемлекеттi қоса шаруашылық субъектiлерiнiң теңдiгi;
рыноктық экономиканың стандарттарына бейiлдi болу және бәсекелестiк ортаны заңнамалық қамтамасыз ету, бұл өндiрушiлердi тұтынушылардың мүдделерiне ұдайы бағыттайды және инновацияларды үздiксiз жасауды ынталандырады;
жалпы экономика өсiмiнiң жоғары қарқыны, жоғары инвестициялық тартымдылық, елдегi қолайлы әлеуметтiк-саяси жағдай.
Жоғары айтылғанға байланысты Қазақстан Республикасындағы ғылыми-зерттеу ұйымдастырудың ең тиiмдi моделi iргелi, қолданбалы зерттеулер және тәжiрибелiк-конструкторлық әзiрлемелермен, содан кейiн сынақ нұсқауларын жасау, оларды сынау және "тауарлық" кезеңге жеткiзумен және цикл бойынша әрi қарай айналысатын мамандандырылған Орталықтарды жасау болады. Орталықтар зерттеулерiнiң тақырыбы бiр тараптан әлемдiк рыноктың қажеттiлiктерiмен айқындалады, екiншi тараптан iргелi зерттеулер қоғамның даму жолдарын және қажеттiлiктерiн болжауға мүмкiндiк бередi, бұл болашақта қолданбалы сипаттағы әзiрлемелердiң талап етiлуiнiң кепiлi болады. Мұндай бөлiмшелер қызметiнiң нәтижесi сұранысқа сәйкес жаппай өндiрiске дайын өнiм болады.
Мемлекеттiк қаржыландыруға ие Орталықпен қатар шағын инновациялық бизнес табиғи пайда болады және дамиды. Жалпы рыноктық ИЖ ұйымдық құрылымдары үшiн iрi ықпалдасқан фирмалар - ұлттық және әлемдiк экономикалардың жетекшiлерiнiң пионерлiк, қатерлi инновациялық-технологиялық қызметтi жүзеге асыратын, соның iшiнде жетекшi фирманың инновациялық инфрақұрылымындағы ШИК секторының көптеген фирмаларымен ұштасуы сипатты.
Осыған байланысты инновациялардың жаппай енгiзiлуiн ынталандыратын қолайлы ортаны жасау үшiн айқындалған мемлекеттiк саясатының маңыздылығын тағы бiр рет атап өткен жөн.

Параграф 2. Бiлiм және кадрлар әлеуетiн қалыптастыру жүйесiнде халықаралық стандарттарды енгiзу

Биотехнологиялық жобаларды жүзеге асыру үшiн жоғары бiлiктi менеджменттi тарту қажет.
Қазақстанда технологиялық менеджмент аясындағы бiлiм беру - дамитын сала болып табылады. Технологиялар трансфертiмен тiкелей айналысатын құрылымдар үшiн де, ҒЗИ және ЖОО-да мамандырылған бөлiмшелер үшiн де бiлiктi кадрлардың жетiспеушiлiгi жалпыға белгiлi. Көптеген ЖОО-да технологиялық менеджмент саласындағы осы заманғы мамандану ашылды, бiрақ мамандарды даярлау сапасы халықаралық стандарттарға сай келмейдi.
Ең кемiнде мынадай қағидаттар негiзiнде өз оқыту бағдарламаларын жасау қажет:
қазақстандық және шетелдiк технологиялық компанияларды құру және дамыту нақты мысалдарының кеңiнен сараптау;
нақты жобаларды басқару мысалдарында практикалық оқыту;
оқытуға және тыңдаушыларға кеңес беруге технологияларды коммерциялау бойынша қазақстандық және шетелдiк практиктердiң қатысуы.
Сонымен қатар Қазақстанда мынадай сипаттар бойынша бiлiктi бiлiм беру бағдарламалары кеңiнен ұсынылған: стратегия, маркетинг, қаржылар, персоналды басқару, яғни пәнаралық талдауды қолдану. Сонымен бiрге әлемдiк тәжiрибеге сәйкес оқыту әдiстерiне тыңдаушылардың тарту көзделедi.
Технологиялық менеджмент саласындағы кадрлар даярлауды қаржыландыру не бюджеттiк, не аралас (курсты тыңдаушылар оқытуды төлейдi). Осылайша, АҚШ, Ұлыбритания және Израильде мемлекет технологиялық менеджерлердi даярлау жөнiндегi шығыстарды өзiне алмайды. Әдетте ондай кадрларды даярлау жеке бизнес-мектептер немесе инкубаторлармен байланысты құрылымдар құрамында жүргiзiледi. Бiздiң елде бүкiл инновациялық жүйе жаңалық болғандықтан мемлекеттiк қолдау шаралары қажет.
Жоғары технологиялық бизнес үшiн кадрларды даярлау - бұл тек қана iс жүзiндегi курстарға қосымша жаңа курстарды енгiзу емес. Бұл кадрларды даярлаудың концептуалдық тәсiлiн өзгерту болып табылады.
Бiрiншiден, сапалы бизнес бiлiм беру жаппай болып табылмайды, сондықтан осындағы курстар және бiлiм беру стандарттарының құрылымы элиталық мектептер мен факультеттер сияқты болуы тиiс. Қазақстанда бизнес - бiлiм беру жүйесiн құрастыруда пайдалануға болатын жаратылыстану ғылымдары үшiн бiлiктi кадрлар даярлау тәжiрибесi бар.
Екiншiден, технологиялық менеджерлер ұдайы оқуға дайын, бейiмдi болу, стратегиясын ұдайы нақтылау және альтернативтi iздей алуы тиiс. Сондықтан оқу процесiнiң басынан бастап студенттер әртүрлi компанияларда практикадан өтiп, тек қана виртуалды емес iс жүзiндегi мiндеттердi шешкен жөн. Алайда мұнда да мәселе бар: практика арқылы оқыту тәжiрибенiң кеңi болуын көздейдi, ал бүгiнгi таңда ол Қазақстанда өте аз.
Үшiншiден, ондай бiлiм беру бағдарламаларын бизнес тарапынан ең кемiнде қоса қаржыландыру болу керек. Мысалы, бизнес мақсаттық гранттар бөлуi мүмкiн. Ондай схема жұмыс iстеуде, бiрақ үлкен көлемде емес. Оқытуды бизнес тарапынан қаржыландырудың дамуына бизнес құрылымдары, кейде бәсекелестiк арасындағы кадрлардың ұдайы ағыны кедергi жасайды. Әлемдiк брендтер сызығы бойынша сертификатталған кадрлармен ұқсас мәселе болып тұр.
Орталықтар жұмысының халықаралық практикасында инновациялық топтарды әлемдiк ғылыми қоғамда өзiн жағымды жағынан көрсеткен және ұйымдық жұмыс тәжiрибесi бар ғалымдар басқарады, олардың жанында ұжым деңгейiн көтеру үшiн қолайлы шығармашылық топтар қалыптасады. Орталықтың жұмысына ғылым, тәжiрибелер, өндiрiстi iс жүзiнде зерделейтiн университеттер, студенттер және аспиранттар жиi тартылады.
Өз практикасында Орталық кадрларды iрiктеу, тарту және даярлаудың озық әдiстемелерiн басшылыққа алуды, соның iшiнде "training of trainers" қағидаты бойынша жаңа оқыту әдiстемесiн әзiрлеу және енгiзу жоспарлап отыр. "Training of trainers" әдiсi "теориялық" курстар мен алған бiлiмдердi практикада бекiтудiң жиынтығы болып табылады. Оқитындарға iс жүзiнде дербестiк берiле отырып, өз кезегiнде алған тәжiрибе мен бiлiмiн басқаларға үйрететiн жаңа басшыларды даярлау жүргiзiледi. Мұның нәтижесiнде Орталық кейiннен өзге де, атап айтқанда университеттердiң жанындағы ғылыми-зерттеу мекемелерi мен зертханаларда басқарушылық орындарына алуы мүмкiн жаңа кадрларды даярлайтын ерекше институт болады.

Параграф 3. Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың тұжырымдамасына енгiзу үшiн зияткерлiк меншiк құқықтарын қорғау мәселелерi

Қазақстан Республикасы 1993 жылғы 16 ақпаннан бастап өнеркәсiптiк меншiктi қорғау жөнiндегi төрт маңызды әлемдiк конвенциялардың қатысушысы болып табылады: Өнеркәсiптiк меншiктi қорғау жөнiндегi 1883 жылғы 20 наурыздағы Париж конвенциясы; таңбаларды халықаралық тiркеу туралы 1891 жылғы 14 сәуiрдегi Мадрид келiсiмi; 1967 жылғы 14 маусымдағы Стокгольмде қол қойылған Дүниежүзiлiк зияткерлiк меншiк ұйымын құрған конвенция; 1970 жылғы 19 маусымдағы Вашингтонда қол қойылған Патент кооперациясы (РСТ) шарты. 1995 жылғы 5 қарашадан бастап 1994 жылғы 9 қыркүйекте Мәскеуде үкiмет басшылары қол қойған Еуразиялық патент конвенциясы елiмiздiң аумағына таралады.
Халықаралық деңгейде Биотехнологиялық объектiлер мен генетикалық ресурстарды қорғауды реттеу соңғы екi онжылдықта аса қарқынды жүзеге асырылып және құжаттар қатарында көрiнiс тапқан.
Жер бетiндегi био сан алуандығы мәселесiн шешу және генетикалық ресурстарды пайдалануды реттеудегi маңызды халықаралық құжат Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетiнiң 1994 жылғы 5 маусымдағы N 918 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы мақұлдаған биологиялық сан алуандық туралы конвенция (Рио-де-Жанейро, 1992 жылғы 5 маусым) болып табылады.
Конвенцияда (15, 16, 19-тармақтары) "мемлекеттiң өз табиғи ресурстарына егемен құқықтарды тану себебiнен генетикалық ресурстарға қол жеткiзудi айқындау құқығына ұлттық үкiметтер ие және ұлттық заңнамамен реттеледi" және "генетикалық ресурстарға қол жеткiзу оны беру кезiнде өзара келiскен жағдайлар және алдын ала хабарланған келiсiм негiзiнде жүзеге асырылатыны" туралы ереже қалыптастырылған.
Зияткерлiк меншiктi қорғау (патенттер, селекционерлер құқықтары, авторлық құқықтар, коммерциялық құпиялар және басқа да тетiктердiң көмегiмен) жүйелерi тиiстi құқықтардың иесiне ең кемiнде белгiлi бiр мерзiмде өнертабыс нәтижелерiн жеке пайдалану мүмкiндiгiн бередi. Зияткерлiк меншiкке арналған құқықтар иелерi көптеген жағдайда өнеркәсiптiк корпорациялар, ғылыми-зерттеу және бiлiм беру мекемелер болып табылады, алайда жеке тұлғалар да бола алады. Патентке қабiлеттiлiк мәселесiн шешу кезiнде жаңалық, өнертабыс деңгейi және өнеркәсiптiк қолданылу белгiлерiне сәйкестiгiн айқындайды.
ИЖ халықаралық сауда дүниежүзiлiк дамудың маңызды факторы болып табылады. ИЖ сенiмдi құқықтарының болмаған кезде өнертабу ынтасы жоғалады, ал құқықтарды қорғауды қамтамасыз етпейтiн елдерде өз өнертабыстарын жасаудың орнына өзгелерден көшiру ынталары пайда болады.
Қазақстанның ДСҰ-ға кiруiне дайындауына байланысты зияткерлiк меншiк саласындағы ұлттық заңнаманы зияткерлiк меншiк құқықтарының сауда аспектiлерi туралы келiсiмге (ТRIPS) сәйкес келтiру маңызды мәселелердiң бiрi болып табылады.
ТRIPS келiсiмiнiң ережелерiнiң тiрi организмдердi патенттеу саласына таралуы жөнiндегi жұмыстар жандандырылуда. Биотехнологиялық өнертабыстар ТRIPS нормаларына сәйкес дүние жүзiнде қабылданған өнертабыстар категориясына жатады, мұның салдарынан биотехнологиялық өнертабыстарды құқықтық қорғау жекелеген заңнамалық кесiмдi жасауды талап етпейдi және ұлттық патенттiк заңдарымен реттеледi.
Биотехнологиялық инновацияларды патенттiк қорғауды үйлестiруге ДСҰ құжаттарында генетикалық ресурстардың шығуы, елдерiнiң оларды пайдаланудың мүмкiндiгiн пайдаға қатысуы туралы ескерiлмейтiнi кедергi болып тұр. Осы ұсынысты пысықтау ДЗМҰ (Дүниежүзiлiк зияткерлiк меншiк ұйымы) сызығы бойынша басталған. Конвенция бағыттарымен сәйкестiктердi iздеудi өсiмдiктердiң жаңа сорттарын қорғау жөнiндегi халықаралық одақ (UPOV) жүзеге асырған.
2002 жылғы 24 сәуiрде Қазақстан Республикасы "Патент рәсiмi мақсатында микроорганизмдердi депонирлеудi халықаралық тану туралы" Будапешт шартына (бұдан әрi - Будапешт шарты) қосылған.
"Республикалық микроорганизмдер коллекциясы туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 30 шiлдедегi N 850 қаулысы Шартқа сәйкес коллекцияны депонирлеу жөнiндегi халықаралық орган (ДХО) ретiнде жылжыту бойынша мiндет қояды. Ұлттық коллекция үшiн ДХО мәртебесiн алу шетелдiк патенттеу кезiнде өзектi болып табылады, өйткенi халықаралық өтiнiш берген кезде ДХО мәртебесi бар коллекцияда депонирлеу қажет.
Еуропалық елдер биологиялық объектiлердi, соның iшiнде ген инженериясы әдiсiмен алынған құқықтық қорғауды жетiлдiру жөнiндегi шараларды белсендi жүзеге асырылуда. 1998 жылы ЕО Кеңесiнде және Еуропалық парламентiнде 1998 жылы 30 шiлдеде күшiнен енген N 98/44/ЕС биотехнологиялық өнертабыстарды құқықтық қорғау туралы директива (бұдан әрi - директива) қабылданған. Директиваның басты саяси мақсаттары бiрiншiден, бұл саладағы инвестицияларды сақтау және көтермелеу үшiн биотехнологиялық өнертабыстарды қорғауды күшейту, екiншiден, ЕО шеңберiндегi саудаға терiс әсер ететiн жұмыс практикасында және ұлттық соттар мен патенттiк ведомстволардағы прецеденттiк құқықта әртүрлi ұстанымнан бас тарту үшiн қорғауды үйлестiру.
Еуразиялық кеңiстiкте құқықтық қорғау үшiн Еуразиялық патенттiк ведомствоға (ЕАПВ) еуразиялық өтiнiштердi құрастыру, беру және қарау ережесiне ЕПО-дан кейiн өткен жылы енгiзген өзгерiстердiң үлкен маңызы бар.
Жалпы Қазақстан Республикасында қолданыстағы зияткерлiк меншiк саласындағы нормативтiк құқықтық база қатысатын халықаралық шарттар мен конвенциялардың негiзгi ережелерiне сәйкес келетiнiн атап өткен жөн.
Әрi қарай даму зияткерлiк меншiк құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнаманы ТRIPS келiсiмiмен үйлестiруге және сәйкес келтiруге қатысты. Барлық мемлекеттiк және соттық органдардың назарын Әлемдiк экономикаға ықпалдасу мақсатында зияткерлiк меншiктi қорғауға күшейту, оны Республиканың мемлекеттiк және экономикалық саясатының маңызды бағыттарының бiрi ету, және осы мақсаттарда Қазақстан Республикасында зияткерлiк меншiктi қорғау жүйесiн жасауда және жұмыс iстеуде осы саланың уәкiлеттi органы ретiнде Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Зияткерлiк меншiктi құқығын қорғау комитетiнiң ролiн арттыруына ықпал ету қажет.
Қазақстан Республикасындағы патенттеу саласында жоғары оқу орындары және ғылыми-зерттеу институттары маңызды роль атқарады, олардың биотехнологияны дамыту саласындағы ролi артуы тиiс.
Халықаралық ғылыми-техникалық ынтымақтастық сызығы бойынша iске асырылатын ғылыми-зерттеу жобаларын есепке алу және мониторингiнiң тиiстi жүйесiнiң болмауы Қазақстанның зияткерлiк меншiгiн, әсiресе мемлекеттiк бюджет есебiнен жасалған лайықты материалдық өтемақысыз шетелге бақыланбайтын экспортына әкелiп соғады. Осыған байланысты мемлекеттiк бюджет есебiнен жасалған зияткерлiк меншiк объектiлерiне арналған мемлекеттiң мүдделерiнiң теңгерiмiнiң құқықтарын және есебiн жүзеге асыру мәселелерiн қарау маңызды.
Ғылыми-зерттеу құрылымдары зияткерлiк меншiк портфелдерiн қарапайым әкiмшiлiк етуден оларды стратегиялық басқаруға өтуi тиiс. Зияткерлiк меншiктi басқару бiлiм беру және зерттеулермен қатар мемлекеттiк ұйымдар мақсаттарының бiрi болуы тиiс.
ҒЗТКӘ-де патент-конъюнктуралық зерттеулердiң маңыздылығын және бiрiншi кезектiгiн ескерген жөн. Бұл маркетингтiк зерттеудiң негiзгi ақпараттық-талдамалы бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Ғылыми қоғамдастық үшiн ақпаратқа, соның iшiнде патенттiк, патенттiк деректер базаларына қол жеткiзудi қамтамасыз ету қажет.
Сонымен қатар, инновациялық салада мыналар қажет:
Жас зерттеушiлердiң ҒЗӘ, ғылыми-зерттеу жұмысының құрама бөлiгi ретiнде патент-құқықтық және лицензиялық жұмысты қолдауды көздеу қажет.
Ғылыми-техникалық даму бағыттарын болжау және экономиканың әр секторында едәуiр тиiмдi нәтижелерге қол жеткiзуге мүмкiндiк беретiн шешiмдердi iрiктеу және кейiннен ғылыми-техникалық даму басымдылықтарын айқындау.
Инновациялық процеске қатысушылардың техникалық шешiмдердi беретiн, ұқсас объектiлермен салыстырғанда едәуiр тиiмдiлiктi қамтамасыз ететiн, яғни ҒЗТКӘ кезеңiнде қолданған және патенттiк қорғауды алған ҒЗТКӘ-нi iске асыруға қол жеткiзуге барынша мүдделiлiгiн қамтамасыз етудi бiрiншi орынға шығару. Өнертапқыштық және инновациялық қызметтi ынталандыру оның процесiмен емес, бұл қызметтiң нәтижелерiн пайдалану тиiмдiлiгiмен байланысты болу керек.
ЖОО-да инноватика негiздерiмен тек қана таныс емес, инновациялық экономика, бiлiм экономикасын жақтаушыны болып табылатын адамдарды даярлау, ғалымдарға және болашақ ғалымдарға зияткерлiк меншiк негiздерiн жаппай оқыту.

Параграф 4. Нормативтiк-құқықтық базаны дамыту

Қазiргi уақытта республикада инновациялық-индустриялық дамуды мемлекеттiк қолдау жүйесiнiң жекелеген элементтерi жасалған (мемлекеттiк қорлар және басқа да даму институттары, технопаркiлер, және с.с.), бiрақ бiр-бiрiмен және басқа да экономика салаларымен (өнеркәсiп және бiлiм беру саласы секiлдi) байланысты емес. Бұл ретте шетелдiк тәжiрибенi пайдалану тұтастай экономикалық тетiктердiң жекелеген элементтерiнiң көшiру жолымен жүргiзiлдi, сондықтан күтiлген нәтижелерге әкелмедi. Мұның нәтижесiнде бастамалар қатарының жағымды тәжiрибесiне қарамастан экономиканың инновациялық дамуы саласында олқылық болған жоқ. Басты мәселе инновациялық салаға, жаңалықтарды жасауға да, оларды коммерциялауға да инвестициялауды ынталандыратын әсершiл экономикалық тетiктердiң жоқтығы болып табылады.
Бiздiң жағдайда инновациялық экономиканы жасау және дамытудың бiр ғана жолы бар: мемлекеттiң ғылыми зерттеулердi бюджеттiк қаржыландырудың жеткiлiктi деңгейiн (оларды бөлудiң тиiмдi тетiгiмен қоса) және ғылымды қажетсiнетiн бизнес үшiн пайдалы жағдайлар жасауды қамтамасыз ететiн жауапты және дәйектi ғылыми-техникалық саясатты жүргiзу.
Ондаған жыл iшiнде жүргiзiлген ондай саясатты табысты iске асырудың үлгiсi бүгiнгi таңда Қазақстанда бар ғылыми дамудың деңгейiнен едәуiр төмен деңгейден бастаған Жапония және Оңтүстiк Корея болып табылады. Қытай да осы жолмен дамуда. Бұл елдерде, сондай-ақ АҚШ-та және Еуроодақта қолданбалы ғылым iргелi ғылыммен тығыз байланыста. Iргелi ғылым қолданбалы ғылым және жоғары бiлiм беру үшiн "қоректiк орта" болып табылады, ал мемлекет жоғары технологиялық бизнеске идеялар мен адамдардың ағынын ынталандырады.
Бүгiнгi таңда iргелi және қолданбалы ғылым арасында айырмашылық жоқ, әсiресе кейбiр басым салаларда. Соңғы 15 жылда әлемдiк постиндустриялық жетекшiлерге шыққан Финляндияның (Швеция, Швейцария секiлдi) көзге түсетiн iргелi ғылымы жоқ.
Мемлекет осы уақытқа дейiн зияткерлiк меншiктi иелену, пайдалану және басқарудың жалпы таныған әлемдiк стандарттарға көшкен жоқ. Зияткерлiк меншiктi пайдалануға байланысты ең маңызды мәселелердiң бiрi көлеңкелi технологиялар экспорты болып табылады.
Жаңа технологияларды әзiрлеумен айналысатын көптеген фирмалар шетелдiк патенттеу және шетелдiк компанияларға лицензия берудi жөн көредi. Әдетте, шетелдегi патенттеу Қазақстан Республикасының патенттiк заңнамасын бұзумен жүргiзiледi.
Шетелдiк патенттеу салдарынан қазақстандық экономика жаңа технологияларды iске асырудың тиiмдi экономикалық және құқықтық тетiктерi бар елдер алатын пайданың бөлiгiнен айырылады.
Зияткерлiк меншiктiң қажет болмау нәтижесiнде бiлiктi мамандар жаппай кетуде.
Қазақстандық патенттiк заңнамасында оны iске асыру тетiктерi және құқықтарды бөлу туралы iстердi қараудың соттық практикасы дамыған жоқ. Зияткерлiк меншiктiң құқықтарын бұзу патент иесiне оның ерекше құқықтарын қорғауға кепiлдiк бермейтiн патенттеу практикасының жетiлмегендiгiмен шарттасады. Бұл себептер қатарынан болып жатады. Патенттеудiң үш түрi бар: идеяларды, ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық әзiрлемелердi. Әр кезеңде бiреу патенттелген әзiрлеменi алып, оны кiшкене өзгертiп, өзiнiкi сияқты патенттеуге болады. Егер идея патентпен қорғалған, бiрақ iске асырылмаған болса, жеткiлiктi ғылыми және қаржылық мүмкiндiктерге ие компания оны пайдаланады, Қазақстанда және басқа да ғылыми-зерттеу әзiрлеме ретiнде патенттеледi және нақты өнiм болып шығарылады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы новациялардың авторлары патенттеуге тек новация жаппай өндiрiске дайын немесе шетелге сатылатын кезде патенттеуге жүгiнедi. Сонымен бiрге патенттердi тiркеу көп уақытты талап етедi. "Инсайдерлiк" көмек алған компания оны шетелде патенттейдi, бұл оның шын иегерiн көптеген құқықтары мен мүмкiндiктерiнен айырады.
Осы уақытқа дейiн құқықтардың тиесiлiгi саласында нақты саясат жоқ. Инновациялардың авторы өз идеяларын мемлекеттiк кәсiпорында дамытуға ынтасы жоқ. Перспективалы идеялар жеке секторға кетедi. Оның нәтижесiнде жұмысшылар мен жұмыс берушiлер, азаматтық-құқықтық шарт бойынша орындаушы мен тапсырыс берушi арасында терiс пиғылды бәсекелестiк пайда болады. Мемлекет үшiн бұл жоғалған пайданы бiлдiредi.
Қолданыстағы заңнама мемлекеттiк қаржыландыру негiзiнде құрылған объектiлердi ерекше белгiлемейдi. Сондықтан оларға қызметтiк тапсырманы орындау нәтижесiнде жасалған зияткерлiк меншiк объектiлерiне қолданылатын құқықтық нормалар қолданылады.
Мемлекет зияткерлiк меншiк құқықтарын бұзған үшiн санкциялар қатаңдалуы тиiс. Қолайлы баға саясаты да қажет. Қарақшылық өнiмнiң әлеуеттi сатып алушыларын тарту үшiн құқық иеленушiсi зияткерлiк өнiмге бағаны төмендетуi тиiс.
Ғылыми-техникалық қызметтiң нәтижелерiне құқықтарды ұйымдастыруды бекiту және пайдалану жағдайлары тиiстi республикалық атқарушы өкiмет органдары, мемлекеттiк мәртебеге ие ғылым академиялары, көрсетiлген бюджеттiк қаражаттың басты билеушiсi болып табылатын мемлекеттiк ғылыми қорлармен шартта көрiнiс табуы тиiс.
Көрсетiлген ережелер ғылыми зерттеулердi қолдаудың мемлекеттiк қорларының жұмысы үшiн өте маңызды. Бая - Доул заңдарының қазақстандық аналогтарын және бiр уақытта коммерциялау үшiн жағдайларды қалыптастырумен орындаушы ұйымдарға бұл нәтижелерге арналған құқықтарды бекiту қағидатына негiзделе отырып, республикалық бюджет қаражаты есебiнен жасалған зияткерлiк қызметтiң нәтижелерiн сақтау, қорғау және пайдалану мәселелерi жөнiндегi нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру бойынша басқа да заңнамалық кесiмдердi әзiрлеу қажет.
Қазақстанда экономиканың инновациялық даму саласындағы, атап айтқанда ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет салаларында экономикалық тетiктердi тиiмдi енгiзу үшiн жаңа заң және басқа да нормативтiк-құқықтық кесiмдердi жасау, сондай-ақ барын нақтылау қажет.
Мысалы, елде осы уақытқа дейiн микробиологиялық ресурстардың айналымын реттейтiн заң жоқ. Оларды шұғыл әзiрлеу қажет.
Ғылыми және инновациялық қызметтi мемлекеттiк қаржыландырудың бағыттарын кеңейту, технологиялық инновацияларды инвестициялауға дайын даму институттар үшiн жағдай жасау, биотехнология дамуының артықшылығын заңнамада бекiту қажет.
Мемлекет сонымен қатар қатерлердi бөлу, салық жүктемесiн азайту, инфрақұрылымға инвестициялаудың әртүрлi кедергiлердi жою жолымен жеке капитал үшiн елеулi преференциялар жасау тиiс.
Жалпы бейтарап салық заңнамасы қазiргi уақытта жоғары технологиялық салаларға қатысты жанама (салық, кедендiк, амортизациялық) реттеудi жүзеге асырады, бiр уақытта реттеу ынталы болуы тиiс.
Атап айтқанда, ғылыми әзiрлемелердi коммерциялау мақсатында бастамашылық және қатерлi зерттеулер бөлiгiнде конкурстық iрiктеудiң қосымша критерийлерiн енгiзу қажет:
енгiзу мүмкiндiгi және сатып алудан коммерциялық тиiмдiлiк алу тұрғысынан жоспарланған зерттеудiң аяқталғандығы;
зерттеу нәтижелерiн кейiннен iске асыру бойынша маркетингтiк пысықтаудың болуы және дәрежесi.
Отандық ғылыми мектептердiң жаңа буынын қалыптастыру үшiн жағдай жасау қажет. Жаратылыстану-ғылыми және техникалық ЖОО-ға жастардың мүддесiн қолдау және дамыту, соңғы жылдары ол бiршама өскен. Ол үшiн жас мамандарға ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет саласына бару ынтасын заңнамада бекiту, ғылым мен бiлiм берудiң жақындалуын жылдамдату және шетелде жұмыс iстейтiн қазақстандық ғылыми диаспораның әлеуетiн пайдалану қажет. Кадрлық мәселенi шешу отандық iргелi ғылымның қайта жаңару және қолданбалы ғылымның даму процесiне сапалы жаңа тыныс бередi.
Университеттер мен ғылыми ұйымдарда инновациялық мәдениеттi, ғылымдағы осы заманғы менеджменттi, қоғамдық қажеттiлiктер және сұранысқа бағыттылықты қалыптастыру қажет. Заңнамалық база бюджет қаражатын тиiмдi пайдалануға кепiлдiк беруi тиiс. Қаржыландырудың жаңа тетiктерiн және дамыған өндiрiстiк-технологиялық және ақпараттық инфрақұрылыммен ғылыми қызметтi ұйымдастырудың жүйесiн енгiзу, лицензиялау, сертификаттау патенттеу процестерiн жеңiлдетуi тиiс.
Қазақстандағы заңнамалық базаны дамытудың мақсаты мыналар болуы тиiс:
рыноктық экономикаларға тән жаңа инновациялық жүйенiң жұмыс iстеуi;
өнеркәсiптiң жеке секторын және қызметтер көрсету саласын ("фирмаiшiлiк ғылым"), шағын инновациялық кәсiпорындарды, көптеген мемлекеттiк емес коммерциялық емес ғылыми, талдамалы, консалтингтiк және басқа да орталықтарды ұйымдастыруды қамтамасыз ету;
биотехнология саласын ең маңызды ұлттық артықшылық деп тану ҰБО негiзiнде биотехнологиялық кластердi жасау;
биотехнология, биоинженерия және биологиялық қауiпсiздiктi дамытуды басым қаржылық қамтамасыз ету;
әлемдiк стандарттарға сай ғылыми-өндiрiстiк инфрақұрылымды жасау;
биотехнология, биоинженерия және биоқауiпсiздiк жөнiндегi республикалық бағдарламаны орындау үшiн жас дарынды зерттеушiлердi тарту, оларға тиiмдi өндiрiстiк, тұрғын-үй және қаржылық жағдайларды жасау;
биотехнология, биоинженерия және биоқауiпсiздiк жөнiндегi зерттеулердiң мазмұны мен нәтижелерi туралы елдiң бүкiл халқын тұрақты объективтi ақпараттандыруды қамтамасыз ету;
биотехнология, биоинженерия және биологиялық қауiпсiздiк жөнiндегi заңнамалық және басқа да нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру;
елде биотехнология, биоинженерия және биоқауiпсiздiк жөнiндегi мамандандырылған республикалық кеңестi құру.
Бiрлескен халықаралық жобаларды орындау бiздiң елiмiздiң артта қалуын жоюға және ғылым мен өндiрiстiң осы саласында жоғары дамыған елдермен қатар тұруға мүмкiндiк бередi.

