"Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 23 желтоқсандағы № 1385 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
«Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі С. Ахметов

Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама туралы

Әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруді қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстанның әлемнің ең дамыған
30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдама (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері:
1) өз қызметінде Тұжырымдаманы басшылыққа алсын және оны іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;
2) мемлекеттік жоспарлау жүйесінің қабылданатын құжаттарының Тұжырымдамамен үйлесуін қамтамасыз етсін.
3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2013 жылғы
№ Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі
ТҰЖЫРЫМДАМА Мазмұны

Кіріспе
1. Ағымдағы жағдайды талдау
2. 2050 жылғы әлем: негізгі трендтер, сын-қатерлер және мүмкіндіктер
3. Қазақстанның 2050 жылғы пайымы
4. 2050 жылға дейін Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының стратегиялық бағыттары
5. Тұжырымдаманы іске асыру тетіктері
6. Тұжырымдаманы іске асыру болжанатын нормативтік құқықтық актілердің тізбесі
Қорытынды

Кіріспе

2012 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында республикамыздың 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөнінде жаңа стратегиялық мақсат қойылды. «Қазақстан-2050» стратегиясының негізгі бағдары елді жаңғырту тақырыбы болды.
Қазіргі заманғы кезеңде сарапшылар жаңғыртудың екі кезеңін бөліп көрсетеді: бастапқы жаңғырту немесе экономиканың аграрлық түрінен өнеркәсіптік түріне ауысу кезеңі және ғылымды көп қажет ететін экономиканы құруға байланысты қайта жаңғырту.
«Қазақстан-2030» даму стратегиясын іске асыру Қазақстанға негізінен бастапқы жаңғырту қабылданғаннан кейін 15 жылдан соң оны аяқтауға мүмкіндік береді. Өнеркәсіптік өндіріс ауқымы өсті, халықтың табысы артты, халықты орта біліммен қамту, өмір сүру ұзақтығы, ана және бала өлімі сияқты әлеуметтік көрсеткіштер жақсарды. Жұмыспен қамтылған халықтың ауыл шаруашылығы секторынан көрсетілетін қызметтер саласына ауысуы жалғасуда.
Дамыған елдер бастапқы жаңғыртуды аяқтап, ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының өзінде-ақ қайта жаңғырту кезеңіне өтті.
Қайта жаңғырту немесе ғылымды көп қажет ететін экономиканы құру экономикалық өсуге білім мен инновациялар үлесінің өсуімен, көрсетілетін қызметтер үлесінің ұлғаюымен және экономиканы экологияландырумен байланысты. Қайта жаңғырту кезеңінде денсаулық сақтаудың тиімді жүйесіне, неғұрлым ұзақ өмір сүруге, сапалы білім беруге, тиімді және ашық институттарға, ақпараттық технологиялардың таралуына негізделген өмір сүру сапасын арттыру бірінші орынға шығады. Бұл кезең бойынша Қазақстанның дамыған елдерден артта қалуы шамамен 50 жылды құрайды.
Осыған байланысты әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру жөніндегі мақсатқа қол жеткізу аса күрделі міндет болып отыр. Өткен ғасырда оған тек үш ел – Жапония, Финляндия, Сингапур және таяуда ғана – Оңтүстік Корея қол жеткізді.
Бұл ретте жаңғырту жаһандық бәсекелестік шарттарында өтеді. Дамудың жоғары деңгейіне қол жеткізу стратегиялық ресурстар мен нарықтық кеңістік үшін қатаң күрес жүргізумен байланысты. Бұл бәсекелестік ағынға қарсы жүзумен бірдей: артқа кетіп қалмас үшін, алға жылжу қажет.
XXI ғасырда еларалық бәсекелестіктің күшеюі салдарынан дамушы елдердің мүмкіндіктері шектеулі болады. Кез келген ел әлемдік көшбасшыға айнала алмайды. Дамушы елдердің біреуінен бесеуіне дейін ғана дамыған елге айнала алады.
Дамыған елдер тобына кіру үшін Қазақстан дамуда серпіліс жасауы тиіс. Қайта жаңғыртуға кезең-кезеңімен өту және ғылымды көп қажет ететін экономиканы құру моделін қалыптастыру қажет. Ұзақ мерзімді даму моделі әлемдік үрдістерді, ұлттық дамудың түйінді басымдықтарын ескеріп, Қазақстанды әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың 2050 жылға дейінгі стратегияларының нұсқаларын ұсынуы тиіс.