4. Ғылым және инновациялық қызметтi басқарудың жаңа моделiне сәйкес Ұлттық биотехнология орталығын дамыту

Биотехнологияның қарқынды дамуындағы мемлекеттiң ұстанымын ескере отырып, Ұлттық биотехнология орталығын қалыптастыру, бейiндi ҒЗИ және ЖОО пайдалану, сондай-ақ биоиндустрия жасау мақсатында:
ҰБО-ын дамытудың мемлекеттiк бюджеттiк бағдарламасы;
Орталықтың өндiрiстiк-технологиялық инфрақұрылымын мемлекеттiк инвестициялауы;
ғылымның биотехнология саласының дамуында Мемлекеттiң тiкелей қатысуынсыз биотехнологияның нақты дамуының мүмкiн болмайтындығын алдыңғы қатарлы әлемдiк тәжiрибелерi көрсеткендей Ұлттық биотехнология орталығын акционерлеудi мемлекеттiң акционерлiк қоғамдарының 100 пайыз қатысуымен құру;
бюрократиялық қол сұғушылықтардан тәуелсiз, ғылыми-зерттеу көзқарастары жалпы ғалымдар топтарынан тұратын ҒЗТКӘ жобаларын iске асыру үшiн барынша бейiм жағдайлармен автономиялық ғылыми құрылымды жасау; әр топтың жетекшiсi - әлемдiк ғылыми қоғамда өзiн жағымды жағынан көрсеткен және ұйымдық жұмыс тәжiрибесi бар ғалым;
қолайлы салық және инвестициялық режимдi жасау, "Инновациялық қызмет туралы", "Ғылым туралы", қараңыз.Z110407 "Бiлiм беру туралы", "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарына, "Салық кодексiне" өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу;
патенттеу жүйесiн дамыту;
жетекшi халықаралық корпорациялар және компаниялармен бiрлестiктердi құру қажет.
Ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстер рыногында Ұлттық биотехнология орталығы қызметiнiң стратегиясы жетекшi әлемдiк ғылыми орталықтардың критерийлерi бойынша ҒЗТКӘ үшiн жағдайлар жасайтын болуы қажет:
ғылыми және академиялық этика, төзiмдiлiкке бейiмдiлiк
еркiн ақпарат алмасу үшiн жағдай жасау
ғылыми топтар басшыларының экономикалық тәуелсiздiгi
ғылыми және бiлiм беру процестердiң бiрiгейлiгi. Халықаралық стандарттарға сай ұлттық ғылыми кадрларды мақсатты даярлау.
ВСD фирмасы 2001 жылы дайындаған әлемнiң үздiк инновациялық орталықтар туралы баяндамасында табыстың негiзгi критерийлерi айқындалған. Олар бесеу екен:
зерттеу институттарына жақындығы,
тәжiрибенi тарату үшiн корпоративтiк нұсқаулардың бар болуы,
кәсiпкерлiк зияткер,
кадрларды тарту мүмкiндiгi,
венчурлық капиталға қол жеткiзу.
Осы тiзбеден шығатын нәтиже бес индикатордың үшеуi менеджмент және кадрларды даярлау сапасына қатысты. Сондықтан зерттеу топтарының басшысы ретiнде әлемдiк атаққа ие ғалымдарды тарту өте маңызды болып табылады.
ҰБО-ның бәсекеге қабiлеттiлiгi
кадрлармен.
Ғылыми топтарының жетекшi шетелдiк университеттерде, медициналық зерттеу орталықтарында, биотехнологиялық компанияларда және ұлттық зертханаларда жұмыс iстеу тәжiрибесi бар жоғары бiлiктi басшылары;
материалдық-техникалық базамен.
Жетекшi батыс зертханалары деңгейiндегi ғылыми-эксперименталдық база (GLP стандарты бойынша зертханаларды жасау, осы заманғы жабдық, материалдар);
өзiн-өзi қаржыландырумен:
қазiргi кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығы "Ғылым туралы" Заңының субъектiсi және ғылым саласындағы барлық мекемелермен тең жағдайда өзiнiң әрекетi етедi, әрi конкурсқа қатысу арқылы бағдарламалық-нақты қаржыланады.
Халықаралық гранттар және ғылыми әзiрлемелердi коммерциялау арқылы 5-7 жыл iшiнде өзiн-өзi қаржыландыруға көшу. Өзiн-өзi қаржыландыруға көшу зерттеулердiң бәсекелестiкке қабiлеттiлiгiнiң кепiлi болып табылады.

Республиканың экономикасында және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстер рыногында Ұлттық биотехнология орталығының позициясын нығайту

ҰБО-ның ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласындағы инновациялық қызметiндегi бiрiншi кезектi шаралар мыналарға бағытталуы тиiс:
iс жүзiндегi ғылыми әзiрлемелердiң сараптамасына, аяқталған жоғары сапалы әзiрлемелердi барынша тираждау және оларды отандық және халықаралық рыноктарда сату;
республикада озық ғылымды қажетсiнетiн технологияларды дамыту үшiн қажет шетелдiк патенттер мен лицензияларды сатып алу; оларды жергiлiктi жағдайларға икемдеу;
сатып алынған технологияларды перспективаға жетiлдiру немесе олардың негiзiнде жаңа жетiстiктердi жасау бойынша зерттеулер жүргiзу;
кадрлық әлеуеттi қалыптастыру, отандық ғылыми мектептi құру үшiн әлемдiк атаққа танылған ғалымдарды тарту;
осы заманғы ғылыми-эксперименталдық инфрақұрылымды, зертханаларды және зерттеу базасын қалыптастыру;
инновацияларды iс жүзiндегi ғылыми-технологиялық және өндiрiстiк базаларда, негiзiнде жетiлдiретiн технологиялар деңгейiнде iске асыратын шағын өндiрiстердi үздiксiз жасау және қолдау.
Содан кейiн жаңа ғылымды қажетсiнетiн технологиялар мен өндiрiстердi жасау бойынша өзiнiң перспективтi зерттеулер жүргiзу мiндеттi болып табылады. ҰБО-ның бас кеңсесiнде базалық ғылым, ал бөлiмшелерде эксперименталдық және өнеркәсiптiк өндiрiс шоғырлануы тиiс.
Бөлiмшелер технологияларды енгiзуге немесе экспортқа дайындау бойынша ғылыми-инновациялық орталықтардың функцияларын өзiне алуы тиiс, сонымен бiрге олардың инфрақұрылымы шағын және орта бизнес үшiн жетiмдi болып, әзiрлемелердi әкiмшiлiк, патенттiк, конструкциялық-жобалық, маркетингтiк, талдамалы қамтамасыз етуге ие болуы тиiс. ҰБО басты мiндетi ғылыми әзiрлемелердi коммерциялау және жеке бастаманы және мемлекеттiк-жеке серiктестiктi тарту есебiнен өнiмдi рынокқа жылжыту.

Қазақстан Республикасы үшiн биотехнологияны дамытудың бағыттары және оларды шешудiң өзектiлiгi және ҰБО зерттеулерiнiң объектiсi болуы тиiс
Медицинада:
табиғи қосылыстар негiзiнде жаңа биологиялық белсендi заттарды және дәрiлердi жасау және өндiру;
әртүрлi жұқпалы ауруларға қарсы жаңа буынның рекомбинанттық вакциналарын жасау. Қазiр қолданылатын көптеген вакциналардан өзге олар улы емес және жанама әсерi жоқ;
қағидаттық жаңа әсер ету тетiгiмен емдеу әдiстерiн жасау (гендiк терапия, анти-мағыналық РНК, және с.с.);
тектiлiк, организмнiң әртүрлi ауруларға генетикалық бейiмдiлiгi мәселелерiн зерделеу. Генетикалық деректер базалары және халықтың генетикалық төлқұжаттарын жасаудың дүние жүзiнде онкологиялық, жұқпалы және тектi ауруларының өсуiн ескерсек, елеулi маңызы бар;
аурулардың ерте диагностика әдiстерiн әзiрлеу.
Ферменттiк өнеркәсiп:
детергенттердiң өндiрiсi үшiн энзимдердi өндiру;
тоқыма өнеркәсiбi үшiн энзимдердi өндiру;
көмiрсутек шикiзатын өңдеу үшiн энзимдердi өндiру;
сүт өнеркәсiбi үшiн энзимдердi өндiру;
басқа да энзимдердi өндiру.
Агроөнеркәсiптiк кешенде:
жетiлген қасиеттерi бар өсiмдiктер мен жануарлардың жаңа сорттарын жасау: биомассаның өсiмi, аурулар мен күйзелiс, соның iшiнде аридтiк және күрт континентальды жағдайларға, тұздалған топыраққа бейiмделген және т.б.;
ауыл шаруашылығы үшiн зиянды микроорганизмдер, өсiмдiктер мен жануарларға қарсы күрестiң жаңа экологиялық таза әдiстерiн жасау.
Өңдеу өнеркәсiбiнде:
минералдық шикiзат, мұнай мен газды өндiру және өңдеу процестерiне биотехнологиялық әдiстердi енгiзу.
Экологияда және қоршаған ортаны табиғаттағы адамзат қызметiнiң ластауынан және қалдықтарынан биологиялық әдiстермен (биоремедиация) қорғауда, соның iшiнде мыналар бойынша:
құрғақта және гидросалада мұнайлық ластаудың салдарларын жою;
улы сәулеленудi және Семей полигонының ракеталық-ғарыштық қызметке шалдыққан аумақтарын және су қоймаларындағы өнеркәсiптiк қалдықтарының улылығын жою;
iрi қалаларда (Алматы қаласы) және өнеркәсiптiк аймақтардағы шығатын газдардан және мұнай өндiрген кезде факелдерде iлеспе газды өртеу кезiнде пайда болатын шығарындылардан ауа смогын тазарту.
Биоқауiпсiздiкте:
биотехнология өнiмiн тұтынуға жiберудiң стандарттарын, ережесiн және жағдайларын әзiрлеу және енгiзу;
генетикалық модификацияланған организмдер және олардан алынатын өнiмдердiң биоқауiпсiздiгiн критерийлерiн, көрсеткiштерiн және бағалау әдiстерiн айқындау;
гендiк-инженерлiк қызметтi мемлекеттiк бақылау және реттеу жүйесiн ұйымдастыру.

5. Тұжырымдаманы iске асырудың кезеңдерi және күтiлетiн нәтижелерi

Параграф 1. Тұжырымдаманы iске асырудың кезеңдерi

1 кезең: 2006 жылды Ғылым және инновациялық қызметтi ұйымдастырудың жаңа моделiн акциялау негiзiнде Ұлттық биотехнология орталығының қалыптасуы. Қазақстанда биотехнологияны дамытудың инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ететiн жоғары технологияларды дамытуды және енгiзудi ынталандыратын заңнамалық базасын дамыту.
2 кезең: 2006-2008 жылдарды 2006 жылдан бастап Тұжырымдама аясында "Қазақстан Республикасының биотехнологиялық кластерiн қалыптастыру жолында осы заманға сай технологияларды өңдеудiң 2006-2008 жылдарға арналған ғылыми-техникалық бағдарламасы" iске асады (әрi қарай - Бағдарлама).
2006-2008 жылдарға арналған Тұжырымдамасының iске асуының келесi бiр кезеңi Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнология орталығының елордамыз Астана қаласының сол жағалауынан салынатын жаңа инфрақұрылымдық құрылыс болып табылады.

Параграф 2. Тұжырымдаманы iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Тұжырымдаманы iске асырудың нәтижесiнде Ұлттық биотехнология орталығы бәсекелестiкке қабiлеттi, биотехнология саласындағы әлемнiң ең жоғары стандарттарына сай ғылыми-зерттеу мекеме болады.
Қазақстанда ҰБО тұлғасындағы жетекшiлiкпен отандық биоиндустрия жасалады, отандық ғылымды қажетсiнетiн, жалпы танылған әлемдiк стандарттарға сай биотехнологиялық кластердiң өнiмi әлемдiк рынокта лайықты ұсынылады.
ҰБО-ның қуатты фирмаiшiлiк ғылыммен iрi өнеркәсiптiк корпорацияға айналуының барлық алғышарттары жасалады.
ҰБО нақты жасалған тiзбек бойынша әрекет етедi - қолданбалы ғылым - эксперименталды өндiрiс - енгiзу. ҰБО филиалдарында ғылыми-зерттеу мекемелер жасалады, онда ҰБО әзiрлемелерi енгiзiледi, жеке кәсіпкерлiкпен бiрлесiп отандық даму институттар және шетелдiк капиталды тартумен өнеркәсiптiк өндiрiстер ұйымдастырылады.
Қазақстандық ғылым әлемдiкке ықпалдасады, ғалымдар мен жоғары бiлiктi мамандардың жаңа буыны тәрбиеленедi, биотехнологияның отандық мектебi жасалады.
Қазақстанда биотехнология өнiмдерiн қауiпсiз қолдануды мемлекеттiк реттеу және бақылаудың айқын жүйесi әрекет етедi.
Биотехнологияның үлгiсi бойынша басқа да салалардағы инновациялық процесi коммерцияланады. Инновациялық, жоғары технологиялық бизнес саласында кәсiпкерлiктi дамытуда ынталандыратын қолайлы заңнамалық, инвестициялық инфрақұрылымдық бизнес-орта жасалады. Қазақстанның экономикасы жоғары ғылымды қажетсiнетiн технологиялардың дамыған индустриясымен минералдық ресурстарды терең өңдеуге бағытталады. Экономика тұрақты өсiм және тиiмдiлiк аймағына жетедi.
Тұжырымдаманы iске асырудың негiзгi нәтижесi халықты отандық биотехнологиялық өнiммен қамтамасыз ету болады. Сонымен бiрге мынадай мәселелер шешiлетiн болады:
әлеуметтiк маңызы бар отандық биотехнологиялық өнiмдi жасау және жалпы өндiрiсi;
Қазақстан Республикасының өңiрлерi қатарында, сондай-ақ биологиялық және биотехнологиялық профильдiң ғылыми-техникалық даму аумақтарында кадрларды сақтау және еңбекпен қамту мәселелерiн шешу;
Биологиялық және экологиялық қауiпсiздiк мәселелерiн шешу;
Жоғары сұранысқа ие өнiм және қызметтер көрсетудiң (тамақ, дәрi-дәрмек, диагностикумдар) перспективтi, тұрақты, импорт алмастыру рыногын құру.
Белгiленген көрсеткiштерге жеткен кезде бағдарламаны iске асырудың әлеуметтiк тиiмдiлiгi елеулi болуы мүмкiн (жоғары кiрiстi, ғылымды қажетсiнетiн процеске отандық кадрларды тарту, бiлiктi кадрларды қалыптастыру, биологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету). Биотехнологиялық өндiрiстердiң рентабельдiлiгi және отандық өнiмнiң халықаралық рынокқа шығуына байланысты тұжырымдаманы iске асырудың жоғары экономикалық тиiмдiлiгi болжанып отыр.

6. Керектi қаражат көздерi және көлемi

Қазақстан Республикасының ҰБО-ның даму инвестициялық жобаның техника-экономикалық негiздеуiнiң жетiлдiруi республикалық бюджет қорынан 58,30 млн. теңге ақша көлемiнде, 2005 жылы жүргiзiлген.
2006 жылдан бастап Тұжырымдама аясында "Қазақстан Республикасының биотехнологиялық кластерiн қалыптастыру жолында осы заманға сай технологияларды өңдеудiң 2006-2008 жылдарға арналған ғылыми-техникалық бағдарламасы" iске асады.
Аталмыш Бағдарламаның жүзеге асуына республикалық бюджет қорынан бөлiнетiн ақша қаражаты 1433,00 млн. теңгенi құрайды. Соның iшiнде:
2006 жылы - 450.0 млн. теңге; 2007 жылы - 477,0 млн. теңге; 2008 жылы - 506,0 млн. теңге (Республикалық бюджет комиссиясының 2005 жылы 29 шiлдедегi N 14 шешiмi, Үкiметтiң "Қазақстан әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарына арналған орта мерзiмдi жоспары туралы" 2005 жылы 26 тамыздағы N 884 қаулысы).
Елордамыз Астана қаласының сол жағалауында Қазақстан Республикасының ҰБО-ның жаңа инфражүйелiк құрылыстың басталуы, Тұжырымдаманың iске асуының тағы бiр көрiнiсi болып табылады. Орталық құрылысына Республикалық бюджет айналымынан бөлiнген қаражат шығыны шамамен 8496,34 теңгенi құрамақ, соның iшiнде: 2006 жылы - 600,00 млн. теңге; 2007 жылы - 4886,81 млн. теңге; 2008 жылы - 3008,53 млн. теңге. (Республикалық бюджет комиссиясының 2005 жылы 29 шiлдедегi N 14 шешiмi, Үкiметтiң "Қазақстан әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2006-2008 жылдарына арналған орта мерзiмдi жоспары туралы" 2005 жылы 26 тамыздағы N 884 қаулысы).
___________________________
* 2007-2008 жылдарға арналған республикалық бюджет қаражатының көлемi "Республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасындағы Заңына сай республикалық бюджет комиссиясында айқындалып енгiзiледi.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2006 жылғы 3 мамырдағы
N 363 қаулысымен
қабылданған

Ұлттық биотехнология орталығын дамытудың 2006-2008 жылдарға
арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар
жоспары

Ескерту. Жоспарға өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.

N р/с	Іс-шаралар	Аяқтау нысаны	Мерзім- дер	Орындау- шылар	Болжамды шығындар (млн.тг)	Қаржы- лан- дыру көзі
1	2	3	4	5	6	7
Стратегиялық шаралар
1	Технологиялық менеджмент және биотехнология бойынша мамандарды дайындау жөнiндегi бейiндi ЖОО-да жаңа оқу пәндерiн енгiзу туралы ұсыныстар әзiрлеу	БҒМ бұйрығы	2006 жылы қазан	БҒМ* (шақыру), ДМ*, АШМ*	Қаржы- ландыру- ды қажет етпейді
2	Қазақстан Республикасы- ның Ұлттық биотехнология орталығын мемлекеттiң акционерлiк қоғамдарының 100 пайыз қатысу жолымен акционерлеу	Қазақстан Республи- касының Үкіметі- нің қаулысы	2006 жылы маусым	БҒМ* (шақыру), ММЖК*, ҰБО*	Қаржы- ландыру- ды қажет етпейді
3	ҰБО-ның Халықаралық ғылыми қоғамдарымен және ассоциация- ларымен қызметтесуі	Бағдар- лама басқару- шысына есеп (БҒМ)	2006 жылы наурыз 2008 ж. желтоқ- сан	ҰБО	2,8	Дербес ақша қоры
4	Биологиялық қауiпсiздiктiң мемлекеттік жүйесiн құру жөнiндегi ұсыныстарды енгiзу	Қазақстан Республи- касының Үкіметіне ұсыныстар	2006 жылы қазан	БҒМ (шақыру), ИСМ*, ЭМРМ*, АШМ, ДМ, ҚОҚМ*, ҰБО, ҚМ ҰҚК (келісім бойынша)	Қаржы- ландыру- ды талап етпейді
Инвестициялық саясат
5	"Қазақстан Республикасы- ның Ұлттық биотехнология- лық орталығын дамытудың" инвестициялық жобасын iске асыру	Қазақстан Республи- касының Үкіметіне есеп беру	2006 жылы Қаңтар - 2008 жылы желтоқ- сан	БҒМ (шақыру), ЭБЖМ*, Қазақстан Республи- касының Үкіметі	8495,34 сонымен бірге жыл бойынша: 2006 - 600,00 2007 - 4886,81** 2008 - 3008,53**	РБ* 011 "Білім және ғылым объек- тілер- інің құры- лысы мен қайта құры- луы"
6	"Қазақстан Республикасы- ның Ұлттық биотехнология- лық орталығының" құрылысы	Қазақстан Республи- касының Үкіметіне есеп беру	2006 жылы желтоқ- сан	БҒМ (шақыру), ЭБЖМ, ҰБО	2006 ж.- 600,00	РБ 011 "Білім және ғылым объек- тілер- інің құры- лысы мен қайта құры- луы"
7	Қазақстан Республикасы- ның Ұлттық биотехнология- лық орталығын" инфраструкту- раны дамыту, оның iшiнде: 1) Training of trainers әдiстемесiн енгiзу; 2) кадрлық қамтамасыз ету, бiлiм алу мен бiлiктiлiктi жетiлдiру	Қазақстан Республи- касының Үкіметіне есеп беру	2007 жылы желтоқ- сан	БҒМ (шақыру), ЭБЖМ, ҰБО	4886,81** с.б.: 1) 143, 10** 2) 103, 32**	РБ 011 "Білім және ғылым объек- тілер- інің құры- лысы мен қайта құры- луы"
8	"Қазақстан Республикасы- ның Ұлттық биотехнология- лық орталығының" құрылысын аяқтау, оның iшiнде: 1) "Қазақстан Республикасы- ның Ұлттық биотехноло- гиялық орталығының" ғылыми топтардың бастығы ретiнде шетел ғалымдарын (Рh.D) тарту; 2) Зертханалар мен кеңселердi GМР, GLР, ISО; үлгiсiнде стандарттау; 3) Training of trainers әдiстемесiн енгiзу; 4) кадрлық қамтамасыз ету, бiлiм алу мен бiлiктiлiктi жетiлдiру	Қазақстан Республи- касының Үкіметіне есеп беру	2008 жылы желтоқ- сан	БҒМ (шақыру), ЭБЖМ, ҰБО	3008,53** с.б.: 1) 207, 53** 2) 166, 00** 3) 143, 10** 4) 385, 94**	РБ 011 "Білім және ғылым объек- тілер- інің құры- лысы мен қайта құры- луы"
Ғылыми-зерттеу жұмыстары
9	"Қазақстан Республикасы- ның биотехнология бойынша кластердi қалыптастыру үшiн қазiргi заманға сай технология- ларды өңдеудiң 2006-2008 жылдарға арналған" ғылыми-техника-лық бағдарлама- сының бекiтiлуi"	Қазақстан Республи- касының Үкіметі- нің қаулысы	2006 жылы сәуір	БҒМ (шақыру), ҰБО	1433,00 соның ішінде жыл бойынша 2006 - 450,0 2007 - 477,0** 2008 - 506,00**	РБ 002 "Ірге- лі және қолдан -балы ғылыми зертт- еулер"
10	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
11	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
12	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
Бағдарламаның негізгі тапсырмалары
13	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
14	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
15	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
16	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
17	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
18	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
19	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
20	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
21	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.
22	Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2006.06.15. N 554 қаулысымен.

* Қысқартылған атауларды түсiндiру:
БҒМ - Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi;
АШМ - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық министрлiгi;
ДМ - Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлiгi;
ҚОҚМ - Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігі;
ИСМ - Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда министрлiгi;
ҚМ - Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлiгi;
ЭБЖМ - Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жобалау министрлiгi;
ЭМРМ - Қазақстан Республикасының Энергетика және минералды ресурстар министрлiгi;
ҰҚК - Ұлттық қорғау комитетi;
ММЖК - Мемлекеттiк мүлiк және жекешелендiру комитетi;
ҰБО - Қазақстан Республикасының Ұлттық биотехнологиялық орталығы;
РБ - Республикалық бюджет.
____________________
** 2007-2008 жылдарға арналған республикалық бюджет қаражатының көлемi "Республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес республикалық бюджет комиссиясында айқындалып енгiзiледi.

О Концепции развития Национального центра биотехнологии Республики Казахстан на 2006-2008 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 3 мая 2006 года N 363

В целях развития науки в области биотехнологии в Республике Казахстан Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Одобрить прилагаемую Концепцию развития Национального центра биотехнологии Республики Казахстан на 2006-2008 годы.
2. Утвердить прилагаемый План мероприятий по реализации Концепции развития Национального центра биотехнологии Республики Казахстан на 2006-2008 годы.
3. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Одобрена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 3 мая 2006 года N 363

КОНЦЕПЦИЯ
РАЗВИТИЯ НАЦИОНАЛЬНОГО ЦЕНТРА БИОТЕХНОЛОГИИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН НА 2006-2008 ГОДЫ

Астана - 2006

СОДЕРЖАНИЕ

Введение

1. Анализ современного состояния биотехнологии
§ 1. Анализ состояния мирового рынка биотехнологической продукции и тенденции развития
§ 2. Основные направления биотехнологии
§ 3. Основные предпосылки развития биотехнологии в Казахстане
§ 3.1. Оценка существующего спроса и предложения на биотехническую продукцию в Казахстане
§ 3.2. Актуальность развития биотехнологии в Казахстане
§ 4. Ретроспективный исторический обзор развития системы организации науки в Казахстане
§ 5. Анализ проблем, препятствующих росту коммерциализации научно-технических разработок в области биотехнологии в Казахстане и мире

2. Цели и задачи дальнейшего развития Национального центра биотехнологии. Миссия Национального центра биотехнологии

3. Государственная политика в области биотехнологии, как основной механизм реализации концепции
§ 1. Определение наиболее эффективной модели управления научных организаций и исследований в Казахстане в сфере биотехнологии
§ 2. Внедрение международных стандартов в системе образования и формирования кадрового потенциала
§ 3. Вопросы защиты прав интеллектуальной собственности
§ 4. Развитие нормативной правовой базы

4. Развитие Национального центра биотехнологии согласно новой модели управления наукой и инновационной деятельностью

5. Этапы и ожидаемые результаты реализации Концепции
§ 1. Этапы реализации Концепции
§ 2. Ожидаемые результаты реализации Концепции

6. Необходимые объемы и источники финансирования

7. План мероприятий по реализации Концепции развития Национального центра биотехнологии на 2006-2008 годы

8. Примечание

Введение

В высокоразвитых странах сформировалось четырехуровневое отраслевое деление экономики, а именно:
отрасли добычи и первичной переработки сырья;
отрасли традиционной промышленности;
высокотехнологичные отрасли (high tech), характеризующиеся относительно низкой материалоемкостью и трудоемкостью, но очень высокой долей затрат на научно-исследовательские и опытно-конструкторские разработки (далее - НИОКР) в добавленной стоимости;
отрасль "мягких" (soft) технологий (услуг), таких как разработка программного обеспечения, системная интеграция, консалтинг, образование.
В традиционных отраслях экономики основная часть добавленной стоимости создается либо в процессе добычи и первичной переработки сырья, либо в процессе производства продукции (вторая группа отраслей).
Инновационный процесс является основным содержанием процесса модернизации экономики и общества в целом, базируется, прежде всего, на широком использовании результатов интеллектуального труда.
Современный подход к анализу структуры "цепочек накопления стоимости" свидетельствует о том, что наибольший вклад в будущую прибыль дают те стадии инновационного цикла, которые связаны с «нематериальными" компонентами. Главные элементы этой части добавленной стоимости создаются в процессе НИОКР, использования прав на интеллектуальную собственность, в процессе эффективного управления.
В настоящее время четко прослеживается тенденция трансформации национальных экономик ведущих стран мира из традиционно индустриальных в постиндустриальные, то есть в экономики, основанные на знаниях и высоких технологиях.
Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы четко определяет приверженность Казахстана индустриально-инновационному пути развития экономики.
Приведенные аргументы свидетельствуют о необходимости изменения отраслевой структуры экономики Казахстана в сторону заметного увеличения доли высокотехнологичных, наукоемких отраслей. Однако, в условиях нашей страны, сохраняющиеся высокие темпы роста экономики не должны притуплять бдительность и доставлять чувство успокоенности. Необходимо помнить, что это первый эффект от проведенных системных реформ в республике, а также сложившейся высокой конъюнктуры нефти на мировом рынке. Сырьевая направленность экономики не позволит выйти республике в зону стабильного роста. Для создания стабильной экономики необходима индустриализация, а для достижения зоны устойчивого роста и создания эффективной экономики - необходимо внедрение наукоемкой инновационной составляющей с индустрией высоких технологий. Такими точками роста в условиях Казахстана могут быть следующие сферы:
информационная;
аэрокосмическая;
биотехнологическая;
ядерная.
Это обусловлено унаследованной инфраструктурой и кадровыми потенциалами в этих областях.
Концепция развития Национального центра биотехнологии Республики Казахстан на 2006-2008 годы (далее - Концепция) посвящена развитию сферы биотехнологии в Казахстане на базе развития "Национального центра биотехнологии Республики Казахстан" (далее - НЦБ).

1. Анализ современного состояния биотехнологии

Биотехнология является одним из важных направлений научно-технического прогресса. На основе современных достижений в области биологических и технических наук, генетической и клеточной инженерии можно использовать потенциальные возможности целенаправленно созданных живых систем (прежде всего микроорганизмов) для повышения жизненного уровня людей. С помощью биотехнологической продукции решаются производственно-технологические, экологические и социально-экономические проблемы, как на ближайшую перспективу, так и в стратегическом плане.
Для каждой страны, в том числе и Казахстана, важными являются вопросы будущего развития, будь это здоровье нации, экономическая состоятельность или обороноспособность. В решении этих вопросов важное значение отводится биотехнологии, которая аккумулирует в себе достижения самых наукоемких отраслей, тем самым, стимулируя их развитие, распространяет достигнутый результат на все остальные отрасли, позволяя им динамично подняться на совершенно иной качественный уровень.
Сегодня, когда возможности экономического роста за счет вовлечения в оборот новых ресурсов сильно ограничены, прогнозы со всей очевидностью отдают биотехнологии одну из ключевых ролей в экономическом развитии человеческого общества.
По заключению экспертов Организации Объединенных Наций в XXI веке биотехнология будет определять развитие человечества во всех сферах его деятельности и, в первую очередь, в получении продуктов питания, медицинских препаратов, в сельском хозяйстве, экологии, энергетике.
Перемены, произошедшие в биологии за последние десятилетия, открыли принципиально новые перспективы в развитии биотехнологии, расширили границы применения биологических процессов в производстве и привели к появлению новых направлений, которые объединяют под общим названием "современная биотехнология".

§ 1. Анализ состояния мирового рынка биотехнологической
продукции и тенденции развития

Развитие методов современной биотехнологии привело к формированию самостоятельного товарного рынка биотехнологической продукции. Биотехнология является одним из направлений развития промышленности и сельского хозяйства, имеющим макроэкономическое значение. Поэтому, учитывая колоссальное значение по эффективности для экономики, во всех ведущих странах мира разработаны и действуют национальные и международные программы по биотехнологии, финансируемые государственным и частным капиталом.
Так, ежегодный прирост рынка биотехнологической промышленности в мире составляет около 7 %.
В мире, в частности, годовой объем продаж биотехнологических препаратов составил:
пищевой промышленности и сельского хозяйства - 46 млрд. долл. США;
семенной материал генно-модифицированных растений - 30 млрд. долл. США;
фармацевтических препаратов - 27 млрд. долл. США;
ферментов для производства моющих средств - 21 млрд. долл. США;
лечебно-косметических средств, полученных из растительного и животного сырья - около 40 млрд. долл. США.
К 2010 году прогнозируется рост общего объема рынка биотехнологий свыше 2 трлн. долл. США.
Больше половины оборота современной мировой биоиндустрии приходится на долю США. Для сравнения, объем финансирования биотехнологии в США составляет 100 млрд. долл. США, Китае - 1 млрд. долл. США, в России - 0,04 млрд. долл. США в год, в то время как в Казахстане на 2005 год в бюджете республики на целевые исследования и разработки в области биотехнологии запланирована сумма порядка 1 млн. долл. США (0,001 млрд. долл. США).
Япония занимает второе место в мире после США по уровню развития биотехнологии. Имея сильные позиции в традиционных областях этой отрасли, в частности в производстве ферментов, антибиотиков и аминокислот, она значительно отстает от США в применении методов новейшей биотехнологии. В настоящее время только около 5 % затрат на НИОКР фармацевтической промышленности Японии приходится на исследования в области генной инженерии и около 120 фирм имеют собственные программы по разработке способов получения лекарственных средств с использованием методов новейшей биотехнологии. Большое значение для развития биотехнологии в Японии имеет тесное сотрудничество между государственным и частным сектором, в реализации отдельных биотехнологических программ принимает участие правительство страны.
Наряду с США и Японией, биотехнология быстрыми темпами развивается в странах Западной Европы. Скоординировав свою деятельность, эти страны могут в будущем оказать значительное влияние на конъюнктуру рынка биотехнологических продуктов. В Западной Европе биотехнологические фирмы возникли в основном на базе лабораторий, ранее проводивших фундаментальные научные исследования. Многие из них финансируются в настоящее время промышленными корпорациями и финансовыми учреждениями, либо пользуются финансовой поддержкой со стороны правительства.
Программы Развития биотехнологии, финансируемые правительствами западноевропейских стран, ориентированы на осуществление целевых программ или достижение конкретных коммерческих целей (в отличие от США, где усилия государства направлены, главным образом, на поддержку фундаментальных исследований, а предприятия и организации частного сектора развиваются практически без финансовой поддержки государства).
Международный центр генной инженерии и биотехнологий (ICGEB) создан под эгидой ЮНЕСКО и объединяет 45 стран Европы, Азии, Африки, Латинской Америки. Члены организации занимаются научными исследованиями и разработками биотехнологических продуктов в области здравоохранения, сельского хозяйства, промышленности и экологии.
Целями ICGEB являются: содействие в международном сотрудничестве в области развития и применения в мирных целях генной инженерии и биотехнологии; оказание помощи развивающимся странам в укреплении их научно-технологического потенциала в области генной инженерии и биотехнологии; развитие обмена информацией, опытом, ноу-хау между специалистами в области науки и техники стран-участниц.
В целом биотехнологическую промышленность представляют более 3000 биотехнологических компаний, академических учреждений, государственных биотехнологических центров и других организаций мира.

Биоиндустрия в США

Родиной биотехнологий можно считать США.
В период с 1980 по 1983 год в Америке было создано около 200 мелких биотехнологических компаний. Этому способствовали введение налоговых льгот, высокие прибыли от операций с ценными бумагами и заинтересованность частных вкладчиков. Вслед за Гербертом Бойером, научным сотрудником Калифорнийского университета в Сан-Франциско, который стал вице-президентом биотехнологической фирмы Genentech, многие университетские профессора открыли собственные компании.
К 1985 году в США действовало более 400 биотехнологических фирм; многие из них включили в свое название слово "ген", чтобы заявить о принадлежности к генноинженерному цеху: Biogen, Amgen, Calgene, Engenics, Genex, Cangene. На сегодняшний день в стране свыше 1 500 биотехнологических компаний. Кроме того, большой вклад в развитие молекулярной биотехнологии внесли все крупные международные химические и фармацевтические компании, в том числе Monsanto, DuPont, Upjohn, American Cyanamid, Eli Lilly, SmithKline Beecham, Merck, Novartis, Hoffman-LaRoche.
В период бурного развития биотехнологического бизнеса в 80-е годы мелкие компании поглощались крупными, образовывались совместные предприятия. Например, в 1991 году 60 % акций компании Genentech было продано фирме Hoffmann-La Roche за 2,1 млрд. долларов США. В то же время многие компании обанкротились. Такая мобильность - характерная особенность биотехнологической индустрии.
Доход молекулярно-биотехнологической индустрии увеличился с 6 млн. долларов США в 1986 году до 30 млрд. долл. США в 1996 году и на сегодняшний день составляет 160 млрд. долларов США в год.
И хотя в целом доходность биотехнологического бизнеса оказалась не такой высокой, как ожидалось, энтузиазм инвесторов не ослабевает и свидетельствует о том, что молекулярная биотехнология имеет большие перспективы.
Все новые независимые молекулярно-биотехнологические компании выбирают узкую специализацию, что отражается в их названии, а для наблюдателей свидетельствует о глубоком насыщении рынка. Например, вслед за компаниями, занимающимися клонированием генов, в США появились компании, выпускающие полученные генноинженерными методами антитела, которые предназначены для лечения инфекционных заболеваний, рака и других болезней человека: Immunex, ImmuLogic, ImmunoGen, Immunomedics, Medlmmune, Immune Response.
В настоящее время такие инновационные структуры, как биотехнологические кластеры приобретают все большее значение. Один из самых развитых кластеров в США находится в штате Массачусетс. Он включает несколько десятков биотехнологических фирм, которые выпускают разнообразнейшую продукцию - от лекарственных препаратов до генетически модифицированных растений. Лабораторные исследования для кластера производятся в знаменитых научных центрах, среди которых Массачусетский технологический институт, Гарвардский и Бостонский университеты. Клинические исследования берут на себя госпитали в районе Бостона.

Биотехнологическая отрасль в Европе

Европейская биотехнологическая индустрия тоже неуклонно развивается. К 1995 году в странах Европы было создано более 600 биотехнологических компаний. В странах, кроме США, которые более поздно вступили в биотехнологическую эру, роль локомотива в развитии национальной молекулярно-биотехнологической индустрии взяло на себя государство. Стимулом здесь служила уверенность в том, что молекулярная биотехнология - "самая революционная из всех технологий XX века".
В Европе сложилась достаточно выгодная рыночная конъюнктура для отрасли. В области биотехнологии страны Европы являются странами с более низким уровнем зарплаты, чем в США, где сотрудники обходятся на 30 % дороже. В Европе не возникает трудностей при подборе квалифицированных работников, в связи с высоким уровнем развития образования. Основное отличие в Европе многое предписывается законом, а в Америке определяется рынком.

Биоиндустрия в Японии и Китае

Учитывая вышеизложенное, большая часть коммерческих разработок в области молекулярной биотехнологии приходится на Соединенные Штаты. В других странах, где инвестиционный климат не столь благоприятен и бизнес менее активен, главную роль в создании молекулярно-биотехнологических предприятий играют крупные корпорации и государство. Так, правительство Японии объявило биотехнологию "стратегической индустрией" и национальным приоритетом. За дело взялись крупные японские корпорации. Вначале им не хватало собственных кадров, и первые исследования проводились в сотрудничестве с американскими университетами и компаниями. Сейчас эти корпорации приобрели необходимый опыт и сами проводят молекулярно-биотехнологические разработки и создают генноинженерные продукты.
В соответствии с принятой правительством Японии в 2002 году обновленной программой развития высокотехнологичных отраслей до 2010 года одним из ключевых направлений признано развитие практического приложения биотехнологии. Компании, специализирующиеся в данной области, осуществляют массированное продвижение своей продукции на внутренний и внешний рынки. Этому способствуют такие факторы как:
наличие необходимого технического оснащения для проведения НИОКР;
поддержка со стороны государственных органов Японии.
Высокие темпы развития биотехнологий в Китае. Исследовательские институты Китая разработали 141 вид генетически модифицированных растений, 65 из которых уже одобрены к разведению.
В Китае биотехнологическим путем создается больше видов растительных продуктов, чем в любой другой стране за пределами Северной Америки. Успехи Китая в этой области опровергают существующее представление о том, что развивающиеся страны, которые в первую очередь заинтересованы в получении биотехнологических продуктов, не смогут воспользоваться западными технологиями.
Создание генетически модифицированных растений находится в Китае полностью на государственном финансировании. Заинтересованность властей в развитии производства трансгенных продуктов питания вполне понятна, так как традиционное сельское хозяйство, судя по всему, не сможет прокормить быстро растущее население самой многочисленной нации мира.

Биоиндустрия в России

Развитие российской биотехнологической промышленности началось с создания Главного управления микробиологической промышленности при Совете Министров СССР. Впервые была организована промышленность, основанная на микробном синтезе самого широкого ассортимента продукции из различных видов доступного и достаточно дешевого сырья. В настоящее время в состав биотехнологической промышленности входят более сорока предприятий и организаций.
Биотехнологическую промышленность страны не обошел стороной глубокий экономический кризис 1990 годов. Если СССР выпускал 3-5 % мировой продукции биотехнологической отрасли, занимал второе место в мире по развитию микробиологической промышленности, уступая лишь США, то сейчас Российская Федерация производит менее 1 % мирового объема такой продукции. При этом практически прекратилось производство ряда ключевых продуктов: антибиотиков, витаминов; производство ферментов упало в 6 раз, антибиотиков - в 12 раз, кормового белка - в 25 раз. На долю России приходится 0,02 % мирового производства генно-инженерных препаратов для медицины. Импортозависимость России по важнейшим видам биотехнологической продукции исключительно велика: например, по инсулину она составляет почти 100 %, по антибиотикам - свыше 90 %.
Объем биотехнологического рынка в России в 2003 году достиг 510,6 млн. долл. США. Эта цифра выглядит весьма скромно по сравнению, например, с объемом российского рынка IT - ориентировочно 2,5 млрд. долл. США.
Несмотря на то, что эта отрасль промышленности в России не исчезла окончательно, внутренняя политика в последние полтора десятка лет привела к существенным диспропорциям в ее развитии. Так, производство этилового спирта, в объеме производства отрасли достигает 70 %.

§ 2. Основные направления биотехнологии

В течение 10 лет прогнозируется значительное расширение сфер использования биотехнологии в таких важных областях экономики, как тонкая химия (биокатализаторы, продукты органического синтеза), добывающая промышленность (биогеотехнологии, биоремедиация почв), производство полупроводников (новые материалы), информационные технологии (микроэлектронные системы, средства биоинформатики, устройства на базе биологических принципов, биокомпьютеры). В отдельных отраслях внедрение биотехнологических методов приведет к качественному изменению производственной базы.
Продукция, получаемая с применением биотехнологий, составит к 2010 году около 30 % мирового рынка химикатов. Объем этого рынка оценивается в 1,5 трлн. долларов США. Широкое распространение генетически модифицированных культур повлечет ежегодное уменьшение на 30 % продаж гербицидов и пестицидов.
В мировой биотехнологии широкое развитие получила генная инженерия. Основное направление всех мировых исследований в области биоинженерии сосредоточено на создании генетически модифицированных организмов (ГМО) с теми или иными полезными для человека признаками. В широком смысле существует три основные цели генно-инженерной деятельности: создание генетически модифицированных (далее - ГМ) растений, ГМ-животных и ГМ-микроорганизмов для фармакологической и пищевой промышленности.
Лекарственные препараты, полученные путем генной инженерии (в частности, синтетический инсулин, рекомбинантный интерферон, прививки от гепатита В), во всем мире пользуются хорошей репутацией в научных кругах и устойчивым спросом у потребителей. Генноинженерные лекарственные препараты, прежде всего на основе белков человека и животных в большинстве могут быть получены только с помощью биотехнологий и они становятся незаменимыми при лечении серьезных болезней. Например, использование проурокиназы - тромболитика четвертого поколения - снижает смертность от инфаркта миокарда в пять раз. Применение лактоферрина в 10 раз снижает заболеваемость гастроэнтеритами детей - "искусственников".
В настоящее время в мире разрешено производство 143 генно-инженерных лекарственных субстанций и 26 - на стадии получения разрешения. Расшифровка генома человека позволяет предполагать, что в ближайшее время будут открыты новые регуляторные белки человека и на их основе созданы лекарственные препараты нового поколения, начало производства которых, можно ожидать через два-три года. По прогнозам экспертов, через 10 лет они возьмут на себя 15 процентов мировой фармацевтики, через 20 - заменят как минимум половину всех нынешних лекарственных средств.
Впервые генно-инженерные методы ученые применили к микроорганизмам. Одним из первых ГМ-продуктов стал инсулин - в дезоксирибонуклеиновую кислоту (далее - ДНК) бактерии был встроен ген, отвечающий за его синтез. И сейчас практически весь инсулин в мире получают промышленным способом из трансгенных бактерий.
Чуть позже ученые выяснили, что многие необходимые белки невозможно получать с помощью бактерий, и занялись выведением трансгенных растений и животных, обладающих полезными качествами. Производство лекарственных препаратов возможно не только с помощью трансгенных животных, но и растений.
Другое направление научных разработок - выведение животных и растений, которые обладают повышенной устойчивостью к болезням или другими полезными качествами. По мнению экспертов, это очень перспективное и прибыльное направление развития науки и промышленности. По оценкам экспертов, в 2010 году общемировой доход от применения генно-инженерных технологий составит более 1 трлн. долл. США.
Совсем иначе обстоит дело в области генетически модифицированных растений, которые активно распространяются во всем мире и встречают в ряде стран не менее активное сопротивление. И, главный вопрос, который активно обсуждается в связи с ГМ-растениями, - насколько они безопасны для человека и окружающей среды.

Биотехнология в биоинженерии

Биотехнология на основе генетической инженерии включает следующие направления:
белковая и клеточная инженерия;
инженерная энзимология;
биосенсорика;
иммунодиагностика на основе моно- и поликлональных антител.
Основное назначение биотехнологии на основе биоинженерии - совершенствование живых организмов и получение новых биологически активных соединений с улучшенными характеристиками, не имеющих аналогов в природе.
Биотехнологии на основе биоинженерии находят применение в следующих областях:
здравоохранение и фармацевтика (создание нового поколения диагностикумов, лекарственных средств на основе рекомбинантных белков, ферментов, гормонов);
различные отрасли промышленности (создание биокатализаторов, рекомбинантных ферментов, модифицированных микроорганизмов для интенсификации промышленных процессов);
сельское хозяйство (создание трансгенных растений и животных с улучшенными свойствами и повышенной продуктивностью, использование генно-инженерных регуляторов роста, биоудобрений);
охрана окружающей среды (утилизация отходов, биодеградация ксенобиотиков, очистка воды).
Генетически измененные или генетически модифицированные продукты - это продукты, полученные из растений, в ДНК которых введен особый, не данный им от природы, ген, благодаря чему у них появляются разнообразные новые свойства.
Выделяют три этапа в создании новых форм растений:
первый - создание растений с каким-либо новым свойством устойчивости к вирусам, паразитам или гербицидам. Относительно быстрый успех в создании сортов растений на первом этапе во многом объяснялся именно тем, что введенный признак устойчивости определялся одним геном, а источником генов служили либо вирусы растений, либо почвенные бактерии (гены устойчивости к насекомым, гербицидам), то есть в качестве донора генов использовались уже хорошо изученные простейшие биологические объекты, естественным образом присутствующие в природе;
в настоящее время Казахстан находится, возможно, в двух-трех годах от пика второго этапа - создания растений с новыми агрономическими функциональными свойствами. В первую очередь - это измененный состав масел в масличных культурах, а также фрукты и овощи с повышенным содержанием витаминов, зерновые культуры с повышенной питательностью зерен;
сегодня в ведущих лабораториях мира создаются растения третьего этапа и в ближайшие десять лет можно ожидать их появление на рынке. Речь идет о некоторых принципиальных направлениях: растения - вакцины, растения - фабрики по производству индустриальных продуктов, таких как различные виды пластика, красителей (например, индиго), технических масел и присадок к двигателям. Фактически речь может идти о создании новой экологически значительно более чистой промышленности по производству основных технологических продуктов.

Биотехнология в медицине

Мировой рынок фармацевтической продукции, произведенной биотехнологическими методами составляет около половины биотехнологического рынка.

Антибиотики

Среднегодовой темп прироста мирового рынка антибиотиков в 80-е годы составлял 10-15 %, а в 1991-1998 годы находился на уровне 11-12 %, превышая по отдельным группам антибиотиков 20 %, объем продаж хинолона ципрофлоксина (BAYER), кларитромицина (USA), цефалоспорна (HOFFMANN - La ROCHE) превысил 1 млрд. долл. США. Сегодня значительная часть ферментационных мощностей для производства субстанций антибиотиков простаивает. В основном Казахстан закупает субстанции антибиотиков и готовые лекарственные формы.

Иммунологические препараты

К ним относятся лечебные, диагностические и профилактические средства, включающие вакцины, лечебные сыворотки, анатоксины, иммуноглобулины, бактериофаги, интерфероны, препараты нормофлоры, аллергены и другие. Для примера, в настоящее время в России закупается 300 наименований и производится около 500 наименований иммунобиологических препаратов. Во всем мире только взаимодействующие комплексы научно-исследовательской лаборатории и мощной производственной базы производят качественную и конкурентоспособную на внешнем рынке продукцию. Практическое отсутствие в стране полноценного рынка иммунобиологической продукции и отсутствие собственного производства ведет к тому, что республика не только не имеет выходов на мировые рынки, а напротив, может остаться потенциальным импортером на долгие годы.

Биотехнологические препараты крови

В настоящее время в развитых странах получение медицинских препаратов из плазмы донорской крови регламентируется жесткими стандартами контроля, исключающими заражение продукции не только антигенами гепатита В и С, СПИД, венерических инфекций, но и цитомегаловируса и Т-клеточного лейкоза. Однако такое производство препаратов крови в настоящее время не считается достаточно современным, так как качественные препараты крови могут содержать безоболочечные вирусы (гепатит А, паравирус В 19 и другие.) Значительно более безопасны рекомбинантные концентраты факторов крови, относительно которых нет ни одного примера переноса вирусов. Производство очищенных факторов крови - как рекомбинантных, так и плазменных - в настоящее время отсутствует. Экономическая ситуация не позволяет в достаточной мере реализовывать принципы стандартизации в производстве препаратов крови, которые, соответственно, могут оказаться инфицированными.

Генноинженерные лекарственные препараты

Это природные естественные биорегуляторы и биологически активные вещества, синтез только которых для медицинских целей вне организма невозможен или весьма затруднителен. В настоящее время производство генноинженерных лекарственных препаратов в биотехнологической фарминдустрии является ведущим сектором. Самым крупным производством является производство генноинженерного инсулина, доля которого в мировом рынке продуктов новейшей биотехнологической промышленности составила 18 %, что составляет в денежном выражении более 3 млрд. долларов США. Лидерами продаж на рынке генноинженерных медикаментов гормональной природы в течение последних лет были препараты рекомбинантного эротропоэтина, различные модификации которого применяются при лечении анемии, сердечно-сосудистых и онкологических заболеваний. Моноклональные антитела (МАВ) занимают ведущее место среди разрабатываемых биотехнологических продуктов, нашедших применение в иммунодиагностике, в терапии рака и других заболеваний. Среди наиболее активно разрабатываемых генноинженерных продуктов находятся препараты группы цитокинов - интерлейкины, а также антагонистов рецепторов интерлейкинов. Эти препараты перспективны для лечения опухолевых, воспалительных, автоиммунных заболеваний, а также тяжелых форм заболеваний крови.

Диагностические средства

Традиционные методы диагностики, основанные на бактериологических и физико-химических анализах, активно заменяются иммунологическими и ДНК-диагностикой. Быстрыми темпами развиваются исследования в области создания препаратов и оборудования по проведению экспресс анализов и обнаружению болезней на ранних стадиях, включая венерические болезни, гепатит, ВИЧ, туберкулез и рак. Проходят испытания экспресс анализаторы, которые в течение всего срока своего действия (18 месяцев) способны по анализу слюны человека достоверно показать наличие у него антител ВИЧ. Результат весьма простого анализа готов уже через 20 минут, его точность - 99,6 %.