1. Ағымдағы жағдайды талдау

1. Әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары
Қазақстан – 17 миллион халқы бар орасан зор ел. Оның бүкіл Батыс Еуропа аумағына тең ұлан-байтақ аумағы Еуропа мен Азияны қосып жатыр. Қазақстан әлемнің ең жас мемлекеттерінің бірі болып табылады, тәуелсіздігін жариялаған сәттен бері 22 жыл өтті.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін көптеген бақылаушылар Қазақстанды бұрынғы кеңестік республикалардың ең осалы деп қарастырған. Тәуелсіздік алғаннан кейін бірнеше жыл бойы республикадағы экономикалық өсу қарқыны ұдайы төмендей берді.
1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» стратегиясы еліміздің дамуына қуатты түрткі болды. Қазақстан экономикалық реформаларды тереңдетуді жалғастыра отырып, көпұлтты заманауи қоғамды қалыптастырды. Ол өз көршілерімен жақсы қарым-қатынас орнатып, сондай-ақ шығыс бағытында да, батыс бағытында да қарқынды сауда қарым-қатынастарын дамытты. Өткен 15 жылда «Қазақстан 2030» стратегиясына негіз болған басты міндеттер орындалған болатын. Бүгінде Қазақстан әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштердің басым бөлігі бойынша ең табысты посткеңестік мемлекеттердің бірі болып табылады.
Елде ойластырылған макроэкономикалық саясат жүргізіліп отыр. Инфляция бір мәнді сандар деңгейінде сақталып келеді. Шикізат секторы компанияларынан түсетін салық түсімдерінің бір бөлігін шоғырландыру үшін Ұлттық қор жұмыс істейді. 2013 жылы Ұлттық қорда жинақталған қаражат көлемі 68,7 млрд. АҚШ долл. жетті немесе ЖІӨ-нің 33 %-ын құрады.
Экономика 1990-жылдардағы қатты құлдыраудан кейін толық қалпына келіп, 2008 жылы басталған жаһандық қаржылық дағдарыс кезеңінде өзінің орнықтылығын дәлелдеді. 1997 – 2012 жылдар аралығында ЖІӨ-нің орташа жылдық нақты өсімі шамамен 7 %-ды құрады. Экономикалық өсу тұрақты сипатқа ие болды. Соңғы 15 жылда Қазақстанның сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша ЖІӨ көлемі 2005 жылғы бағаларын 2,77 есе артып, 2012 жылы 30 трлн. теңгені құрады. Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейі 2012 жылы 12 мың АҚШ долл. асты.
Экономиканы жылдам жаңғырту үшін мықты негіз құрылды. Еліміз бизнес-ахуалдың көптеген аспектілері бойынша өңірде көшбасшы болып табылады. Елде бизнес үшін әлемдегі ең төмен салық мөлшерлемелерінің бірі пайдаланылады. Корпоративтік салық 20 %-ды, қосылған құн салығы 12 %-ды құрайды.