Биосенсоры и биочипы

Под термином "биосенсор" следует понимать устройство, в котором чувствительный слой, содержащий биологический материал: ферменты, ткани, бактерии, дрожжи, антигены/антитела, липосомы, органеллы, рецепторы, ДНК, непосредственно реагирующий на присутствие определяемого компонента, генерирует сигнал, функционально связанный с концентрацией этого компонента. Конструктивно биосенсор представляет собой комбинированное устройство, состоящее из двух преобразователей, или трансдьюсеров, - биохимического и физического, находящихся в тесном контакте друг с другом.
По объему рынка составляют около 70 млрд. долларов США, где доля биосенсоров превышает 20 % и постоянно растет. В настоящее время существует несколько типов биосенсоров. Это ферментные электроды, ферментные микрокалоритмические датчики и биодатчики на основе хеми и биолюминестенции.
Биологические микрочипы - миниатюрные устройства для проведения различных биохимических анализов. Это микропластинки с нанесенными на них с большей частотой пятнами реакционноспособных агентов, способных взаимодействовать с теми или иными веществами в составе анализируемых образцов. Это инструменты для исследования тонкой взаимной регуляции генов и их продуктов, что является одной из фундаментальных задач молекулярной биологии. В настоящее время доступны ДНК - микрочипы на нейлоновых мембранах - фильтрах с генами микроорганизмов, растений, млекопитающих и человека вместе с программным обеспечением разных фирм. Более сложная задача стоит в разработке белковых микрочипов. Создание белковых микрочипов привлекает большие инвестиции. Новая наука - протеомика - посвящена исследованию белков, их синтезу в живых организмах, их взаимодействию и очень не простым отношениям. Ученые института молекулярной технологии придумали биочипы - тест-системы, позволяющие быстро и предельно точно определять самые разные вещества. Биочип - небольшая стеклянная пластинка, на которую нанесены десятки едва видимых глазом полусферических гидрогелевых ячеек диаметром менее 100 микрон каждая. В них химически привязаны находящиеся в функциональном состоянии биологически активные макромолекулы, способные избирательно связывать молекулы веществ, которые содержатся в анализируемых растворах. На начальных этапах некоторых заболеваний в ряде белков происходят незначительные изменения. Российские и французские ученые создают аппаратуру, способную обнаружить и анализировать эти изменения.
В последние годы с развитием технологии ДНК-чипов начали бурно применяться так называемые ДНК-сенсоры, использующие физические методы детекции процессов селективной сорбции определенных молекул на твердых поверхностях.
ДНК-сенсор имеет высокую чувствительность, малые габариты, реализует бесконтактный метод измерения в малом объеме, имеет простую конструкцию и может быть дешевым в исполнении.

Биотехнология активных веществ и продуктов
растительного происхождения

Биологически активные вещества растительного происхождения представляют собой широкий круг бесконечно разнообразных материалов, химический синтез которых часто практически невозможен.
Масштабными потребителями продуктов растительного происхождения остаются пищевая промышленность и производство напитков и их потребность на 2003 год составила 560 млн. долларов США. Для примера, в настоящее время в России осуществляется выпуск медицинских и парфюмерных препаратов на основе биомассы клеток женьшеня и родиолы розовой.
Получение биологически активных и лекарственных препаратов с использованием культур растительных клеток уже имеет широкое распространение и обещает большую перспективу.

Потребность рынка в продуктах
растительного происхождения

Таблица 1

Наименование продукта	1993 год	1999 год	2003 год	2008 год*	Средне- годо вой прирост, % (1993- 2003 годы)
Суммарная потребность рынка в продуктах растительного происхождения (млн. долл. США), в том числе:	1185	1890	2935	4495	9,9
Эфирные масла	155	625	820	1054	6,1
Ботанические экстракты	268	560	1120	1990	15,9
Смолы, гели и полимеры	274	392	500	660	7,4
Ферменты и оксикислоты (а и в)	170	300	480	790	11
Производство продуктов растительного происхождения, тонн	170000	240000	340000	450000	7,7

* - Прогноз экспертов

Примечание РЦПИ: а - греч. альфа, в - греч. бета

Биотехнология биологически активных добавок (БАД)

В разных странах эту продукцию классифицируют по-разному. В Казахстане она состоит из 3 групп:
парафармацевтика - вещества близкие к лекарствам;
нутрицевтика - продукты питания, обогащенные оздоровительными добавками;
витаминно-минеральные комплексы.
Все указанные группы БАД получают из растительного и животного сырья как химической экстракцией, так и при помощи биотехнологий. Выпуск БАД на рынок не требует разрешительных процедур, как выпуск лекарственных и диагностических препаратов, что обусловило привлекательность производства и участие в нем практически всех самых крупных фармацевтических и биологических фирм мира.
Накопленные к настоящему времени данные по исследованию структуры питания современного человека показывают широкое распространение недостаточного потребления незаменимых компонентов пищи.
Оптимизация рациона современного человека с учетом рекомендуемых норм потребления не может быть достигнута простым увеличением потребления натуральных продуктов питания без причинения вреда здоровью, а требует новых подходов и решений. Одним из таких подходов являются биологически активные добавки к пище в виде поливитаминных форм, витаминно-минеральных смесей и растительных комплексов - источников природных биологически активных веществ.
Напрашивается вывод о необходимости более доступного и быстрого, чем увеличение объемов производства продуктов питания, дополнительного снабжения организма этими дефицитными веществами. Такую роль должны сыграть широко распространенные во всем мире биологически активные добавки к пище, потребляемые во время еды либо в виде различных фармацевтических форм (настои, экстракты, бальзамы, сиропы, концентраты, изоляты, порошки, таблетки, капсулы и так далее), либо в виде обогащенных биологически активными веществами пищевых продуктов. Реальность такого пути улучшения питания и здоровья населения обоснована успехами биоорганической химии и биотехнологии (достижение полного и качественного выделения веществ), нутрициологии и фармакологии (расшифровка механизмов действия и превращений в организме биологически активных веществ).

Биотехнология в сельском хозяйстве

Сельскохозяйственный биотехнологический сектор представлен - ветеринарной биотехнологической продукцией, биотехнологической продукцией средств защиты растений и трансгенными растениями и животными.

Биотехнологические средства защиты животных

Рынок антибиотиков в животноводстве включает:
промоторы роста - объем продаж составляет от 1,0 до 1,7 млрд. долларов США;
антибиотики для терапии и профилактики - до 2,0 млрд. долларов США;
антипаразитные средства - 3,3 млрд. долларов США.
Специалисты считают, что антибиотики как промоторы роста в кормовых добавках в ближайшее время будут заменены пробиотиками, аминокислотами, витаминами, ферментами и растительными экстрактами. С помощью биотехнологии решаются проблемы получения резистентных к заболеваниям животных.

Биотехнология в животноводстве

Крупное достижение биотехнологии - разработка метода трансплантации эмбрионов, суть которого заключается в том, что эмбрион от высокопродуктивной коровы пересаживают обычной и получают теленка, наследующего признаки своих высокородных родителей. Разработан метод определения и управления полом на клеточном уровне, имеющий большие перспективы для оптимизации структуры стада.
Биологически активные кормовые добавки (БАКД) и минерально-витаминные премиксы играют огромную роль в вопросах интенсификации животноводства и культивировании новых пород.
Наиболее распространенным и экономически эффективным способом обогащения комбикормов витаминами является введение их в кормовое сырье в составе премиксов. Премикс - обогатительный комплекс биологически активных веществ химического и микробиологического синтеза.

Биотехнологические средства защиты растений

Коммерческий успех ныне сопутствует производителям средств защиты растений, перешедшим на выпуск более эффективных, либо менее вредных для окружающей среды препаратов, в том числе биопестицидов - продуктов микробного, растительного и животного происхождения, применение которых экологически безопасно. Биопестициды представлены двумя группами - микробными и биохимическими пестицидами. Микробные пестициды в качестве активного ингредиента содержат микроорганизмы - бактерии, вирусы, грибы. Биохимические пестициды - это субстанции естественного происхождения (фермоны, регуляторы роста, регуляторы репродуктивных функций), которые контролируют рост и распространение возбудителей болезней и вредителей сельскохозяйственных растений без токсического воздействия на окружающую среду. С целью снижения стоимости биопестицидов разрабатываются технологии применения высушенных микроорганизмов - бактерий и грибов - после подращивания их в ферментерах в условиях фермерского хозяйства.

Биотехнологические (трансгенные) виды растений и животных

Наиболее быстро развивающимся направлением биотехнологии является трансгеноз - создание трансгенных растений и животных с помощью генной инженерии.

Трансгенные растения

В 2002 году общая площадь возделывания трансгенных сортов продолжала расти шестой год подряд со скоростью более 105 % в год. В 2002 году она составила 58,7 млн. гектаров и этим бизнесом занималось около 6 млн. человек. Это почти в два раза больше площади земель Великобритании или свыше 50 % всей пашни Российской Федерации, где пока еще не выращивается коммерчески ни одна трансгенная культура. С 2001 по 2002 годы площадь возделывания генномодифицированных (ГМ) растений выросла в мире на 12 %, а с 1996 по 2002 год - в 35 раз. Такие высокие темпы внедрения в производство не имеют прецедента в сравнении с любой другой технологией за всю историю сельского хозяйства. За последние семь лет число стран, выращивающих трансгенные культуры, увеличилось более чем вдвое и достигло шестнадцати.
Преобладающей трансгенной культурой в 2002 году была соя, на втором месте кукуруза, на третьем месте - хлопчатник и затем озимый рапс.

Площади, занятые отдельными культурами,
и их изменение в 2002 году

Таблица 2

Культура	Площадь, млн. га	Доля в общей площади трансгенных культур, %	Прибавка, %
Соя	36,5	62	+10
Кукуруза	12,4	21	+27
Хлопчатник	6,8	12	-
Озимый рапс	3	5	+11
Кабачок	<0,1	<1	-
Папайя	<0,1	<1	-
Всего	58,7	100	+19

Общая площадь трансгенной сои в прошлом году выросла на 3,2 млн. га и ее доля впервые превысила 50 % общемировых посевов этой культуры. Все ГМ сорта сои - гербицид - устойчивы. В 2002 году она выращивалась для промышленного применения в 7 странах: США, Аргентине, Канаде, Мексике, Румынии, Уругвае и Южной Африке. В Аргентине площадь посевов ГМ сои за этот год увеличилось на 1,7 млн. га и достигла 99 % из 12,8 млн. га занятых культурой в стране.
В очередном ежегодном отчете International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA) сообщается, что 140 млн. га, засеянных ГМ сортами кукурузы принесли урожай в 600 млн. тонн. Среди 200 млн. фермеров, использующих ГМ сорта, наибольшей популярностью пользуются гибриды, и только 20 % семян сохраняется для будущего.

Трансгенные животные

Создание трансгенных животных
В настоящий момент исследования в данной области развиваются по нескольким направлениям:
создание новых животноводческих пород, дающих продукты с повышенным содержанием некоторых компонентов (например в Великобритании существует стадо коров, молоко которых идеально подходит для приготовления сыра чеддер);
создание животных, способных продуцировать несвойственные их виду белки (например, сообщалось о разработках направленных на получение свиней, способных продуцировать интерферон человека);
создание трансгенных животных, являющихся донорами при трансплантациях органов человеку.
Трансгенные мыши, крысы, кролики и обезьяны являются лабораторным инструментом, позволяющим конструировать модели генетических заболеваний и отрабатывать приемы генотерапии. И эти "модернизированные" животные нечто иное, как исследовательский ресурс, должный ускорить понимание природы канцерогенеза.
Одним из перспективных направлений трансгеноза является создание млекопитающих животных - "биореакторов", способных секретировать в молоко лекарственные вещества.
Стратегию получения трансгенных животных принципиально можно разделить на две группы: генеративные и соматические. Генеративные трансгенные животные несут трансген во всех тканях, включая гаметы. Методы соматического переноса генов не затрагивают генетическую информацию генеративных клеток, что исключает возможность передачи трансгенов потомству.
Сейчас рассматриваются следующие перспективные возможности практического применения трансгенеза в животноводстве: улучшение качества сельскохозяйственной продукции, устойчивость к заболеваниям, получение рекомбинантных белков в молоке и других биологических жидкостях, генетическая модификация свиней для ксенотрансплантации, создание животных моделей. Применение соматического трансгенеза обсуждается для генной терапии и биопроизводства.
Создание трансгенных животных может способствовать решению многих проблем, с которыми человечество сталкивается на всем протяжении своей истории. Это, прежде всего продовольственная проблема и проблема создания лекарственных препаратов и их получения в достаточном количестве.

Клонирование

Вместе с тем известно, что ядро соматической клетки обладает полной генетической информацией о данном организме, и если создать условия для реализации этой информации, то можно получить практически неограниченное число генетических копий (клонов) определенной особи. Поскольку ядра большинства соматических клеток находятся в дифференцированном состоянии, то эту задачу на первом этапе решали, используя эмбриональные клетки на определенной стадии развития зародыша, когда еще не произошла их дифференциация. Пересадка ядер (бластомеров) в зрелые ооциты дает такую возможность, потому что цитоплазма ооцитов содержит специфические факторы, способные репрограммировать пересаженное ядро и запускать программу развития нового эмбриона.

Клонирование эмбрионов путем пересадки ядер эмбриональных
клеток в энуклеированные яйцеклетки

После пересадки ядер эмбриональных клеток в энуклеированные яйцеклетки ядро репрограммируется таким образом, что начинает развиваться новый эмбрион. Теоретически все бластомеры из эмбриона донора имеют одну и ту же генетическую основу и, таким образом, способны обеспечить развитие идентичных особей. Эмбрионы, развившиеся после пересадки ядер, в свою очередь, могут быть использованы как доноры ядер. После нескольких генераций создается возможность получения сотен и даже тысяч идентичных эмбрионов.

Клонирование животных путем пересадки ядер
соматических клеток в энуклеированные яйцеклетки

Накопленный опыт клонирования эмбрионов путем пересадки ядер тотипотентных клеток из эмбрионов в энуклеированные яйцеклетки послужил базой для разработки метода клонирования животных путем пересадки ядер соматических клеток в энуклеированные яйцеклетки. Принципиальное отличие состоит в том, что клонирование путем пересадки ядер эмбриональных клеток обеспечивает получение не только одинаковых между собой животных, но и идентичных по генотипу с животным-донором соматических клеток. Это открывает возможность получать неограниченное число генетически идентичных потомков уже в первом поколении.
Трансгенные особи характеризуются по важнейшим биохимическим и морфологическим качествам более высокой степенью изменчивости, что увеличивает действие последующего отбора животных желательного типа, а это и есть цель селекции.
За небольшой промежуток времени в мире было создано около 20 типов трансгенных коров, коз, свиней, овец и кроликов. Они продуцировали такие ценнейшие фармацевтические вещества, как тканевой плазминогенный активатор, моноклональные антитела, эритропоэтин, инсулиноподобный фактор роста, интерлейкин, антитрипсин и другие.
В последние годы возникло новое направление в получении трансгенных животных. Использование специальных векторов позволяет интегрировать чужеродную генную конструкцию не во все клетки организма, как это происходит при введении гена в пронуклеус зиготы, а в определенные клеточные популяции организма. Такие животные (коровы, козы, свиньи) уже получены в отделе биотехнологии Всероссийского института животноводства.
Еще одним актуальным направлением развития биотехнологий в РФ является получение животных для ксенотрансплантации клеток и органов. Работы по этой тематике проводятся в содружестве с группой профессора Г. Брема (ФРГ) и предварительные результаты подтвердили перспективность этого направления биотехнологии.

Биотехнологические энзимы (ферментная промышленность)

Мировой рынок биотехнологического производства энзимов (ферментная промышленность) вырос за 6 лет более чем на 100 % и обнаруживает тенденцию к дальнейшему росту.

Процентное соотношение энзимов различного
назначения на мировом рынке продукции
ферментной индустрии за 1992-1998 годы

Таблица 3

Вид продукции	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	2005*	2009*
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Энзимы для производства детергентов, %	42	40	41	35	36	34	32	33	29
Энзимы для текстильной промышлен- ности, %	15	13	15	3	10	7	5	4	4
Энзимы для переработки углеводного сырья, %	18	18	14	16	16	16	16	13	15
Энзимы для молочной промышлен- ности, %	19	18	16	18	14	15	14	11	12
(i) Другие, %	6	11	14	18	24	28	33	39	40

* Экспертный прогноз

За последние 5-6 лет выпуск хлебопекарных ферментов и комовых добавок вырос вдвое. Рынок кормовых ферментных добавок для повышения усвояемости и пищевой ценности кормов для животных оценивается в 105 млн. долл. США. 540 млн. долл. США достигает рынок энзимов для различных отраслей производства пищевых продуктов. Весьма солиден потенциал и широкое поле приложения имеют ферменты для очистки сточных вод.
В пищевой промышленности использование знзимов позволяет организовать малозатратное и динамичное производство пищевых продуктов из доступных и дешевых видов сельскохозяйственного сырья и отходов пищевой промышленности.
90 % производства промышленных энзимов сосредоточенно в Европе, Японии, США. Китай и Индия обеспечивает рынки Азии. В целом мировой рынок промышленных энзимов оценивается в 1,5 млрд. долларов США.

Биотехнология в добывающей промышленности

Биотехнологии, основанные на использовании различных групп микроорганизмов, находят все большее применение при добыче нефти и при очистке объектов окружающей среды от нефтяного загрязнения.
Важным направлением биотехнологических исследований является разработка новых технологий защиты окружающей среды от загрязнения отходами различных промышленных производств и очистка уже загрязненных территорий.

Горнодобывающая промышленность

Преимущества биотехнологических методов добычи и переработки золота и других драгоценных и редкоземельных металлов заключается не только в экологических и экономических аспектах, которые бесспорны в данном случае, но и в том, что они направлены на переработку упорных концентрантов, хвостохранилищ, и забалансовых руд хранящих в себе сотни миллионов валюты.
Лидером в разработке биотехнологического подхода к переработке золотомышьяковых концентратов различных месторождений являлся Советский Союз, однако первая биотехнологическая установка была построена в 1986 году в ЮАР.
Первые в мировой практике полупромышленные установки в среднем показали при испытаниях повышение процента извлечения золота в среднем на 60 %. Сегодня в мире с помощью именно этого метода получают более 32 тонн золота в год.
Большой практически опыт эксплуатации биотехнологических промышленных установок добычи золота за рубежом показали высокую экономическую эффективность за счет снижения капитальных затрат и уменьшения эксплуатационных расходов при увеличении извлечения золота и экологичности.
В апреле 2002 года ЗАО "Алтын и Аймак" (Усть-Каменогорск), получил первый слиток казахстанского золота из "упорных" руд, не поддающихся традиционным технологиям - методом бактериального обогащения. Если учесть, что Казахстанские недра хранят золота, платины и других драгоценных и редкоземельных металлов на сотни миллионов долларов, но они недоступны традиционным методом переработки, то есть все основания и резон обратить внимание на нетрадиционные инновационные методы и технологии. Тем более, если эти технологии отвечают не только требованиям времени, но и Стратегии Государства - политики инновации, экономики, экологии, энергетики и так далее.

Нефтедобывающая промышленность

Биотехнологические методы разработки новых подходов к повышению нефтеотдачи, является актуальной задачей, когда доподлинно известно, что существующие способы разработки нефтяных месторождений позволяют извлекать из недр не более 50 % нефти. Данные методы повышения нефтеотдачи привлекают внимание малой капиталоемкостью, эффективностью и экологической безопасностью.
Биотехнологии основаны на физиолого-биохимических особенностях микроорганизмов, вводимых в пласт: их способность расти в широком диапазоне температур, давления, солености, в аэробных и анаэробных условиях, используя для жизнедеятельности источники питания из нефти. При этом микроорганизмы образуют разнообразные метаболиты: газы, кислоты, поверхностно-активные вещества, полученные в результате микробиологического синтеза непосредственно в пласте, что обусловливает чистоту и повышает нефтеотдачу до 40 %.
Применение биотехнологии позволяет увеличить на 5-7 % вовлекаемые в разработку запасы, повысить продуктивность скважин в 1,5-2 раза, а текущую добычу нефти - на 15-25 %. С учетом роста цен на энергоносители, биотехнологические методы окупаются в течение 1,5-2 лет.
Но, наиболее актуальной темой связанной с нефтедобычей, является вопросы ликвидации разливов сырой нефти, как на промыслах, так и далеко за пределами, как на суше, так и на акваториях водных бассейнов. В настоящее время химическое загрязнение окружающей среды, в том числе нефтью и продуктами ее переработки, представляют особую опасность, что связано с огромными масштабами добычи, транспортировки и переработки этих энергоносителей. Угроза массированного загрязнения стимулировала разработку методов борьбы с нефтяными загрязнениями. В последнее время все больше внимания уделяется микробиологическому методу. Бесспорными преимуществами этого метода, являются эффективность, экономичность, экологическая безопасность, технологическая гибкость и отсутствие вторичных загрязнений.
Экономическая оценка применения растительных сорбентов показала, что себестоимость сорбента составляет 0,75 долл. США/кг, а очистка 1 кв. метра водной поверхности составит 0,16 - 0,33 долларов США, что существенно дешевле имеющихся аналогов, но стоит заметить, что все аналоги производились за границей, как и приводимые авторами выкладки. В Казахстане эти цифры могут быть, если не существенно, то достаточно ниже.
На сегодня не существует единого способа полной ликвидации нефтяного загрязнения, как с водной поверхности, так и с поверхности суши. Сорбционные способы на основе химически нейтральных материалов позволяют решать проблемы устранения нефти экологически чистыми методами. Нефтепоглощающие сорбенты могут быть использованы как при очистке сточных вод, так и на всех этапах борьбы с нефтяными разливами.
Новым направлением в утилизации отходов нефтепереработки является разработка энергетической установки учеными Массачусетского университета, где электричество вырабатывают бактерии. В качестве топлива возможно использование любых органических отходов, в том числе, отходов от переработки нефти. Конструкция устройства проста, необычна только разновидность бактерии, о существовании которой стало известно относительно недавно. Полностью разлагая углеводороды без всякой потребности в кислороде, они отдают электроны в качестве "побочного продукта жизнедеятельности". Утилизация отходов нефтепереработки с получением электроэнергии в такой экологичной установке представляется более перспективным, чем сжигание в топках.

Биотехнология в энергетике: биогаз

Вопросы истощения природных запасов углеводородного сырья как энергоносителей возникли не вчера и не вчера начались поиски новых источников энергии. Множество проектов фотоэлектрические батареи, солнечные нагреватели, мини электростанции на основе энергии ветра и биотермальных вод, разработки по использованию в качестве возобновляемого источника энергии биомассы - это проекты 70-х годов прошлого столетия.
Сегодня живет идея привлечения возобновляемых ресурсов, а именно биомассу. Если учесть, что ежегодно с помощью фотосинтеза растения фиксируют около 30 миллиардов тонн углерода, а нефти в мире уничтожается в десять раз меньше, то есть о чем задуматься.
Что касается расширения энергетической базы за счет биологических ресурсов, то это возможно лишь при системном подходе и тщательной оценке конкретных условий. Наиболее оптимальный способ использования биомассы - ее газификация с последующим срабатыванием в газовых турбинах. Предварительные расчеты, проведенные в Принстонском университете, показывают, что турбогенераторы, работающие на продуктах газификации биомассы, могут успешно конкурировать с традиционными тепловыми, ядерными и гидравлическими энергоустановками. Наиболее перспективными областями применения таких турбогенераторов уже в ближайшем будущем могут стать отрасли экономики, в которых скапливаются большие объемы биомассы (в частности, сахарные и винокуренные заводы, перерабатывающие сахарный тростник). Так, в Бразилии при использовании биомассы с винокуренных предприятий образуется столь значительный избыток электроэнергии, что ее реализация делает спирт дешевле нефти. Только из сахарного тростника может быть произведено 50 % энергии, которая вырабатывается сейчас всеми источниками в 80 развивающихся странах, где выращивают эту культуру.
Тем не менее, существует способ прямого производства биологического топлива с помощью бактериального сбраживания, который оказался достаточно выгодным. Это процесс превращения отходов сельского хозяйства в метан, который по способу получения называют - биогазом. Биогазовые установки - метантанки - были разработаны на основе использования сообществ анаэробных метанообразующих бактерий (в глобальном масштабе эти бактерии являются единственным источником биологического метана на Земле).
В сельскохозяйственном производстве, где постоянная нехватка органических удобрений в земледелии, нескончаемые горы отходов на животноводческих фермах могут решить проблему сырья для производства биогаза, а отработанное сырье проблему нехватки удобрения, проблемы отходов, обеспечить электроэнергией. Переработанный на биогаз навоз идеален в качестве удобрения еще и потому, что из него не прорастают семена, попавшие в желудки животных во время приема пищи, а из навоза, как правило, произрастают сорняки, засоряющие поля.
В основе технологии получения биогаза лежит анаэробная биотехнология, то есть ферментация органической массы растительного происхождения в условиях полного отсутствия кислорода (в метантанках). Во всем мире биогаз вызывает повышенный интерес как источник нетрадиционных энергоресурсов. Во всех странах Западной Европы созданы национальные программы по получению и использованию биогаза.
Современная техническая биоэнергетика имеет два основных направления превращения органических отходов в технически удобные виды топлива и энергии:
термохимическая конверсия (прямое сжигание, пиролиз, газификация, сжижение, синтез);
биоконверсия (получение спиртов, водорода, биогаза, органических кислот, растительных масел).

Биотехнология в химии

На конец двадцатого столетия производство синтетических пластмасс в мире достигло 130 млн. тонн/год. Одним из быстроразвивающихся направлений использования пластмасс, является упаковка. Уже в 1975 году полимеры вышли на третье место после стекла, бумаги и картона по применению для упаковки.
Из всех выпускаемых пластиков 41 % используется в упаковке, из этого количества 47 % расходуется на упаковку пищевых продуктов. Если стеклянная тара, как правило, находится в потребительском цикле, а бумажная подвергается разложению в естественных условиях, то упаковка из синтетических полимеров, составляющая 40 % бытового мусора, практически "вечна" - она не подвергается разложению и вопрос как быть и что делать с пластмассовым мусором, становится глобальной экологической проблемой.
От решения вопроса пластмассовых отходов в значительной степени будет зависеть экологическая ситуация в мире и, по всей видимости, темпы и направления развития производства синтетических пластмасс в двадцать первом столетии. В противном случае человечество само себя зароет пластмассовым мусором.
С развитием биотехнологии развиваются и технологии получения упаковочных материалов, а вместе с тем и расширяются функции самой упаковки. Из инертного, индифферентного барьера между пищевым продуктом и окружающей средой, упаковка в настоящее время все больше превращается в фактор производства, поскольку с ее помощью можно:
направленно изменять состав продукта. В этом случае для изготовления упаковки применяются биологически активные материалы с иммобилизованными ферментами;
защищать продукты питания от микробиальной порчи, продлевая тем самым время их "жизни". К примеру, срок хранения колбасной продукции в "активной" оболочке увеличивается в 2-3 раза;
создавать оптимальную газовую среду внутри оболочки, что широко используется при хранении продуктов питания в модифицированной и регулируемой среде;
регулировать температуру обработки продуктов питания в условиях микроволнового нагрева.
Это направление представляет несомненный интерес, поскольку введение добавки не в пищу, а в матрицу полимерной оболочки позволяет пролонгировать действие добавки, регулируя скорость ее массопереноса в пищевой продукт. Важным преимуществом таких упаковок является то, что благодаря иммобилизации добавок миграция их в пищевой продукт сведена к минимуму, поскольку по последним данным многие пищевые добавки таят в себе определенную угрозу здоровью.

Биотехнология и окружающая среда
Проблемы экологии в Казахстане

В Казахстане очень уязвимая природная среда. Территорию республики в основном составляют степи, полупустыни и пустыни. Существуют уникальные внутриконтинентальные моря и озера, такие, как Каспий, Арал, Балхаш, Зайсан, Алаколь.
В результате антропогенных нагрузок практически на всей территории Казахстана нарушена естественная способность природной среды в обеспечении будущего экономического и социального развития страны.
Экстенсивное развитие сельскохозяйственного производства оставило след в виде деградации земель и оскудения ландшафтов, более 60 % территории страны подвержено жесточайшему опустыниванию, что приводит к уменьшению плодородия почв и, как следствие, к сокращению продуктивности животноводства и растениеводства. На глазах одного поколения почти в два раза сократилась площадь Аральского моря. Аналогичная судьба ожидает озеро Балхаш. При потребности республики в воде в 100 куб. км в год существующая обеспеченность составляет 34,6 куб. км. По водообеспеченности на душу населения Казахстан занимает последнее место среди стран Содружества Независимых государств (СНГ).
Ежегодно в поверхностные водоемы республики сбрасывается более 200 млн. куб. метров загрязненных сточных вод. Выявлено более 3 тыс. очагов загрязнения подземных вод, площади которых составляют от нескольких до сотен квадратных километров.
Большинство предприятий перерабатывающего и энергетического комплексов имеет несовершенную технологию, морально и физически изношенные основные производственные фонды, что способствует увеличению количества вредных выбросов. Интенсивное загрязнение воздуха, воды и почв, деградация животного и растительного мира, истощение природных ресурсов привели к разрушению экосистем, опустыниванию и значительным потерям биологического и ландшафтного разнообразия, росту заболеваемости и смертности населения. Следствием подобных изменений является снижение качества жизни населения и неустойчивое развитие республики. В то же время остаются самыми низкими среди стран Евразии государственные расходы на охрану окружающей среды. Они составляют не более 0,5 долл. США в год на одного человека.
Биотехнология ставит на службу человеку и охрану окружающей среды все - от бактерий до папоротников (способность папоротников аккумулировать мышьяковистые соединения), от папоротников до высших растений и до всего, что вроде уж не надобно человеку.
Если мировой рынок технологий для охраны окружающей среды в настоящее время оценивается в 235 миллиардов долларов США, то по некоторым оценкам от 25 до 40 % приходится на долю биотехнологий.

Санация, фиторемедиация, биоремедиация почв,
водоемов, полигонов

На сегодня остается открытым вопрос очистки почв загрязненных тяжелыми металлами и другими элементами. Способ фиторемедиации для удаления металлов из почв за счет аккумуляции металлов растениями является альтернативой существующим методам восстановления почв (экскавация, промывка) в частности, вследствие малых затрат. Особенно это важно для бедных растительностью горных районов, так как при этом улучшается ландшафт. При средней концентрации свинца (Рb), цинка (Zn) и кадмия (Cd) в почвах 4431, 4920 и 37 мг/кг, соответственно, концентрация в образцах растений была сравнительно высокой (см. таблицу 4). Так Chenopodium album L., растущий в естественных условиях, накапливал Рb до 557 мг/кг в сухих стеблях. Посаженная Atriplex leucoclada содержала наибольшее количество Zn и Cd - 3165 и 14 мг/кг сухих стеблей, соответственно.
За счет растительности уменьшается распространение тяжелых металлов за счет ветровой эрозии, выноса ливневыми водами и инфильтрации. Выращенные растения могут быть переработаны обычными методами или размещены в малых объемах.
Для накапливания металлов растениями найдены и другие применения, такие как фоторазведка и разработка месторождений, фитоархеология и ризофильтрация.
Одними из актуальнейших экологических проблем, ставших перед человечеством, являются проблемы санации почв, очистка территорий военных полигонов и уничтожение химического оружия.

Накопление металлов растениями

Таблица 4

Образцы растений	Стебли	Корни
Pb	Zn	Cd	Pb	Zn	Cd
Atriplex leucoclada	400.8	3165.0	13.9	189.4	590.0	1.4
Chenopodium album L	557.7	2186.7	9.6	194.0	680.0	3.1
Eleagnus angustifolia L	428.1	1372.5	8.5
Haloxylon articulatum	186.4	1495.0	9.4	250.2	800.0	1.6
Polygonum arenas trum	136.2	1590.0	5.6	271.8	890.0	2.9
Salsola volkenssi	223.7	1468.0	6.4	136.7	598.0	3.9
Tamarix sp.	497.6	2120.0	9.2

Что касается проблем уничтожения химического оружия и очистки территорий военных полигонов, то в США существует специальная программа подготовки военнослужащих на университетском уровне, включающая ознакомление с методами биоремедиации почвы, водоемов и воздуха. Три больших полигона Департамента обороны США в 2001 году приобрели DARAMEND@, технологию микробной биоремедиации фирмы W.R. Grace & Co., для обработки почв, загрязненных взрывчатыми веществами, так как эта технология показала 99 % очистки почвы уже после двух первых фаз обработки.
В России научно-исследовательские организации, в том числе оборонные, разрабатывают биотехнологические методы (с применением микроорганизмов и растений) ремедиации почв и переработки реакционных масс и жидких отходов, образующихся при детоксикации химического оружия. Так же разработана биотехнологическая система очистки воздуха, от органических соединений и создана опытная установка, лицензии, на использование которой в настоящее время приобретены химическими предприятиями Великобритании и Финляндии.
Последние десятилетия характеризуются поступлением в окружающую среду огромного количества разнообразных по строению синтетических органических соединений (ксенобиотиков), часто токсичных для живых организмов. Некоторые ксенобиотики накапливаются в окружающей среде из-за определенного отставания эволюционных процессов микроорганизмов, направленных на выработку у них способности к катаболизму, то есть деградации этих соединений. Сейчас стоит задача максимального использования потенциала микроорганизмов, обладающих огромным разнообразием ферментов, осуществляющих реакции деструкции различных ксенобиотиков. Использование этого потенциала и есть "биоремедиация".
Сегодня до 30 и более процентов стоимости промышленного производства составляют затраты на строительство очистных сооружений. Имеющиеся методы очистки сточных вод постоянно совершенствуются, однако их эффективность не всегда удовлетворяет экологическим требованиям. Выходом из такой ситуации является пересмотр традиционных промышленных технологий с целью создания безотходных производств с замкнутым циклом использования жидкостных потоков. В этой проблеме ведущая роль принадлежит технологиям локальной биоочистки с возвратом очищенной до необходимых норм в технологический цикл или получением из стоков полезных биопродуктов.
Только биотехнологические методы имеют ряд преимуществ по сравнению с физико-химическими: экологическая безопасность переработки, безвредность для окружающей среды конечных продуктов утилизации, высокая адаптивность и специфичность в отношении разнообразных загрязнителей, приемлемые трудоемкость и стоимость работ, сохранение естественного состояния и плодородия рекультивируемых почв.

§ 3. Основные предпосылки развития биотехнологии в Казахстане

§ 3.1. Оценка существующего спроса и предложения на
биотехническую продукцию в Казахстане

В настоящее время в нашей стране объем разработки и производства биотехнологической продукции не получил должного развития. По многим биопродуктам страна находится в зависимости от импорта. Как и в России в Казахстане наблюдается существенная диспропорция развития отрасли биотехнологии. В более массовом порядке промышленное производство биотехнологической продукции представлено в Казахстане в виде производства отдельных видов лекарственных препаратов, спирта и молочных биопродуктов.

Фармацевтическая промышленность

В Республике Казахстан поступает огромный приток импортных лекарственных средств. Объем импорта готовых лекарственных средств (ЛС), начиная с 2000 года, неуклонно увеличивается. В 2003 году в Казахстан было ввезено медикаментов 12 917,8 тонн на сумму 269 млн. долларов США. Это, соответственно, на 16 % и 34,2 % больше, чем в 2002 году. Как видно, прирост стоимости импортированных лекарственных средств заметно опережал увеличение их натурального объема. Это, естественно, сопровождалось ростом средней таможенной стоимости 1 тонны ввозимых в страну ЛС (с 13,9 тыс. долларов США в 2002 году до 16,2 тыс. долларов США в 2003 году - на 16,5 %).
Выросло количество стран-поставщиков (с 50 до 55), изменился их состав. Дополнительными поставщиками стали: Швеция, Аргентина, Иордания, Малайзия, Бангладеш, Индонезия.
Состав пятерки лидеров по стоимости ввезенной продукции остается неизменным в течение нескольких лет: Германия, Россия, Индия, Франция, Венгрия.
В 2005 году объем импортированных ЛС по подгруппе ТН ВЭД 3001 (препараты крови, другие биологические и иммунобиологические средства, в том числе биотехнологические препараты, культуры микроорганизмов) составил 556 млн. долларов США.
Объем продаж медикаментов в Республике Казахстан увеличивается в последние годы в среднем на 30 % ежегодно. Ниже в таблице представлены объемы рынка лекарственных средств за 2003-2005 годы.

Рынок лекарственных средств в Республике Казахстан

Таблица 5

Период	Импорт	Произ- водство	Экспорт	Объем рынка	Доля импорта
год	млн. долл.	млн. долл.	млн. долл.	млн. долл.	%
2003	269	14	1,6	283	95.6
2004	390	20	2,6	410	95.7
2005	556	29	7,1	579	97.2

Согласно официальным данным в 1998 году население Казахстана закупило лекарственных препаратов, в том числе антибиотиков на сумму свыше 300 млн. долл. США. Объем продаж лекарственных средств казахстанского производства в 1999 году составил порядка 4 %, в 2001 году - 6 % фактической емкости фармацевтического рынка. Производство антибиотиков для здравоохранения в республике не налажено, хотя вопросы разработки химиопрепаратов широкого спектра действия, пролонгированного действия актуальны.
Объем продаж лекарственных средств казахстанского производства в 2003-2005 годы составил порядка 5 % фактической емкости фармацевтического рынка. В стоимостном выражении в 2003 году лекарственных средств было произведено на сумму около 14 млн. долларов США, а в 2005 году - 29 млн. долларов США. При этом производство антибиотиков для здравоохранения в республике не налажено, хотя вопросы разработки химиопрепаратов широкого спектра действия, пролонгированного действия актуальны.
Ниже в таблице представлены данные по производству биотехнологической продукции в фармацевтической промышленности Казахстана.

Производство продукции в натуральном
выражении в Республике Казахстан

Таблица 6

Наименование продукции	2002 год	2003 год	2004 год	2005 год
1	2	3	4	5
Ферменты и соединения органические прочие, тонн	-	-	-	-
Фермент сычужный и его концентраты, тонн	-	-	-	-
Ферменты (энзимы); препараты ферментов, не включенные в другие группировки, тонн	-	-	-	-
Кислота салициловая, кислота О-ацетилсале- циловая; их соли и эфиры сложные, кг	-	-	-	-
Лизин, кислота глутаминовая и их соли; соличетвертичные аммония; фосфоаминолипиды; амиды, их производные и соли, кг	-	-	-	-
Лактоны, не включенные в другие группировки; соединения гетероцик- лические только с гетероатомами азота, содержащими неконденсированное пиразольное кольцо, пирамидоновое кольцо, пиперазиновое кольцо, неконденсированное триазиновое кольцо или фенотиазиновую систему неконденсированных колец; кислоты нуклеиновые и их соли; гидантоин и его производные, кг	-	-	-	-
Сахара химические чистые, не включенные в другие группировки; эфиры сахаров простые и сложные и их соли, не включенные в другие группировки, кг		106		-
Провитамины, витамины и гормоны; гликозиды и алкалоиды растительные и их производные; антибиотики, кг	4205	11892		-
Железы и органы прочие, их экстракты и прочие вещества человека или животного, не включенные в другие группировки, кг	553	477		-
Препараты фармацев- тические, тыс. тенге	2840268	3362333	3646877	4967900
Препараты фармацев- тические прочие, тыс. тенге	544663	662739	1000829	-
Биотопливо, получаемое из культур масло- содержащих, сахаро- содержащих и крахмало- содержащих, тонн	152	83		-
Среды культурные готовые для выращивания микроорганизмов, тонн	-	-	-	-

Примечание: "-" - не производится в Республике Казахстан;
"пусто" - нет данных.

В республике порядка 65 предприятий выпускают лекарственные средства, однако, как следует их вышеприведенной таблицы, многие виды биотехнологической продукции в отечественной фармацевтической промышленности не производятся.

Производство спирта

Существующие мощности производства ферментов позволяют рассчитывать на выпуск препаратов в объемах, достаточных для покрытия потребности всех спиртовых заводов Казахстана (около 15 млн. декалитров) и частично экспортировать ферментные препараты в СНГ (5 млн. декалитров). Однако в настоящее время существующие мощности не задействованы в должной степени.
Ниже в таблице 7 представлены данные по ферментированной спиртовой продукции.

Производство продукции в натуральном выражении
в Республике Казахстан

Таблица 7

Наименование продукции	2002	2003	2004	2005
Спирт этиловый и спирты денатурированные прочие из продуктов сельско- хозяйственных фермен- тированных, тыс. литров	12124,4	6138,5	5620,6	7300
Напитки ферментированные (сидр яблочный, сидр грушевый, напиток медовый); напитки смешанные, содержащие алкоголь, тыс. литров	23174,9	14082,5	9015,3	8928
Услуги в области производства напитков не дистиллированных ферментированных прочих, тыс. тенге	-	-	-	-

Как следует из данных таблицы 7, объемы производства ферментированных напитков снизились за последние годы.
Другим применением этилового спирта является производство этанола, во многих странах для повышения октанового числа горючего материала вместо экологически вредного тетраэтил свинца применяется этанол. Поэтому производство высокоочищенного этилового спирта (99,6 %) будет существенно способствовать сохранению экологического благополучия, что особенно выгодно также в связи с низкой себестоимостью производства биотехнологической продукции.

Производство молочных биопродуктов

В Республике Казахстан организовано производство ферментов, используемых в молочной промышленности.
В таблице 8 представлены данные по биопродукции в молочной промышленности.

Производство продукции в натуральном выражении
в Республике Казахстан

Таблица 8

Наименование продукции	2002	2003	2004	2005
Йогурт, молоко и сливки ферментиро- ванные или сквашенные прочие, тонн	53853	69599	76739	93941
Молоко и сливки свернувшиеся, йогурт, кефир, сметана, ацидофилин, молоко и сливки ферментиро- ванные или сквашенные прочие, тонн	53009	68497	78189	-
Молоко и сливки свернувшиеся, йогурт, кефир, сметана, ацидофилин, молоко и сливки ферментиро- ванные или сквашенные, неарома- тизированные, не содержащие добавок фруктов, орехов или какао, тонн	49144	62606	70902	-
Молоко и сливки свернувшиеся, йогурт, кефир, сметана, ацидофилин, молоко и сливки ферментиро- ванные или сквашенные прочие, ароматизиро- ванные или содержащие добавки фруктов, орехов или какао, тонн	3854	5874	7268	-
Молоко и сливки сквашенные, йогурт и продукты ферментиро- ванные прочие в порошке, гранулах или другой твердой форме, тонн	11	17	19	-
Дрожжи неактивные; микроорганизмы одноклеточные мертвые прочие, тонн	-	-	6682	6987

Как следует из таблицы 8, объемы молочной биопродукции имеют тенденцию к росту. Что также связано с ростом числа компаний, занимающихся производством ферментированных молочных продуктов, в настоящее время это порядка 170 предприятий.

Существующее состояние биотехнологической науки Казахстана
и ее экспериментально-производственной базы

В советский период Казахстану отводилась роль производственной основы промышленной биотехнологии. Создавались специализированные учреждения и возводились закрытые города стратегического значения, входившие в военно-промышленный комплекс. Так, к началу 90-х годов мы подошли с багажом в виде развитой инфраструктурой, высококвалифицированных кадров и современной производственной базы. Пятнадцати лет было достаточно, для того чтобы уровень биотехнологических исследований снизился, а технологии безнадежно устарели. За границу выехала большая часть ученых и специалистов, а уникальные и дорогостоящие производства окончательно остановились.
В настоящее время развитие биотехнологии в Казахстане характеризуется морально устаревшей научно-промышленной базой советского образца, малочисленностью количества групп специалистов, занимающихся в данной сфере. Малочисленность групп специалистов, занимающихся проблемами биотехнологии приводить к отсутствию конкуренции в этой сфере, что обуславливает низкий уровень научных исследований. В свою очередь, низкий уровень исследований не создает стимулов для финансирования научных исследований. Отрицательный эффект многократно усиливается следующими факторами:
незнанием английского языка (так как лидерами являются США, страны Европейского Экономического Сообщества (ЕЭС), Япония и другие страны);
отсутствием информации и международного сотрудничества;
"авторитарным" традициями в науке.
Спектр производимой биотехнологической продукции Казахстана узок, и подавляющее большинство этой продукции ориентировано на внутренний рынок, так как на открытом рынке оно неконкурентоспособно.
Опыт создания и эксплуатации ОАО "Технопарк НПО "Прогресс" в городе Степногорске показывает, что без передовых исследований в области биологии биотехнологическое производство не выходит за рамки уже существующих, зачастую устаревших, технологий.
Тем не менее, в рамках бюджетных программ в Казахстане проводятся исследования, соответствующие приоритетным направлениям развития биотехнологии, это:
Программа формирования и развития биотехнологического производства на открытом акционерном обществе "Технопарк научно-производственного объединения "Прогресс" в городе Степногорске на 2003-2005 годы;
Республиканская научно-техническая программа "Научно-техническое обеспечение и организация производства биотехнологической продукции в Республике Казахстан" на 2001-2005 годы;
Межотраслевая программа "Развитие фармацевтического производства на площадях ТОО "Биокорм";
Программа "Прикладные научные исследования в области агропромышленного комплекса".
Указанные программы предусматривают реализацию проектов по следующим направлениям.

Биотехнологическая продукция для сельского хозяйства

Проект комплексной переработки зерна предполагает выпуск более 53 тыс. тонн клейковины в год. При этом 80 % продукции предназначено на экспорт в страны ближнего и дальнего зарубежья. Общий объем финансирования по проекту должен составить более 60 млн. долл. США. Срок окупаемости проекта предположительно составляет 5 лет.
Комплексная (глубокая) переработка зерна с получением сухой клейковины, крахмальной жидкости 39 %, крахмальной смеси 14 %, отрубей основана на использовании современной технологии фирмы Альфа-Лаваль. Эта технология позволяет перерабатывать даже неликвидное, не пользующееся спросом зерно с получением вышеуказанной продукции. Результаты маркетинговых исследований показали дефицит клейковины и крахмала, широко применяющихся в пищевой и микробиологической промышленности, биотехнологии на рынках не только стран СНГ, но и Европы.
Побочные продукты данного производства - крахмал и отруби - являются основой для всех остальных предлагаемых проектов. Сумма необходимых инвестиций по проекту организации производства субстанций антибиотиков составляет 39 тыс. долл. США.
Близки к завершению восстановительные работы по запуску производства пестицидов и кормовых добавок. Последние начнут выпускаться летом при содействии французской фирмы "Одиссео-Евразия". Завершается создание участка для переработки отходов спиртового производства.

Биотехнологическая продукция для здравоохранения

На базе АО "Биомедпрепарат" планируется создать производство 16 препаратов (антибиотиков, витаминов, ферментов и белков), а в дальнейшем довести их номенклатуру до 50 наименований. Стоимость проекта - 5,8 млн. долларов США.
Также запланировано увеличение объемов производства пробиотических препаратов: бифидумбактерина, колибактерина, лактобактерина, бификола - 3,1 млн. флаконов в год. Планируется расширение производства ферментов протеолитических иммобилизационных:
профезима - 7 млн. флаконов в год;
стоматозима - 3 млн. флаконов в год;
имозимаза или его аналога - 3 млн. флаконов в год.
Наряду с основной продукцией на АО "Биомедпрепарат" предусмотрено расширение производства выпуска одноразовых шприцев за счет монтажа второй линии стоимостью 10 млн. долларов США, а также завершение работ по созданию участка радиоизотопной стерилизации медицинских препаратов и изделий, на что потребуется 750 тыс. долларов США.
В перспективе намечен выпуск антибиотиков широкого спектра действия. В результате реализации данного проекта планируется производить:
гентамицина - 50 млн. флаконов/блистеров/туб/ в год;
линкомицина - 50 млн. флаконов в год;
рифампицина - 50 млн. флаконов в год.
Организация крупномасштабного производства этих препаратов позволит наполовину снизить закупки широко применяемых антибиотиков. Выпуск антибиотиков цефалоспоринового ряда не предусмотрен ввиду большой токсичности и необходимости химической модификации производства.
Другим направлением, которое планируется в рамках долгосрочного этапа, является создание производства генноинженерных препаратов: человеческий инсулин - 400-600 кг в год, интерлейкины, интерфероны, соматотропин. В бывшем СССР, в рамках программы генноинженерных производств, в АО "Биомедпрепарат" были разработаны лабораторные и опытно-промышленные регламенты производства рекомбинатного инсулина человека, не уступающего по качеству препарату фирмы "Ely Lilly". Это направление следует осуществлять совместно с российскими предприятиями под эгидой Координационного Совета государств СНГ в рамках единого плана инвестиционных мероприятий в области медицины и здравоохранения.
Последнее направление, относящееся к долгосрочному этапу, организация производства сухих питательных сред для выделения и идентификации микроорганизмов, используемых в микробиологии и биотехнологии. Стоимость проекта - 2,5 млн. долларов США.
Кроме того, совместно с Алматинским Институтом химических наук им. Бектурова ведется работа по внедрению новой технологии производства никотиновой кислоты и противотуберкулезных препаратов, также разработана проектно-конструкторская документация для организации производства углекислотных экстрактов и галогеновых препаратов.
Производство препарата имозимаза медицинского назначения. Имозимаза является высокоочищенным протеолитическим ферментом широко применяющейся при лечении гнойно-воспалительных процессов и раневых поверхностей.
Таблетирование фитопрепаратов и других лекарственных средств для здравоохранения на основе отечественных субстанций. Арглабин, саллсоколин и другие столь необходимые для больных оригинальные препараты в таблетированной форме будут более доступны для потребителя.

Биотехнологическая продукция для
перерабатывающей промышленности

Промышленное производство высокоочищенного этилового спирта является востребованной, экономически рентабельной и экологически безопасной продукцией.
В результате реконструкции заменена бракоректификационная установка, что позволяет получать этиловый спирт более высокого качества марок "Люкс" и "Экстра", имеющих повышенный спрос на рынке.
Производство очищенных ферментов: глюкаваморин Г18, амилосубтилин Г18. Препараты глюкаваморин и амилосубтилин используются в спиртовой промышленности в комплексе для осахаривания крахмалосодержащих субстратов.
Основная цель применения ферментных препаратов в спиртовом производстве - отказ от дефицитного солодового зерна, обеспечение стабильности процесса брожения сусла, и, в конечном счете, снижение себестоимости спирта.
Проведение реконструкции производства этилового спирта с оптимизацией процесса брожения и организацией участка по производству растворителей.
В стадии разработки сегодня находятся проекты по организации крупномасштабного производства технического этанола для нефтеперерабатывающей промышленности.

§ 3.2. Актуальность развития биотехнологии в Казахстане

Необходимость разработки и внедрения стандартов, правил и
условий допуска к потреблению продукции биотехнологии
в Республике Казахстан

Высокодоходность биоиндустрии может быть причиной для погони за сверхприбылью любой ценой, поэтому необходимо иметь в виду, что биотехнологии, с одной стороны, являются мощным орудием прогресса, с другой стороны, при неосторожном и слепом использовании, могут иметь негативные последствия. По этому вопросу сегодня в мире существуют следующие мнения.
В США потребление продукта считается безопасным, пока не доказано, что оно рискованно. В Европейском Союзе (ЕС), напротив, потребление считается рискованным пока не доказано, что оно безопасно.
Экологическая организация ГРИНПИС настаивает на запрещении использования генетически модифицированных растений в продовольственных и кормовых целях, поскольку пока неизвестно какое воздействие могут оказать эти продукты на природу человека в случае их длительного потребления.
Ряд стран предъявляют строгие требования к маркировке продуктов, имеющих ГМ (генетически модифицированные) - составляющие. Кроме ЕС к таким странам относятся: Япония, Республика Корея, Австралия и Новая Зеландия.
Вне зависимости от того, будет Казахстан или не будет развивать собственные биотехнологии, в условиях глобализации республика будет втянута в потребление продукции мировой биоиндустрии. Казахстан не должен стать опытной лабораторией развитых стран мира.
Для недопущения негативных последствий необходимо поставить надежную защиту, для чего Казахстану надо иметь высококвалифицированные службы контроля и мониторинга использования импортных и отечественных продуктов биотехнологий.
При выработке приоритетов развития в сфере биотехнологии Казахстану необходимо учесть сложившиеся особенности и перспективы развития экономики:
высокую долю агропромышленного комплекса и горнодобывающей промышленности;
наличие природных богатств и планы освоения Каспийского шельфа с учетом соблюдения экологического баланса в природе;
сохраняющиеся высокие темпы роста экономики, перспективы развития нефтехимии, строительства, транспортно-телекоммуникационного комплекса, информационных технологий, текстильной промышленности, туризма и спорта;
соседство с быстрорастущими и перспективными рынками сбыта (страны Центральной Азии, Китай, Индия, Россия);
наличие развитой инфраструктуры в области ядерной физики (Институт Ядерной Физики, город Курчатов), космонавтики (космодром Байконыр, город Приозерск);
наличие наследия советской науки (Республиканская коллекция микроорганизмов, Технопарк НПО "Прогресс", институты биологического профиля и другие).
Для Республики Казахстан, являющейся аграрной страной, важны разработки технологии и производство кормовых добавок в области сельскохозяйственной биотехнологии. Развитие животноводства было и остается стратегическим направлением агропромышленного комплекса в Республике. Поголовье скота и птицы в последние годы в Республике Казахстан заметно растет.