Тікелей шетелдік инвестициялардың (бұдан әрі – ТШИ) ағыны бойынша Қазақстан Орталық Азия елдері арасында көшбасшы болып отыр. 2005 – 2012 жылдар аралығында елге 160 млрд. АҚШ долл. астам шетелдік инвестиция тартылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан табысы орташа деңгейден жоғары ел болып табылады және әлемнің бәсекеге ең қабілетті 50 экономикасының қатарына кіреді.
Денсаулық сақтау, білім беру және халықты әлеуметтік қорғау салаларында айтарлықтай өзгерістер болды. 2012 жылы орташа айлық жалақы мөлшері 1998 жылмен салыстырғанда 10,4 есе ұлғайды. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халық саны 2012 жылы 1998 жылмен салыстырғанда 10,2 есе азайды. Жұмыссыздық деңгейі де төмендеді, 2012 жылы ол 5,3 %-ды құрады.
Елде сауаттылықтың жоғары деңгейі қамтамасыз етілген, 10 адамның 4-інде жоғары білім бар. Зияткерлік мектептер және кәсіптік-техникалық колледждер желісі дамып келді. Соңғы 12 жылда жоғары білім алуға гранттар саны 2,8 есеге ұлғайды.
2007 – 2012 жылдар аралығындағы кезеңде елде 100-ге жуық мемлекеттік және жекеменшік аурухана салынды. Құрамына алты инновациялық денсаулық сақтау объектісі кіретін медициналық кластер құрылды. Астана қаласында әлемдік деңгейдегі жаңа онкологиялық орталық құрылысы басталды.
Азаматтардың денсаулық жағдайы жақсарды. 2012 жылы өмір сүрудің межелеген ұзақтығы 69,6 жасты құрады. Тәуелсіздік жылдары ана өлімі 5 есе азайып, 2012 жылы тірі туылған 100 мың балаға шаққанда 13,5 көрсеткішіне қол жеткізілді.
Ядролық қарусыз әлемді дамытуға Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы және Семейдегі ядролық полигонның жабылуы зор үлес қосты.
Кеден одағын, Шанхай ынтымақтастық ұйымын, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымын және Орталық Азия өңірлік экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын қоса алғанда, өңірлік интеграциялық процестерге қатысу дәрежесі жоғары болып табылады.
Қазақстан жоғары деңгейде халықаралық саяси диалогтың бастамашысы бола отырып, өңірде маңызды рөл атқарады. Астана бастамаларының қатарында Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңесті, он жылдан астам үзілістен кейінгі ЕЫҚҰ-ның Астанадағы саммиті бар.