Поголовье скота и птицы в
Республике Казахстан, тыс. голов

Таблица 9

Наименование животных	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Крупный рогатый скот	4107	4294	4560	4878	5181	5440
Овцы и козы	9981	10479	11273	12247	13282	14275
Свиньи	1076	1124	1230	1369	1341	1313
Лошади	976	990	1019	1064	1110	1160
Верблюды	98	104	108	115	123	128
Птица	19706	21130	23791	24823	25481	25325

С учетом сложившихся тенденций потребность в кормовых добавках в ближайшие годы вырастет на 25-30 %.
Что касается планов освоения Каспийского шельфа, то разработка нефтяных месторождений на шельфе Каспийского моря и предстоящее увеличение объемов добычи нефти и, соответственно, увеличение при этом нефтяных потерь, может привести к увеличению содержания нефти в прибрежных водах Казахстанского сектора Каспия, что в свою очередь повлечет как экологические, экономические, так и социальные проблемы.
Нефтяная и газовая промышленность занимает первое место среди отраслей промышленности по объемам инвестиций. Несмотря на это, в основных районах нефтегазодобычи и нефтепереработки - Атырауской и Мангистауской областях - работы проводятся с применением отсталых технологий, устаревшего оборудования, что приводит к авариям и утечкам нефти.
Если по оценкам специалистов потери нефти при добыче, транспортировке и переработке составляют от 1,5 % до 15 %, то, учитывая предполагаемые извлекаемые запасы Кашаганской нефти, возникают тревожные прогнозы по нефтяному загрязнению. Практика сжигания попутного газа в факелах также наносит значительный экологический и экономический ущерб. Повышенный тепловой фон и подкисление компонентов окружающей среды вокруг месторождений при сгорании газа оказывают негативное влияние на почву, растительность, животный мир прилегающих к нефтяным комплексам районов, внося свой "вклад" в увеличение парникового эффекта. Безвозвратные потери газа составляют более 740 млн. м ³ в год. Отмечена зависимость повышенной заболеваемости населения в зоне Тенгизского нефтегазового месторождения (более чем в 6 раз выше областных показателей) от загрязнения атмосферного воздуха диоксидами серы и азота.
Сегодня остро стоит вопрос с отходами производства на нефтепромыслах. С ростом добычи нефти появилась новая проблема - накопление больших объемов серы. Например, только на месторождении Тенгиз ее накоплено уже более 7 миллионов тонн. Оценка воздействия этой серы на окружающую среду еще не проводилась, только сегодня начата работа по переработке серы в гранулы для последующей продажи за рубеж.
В результате повышения уровня Каспия оказались затопленными более 200 скважин и месторождений нефти, в том числе крупнейших - Каламкас и Каражанбас, что является угрозой не только биологическому разнообразию (в Каспии сосредоточено 90 % мировых запасов осетровых рыб, большое количество видов орнитофауны, эндемик - каспийский тюлень), но и всей экосистеме Каспийского моря.
В зависимости от времени между аварийным нефтяным разливом и началом проведения работ по его ликвидации, осуществляется либо весь комплекс мероприятий, либо отдельные его блоки. Но практически на всех этапах целесообразно применение нефтепоглощающих сорбентов. Разработкой нефтепоглощающих сорбентов занимаются во многих странах, но внимание специалистов все в большей степени привлекает направление с разработкой сорбентов из растительных отходов. В первую очередь, это связано с экологической безвредностью ввиду их естественного происхождения и одновременным решением проблемы утилизации отходов сельскохозяйственного производства.
В результате деятельности предприятий горно-металлургического комплекса на территории Казахстана скопилось более 20 млрд. т. промышленных отходов при ежегодном поступлении около 1 млрд. т., в том числе 230 млн. т. радиоактивных. 95 % от общего объема добываемой руды попадает в отходы, зачастую чрезвычайно токсичные и размещенные в неприспособленных для хранения местах. Имеющаяся статистика отмечает рост токсичных отходов. За последние четыре года их ежегодное образование возросло с 92 до 150 млн. т. в 2002 году, или возросло в 1,6 раза. Они сосредоточены преимущественно в Карагандинской - 29,4 %, Восточно-Казахстанской - 25,7 %, Костанайской - 17 % и Павлодарской - 14,6 % областях. Тяжелыми металлами и нефтепродуктами загрязнены также земли Кызылординской, Атырауской и Западно-Казахстанской областей. Здесь объемы брошенных и захороненных буровых шламов, замазученных и низкорадиоактивных вод, площади нарушенных земель трудно поддаются оценке.
Экологическая катастрофа грозит Актау и Каспийскому морю. Заводы промышленного гиганта Прикаспийского горно-металлургического комбината (ПГMK) сбрасывали сточные воды в котловину расположенную всего в нескольких километрах от города Актау, где образовалось искусственное озеро Кошкар-Ата. Эти заводы в основном занимались обогащением урана. Со временем в водоеме Кошкар-Ата скопились практически все элементы таблицы Менделеева, в том числе радиоактивные и токсичные.
Озеро Кошкар-Ата и Каспийское море отделяет друг от друга узкая береговая полоса, длиной не более 8 км, поэтому возникла опасность загрязнения Каспия водами хранилища Кошкар-Ата.
Кроме загрязнения Каспия появилась опасность загрязнения подземных вод месторождения технической воды Куюлус, откуда Мангышлакский атомный энергокомбинат /МАЭК/ берет часть воды для Актау.
Но помимо загрязнения токсичными и радиоактивными веществами грунтовых вод, имеется еще одна проблема, связанная с хранилищем Кошкар-Ата. В данный момент озеро пересыхает, потому что заводы бывшего ПГMK простаивают и не сбрасывают воду. На высохших берегах озера образуется токсичная пыль, которую ветер разносит по округе.
Перед экологами Мангистау стоит непростая проблема. Если поддерживать в озере прежний уровень воды, то может произойти сброс токсичных отходов в Каспий. Если дать озеру высохнуть, то пылью будут заражены все земли и пастбища вокруг Актау и поселка Акшукур.
Постоянно растущие объемы отходов промышленного производства формируют новые техногенные ландшафты, с ростом высоты отвалы и терриконы становятся источниками интенсивного пылеобразования.
Второе место по объемам отходов производства после горнодобывающей промышленности занимают металлургическая промышленность и энергетика. Более 1,5 млрд. тонн отходов накоплено только в золоотвалах Экибастузской ГРЭС Павлодарской области. Под угрозой прорыва в реку Иртыш находится золохранилище Согринской ГРЭС.
Свыше 350 полигонов хранения отходов создали крупнейшие корпорации ОАО "Испаткармет" и "Казахмыс" в Карагандинской области. Многолетние отходы Балхашского горно-металлургического комбината привели к загрязнению побережья и самих вод озера Балхаш.
Печально известна своими донными отложениями металлической ртути река Нура. В течение 20 лет в нее сбрасываются сточные воды производственного объединения "Карбид" и других заводов города Темиртау, а также зола Карагандинской ГРЭС-1. Зола абсорбировала из сточных вод ртуть и сегодня на протяжении 25 км в русле и пойме реки Нуры образовались иловые отложения, где содержится ртуть. В результате поставлена под угрозу вся система озер Коргалжинского государственного заповедника, единственным питающим водостоком которого она является.
Огромные территории Казахстана пострадали от деятельности военных полигонов и запусков космической техники. За период между 1949 и 1991 годами на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне было проведено 470 ядерных взрывов. Невозможно точно подсчитать число погибших; количество облученных достигло полумиллиона человек. На территории бывшего Семипалатинского ядерного полигона около 2 млн. га сельскохозяйственных угодий подвержено радиоактивному заражению.
Аральский и Семипалатинский регионы объявлены зонами экологического бедствия, где произошли разрушение естественных экологических систем, деградация флоры и фауны и вследствие неблагополучной экологической обстановки нанесен существенный вред здоровью населения. Зоны экологического бедствия представляют собой реальную угрозу внутренней безопасности страны.
В настоящее время в районах, прилегающих к бывшему Семипалатинскому полигону (85 населенных пунктов с численностью населения 71,9 тыс. человек), отмечается высокий уровень онкологической заболеваемости и смертности населения, болезней системы кровообращения, пороков развития среди новорожденных и эффектов преждевременного старения.
В зоне экологического бедствия Приаралья (178 населенных пунктов с населением 186,3 тыс. человек) наблюдается высокий уровень желудочно-кишечных заболеваний и анемии, особенно среди женщин и детей, детской смертности и врожденной патологии.
В настоящее время на территории Республики Казахстан функционируют четыре военно-испытательных полигона и комплекс "Байконур". Реальную экологическую угрозу представляют упавшие и падающие на землю фрагменты ракет, разливы высокотоксичного топлива и другие факторы, оказывающие негативное воздействие на окружающую среду и проживающее в непосредственной близости население. Пуски ракетоносителей с космодрома "Байконур" обеспечены наличием районов падения отделяющихся частей общей площадью 12,24 млн. гектаров.
В этих условиях оценка состояния окружающей среды занимает важное положение в решении проблемы предотвращения и ликвидации техногенного воздействия в местах производства, испытаний, хранения и эксплуатации космических средств, военной техники и военных объектов, а также в местах размещения промышленных организаций, дислокации воинских частей и соединений, осуществляющих ракетно-космическую деятельность.
В настоящее время проводятся научно-исследовательские работы по бюджетной программе "Мониторинг экологического состояния участков территории Республики Казахстан, подверженных ракетно-космической деятельности". Также в рамках Программы развития ресурсной базы минерально-сырьевого комплекса страны на 2003-2010 годы, начаты комплексные гидрогеологические и геоэкологические исследования территорий военно-испытательных полигонов. Поскольку в решении ряда задач космическим средствам нет альтернативы, то снижение воздействия ракетно-космической деятельности на окружающую среду и здоровье населения, обеспечение экологической безопасности ракетно-космических комплексов приобретают все большую актуальность.
Жизнь в атомном и химическом мире стала более комфортной, но одновременно приобрела дополнительные элементы риска в связи радиацией, загрязнением окружающей среды токсичными соединениями, потенциальной опасностью химического оружия. Кроме человека на нашей планете имеется огромное разнообразие других живых организмов, которые так же подвергаются указанному негативному воздействию и риску. Многие проблемы, связанные с состоянием окружающей среды, по своей природе и сути являются экологическими. В связи с этим в задачи современной биологии входят определение и выявление стрессов в естественных экологических системах, их восстановление и создание условий для функционирования устойчивых экологических систем. Поэтому последнее десятилетие внимание ученых обращено на ускоренно развивающиеся методы биотехнологии, позволяющие решать различные экологические задачи.
Достижения биотехнологии не только довольно широко применяются в целях охраны окружающей среды, но и все, что связано с биотехнологией, в первую очередь направлено на охрану здоровья человека и благополучие окружающей среды.

§ 4. Ретроспективный исторический обзор развития
системы организации науки в Казахстане

Поскольку существующая казахстанская школа биотехнологии являются наследием старой советской системы организации науки, представляется необходимым для понимания сути сравнить старую советскую систему современными передовыми системами мира.
Самая грубая классификация экономических систем делит их на два принципиально различных типа - административно-командные (централизованные) и рыночные (децентрализованные). В последних все экономические субъекты, включая государство, равноправны.
Поскольку науки и производства в области биотехнологии являются подсистемой экономики, они практически полностью определяется принятой экономической парадигмой, соответственно можно говорить о двух различных концепциях - административно-командной (АК) и рыночной.
Исторический опыт позволяет сегодня описать качественные различия этих двух систем, проанализировать их достоинства и недостатки.
Важнейшие экономические, социальные, организационные характеристики системы в экономике СССР диктовались фундаментальными принципами принятой тогда парадигмы: полное огосударствление создаваемой в общественном производстве собственности, включая интеллектуальную; закрытость и опора на собственные силы; мобилизационный тип развития и сверхмилитаризация народного хозяйства; идеологизация всех видов деятельности, в том числе научно-технического сектора. В результате система наук и производств в АК экономике имела ряд уникальных характеристик:
1) организация: использовалась организационно-управленческая схема: ведомственная организация и централизованное управление всеми субъектами, занятыми исследованиями, разработками, производством и обслуживанием;
2) основные субъекты: ими являлись только крупные и сверхкрупные (сотни, а иногда десятки тысячи занятых) научно-исследовательские, конструкторские организации, опытно-экспериментальные производства, находящиеся под управлением (фактически в полном подчинении) соответствующего министерства или ведомства. В таких схемах в первом приближении действительно работала линейная модель инновационных процессов, то есть новое знание, рожденное в результате фундаментальных исследований (в соответствующих научно-исследовательских институтах (НИИ)) передавалась в плановом порядке в прикладные НИИ, КБ, опытные заводы и далее вплоть до организации производства новой продукции. В этой
схеме реальные потребности конечного потребителя не столько изучались, сколько "моделировались". Более того, ими нередко пренебрегали в угоду интересам и возможностям потребителя.
В силу ведомственной организации в такой научной системе имело место отчуждение основной массы производителей нового знания, то есть субъектов сферы НИОКР как от сферы образования, так и от промышленности.
В инновационной системе (ИС) этого типа в силу принятой общественной парадигмы полностью отсутствовали легитимные (официально включенные в инновационный процесс) малые формы инновационной деятельности, то есть отсутствовали малые инновационные предприятия, как впрочем, и бизнес вообще;
3) управление, включая стимулы и мотивации: в плановой экономике все процессы, включая инновационный, регулировались из центра в соответствии с параметрами народно-хозяйственного плана. "Центр" (Госплан, министерство, ведомство) определял порядок и структуру обновления технологий, продуктов и услуг у потребителя и осуществлял в плановом порядке их "внедрение" в соответствующих организациях. Под реализацию задач внедрения централизованно выделялись государственные ресурсы.
Отсутствие права частной собственности на интеллектуальный продукт, созданный отдельными изобретателями, не позволяло использовать в инновационном процессе мощные мотивационные рычаги;
4) некоторые качественные характеристики: административно-командная система, в силу базовых принципов ее устройства, отличалась низкой мобильностью кадров, как горизонтальной (межотраслевой, региональной), так и вертикальной. Вообще для этого типа системы характерна малая гибкость и подвижность всех структур, включая, например, тематическую структуру исследований и разработок. Это стало одной из главных причин отставания СССР в технологической инновационной гонке, которая развернулась между промышленно развитыми странами во второй половине XX века.
Ориентация системы стимулов плановой экономики на "валовые" показатели (то есть количественные показатели объемов и масштабов деятельности) в ущерб качественным, вместе с малой скоростью реакции на быстро меняющиеся потребности самого инновационного сектора экономики, приводили к постоянному дефициту современных приборов, уникального (не массового) оборудования. Происходило их замещение относительно дешевыми трудовыми ресурсами, в том числе интеллектуальными. В результате, важной характеристикой инновационного процесса была трудоизбыточность на всех стадиях цикла. Это часто приводило к появлению во многих субъектах трудового "балласта".
Описанная выше модель административно-командной системы имела и определенные (в чем-то уникальные) преимущества. Например:
возможность концентрации огромных интеллектуальных и материальных ресурсов для решения необходимых государству крупномасштабных научно-технических задач;
весьма благоприятные с точки зрения самого научного сообщества экономические и социальные условия для развития фундаментальных и поисковых исследований;
возможность решать отдельные сложные задачи весьма скромными средствами (за счет дешевых интеллектуальных ресурсов).
В то же время к концу 80-х началу 90-х годов стали отчетливо видны неисправимые, имманентно присущие недостатки административно-командной модели инновационной системы. Главными среди них были:
закрытость, непрозрачность системы и как следствие - отсутствие реальной связи между общественными потребностями и приоритетами научно-технической политики;
сверхцентрализация управления, очень низкая мобильность и гибкость системы, низкая эффективность использования ресурсов.
Все это привело к нарастающему отставанию СССР в самых современных направлениях науки, технологии и высокотехнологичных производств и, в конце концов, к проигрышу в технологической гонке.
В этой связи сложившуюся в постсоветском Казахстане инновационную систему можно считать системой переходного периода.
С 1992 года в Казахстане начался переход к рыночной модели хозяйствования. Были реализованы два важных политических решения - открытость общественной системы и разгосударствление экономики. Одновременно, как под влиянием принятых государственных решений, так и в результате действий негосударственных субъектов, начала формироваться новая научно-производственная система рыночного типа. Значительные сдвиги произошли в одном из основных субъектов инновационного процесса - сфере казахстанской науки. Изменения коснулись следующих ее характеристик.
Масштаб и общая ситуация.
Трудовые ресурсы и финансовое обеспечение сократились в несколько раз. Существенно сузился фронт исследований, в силу неконкурентоспособности исчезли целые направления (и организации). Общая ситуация характеризируется: ограниченностью и неразвитостью Государственного финансирования научной и инновационной деятельности ограничено, финансовых рынков, отсутствием достаточного числа крупных фирм, готовых инвестировать в технологические инновации, не достаточностью начального капитала. В результате, все это сдерживает инновационную деятельность.
Политические и идеологические ограничения.
В основном, реализован принцип открытости и включенности отечественной науки в мировую. Тысячи наших ученых и инженеров работают за рубежом, участвуют в международных и совместных проектах. Научно-исследовательские организации и отдельные команды выполняют для зарубежных заказчиков работы на десятки миллионов долларов. Исчезли идеологические барьеры в науке.
Законодательная база.
Созданы основы законодательной базы, однако существуют целые группы актуальных проблем, для решения которых необходимы новые законы и другие нормативно-правовые акты, а также корректировка существующих. К ним, например, относятся: инновационная деятельность; интеллектуальная собственность, созданная на бюджетные средства; интеграция науки и образования и ряд других. В целом косвенное регулирование (налоговое, таможенное, амортизационное) нейтрально по отношению к высокотехнологичным областям, хотя в условиях принятия индустриально-инновационной стратегии должно было быть стимулирующим.
Организационная структура.
Меняется, хотя и очень медленно, организационная структура науки: заметно (в разы) уменьшились размеры старых научных организаций, что повысило гибкость и качество управления. Появились новые сектора - в основном, прикладной негосударственной науки и малого инновационного бизнеса.
Качественные характеристики.
Оснащенность приборами и оборудованием не улучшилась, но возросла дифференциация между сильными и слабыми. Наука существенно постарела, однако в последние три года несколько вырос интерес молодежи к естественно-научным и техническим вузам. Очень медленно сближаются наука и образование. Решение этой проблемы могло бы придать качественно новый импульс процессу возрождения отечественной фундаментальной науки и развитие прикладной науки.
За редким исключением совершенно неадекватен новым экономическим реалиям менеджмент в науке. Отсутствует инновационная культура в университетах и научных организациях. Создание нововведений преимущественно происходит исходя из логики развития науки, а не общественных потребностей и спроса (то есть доминирует подход "технологического толчка").
Неэффективно используются средства бюджета. Одна из причин - устаревшие механизмы финансирования (базовый принцип) и архаичная система организации научной деятельности, где по-прежнему доминируют традиционные ведомственные институты советского типа. При этом производственно-технологическая и информационная инфраструктуры неразвиты, а многие процессы излишне забюрократизированы (лицензирования, сертификации, патентования). Все это свидетельствует о том, в настоящее время в Казахстане функционирует инновационная система переходного типа, в которой сочетаются элементы старой, административно-командной и новой инновационной системы, характерной для рыночных экономик. К административно-командной части ИС относятся и существующие институты и организации сферы биотехнологии.
К рыночной инновационной системе можно отнести научно-технические организации частного сектора промышленности и сферы услуг ("внутрифирменная наука"); малые инновационные предприятия; множество негосударственных некоммерческих научных, аналитических, консалтинговых и прочих центров. Сюда же относится потенциал казахстанской научной диаспоры, работающей за рубежом.
Все эти субъекты инновационной системы работают на организационных и системных принципах рыночной экономики. Более того, часть из них фактически является элементами глобальной инновационной системы.
В "новой" части казахстанской инновационной системы (рыночной) наиболее острыми, хорошо видимыми проблемами являются: отсутствие критической массы малых инновационных предприятий и необходимой инновационной инфраструктуры.
В "старой" биотехнологической науке наиболее острой проблемой является сохранение институтов советского типа, финансируемых по принципу "поддержки всей сети организаций". Это означает, что в науке по-прежнему реализуется стратегия "сохранения рабочих мест", а не стратегия эффективного развития.

§ 5. Анализ проблем, препятствующих росту коммерциализации
научно-технических разработок в области биотехнологии
в Казахстане и мире

Биотехнология позволяет стремительно превратить новое знание, получаемое фундаментальными исследованиями, в капитал, дающий мощный толчок развитию различным отраслям экономики. Применение биотехнологических подходов к созданию новых производств или к модернизации существующих позволяет добиться существенного повышения эффективности вложения финансовых и иных ресурсов. Именно использование новейших достижений биотехнологии в производстве позволяет достичь чрезвычайно высоких экономических показателей.
Биотехнологии во многих случаях являются более эффективными и ресурсосберегающими, чем традиционные технологии. Однако, поскольку они сильно отличаются от них, ожидать их внедрения можно только в долгосрочной перспективе.
Коммерциализация технологий представляет собой процесс превращения результатов научно-технической деятельности в товар и их эффективную реализацию в промышленных масштабах. В этой связи интересно рассмотреть показатели инновационной деятельности и коммерциализации науки в целом в сравнении с другими странами.
В обобщенном виде место Казахстана в мировом технологическом пространстве характеризуется двумя группами показателей - "входа" - то есть уровня наукоемкости и "выхода" - показателями эффективности и конкурентоспособности.

Место Казахстана в мире по уровню наукоемкости
и инновационного развития

Таблица 10

Страна	Доля расхо- дов на иссле- дова- ния и раз- работ- ки в ВВП (%)	Числен- ность ученых и инже- неров, занятых иссле- довани- ями и разра- ботками (на 10000 населе- ния)	Текущий индекс конку- ренто- способ- ного роста - GCI (место в мире)	Доля высоко-тех- ноло- гичной про- дукции в то- варном экс- порте (%)	Доля в миро- вом экс- порте инфор- мати- заци- онного обору- дова- ния (%)	Произ- води- тель- ность труда, тыс. долл. ВВП на одного заня- того
1	2	3	4	5	6	7
США	2,69	41,0	2	32	13,0	73,1
Китай	1,00	5,5	44	20	7,1	7,2
Япония	2,98	51,0	11	26	9,7	56,0
Индия	1,23	1,6	56	6	0,07	4,9
Гер- мания	2,48	31,6	13	18	4,8	56,0
Франция	2,15	27,2	26	23	3,4	56,5
Вели- кобри- тания	1,87	26,7	15	31	5,3	54,5
Италия	1,04	11,3	41	10	1,1	56,5
Россия	1,00	34,8	63	8	0,04	18,0
Казах- стан	0,26	11,5	87	0	0,00	5,7
Канада	1,84	29,9	16	15	1,2	60,0

Примечание: GCI - Growth Competitiveness Index - индекс конкурентоспособного роста - отражает способность национальных экономик к динамичному развитию в течение следующих пяти лет на основе новых знаний и технологий.
Источник: Дынкин А. Экономика знаний в России и мире http://fp6.csrs.ru/news/data/dynkin.doc,

По Казахстану использованы данные Агентства Республики Казахстан по статистике.
Как видно из представленных данных, показатели инновационной деятельности и коммерциализации технологий в Казахстане - один из самых низких. Отсутствие высокотехнологичной продукции и информатизационного оборудования в товарном экспорте говорит об отсутствии или абсолютной неконкурентоспособности отечественной инновационной системы на международном рынке. С другой стороны, в настоящее время в сравнении с развитыми странами мира существует большой разрыв между получением результатов НИОКР и их коммерциализацией. Причины такого положения вытекают из общих характеристик современной казахстанской инновационной системы, рассмотренных выше.
Отрасль биотехнологии, где любая научная идея в своем развитии от идеи до продукта, проходит через следующие этапы:
фундаментальная наука;
прикладная наука;
масштабирующее экспериментальное производство;
промышленное производство, является наиболее ярким проявлением отсталости Казахстана в развитии инновационной системы.
При этом, с одной стороны, в республике биотехнологии как таковые не популяризованы, не известны широкому кругу потребителей и бизнесменов, обсуждаются в узко научных и ведомственных кругах. С другой стороны, они не развиты должным образом и нет должных разработок, которые были бы реально востребованы отечественным и международным рынками.
Поэтому очень важным, для обеспечения конкурентоспособности отечественных разработок в биотехнологии, является создание условий для коммерциализации всего процесса от науки до производства продукции.
Зарубежные специалисты, пытающиеся работать в Казахстане в области высокотехнологичного бизнеса и коммерциализации технологий, обращают внимание в первую очередь на такие препятствия, как:
нехватку квалифицированных менеджеров;
коррупцию и как следствие - непрозрачность казахстанских компаний;
не стимулирующий налоговый режим для развития инновационной деятельности и инвестиций в несырьевые сектора экономики;
отсутствие технической инфраструктуры в узком (технологической) и широком (неудовлетворительное состояние дорог, аэропортов, коммуникаций, визового режима) смыслах слова.
В этой связи рассмотрим опыт развитых стран для анализа примеров проблем, препятствующих росту коммерциализации научно-технических разработок в области биотехнологии.
Применение биотехнологий регулируется многочисленными национальными и международными правилами, которые создают для этой отрасли, как определенные возможности, так и трудности. Так, Европейский Союз, стремясь обезопасить себя, намерен установить долгосрочный научный мониторинг над коммерческим возделыванием на больших территориях генетически модифицированных сельскохозяйственных культур. Согласно предписаниям Европейского Союза, в результате такого мониторинга должна быть доказана безвредность этих культур как для здоровья человека, так и для окружающей среды. В Германии проверка на безвредность генетически измененных растений, животных и микроорганизмов, продолжается от 5 до 6 лет.
Трудности широкого использования биотехнологий связаны также с недоверием потребителей (в основном в странах Европы) к биотехнологическим методам в сельском хозяйстве.
В случае нашей страны, население Казахстана находится в абсолютном неведении относительно биотехнологии. При этом уровень квалификации отечественных экспертов в вопросах вредности-безвредности биотехнологической продукции - сомнителен.
Во всех промышленно развитых странах функционирование биологической промышленности происходит в рамках государственных исследовательских программ с последующей коммерциализацией результатов частным сектором.
По результатам такой политики в экономически развитых странах сформировалась система государственно-частного инновационного партнерства, при котором государственная власть и бизнес выступают как равноправные партнеры, взаимно дополняя друг друга. Государство, поддерживая проведение научно-исследовательских работ и систему образования, являющихся источниками инноваций, создает благоприятные условия и среду стимулирования предпринимательства, а бизнес берет на себя весь коммерческий риск работы на рынке инновационной продукции. Государство получает свою выгоду от сбора налогов и решения социальных проблем, а бизнес - свою прибыль.
В случае нашей страны: у нас не сформировалась саморегулируемая бизнес среда для формирования и развития бизнеса в сфере биотехнологии. В основном представлены традиционные научно-исследовательские институты и предприятия, которые существуют благодаря государственному финансированию. Нет должного вовлечения среднего и малого бизнеса.
Биотехнологические производства - это производства наукоемкие. Без научной разработки новых технологических приемов, новых штаммов - продуцентов предприятия быстро утрачивают конкурентоспособность.
Сейчас для предприятий затруднен доступ к научным разработкам, сделанным за счет государственных средств и находящихся в государственной собственности. Необходим более ясный и четкий правовой механизм вовлечения таких разработок в производство вплоть до предоставления инновационным компаниям и промышленным предприятиям права бесплатно использовать в своем производстве запатентованные разработки, сделанные за счет бюджетных средств и сейчас не используемые.
По мере создания соответствующих предпосылок от этого порядка можно будет отказаться.
Другой сложностью является практическое отсутствие в стране биотехнологических инновационных компаний. В условиях Казахстана пока нет государственной инфраструктуры и науки в сфере биотехнологий, которая могла бы на своей базе дать возможность зародиться и развиться отечественному бизнесу. Необходима система государственных мер по их образованию и поддержке.
В целях формирования и развития биотехнологии приняты государственные программы развития практически во всех странах, в том числе и в развитых странах (Западная Европа, Япония), кроме США, где действительно функционирует рынок биотехнологии. В этой связи, все направления воздействия государства на развитие биотехнологии должны быть определены в двух аспектах:
создание и развитие государственной инфраструктуры и науки на базе Национального центра биотехнологии;
создание условий для развития малого и среднего бизнеса, привлечение частной инициативы и капитала в сферу биотехнологии, том числе и за счет создания условий доступа к государственной, производственной и финансовой инфраструктуре с использованием и внедрением научных передовых разработок отечественной и зарубежной науки.

2. Цели и задачи дальнейшего развития Национального центра
биотехнологии. Миссия Национального центра биотехнологии

Целью дальнейшего развития Национального центра биотехнологии является формирование конкурентоспособного, отвечающего самым высоким мировым стандартам научно-исследовательского учреждения в сфере биотехнологии, функционирующего на основе нового метода управления научно-исследовательской деятельностью в Казахстане, основанного на принципах самоуправления и экономической самодостаточности, присущих ведущим научно-исследовательским учреждениям мира.
Исходя из вышеизложенного, для прорывного развития биотехнологии в Казахстане Национальному центру биотехнологии необходимо выполнить следующие задачи:
установить новые научные стандарты и научную культуру;
разработать новые образцы биотехнологической продукции и внедрить в производство;
способствовать развитию биоиндустрии за счет внедрения отечественных и передовых зарубежных разработок;
создать конкурентную среду среди ученых путем интеграции в мировую науку;
высокими темпами воспитывать новое поколение ученых и высококвалифицированных специалистов в сфере биотехнологии;
коммерциализировать инновационный процесс, вести научно-прикладные исследования заведомо ориентированные на внешний биотехнологический рынок;
привлекать через конкурентоспособность научно-исследовательских и опытно-конструкторских разработок (НИОКР) негосударственное финансирование как отечественное, так и зарубежное;
способствовать созданию благоприятной законодательной, инвестиционной, инфраструктурной бизнес-среды для стимулирования развития малого и среднего предпринимательства в сфере биотехнологии;
разработать и ввести в действие стандарты, правила и условия допуска к потреблению продукции биотехнологии как отечественного, так и зарубежного производства в Республике Казахстан.
Для выполнения этих задач в первую очередь необходимо создать условия для НИОКР на уровне международных стандартов и привлечь ученых с мировым именем из-за рубежа для развития отечественной биотехнологии, а также осуществления системных исследований по приоритетным направлениям.

Миссия Национального центра биотехнологии

Миссией Центра является развитие биотехнологии в Казахстане - создание наукоемких разработок в области биотехнологии, внедрение новых разработок в отечественное промышленное производство и продвижение их на международный рынок.

3. Государственная политика в области биотехнологии,
как основной механизм реализации концепции

Для интенсивного развития биотехнологии в Казахстане, наряду с импортом и внедрением передовых зарубежных достижений (опыт Японии), необходима разработка собственных принципиально новых и высокоинтеллектуальных технологий с учетом:
готовности государства к идеологической, административной и финансовой поддержке инновационных преобразований;
сохранившегося научно-технического потенциала республики;
высокого процента образованности населения, реформируемой системы образования в республике, а также подготовки специалистов в ведущих ВУЗах мира через программу "Болашак";
выгодного геополитического положения республики;
многонациональной культуры, межэтнического согласия и стабильности, которая позволяет, например, осуществлять взаимодействие и обмен технологиями через этническую связь с историческими родинами;
высокой инвестиционной привлекательности, которая позволяет выбирать инвесторов, готовых открыть свои технологии для сотрудничества и сопровождения местными специалистами и учеными.
Государство должно иметь активную позицию в вопросе становления и развития отечественной биотехнологии, потому что "рыночные силы" здесь не работают. Рынок сам по себе не сможет заставить инвесторов уйти из наиболее прибыльных на сегодня сырьевых секторов и переместить свободные капиталы в сектора с очень высокими рисками и гораздо более длительными сроками окупаемости.
Переход к экономике высоких технологий и инноваций требует формирования в стране целостной системы, эффективно преобразующей новые знания в новые технологии, продукты и услуги, которые находят своих реальных потребителей на национальных и глобальных рынках. В этой связи, основными целями научно-технической политики являются развитие исследований, направленных на повышение качества жизни, разработка наукоемких, ресурсосберегающих и экологически чистых производств, ориентированных на экспорт продукции высоких технологий, поэтапную замену сырьевой направленности экономики на технологическую, а технологической - на интеллектуально-информационную и подготовка для этих целей высококвалифицированных специалистов.
Для их реализации необходимо решение следующих задач:
совершенствование системы организации науки и научно-технической деятельности, нормативной правовой и методической базы, в том числе в области финансирования научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, их конкурсного отбора и практического освоения результатов, защиты прав интеллектуальной собственности;
оптимизация фундаментальных исследований;
первоочередная направленность прикладных исследований на научно-технологическое обеспечение потребностей базовых отраслей экономики;
создание благоприятных условий для организации новых наукоемких производств, развития инновационной деятельности, способствующих переходу к единому научно-производственному циклу "исследования - разработка - промышленное освоение";
разработка новых импортозамещающих (экспортоориентированных) технологий по выпуску наукоемкой продукции, дальнейшее укрепление (реконструкция, техническое перевооружение) и развитие собственной опытно-экспериментальной и производственно-технической базы;
реструктуризация и приватизация отдельных объектов научно-технической сферы с сохранением профиля деятельности;
привлечение инвестиций для организации и развития наукоемких производств, внедрение ресурсосберегающих и экологически чистых технологий;
обеспечение устойчивого развития малого и среднего предпринимательства, формирование и развитие элементов рыночной инфраструктуры в области науки и научно-технической деятельности;
выработка эффективного механизма интеграции исследовательских институтов, отраслевых научно-технических центров и высших учебных заведений, процесса обучения и научной деятельности;
подготовка кадров, в том числе высшей квалификации, по приоритетным направлениям, обеспечение на этой основе сохранения и развития интеллектуального потенциала страны;
привлечение научных сил страны к выбору и адаптации к отечественным условиям и промышленному освоению передовых зарубежных технологий;
ускорение процесса интеграции казахстанской науки в мировое научно-техническое пространство.
Существует многообразие механизмов, с помощью которых в развитых странах мира государство участвует в создании благоприятного инвестиционного климата и содействует коммерциализации результатов исследовательской деятельности. В обобщенном виде применяемые инструменты можно разделить на несколько больших групп:
прямое финансовое участие государства в виде финансирования определенных проектов (например, в программу развития Национального центра биотехнологии или участие в венчурном финансировании) или организаций (например, малых научно-производственных фирм);
поддержка связей между государственным и частным сектором в научно-исследовательской сфере (государственно-частное партнерство);
финансирование создания элементов производственно-технологической инфраструктуры (научно-исследовательских центров, технопарков, инкубаторов, офисов по продвижению технологий);
создание ощутимых преференций для частного капитала путем разделения рисков, уменьшение налоговой нагрузки, устранение различного рода барьеров.
В рамках Стратегии индустриально-инновационного развития необходима реализация в Казахстане следующих условий:
1) главным условием создания современных биотехнологий в Казахстане является формирование современной модели науки в сфере биотехнологии с флагманом в лице Национального центра биотехнологии. Биотехнология является наукоемкой отраслью, то есть без тесного сотрудничества научных центров и промышленности, развитие невозможно. Это означает практическую реализацию комплексного подхода в формировании, как самой научно-исследовательской системы, так и механизмов взаимодействия науки, образования, малого инновационного бизнеса, крупных промышленных корпораций, соответствующих финансовых институтов, а также осуществлению цепочки фундаментальная наука - прикладная наука - экспериментальное производство - промышленное производство;
2) важное значение отводится сектору малого инновационного предпринимательства (МИП), выполняющего ведущую роль в апробации и освоении новейших и наиболее рисковых биотехнологий. Во всем мире сектор МИП является движущей силой инновационного развития высокотехнологичных отраслей промышленности.
Для быстрого развития сектора МИП необходимо сформировать современную инновационную инфраструктуру, в том числе ее подсистемы.
Применение биотехнологических продуктов, как правило, требует изменения в технологии соответствующих производств. Государство должно помогать предприятиям, желающим применить современные технологии, базирующиеся на применении биотехнологических продуктов, в проведении соответствующих преобразований.
Целесообразной является, на наш взгляд, на современном этапе, и поддержка предприятий, приобретающих биотехнологическую продукцию отечественного производства. Такой порядок, например, может действовать в отношении сельхозпредприятий, приобретающих отечественные минеральные удобрения и средства защиты растений.
В том же ряду стоят и вопросы таможенной политики. Надо ужесточить тарифную политику. Надо через тарифы противодействовать завозу тех продуктов, которые могут успешно производить отечественные предприятия;
3) финансовая инфраструктура ИС должна обеспечивать эффективный доступ субъектов инновационной деятельности к государственным и частным финансовым ресурсам. Для примера, неотъемлемой частью финансовой инфраструктуры развитых стран мира является система научно-технических и инновационных фондов. Эффективность работы фондов обусловлена тем, что в них одновременно обеспечивается конкурсный отбор наиболее перспективных проектов, их целевое финансирование и контроль за использованием получаемых средств. Биотехнологические предприятия страны требуют сейчас значительных инвестиций для замены устаревших и изношенных основных фондов, приобретения современных штаммов - продуцентов и технологий.
Необходимых ресурсов предприятия не имеют. Использование кредитов, проценты по которым в 2-3 раза выше, чем за рубежом, ставит предприятие в заведомо невыгодные условия по сравнению с зарубежными конкурентами.
Представляется, что государство должно уточнить налоговую политику в отношении высокотехнологичных предприятий, в частности в отношении биотехнологических предприятий - снизить налоговую нагрузку, предоставить налоговые льготы.
При работе казахстанских институтов развития необходимо обеспечить их доступность для субъектов малого бизнеса;
4) действующие в Казахстане государственные фонды, поддерживающие инновационную деятельность и коммерциализацию технологий, могут быть более эффективно включены в процесс формирования ИС при совершенствовании нормативно-правовых условий их работы.
В первую очередь необходимо разработать четкие процедуры закрепления и передачи прав на интеллектуальную собственность, созданную за счет средств фондов, а также возможность оценки и выставления в залог таких нематериальных активов, как права на интеллектуальную собственность и других;
опыт работы казахстанских институтов развития в регионах может стать катализатором развертывания инициатив на местном уровне и способствовать привлечению средств региональных бюджетов в сферу биотехнологии. Финансирование объектов может происходить на долевой основе с участием местных органов власти, других фондов и частных инвестиций. Это позволит сконцентрировать средства, достаточные для апробации экспериментального и быстрого запуска промышленного производств в сфере биотехнологии, в первую очередь в регионах с высоким инновационным потенциалом;
важным финансовым институтом в сфере коммерциализации являются венчурные фонды. В настоящее время в Казахстане венчурные фонды не получили достаточного развития. Отчасти причины состоят в том, что отсутствуют сильные стимулы для вложений в высокорисковые проекты в условиях, когда значительно надежнее инвестировать средства в сырьевые отрасли (поэтому льготы по уплате налогов, по безвозмездной передаче земли и так далее могут быть основой для его формирования, либо возможно привлечение иностранного капитала).
В связи с появлением новых видов фондов (в том числе венчурных), а также с целью гармонизации с бюджетным и налоговым законодательством необходимо внести изменения в Законы Республики Казахстан "О науке" см.Z110407, "Об инновационной деятельности" и другие;
7) развитие программ подготовки кадров для высокотехнологичного бизнеса должно осуществляться по следующим направлениям:
во-первых, целесообразно реализовывать программы обучения на долевой основе, при наличии софинансирования со стороны бизнес-структур;
во-вторых, образовательные программы, тренинги, семинары желательно ориентировать на две целевые группы реципиентов - ученых и администраторов институтов и предпринимателей, действующих в сфере малого инновационного бизнеса - с одной стороны, и представителей органов исполнительной власти - с другой;
8) необходимо разработать государственную программу "Развитие биотехнологии в Казахстане на 2008-2012 годы". Главной идеей Программы является разработка системы мер с целью устранения негативных тенденций и создания оптимальных условий для развития фундаментальной и прикладной биотехнологии.
В рамках данной программы необходимо предусмотреть конкретные мероприятия для решения задач, взаимосвязанных и скоординированных по времени, ресурсам и исполнителям, включая научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы, материально-техническое, кадровое, информационное, нормативное правовое и экономическое обеспечение.

§ 1. Определение наиболее эффективной модели управления
научных организаций и исследований в Казахстане
в сфере биотехнологии

Опыт наиболее развитых стран свидетельствует о высокой эффективности концентрации научных исследований в специализированных инновационных центрах. На начальных этапах развития инновационных центров предусматривается как государственное целевое финансирование в соответствии с государственными программами развития инновационного сектора, так и финансирование через гранты международных организаций и корпораций, а в последующем (через 7-10 лет) центры достигают самоокупаемости и самофинансирования за счет коммерциализации и внедрения научных разработок.

Финансирование центров биотехнологии в мире

Таблица 11

Страна	Коли- чество цент- ров	Финанси- рование в год на центр (млн. долл. США)	Макси- мальная продолжи- тельность финанси- рования (лет)	Начало Государ- ственной программы
Тайвань	2	2.3	Бессрочно	1997
Венгрия	6	-		1999
Голландия	6	1.3	10	1998
Польша	9	0.5	3	1999
Ирландия	10	2.0	7	1999
Австралия	11	0.9	9	2000
Канада	15	3.0	14	1988
Австрия	16	0.8	10	1993
Швейцария	18	12.0	10	1992
Япония	20	4.3	10	1993
Дания	25	1.2	10	1993
Финляндия	26	1.5	10	1995
Южная Корея	61	2.3	9	1990

Несмотря на отставание казахстанской науки в области биотехнологии, в настоящее время в республике сложился ряд благоприятных факторов, которые могут способствовать быстрой интеграции отечественной науки в международную инновационную систему. Это:
открытость национальной экономики, ее включенность (в той или иной степени) в глобальное мировое хозяйство;
законодательное закрепление права частной собственности, в том числе на результаты интеллектуальной деятельности;
равноправие хозяйственных субъектов, включая государство, в экономической деятельности;
приверженность к стандартам рыночной экономики и законодательное обеспечение конкурентной среды, что постоянно ориентирует производителей на интересы потребителей и стимулирует непрерывное создание инноваций;
высокие темпы роста экономики в целом, высокая инвестиционная привлекательность, благоприятная социально-политическая ситуация в стране.
В связи с вышесказанным, наиболее эффективной моделью организации научно-исследовательской деятельности в Республике Казахстан будет создание специализированных подразделений Национального центра биотехнологии, которые будут заниматься фундаментальными, прикладными исследованиями и опытно-конструкторскими разработками, затем созданием опытных образцов, их испытаниями и доведением до "товарной" стадии и далее по циклу. Проблематика исследования будет определяться потребностями мирового рынка с одной стороны, с другой стороны фундаментальные исследования позволят прогнозировать пути развития и потребности общества, что станет залогом востребованности разработок прикладного характера в будущем. Результатом деятельности таких подразделений будет продукция, готовая к массовому производству в соответствии со спросом.
Наряду с Национальным центром биотехнологии, имеющим государственное финансирование, будет органично возникать и развиваться малый инновационный бизнес. В целом для организационных структур рыночных инновационных систем характерно сочетание крупных интегрированных фирм-лидеров национальных и мировой экономик с множеством фирм сектора МИП, осуществляющих пионерскую, рисковую инновационно-технологическую деятельность, в том числе на инновационной инфраструктуре фирмы-лидера.
В этой связи необходимо еще раз подчеркнуть важность выверенной государственной политики для создания благоприятной среды, стимулирующей массовое внедрение инноваций в биотехнологии.

§ 2. Внедрение международных стандартов в системе образования
и формирования кадрового потенциала

Для осуществления биотехнологических проектов необходимо привлечение высоко профессионального менеджмента.
В Казахстане образование в области технологического менеджмента является развивающейся областью. Нехватка квалифицированных кадров как для структур, непосредственно занимающихся трансфертом технологий, так и для специализированных подразделений научно-исследовательских институтов и вузов общеизвестна. Во многих вузах были открыты современные специализации в области технологического менеджмента, однако, качество подготовки специалистов не соответствует международным стандартам.
Необходимо, как минимум, строить свои программы обучения на основе следующих принципов:
широком анализе конкретных примеров создания и развития казахстанских и зарубежных технологических компаний;
практическом обучении на примере управления конкретными проектами;
участии казахстанских и зарубежных практиков по коммерциализации технологий в преподавании и консультировании слушателей.
Вместе с тем, в Казахстане широко представлены квалифицированные образовательные программы по таким параметрам, как: стратегия, маркетинг, финансы, управление персоналом, то есть применение междисциплинарного анализа. При этом в соответствии с мировой практикой, методы обучения предусматривают вовлечение и использование лидерских качеств слушателей.
Финансирование подготовки кадров в области технологического менеджмента является либо бюджетным, либо смешанным (слушатели курсов оплачивают обучение). Это отличает ситуацию в Казахстане от той, которая существует в развитых странах мира. Так, в США, Великобритании и Израиле государство не берет на себя расходы по подготовке технологических менеджеров. Обычно подготовка таких кадров ведется в составе частных бизнес-школ, либо в структурах, которые связаны с инкубаторами. В связи с тем, что в нашей стране вся инновационная система является новшеством, меры государственной поддержки необходимы.
Подготовка кадров для высокотехнологичного бизнеса - это не просто введение новых курсов в дополнение к уже существующим. Это изменение концептуального подхода к подготовке кадров.
Во-первых, качественное бизнес-образование не является массовым, поэтому структура курсов и образовательных стандартов здесь должна быть такой же, как для элитных школ и факультетов. В Казахстане есть опыт подготовки квалифицированных кадров для естественных наук, который может быть использован в построении системы бизнес-образования.
Во-вторых, технологические менеджеры должны быть способными к постоянному обучению, обладать гибкостью, видеть перспективу, уметь постоянно корректировать стратегию и искать альтернативу. Поэтому важно, чтобы с самого начала процесса обучения студенты проходили практику в разных компаниях и решали не только виртуальные, но и реальные задачи. Однако здесь есть и проблема: обучение через практику предполагает наличие обширного опыта, а он на сегодняшний день в Казахстане очень скромный. Поэтому и квалифицированных преподавателей, одновременно имеющих опыт успешного технологического менеджмента, немного.
В-третьих, должно существовать, по крайней мере, софинансирование со стороны бизнеса таких образовательных программ. Например, бизнес мог бы выделять целевые гранты. Такая схема уже работает, но в небольших масштабах. Развитию финансирования обучения со стороны бизнеса мешает постоянный переток кадров между бизнес-структурами, зачастую конкурентами. Такая же проблема существует с кадрами, сертифицированными по линии мировых брендов.
В международной практике работы Центров научными группами руководят ученые, зарекомендовавшие себя в мировых научных кругах и обладающие опытом организаторской работы, вокруг которых формируются творческие команды, являющиеся благодатной почвой для повышения уровня коллектива. Зачастую в работу Центров вовлечены университеты, студенты и аспиранты на практике изучают науку, опытное производство.
В своей практике Центр планирует руководствоваться передовыми методиками в подборе, привлечении и подготовке кадров, в том числе в разработке и внедрении новой методики обучения по принципу "training of trainers". Метод "training of trainers" является комбинацией "теоретических" курсов и закрепления полученных знаний на практике. Предоставляя самостоятельность обучающимся, фактически проводится подготовка новых руководителей, которые в свою очередь будут передавать полученный опыт и знания другим поколениям. В результате Центр станет своего рода институтом, где будут подготавливаться новые кадры, в том числе из сотрудничающих организаций, с практическим опытом работы по международным стандартам, которые в последующем могут занимать руководящие позиции в других научно-исследовательских учреждениях и лабораториях, в частности при университетах.

§ 3. Вопросы защиты прав интеллектуальной собственности

Республика Казахстан с 16 февраля 1993 года является участницей четырех важнейших мировых конвенций по охране промышленной собственности: Парижской конвенции по охране промышленной собственности от 20 марта 1883 года; Мадридского соглашения о международной регистрации знаков от 14 апреля 1891 года; Конвенции, учреждающей Всемирную Организацию Интеллектуальной Собственности, подписанную в Стокгольме 14 июня 1967 года; Договор о патентной кооперации (РСТ), подписанный в Вашингтоне 19 июня 1970 года. С 5 ноября 1995 года на территорию нашей страны распространяется Евразийская патентная конвенция, подписанная главами правительств в Москве 9 сентября 1994 года.
Регулирование охраны биотехнологических объектов и генетических ресурсов на международном уровне особенно интенсивно осуществляется в последние два десятилетия, и нашло отражение в ряде документов.
Важным международным документом в решении проблемы биоразнообразия на земле и регулирования использования генетических ресурсов является Конвенция о биологическом разнообразии (Рио-де-Жанейро, 5 июня 1992 года), одобренная Республикой Казахстан в соответствии с постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 19 августа 1994 года N 918.
В Конвенции (ст. 15, 16, 19) формулируется положение о том, что "в силу признания суверенных прав государства на свои природные ресурсы право определять доступ к генетическим ресурсам принадлежит национальным правительствам и регулируется национальным законодательством" и что "доступ к генетическим ресурсам, в случае его представления, осуществляется на основе взаимно согласованных условий и предварительного информированного согласия".
Системы защиты интеллектуальной собственности (с помощью патентов, прав селекционеров, авторских прав, коммерческих секретов и других механизмов) представляют держателю соответствующих прав возможность эксклюзивного использования результатов изобретений по меньшей мере в определенный период времени. Обладателями же прав на интеллектуальную собственность в большинстве случаев являются промышленные корпорации, научно-исследовательские и образовательные учреждения, хотя это могут быть и частные лица. При решении вопроса о патентоспособности определяют его соответствие критериям новизны, изобретательского уровня и промышленной применимости.
Международная торговля инновационными системами (ИС) является важнейшим фактором всемирного развития. При отсутствии надежных прав ИС утрачивается стимул изобретать, а в странах, не обеспечивающих охрану прав, появляются стимулы копировать чужие изобретения вместо создания собственных.
В связи с подготовкой Казахстана к вступлению во Всемирную Торговую Организацию (ВТО), одним из важных вопросов является приведение национального законодательства в сфере интеллектуальной собственности в соответствие с Соглашением о торговых аспектах прав интеллектуальной собственности (TRIPS).
Активизируется работа по распространению положений Соглашения TRIPS на область патентования живых организмов. Биотехнологические изобретения принадлежат к категории изобретений, которая принята во всем мире в соответствии с нормами TRIPS, вследствие чего правовая охрана биотехнологических изобретений не требует создания отдельного законодательного акта и регулируется национальными патентными законами.
Гармонизации патентной охраны биотехнологических инноваций позиций пока препятствует и то обстоятельство, что в документах ВТО не упоминается об участии стран происхождения генетических ресурсов в возможных выгодах от их использования. Проработка этого предложения начата по линии ВОИС (Всемирная организация интеллектуальной собственности). Поиски соответствий с ориентирами конвенции предпринимаются также Международным союзом по защите новых сортов растений (UPOV).
24 апреля 2002 года Республика Казахстан присоединилась к Будапештскому договору "О международном признании депонирования микроорганизмов для целей патентной процедуры" (далее - Будапештский Договор).
Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 июля 2002 года N 850 "О республиканской коллекции микроорганизмов" ставит в соответствии с Договором задачу по выдвижению коллекции в качестве Международного органа по депонированию (МОД). Получение статуса МОД для национальной коллекции является актуальным при зарубежном патентовании, так как при подаче международной заявки необходимо депонирование именно в коллекции со статусом МОД.
Европейские страны также активно осуществляют меры по совершенствованию правовой охраны биологических объектов, в том числе полученные методом генной инженерии. В 1998 году в Совете Европейского Союза и Европейском Парламенте была принята Директива ЕС N 98/44/ЕС о правовой охране биотехнологических изобретений (далее - "Директива"), которая вступила в силу с 30 июля 1998 года. Главными политическими целями Директивы ЕС являются, во-первых, усиление охраны биотехнологических изобретений для того, чтобы сохранить и поощрить инвестиции в данной области и, во-вторых, гармонизировать охрану для того, чтобы избежать различного подхода в практике работы и прецедентном праве в национальных судах и патентных ведомствах, негативно сказывающемся на торговле в рамках Европейского Союза.
Большое значение для правовой охраны на евразийском пространстве имеют изменения, внесенные в прошлом году вслед за Европейским Патентным Офисом, в Правила составления, подачи и рассмотрения евразийских заявок в Евразийском патентном ведомстве (ЕАПВ).
Необходимо отметить, что в целом действующая нормативная правовая база в Республике Казахстан в сфере интеллектуальной собственности соответствует основным положениям международных договоров и конвенций, участницей которых она является.
Дальнейшее развитие касается гармонизации и приведения в соответствие национального законодательства в сфере охраны прав интеллектуальной собственности с Соглашением ТРИПС. Необходимо усилить внимание всех государственных и судебных органов к охране интеллектуальной собственности в целях интеграции в мировую экономику, сделать это одним из важнейших направлений государственной и экономической политики Республики, и в этих целях способствовать повышению роли Комитета по защите прав интеллектуальной собственности Министерства юстиции Республики Казахстан, как уполномоченного органа в этой сфере, в деле создания и функционирования системы охраны интеллектуальной собственности в Республике Казахстан.
Значительную роль в патентовании в области биотехнологии в Республике Казахстан играют высшие учебные заведения и научно-исследовательские институты, роль которых в развитии биотехнологии должна возрастать.
Отсутствие соответствующей системы учета и мониторинга научно-исследовательских проектов, реализуемых по линии международного научно-технического сотрудничества, приводит к неконтролируемому экспорту интеллектуальной собственности Казахстана за рубеж без адекватной материальной компенсации, особенно, созданной за счет государственного бюджета. В связи с этим, важно рассмотреть вопросы осуществления прав и учета баланса интересов государства на объекты интеллектуальной собственности, созданные за счет государственного бюджета.
Научно-исследовательские структуры должны переходить от простого администрирования портфелями интеллектуальной собственности к стратегическому управлению ими. Управление интеллектуальной собственностью должно стать одной из целей государственных организаций, наряду с образованием и исследованиями.
Необходимо отметить важность и первоочередность патентно-конъюнктурных исследований в НИОКР. Это одна из основных информационно-аналитических частей маркетингового исследования. Необходимо обеспечить доступность информации, в том числе патентных баз данных, научной общественности.
Кроме этого, в инновационной сфере необходимо предусмотреть поддержку научно-исследовательских разработок молодых исследователей, патентно-правовой и лицензионной работы как составной части научно-исследовательской работы.
Прогнозирование направлений научно-технического развития и выбор таких решений, которые позволят достичь наиболее эффективных результатов в каждом секторе экономики, и определение приоритетов дальнейшего научно-технического развития.
Выдвижение на первый план обеспечения максимальной заинтересованности участников инновационного процесса в достижении реализации НИОКР, давших технические решения, обеспечивающие наивысшую по сравнению с аналогичными объектами эффективность, то есть подержанные на этапе НИОКР и получившие патентную охрану. Стимулирование изобретательской и инновационной деятельности должно быть связано с эффективностью использования результатов этой деятельности, а не с ее процессом.
Подготовка в вузах людей не только знакомых с основами инноватики, но и являющимися убежденными сторонниками инновационной экономики, экономики знаний, всеобщее обучение ученых и будущих ученых основам интеллектуальной собственности.

§ 4. Развитие нормативной правовой базы

В настоящее время в республике созданы отдельные элементы системы государственной поддержки инновационно-индустриального развития (государственные фонды и другие институты развития, технопарки), но вне связи друг с другом и с другими секторами экономики такими, как промышленность и сфера образования. При этом заимствование зарубежного опыта происходило путем переноса отдельных элементов целостных экономических механизмов, и потому не приводило к ожидавшимся результатам. В итоге, несмотря на положительный опыт целого ряда инициатив, прорыва в области инновационного развития экономики не произошло. Главной проблемой остается отсутствие действенных экономических механизмов, стимулирующих как инвестирование в инновационную сферу, в создание нововведений, так и их коммерциализацию.
В наших условиях существует только один путь создания и развития инновационной экономики: проведение государством ответственной и последовательной научно-технической политики, обеспечивающей достаточный уровень бюджетного финансирования научных исследований (в сочетании с эффективным механизмом их распределения) и создание выгодных условий для наукоемкого бизнеса. Примерами успешной реализации такой политики, проводившейся в течение десятилетий, служат Япония и Южная Корея, стартовавшие с гораздо более низкого уровня научного развития, чем имеется на сегодняшний момент в Казахстане. По этому же пути идет сейчас Китай. В этих странах, а также в США и Евросоюзе прикладная наука существует в тесном союзе с фундаментальной наукой. Фундаментальная наука служит "питательной средой" для прикладной науки и высшего образования, а государство стимулирует переток идей и людей в высокотехнологичный бизнес.
Сегодня почти нет различий между фундаментальной и прикладной наукой, особенно в некоторых приоритетных отраслях. Финляндия, которая за последние 15 лет вырвалась в мировые постиндустриальные лидеры (равно как и Швеция, Швейцария), никогда не имела традиций и серьезных наработок в фундаментальной науке.
Государство до сих пор не перешло на общепринятые мировые стандарты владения, пользования и управления интеллектуальной собственностью. Одной из важнейших проблем, связанных с использованием интеллектуальной собственности, является теневой экспорт технологий.
Многие фирмы, занимающиеся разработкой новых технологий, отдают предпочтение зарубежному патентованию и предоставлению лицензии иностранным компаниям. Как правило, патентование за рубежом происходит с нарушениями патентного законодательства Республики Казахстан.
Вследствие зарубежного патентования казахстанская экономика лишается большей части возможной прибыли, которую получают страны, в которых существуют эффективные экономические и правовые механизмы реализации новых технологий.
В результате невостребованности интеллектуальной собственности происходит массовая утечка умов.
В настоящее время в Казахстане инновационная деятельность регулируется Законом Республики Казахстан "Об инновационной деятельности", определяющим основополагающие принципы, направления и формы реализации государственной инновационной политики и иными подзаконными актами, реализующими положения данного закона. Отношения в области интеллектуальной собственности, возникающие в связи с созданием интеллектуальной собственности, правовая охрана и использование объектов интеллектуальной собственности отражены в Законах Республики Казахстан "Об авторском праве и смежных правах", "Патентном законе Республики Казахстан". Права и обязанности субъектов научной и научно-технической сферы регулируются Законом Республики Казахстан "О науке". см.Z110407
В казахстанском патентном законодательстве не развиты механизмы его реализации и судебная практика рассмотрения дел о передаче прав. Нарушение прав интеллектуальной собственности обусловлено несовершенством практики патентования, которая не гарантирует владельцу патента защиты его исключительных прав. Это происходит по ряду причин. Существует три вида патентования: идей, научно-исследовательских и опытных конструкторских разработок. На каждом этапе можно взять за основу уже запатентованную кем-то разработку, несколько изменить ее и патентовать как собственную. Если идея защищена патентом, но не реализована, велика вероятность, что она будет использована какой-нибудь компанией, обладающей достаточными научными и финансовыми возможностями, запатентована как научно-исследовательская разработка в Казахстане и в других странах и воплощена в конкретном продукте. Поэтому авторы новаций в Республике Казахстан прибегают к патентованию только тогда, когда новация готова к массовому производству или продается за границу. К тому же регистрация патентов требует значительного времени. Компания, получившая "инсайдерскую" информацию, патентует ее за границей, что автоматически лишает ее истинного владельца многих прав и возможностей.
До сих пор нет четкой политики в области принадлежности прав. У автора инноваций нет стимула для развития своих идей на государственном предприятии. Перспективные идеи уходят в частный сектор. В результате возникает недобросовестная конкуренция работников с работодателем, исполнителя по гражданско-правовому договору с заказчиком. Для государства же это означает упущенную выгоду.
Действующее законодательство не выделяет специально те объекты, которые были созданы на основе государственного финансирования. Поэтому к ним применяются те же правовые нормы, что и к объектам интеллектуальной собственности, созданным в результате исполнения служебного задания.
Государство должно ужесточить санкции за нарушение прав интеллектуальной собственности. Необходима и разумная ценовая политика. Чтобы привлечь потенциальных покупателей пиратской продукции, правообладатель должен снизить цену на интеллектуальный продукт.
Условия закрепления и использования организацией прав на результаты научно-технической деятельности должны отражаться в договоре с соответствующими республиканскими исполнительной власти, академиями наук, имеющими государственный статус, государственными научными фондами, являющимися главными распорядителями указанных бюджетных средств.
Указанные положения весьма важны для работы государственных фондов поддержки научных исследований. Необходима разработка казахстанских аналогов законов Бая-Доула и других законодательных актов по совершенствованию нормативно-правовой базы по вопросам охраны, защиты и использования результатов интеллектуальной деятельности, созданных за счет средств республиканского бюджета, базируясь на принципе закрепления прав на эти результаты за организациями-исполнителями с одновременным формированием условий для коммерциализации.
Для успешного внедрения в Казахстане экономических механизмов в области инновационного развития экономики, в частности, в сфере научной и научно-технической деятельности необходимы новые законы и другие нормативно-правовые акты, а также корректировка существующих.
Например, в стране до сих пор нет закона, регулирующего оборот микробиологических ресурсов. Необходимо развивать нормативную базу в этом направлении.
Необходимо расширить направления государственного финансирования научной и инновационной деятельности, создать условия для институтов развития, готовых инвестировать в технологические инновации, законодательно закрепить приоритетность развития биотехнологии.
Государство также должно создавать ощутимые преференции для частного капитала путем разделения рисков, уменьшения налоговой нагрузки, устранения различного рода барьеров, инвестирования в инфраструктуру. Налоговое законодательство в настоящее время осуществляет косвенное регулирование (налоговое, таможенное, амортизационное) по отношению к высокотехнологичным областям, в то же время как, регулирование должно стать стимулирующим.
В частности, в целях коммерциализации научных разработок, необходимо внести дополнительные критерии конкурсного отбора в части инициативных и рисковых исследований:
степень завершенности планируемого исследования с точки зрения возможности внедрения и получения коммерческого эффекта от реализации;
наличие и степень маркетинговых проработок по дальнейшей реализации результатов исследований.
Необходимо создать условие для формирования нового поколения отечественной научной школы. Надо поддержать и развить интерес молодежи к естественно-научным и техническим вузам, который несколько вырос за последние год-два. Для этого надо законодательно закрепить стимулы для молодых специалистов идти в сферу научной и научно-технической деятельности, ускорить сближение науки и образования и способствовать использование потенциала казахстанской научной диаспоры, работающей за рубежом. Решение кадровой проблемы придаст качественно новый импульс процессу возрождения отечественной фундаментальной науки и развитию прикладной науки.
Необходимо в университетах и научных организациях сформировать инновационную культуру, современный менеджмент в науке, ориентацию на общественные потребности и спрос. Законодательная база должна гарантировать эффективное использование средств бюджета, вводить новые механизмы финансирования и систему организации научной деятельности с развитой производственно-технологической и информационной инфраструктурой, упростить процессы лицензирования, сертификации, патентования.
Целью развития законодательной базы в Казахстане должно быть обеспечение:
функционирования новой инновационной системы, характерной для рыночных экономик;
организации частного сектора промышленности и сферы услуг ("внутрифирменная наука"), малых инновационных предприятий, множества негосударственных некоммерческих научных, аналитических, консалтинговых и прочих центров;
признание важнейшим национальным приоритетом сферы биотехнологии;
приоритетное финансовое обеспечение развития биотехнологии, биоинженерии и биологической безопасности;
создание научно-производственной инфраструктуры, отвечающей мировым стандартам;
привлечение для выполнения республиканской программы по биотехнологии, биоинженерии и биологической безопасности молодых талантливых исследователей, создание им оптимальных производственных, жилищных и финансовых условий;
обеспечение постоянного объективного информирования всего населения страны о содержании и результатах исследований по биотехнологии, биоинженерии и биологической безопасности;
совершенствование законодательной и другой нормативно-правовой базы по биотехнологии, биоинженерии и биологической безопасности;
создание в стране специального республиканского совета по биотехнологии, биоинженерии и биологической безопасности.
Выполнение совместных международных проектов позволит нашей стране преодолеть отставание и стать в этой области науки и производства в ряд с высокоразвитыми государствами мира.

4. Развитие Национального центра биотехнологии согласно
новой модели управления наукой и инновационной деятельностью

В целях становления Национального центра биотехнологии с учетом позиции государства в прорывном развитии биотехнологии, использования профильных НИИ и ВУЗов, а также создания биоиндустрии, необходимы:
государственная бюджетная программа развития Национального центра биотехнологии;
государственное инвестирование в производственно-технологическую инфраструктуру Центра;
акционирование Национального центра биотехнологии предусматривает создание акционерного общества со 100 % участием государства, так как передовой мировой опыт развития биотехнологической отрасли науки показывает, что поступательное развитие биотехнологии невозможно без непосредственного участия государства;
создание автономной научной структуры Национального центра биотехнологии с максимально гибкими условиями для реализации проектов НИОКР, независимой от бюрократических вмешательств, состоящей из групп ученых с общими научно-исследовательскими взглядами; Руководитель каждой группы - ученый, зарекомендовавший себя в мировых научных кругах и обладающий опытом организаторской работы;
создание благоприятного налогового и инвестиционного режима, внесение дополнений и изменений в Законы Республики Казахстан "Об инновационной деятельности", "О науке" см.Z110407, "Об образовании", "Об авторском праве и смежных правах", Кодекс Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)";
развитие системы патентования;
создание альянсов с ведущими международными корпорациями и компаниями в сфере биотехнологии.
Стратегией деятельности Национального центра биотехнологии на рынке наукоемких производств должна являться создание условий для НИОКР по критериям лидирующих мировых научных центров:
приверженность к научной и академической этике, толерантности;
создание условий для свободного обмена информацией;
экономическая независимость руководителей научных групп;
единство научного и образовательного процессов, целенаправленная подготовка национальных научных кадров в соответствии с международными стандартами.
В подготовленном в 2001 году фирмой BCD докладе о лучших инновационных центрах мира были выделены основные критерии их успеха. Таких оказалось пять:
близость к исследовательским институтам;
наличие корпоративных образцов для распространения опыта;
предпринимательский интеллект;
возможность привлекать кадры;
доступ к венчурному капиталу.
Как следует из данного перечня, три из пяти индикаторов относятся к качеству менеджмента и подготовке кадров. Поэтому очень важным является привлечение ведущих ученых с мировым именем, как лидеров исследовательских групп.
Конкурентоспособность Национального центра биотехнологии будет определяться:
кадрами - высококвалифицированные лидеры научных групп, имеющие большой опыт работы в ведущих зарубежных университетах, медицинских исследовательских центрах, биотехнологических компаниях и национальных лабораториях;
материально-технической базой - научно-экспериментальная база на уровне ведущих западных лабораторий (создание лабораторий по стандарту GLP, современное оборудование, материалы);
самофинансированием - в настоящее время, Национальный центр биотехнологии Республики Казахстан является субъектом Закона Республики Казахстан "О науке" и осуществляет свою деятельность на равных условиях со всеми организациями в области науки и получает программно-целевое финансирование, посредством участия в конкурсах. см.Z110407
Переход в течение 5-7 лет на самофинансирование посредством международных грантов и коммерциализации научных разработок. Переход на самофинансирование является залогом конкурентоспособности исследований.

Позиционирование Национального центра биотехнологии в экономике
и на рынке наукоемких производств Республики Казахстан

Первоочередные меры НЦБ в инновационной деятельности в области науки и научно-технической деятельности должны быть ориентированы на:
экспертизу существующих научных разработок, максимальное тиражирование завершенных высококачественных разработок и реализацию их на отечественном и международном рынках;
закуп зарубежных патентов и лицензий, необходимых для развития в республике передовых наукоемких технологий; адаптацию их к местным условиям;
проведению исследований по совершенствованию приобретенных технологий на перспективу либо созданию на их основе новых, более совершенных;
формирование кадрового потенциала, привлечение признанных ученых с мировым именем для создания отечественной научной школы;
формирование современной научно-экспериментальной инфраструктуры, лабораторий и исследовательской базы;
непрерывное создание и поддержку малых производств, реализующих инновации на имеющихся научно-технологических и производственных базах, в основном на уровне улучшающих технологий.
После чего обязательным является проведение собственных перспективных исследований по созданию новых наукоемких технологий и производств. Базовая наука должна концентрироваться в головном офисе НЦБ, а в подразделениях экспериментальное и промышленное производство.
Подразделения должны взять на себя функции по подготовке технологий к внедрению или экспорту, причем их инфраструктура должна быть доступна для малого и среднего бизнеса, и иметь соответствующие службы административного, патентного, конструкторско-проектного, маркетингового, аналитического сопровождения разработок. Главной задачей НЦБ должна быть коммерциализация научных разработок и выдвижение продукции на рынок за счет привлечения частной инициативы и государственно-частного партнерства.

Направления развития биотехнологии, решение которых актуально для
Республики Казахстан и должно стать объектом исследований НЦБ

В медицине:
создание и производство новых биологически активных веществ и лекарств на основе природных соединений;
создание рекомбинантных вакцин нового поколения против различных инфекционных заболеваний. В отличие от многих применяемых сейчас вакцин, они нетоксичны и не имеют побочных эффектов;
создание методов лечения с принципиально новыми механизмами действия (генная терапия, анти-смысловые РНК, и тому подобное);
изучение вопросов наследственности, генетической предрасположенности организма к различным заболеваниям. Создание генетических баз данных и генетических паспортов населения имеют огромное значение, учитывая рост онкологических, инфекционных и наследственных заболеваний в мире;
разработка методов ранней диагностики заболеваний.
В ферментной промышленности:
производство энзимов для производства детергентов;
производство энзимов для текстильной промышленности;
производство энзимов для переработки углеводородного сырья;
производство энзимов для молочной промышленности;
производство других энзимов.
В агропромышленном комплексе:
создание новых сортов растений и домашних животных с улучшенными свойствами: прирост биомассы, сопротивляемость болезням и стрессам, в том числе приспособленных к аридным и резко-континентальным условиям, засоленным почвам и так далее;
создание новых экологически чистых методов борьбы с вредными для сельского хозяйства видами микроорганизмов, растений и животных.
В добывающей промышленности:
внедрение биотехнологических методов в процессы добычи и переработки минерального сырья, нефти и газа.
В экологии и охране окружающей среды от загрязнений и отходов человеческой деятельности в природе биологическими методами (биоремедиация), в том числе по:
ликвидации последствий нефтяного загрязнения, как на суше, так и в гидросфере;
нейтрализации радиоактивного излучения и токсичности промышленных отходов в отвалах и водоемах, сельхозугодий Семипалатинского полигона, территорий, подверженных ракетно-космической деятельности;
очистка воздуха смога в крупных городах (город Алматы) и промышленных зонах, от выбросов выхлопных газов и выбросов, возникающих при сгорании попутного газа в факелах при нефтедобыче.
В биологической безопасности:
разработка и внедрение стандартов, правил и условий допуска потребления продукций биотехнологий;
определение критериев, показателей и методов оценки биологической безопасности, генетически модифицированных организмов и получаемых из них продуктов;
организация системы государственного контроля и регулирования генноинженерной деятельности.

5. Этапы и ожидаемые результаты реализации Концепции

§ 1. Этапы реализации Концепции

1 этап - 2006 год. Становление Национального центра биотехнологии на основе новой модели организации науки и инновационной деятельности путем акционирования со 100 % участием государства. Развитие законодательной базы, стимулирующей развитие и внедрение высоких технологий, обеспечивающей инвестиционную привлекательность развития биотехнологии в Казахстане.
2 этап - 2006-2008 годы. В рамках Концепции, начиная с 2006 года, будет реализовываться научно-техническая программа "Разработка современных технологий для формирования кластера по биотехнологии в Республике Казахстан на 2006-2008 годы" (далее - Программа).
Другим пунктом реализации Концепции на 2006-2008 годы является строительство новой инфраструктуры Национального центра биотехнологии Республики Казахстан на левобережье города Астаны.

§ 2. Ожидаемые результаты реализации Концепции

В результате реализации Концепции Национальный центр биотехнологий (НЦБ) станет конкурентоспособным, отвечающим самым высоким мировым стандартам научно-исследовательским учреждением в сфере биотехнологий.
В Казахстане будет создана отечественная биоиндустрия с флагманом в лице НЦБ, отечественная наукоемкая продукция биотехнологического кластера, отвечающая общепризнанным мировым стандартам, будет достойно представлена на мировом рынке.
Будут созданы все предпосылки превращения НЦБ в крупную промышленную корпорацию с сильной внутрифирменной наукой.
НЦБ будет действовать по четко выстроенной цепочке: фундаментальная наука - прикладная наука - экспериментальное производство - внедрение. В филиалах НЦБ будут созданы научно-исследовательские предприятия, где будут внедрены разработки НЦБ, организованы промышленные производства совместно с частным бизнесом с привлечением отечественных институтов развития и иностранного капитала.
Казахстанская наука будет интегрирована в мировую, будет воспитана новое поколение ученых и высококвалифицированных специалистов, создана отечественная школа биотехнологии.
В Казахстане будет действовать четкая система государственного регулирования и контроля безопасного применения продукции биотехнологии.
По примеру биотехнологии будет коммерциализирован инновационный процесс в других сферах. Будет создана благоприятная законодательная, инвестиционная, инфраструктурная бизнес-среда, стимулирующая развитие предпринимательства в сфере инновационного, высокотехнологичного бизнеса.
Экономика Казахстана будет ориентирована на глубокую переработку минеральных ресурсов, с развитой индустрией высоких наукоемких технологий. Экономика достигнет зоны устойчивого роста и эффективности в сфере биотехнологии.
Основным результатом реализации Концепции станет обеспечение населения отечественной биотехнологической продукцией. Также будут решены следующие проблемы:
создание и массовое производство социально значимой отечественной биотехнологической продукции;
сохранение кадров и решение проблем трудозанятости в ряде регионов Республики Казахстан, а также на территориях научно-технического развития биологического и биотехнологического профиля;
решение проблем биологической и экологической безопасности;
создание перспективного, стабильного, импортозамещающего рынка продукции и услуг повышенного спроса (питание, лекарства, диагностикумы).
Социальный эффект от реализации Концепции при достижении намеченных показателей может быть значительным (привлечение отечественных кадров в высокодоходный, наукоемкий процесс, формирование квалифицированных кадров, обеспечение биологической безопасности и так далее). Прогнозируется высокая экономическая эффективность осуществления Концепции в связи с рентабельностью биотехнологических производств и выходом отечественной продукции на международный рынок.

6. Необходимые объемы и источники финансирования

Разработка технико-экономического обоснования инвестиционного проекта "Развитие Национального центра биотехнологии Республики Казахстан" производилась в 2005 году за счет средств республиканского бюджета в размере 58,3 млн. тенге.
В рамках Концепции, начиная с 2006 года, будет реализовываться научно-техническая программа "Разработка современных технологий для формирования кластера по биотехнологии в Республике Казахстан на 2006-2008 годы". Финансовые средства, предусматриваемые в республиканском бюджете на реализацию Программы составляют 1 433,00* млн. тенге, в том числе: в 2006 году - 450,0 млн. тенге, в 2007 году - 477,0* млн. тенге, в 2008 - 506,0* млн. тенге. (Решение Республиканской бюджетной комиссии от 29 июля 2005 года N 14, постановление Правительства Республики Казахстан от 26 августа 2005 года N 884 "О среднесрочном плане социально-экономического развития Республики Казахстан на 2006-2008 годы").
Другим пунктом реализации Концепции является строительство новой инфраструктуры Национального центра биотехнологии Республики Казахстан на левобережье города Астаны. Предполагаемые финансовые затраты средств республиканского бюджета на строительство Центра составляют 8 495,34* млн. тенге, в том числе: в 2006 году - 600,00 млн. тенге, в 2007 - 4 886,81* млн. тенге, в 2008 - 3 008,53* млн. тенге. (Решение Республиканской бюджетной комиссии от 29 июля 2005 года N 14, постановление Правительства Республики Казахстан от 26 августа 2005 года N 884 "О среднесрочном плане социально-экономического развития Республики Казахстан на 2006-2008 годы").

___________________________
* Объемы средств из республиканского бюджета на 2007-2008 годы будут уточняться, и вноситься на рассмотрение республиканской бюджетной комиссии в соответствии с Законом Республики Казахстан "О республиканском бюджете" на соответствующий финансовый год.

Утвержден
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 3 мая 2006 года N 363

Сноска. В Плане строки 10-22 исключены постановлением Правительства РК от 15 июня 2006 года N 554 .

План мероприятий
по реализации Концепции развития Национального центра
биотехнологии Республики Казахстан на 2006-2008 годы

	Мероприятия	Форма завер- шения	Сроки	Испол- нители	Пред- пола- гаемые расходы (млн. тенге)	Источ- ники финан- сирова- ния
1	2	3	4	5	6	7
Стратегические мероприятия
1.	Внесение предло- жений о введении новых учебных дисциплин в профильных ВУЗах по подготовке технологического менеджмента и специалистов по биотехнологии	Приказ МОН	октябрь 2006 года	МОН (созыв), МЗ, МСХ	Не требует финанси- рования
2.	Акционирование Национального центра биотехно- логии Республики Казахстан путем создания акционерного общества со 100% участием государства	Поста- новле- ние Прави- тель- ства Респу- блики Казах- стан	июнь 2006 года	МОН (созыв), КГИП, НЦБ	Не требует финанси- рования
3.	Сотрудничество Национального центра биотехно- логии с зарубежными научными обществами и ассоциациями	Отчет адми- нист- ратору Про- грам- мы* (МОН)	март 2006 года- декабрь 2008 года	НЦБ	2,8	частный капитал
4.	Внесение предложений по созданию госу- дарственной системы биологической безопасности	Пред- ложе- ние в Прави- тель- ство Респу- блики Казах- стан	октябрь 2006 года	МОН (созыв), МИТ, МЭМР, МСХ, МЗ, МООС, МО, КНБ (по согласо- ванию), НЦБ	Не требует финанси- рования
Инвестиционная политика
5.	Реализация инвестиционного проекта "Развитие Национального центра биотех- нологии Респуб- лики Казахстан"	Отчет в Пра- вите- льство Респу- блики Казах- стан	январь 2006 года - декабрь 2008 года	МОН (созыв), МЭБП, Правите- льство Респуб- лики Казахстан	2006- 2008 годы - 8495,34*, в том числе по годам: 2006 год - 600,00 2007 год - 4886,81* 2008 - 3008,53*	РБ 011 "Строи- тельство и рекон- струкция объектов образо- вания и науки"
6.	Строительство "Национального центра биотех- нологии Респуб- лики Казахстан"	Отчет в Пра- вите- льство Респу- блики Казах- стан	декабрь 2006 года	МОН (созыв), МЭБП, НЦБ	2006 год - 600,00	РБ 011 "Строи- тельство и рекон- струкция объектов образо- вания и науки"
7.	Продолжение развития инфраструктуры "Национального центра биотехно- логии Республики Казахстан", в том числе: 1) внедрение методологии training of trainers; 2) кадровое обеспечение, образование и повышение квалификации	Отчет в Пра- вите- льство Респу- блики Казах- стан	декабрь 2007 года	МОН (созыв), МЭБП, НЦБ	2007 год - 4886,81*, в том числе 1) 143,10* 2) 103,32*	РБ 011 "Строи- тельство и рекон- струкция объектов образо- вания и науки"
8.	Завершение строительства "Национального центра биотехно- логии Республики Казахстан", в том числе 1) привлечение зарубежных ученых (Ph.D.) в качестве руководителей научных групп "Национального центра биотехно- логии Республики Казахстан"; 2) стандартиза- ция лабораторий и помещений по стандартам GMP, GLP, ISO; 3) внедрение методологии training of trainers; 4) кадровое обеспечение, образование и повышение квалификации	Отчет в Пра- вите- льство Респу- блики Казах- стан	декабрь 2008 года	МОН (созыв), МЭБП, НЦБ	2008 года - 3008,53*, в том числе 1) 207,53* 2) 166,00* 3) 143,10* 4) 385,94*	РБ 011 "Строи- тельство и рекон- струкция объектов образо- вания и науки"
Научно-исследовательские работы
9.	Утверждение научно- технической программы "Разработка современных технологий для формирования кластера по биотехнологии в Республике Казахстан на 2006-2008 годы"	Поста- новле- ние Прави- тель- ства Респу- блики Казах- стан	апрель 2006 года	МОН (созыв), НЦБ	2006-2008 годы - 1433,00, в том числе по годам: 2006 - 450,00 2007 - 477,00* 2008 - 506,00*	РБ 002 "Фунда- менталь- ные и приклад- ные научные иссле- дования"

* Объемы средств из республиканского бюджета на 2007-2008 годы будут уточняться и вноситься на рассмотрение республиканской бюджетной комиссии в соответствии с Законом Республики Казахстан "О республиканском бюджете" на соответствующий финансовый год.
* Программа - Республиканская научно-техническая программа "Разработка современных технологий для формирования кластера по биотехнологии в Республике Казахстан на 2006-2008 годы"

Примечание

Расшифровка аббревиатур:
МОН - Министерство образования и науки Республики Казахстан;
МСХ - Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан;
МЗ - Министерство здравоохранения Республики Казахстан;
МООС - Министерство охраны окружающей среды Республики Казахстан;
МИТ - Министерство индустрии и торговли Республики Казахстан;
МО - Министерство обороны Республики Казахстан;
МЭБП - Министерство экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан;
МЭМР - Министерство энергетики и минеральных ресурсов Республики Казахстан;
КНБ - Комитет национальной безопасности Республики Казахстан;
КГИП - Комитет государственного имущества и приватизации Министерства финансов Республики Казахстан;
НЦБ - Национальный центр биотехнологии Республики Казахстан;
РБ - республиканский бюджет.