2. Сын-қатерлер және бәсекелік артықшылықтар
Жоғарыда аталған жетістіктермен бірге, Қазақстан экономиканың өсу қарқынын жеделдету, экономикалық даму тұрақтылығын және халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін арттыру үшін пайдалануға болатын бірқатар табиғи бәсекелік артықшылықтарға ие.
Аумағының көлемі жағынан әлемде 9-орынды иелене отырып, Қазақстанның ауқымды ауыл шаруашылығы алқаптары бар, олардың ауданы 222 млн. га-дан асады, оның ішінде шамамен 25 млн. га егістікті құрайды (ол Польша немесе Италия сияқты елдердің бүкіл дерлік аумағына тең). Бүгінгі таңда қолжетімді жерлердің 40 %-ға жуығы ауыл шаруашылығының айналымына тартылған. Ұзақ мерзімді перспектикада агроөнеркәсіптік кешеннің ЖІӨ-дегі үлесін арттыру үшін айтарлықтай әлеует бар.
Қолайлы географиялық орналасуы Қазақстанға өңірдің ең ірі экономикалары Ресей және Қытай нарықтарына әлеуетті қолжетімділікті ұсынады.
Қазақстанда қазбалы энергия көздерінің қомақты резервтері бар. Мұнайдың дәлелденген қорлары 30 млрд. баррель болып бағаланады, мұның өзі Қазақстанды аталған көрсеткіш бойынша әлемде 10-орынға шығарып отыр. Уран қоры бойынша (800 мың тоннадан астам) Қазақстан әлемде Австралиядан кейін екінші орын, ал уран өндіру бойынша бірінші орын алады. Тау-кен металлургиясы кешенінде жинақталған әлеует қосылған құн тізбектерін кеңейтуге және оған байланысты қызмет түрлерін дамытуға мүмкіндік береді.
Жаңартылатын энергия көздерін (бұдан әрі – ЖЭК) дамытудың әлеуеті жоғары. Атап айтқанда, жел энергиясын өндіру әлеуеті жылына 900 млрд. кВт·сағ. астам деп бағаланады. Қазақстанда күн энергиясын шығарудың ықтимал қуаты шаршы метрге 1 300 кВт·сағ-тан 1 800 кВт·сағ-қа дейін. Сондай-ақ биоэнергия өндіруде де айтарлықтай әлеует бар. Гидроэнергетикалық секторды дамыту мүмкіндіктері шамамен 22 ГВт бағаланады, олардың ішінде қазіргі уақытта 10%-ға жуығы игерілген.
Адами даму саласында Қазақстанның мықты тұстары еңбекке қабілетті халық үлесінің қомақты болуы (бүкіл халықтың 68,9 %) болып табылады, ол БҰҰ болжамдары бойынша елде ұзақ мерзімді перспективада сақталады.
Көрсетілетін қызметтер секторын дамытудың әлеуеті зор, оның ЖІӨ-дегі үлесі 53 %-ды құрайды. Аталған салада экономикалық белсенді халықтың шамамен 55 %-ы жұмыс істейді. Перспективада көрсетілетін қызметтер секторын кеңейту урбандалудың өсуімен байланысты өтеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда қала халқының үлесі шамамен 55 %-ды құрайды, бұл әлемдік өлшем бойынша салыстырмалы түрде төмен көрсеткіш болып табылады. Ұзақ мерзімді перспективада урбандалу деңгейін ұлғайту қызметтер секторының экономикаға үлесін кеңейтуге де, жұмыс орындары санының тұрақты өсуін қамтамасыз ететін көрсетілетін жаңа қызмет түрлерін құруға да мүмкіндік береді. Қызметтер секторын одан әрі дамыту экономиканың басқа секторларынан босайтын қызметкерлерді, сондай-ақ еңбек нарығына алғаш қадам басқан жас мамандарды жұмысқа орналастыруға мүмкіндік береді.
Полиэтносты және мультиконфессиялық қоғамда ішкі саяси және әлеуметтік теңгерімді сақтау Қазақстанның мықты тұсы болып табылады.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде мығым бекіді. Мемлекеттік мекемелерде іс жүргізуді қазақ тіліне біртіндеп ауыстыру жүзеге асырылуда. Орыс тілін білу қазақстандықтардың посткеңестік елдермен экономикалық және мәдени байланыстарды нығайтуда әлеует беретін тарихи артықшылығы болып табылады. ағылшын тілін белсенді ілгерілету және білім беру жүйесіне үш тілділік қағидатын енгізу арттыруға қазақстандықтардың бәсекеге қабілеттілік деңгейін ықпал етеді.
Мықты тұстарымен бірге Қазақстанның жоюды талап ететін бірқатар әлеуетті шектеу факторлары да бар. Қажетті шаралар қабылданбаған жағдайда, анықталған шектеулердің келеңсіз әсері шамамен күшейіп, елді дамыту жолында кедергі болуы ықтимал.
Өндіріс құрылымында капиталды көп қажет ететін шикізаттық салаларының үстемдігі маңызды кемшілік болып табылады. Шикізат емес экспорт көлемінің өзгеруінде теріс серпін байқалады. Қазақстандық экспорттағы минералдық ресурстар үлесі 2000 жылғы 67 %-дан 2012 жылы 78 %-ға дейін өсті. 2012 жылы тау-кен өндіру секторына ЖІӨ-нің 17,5 %-ы, ал өңдеу өнеркәсібіне ЖІӨ-нің 11,3 %-ы тиесілі болған.
Ғылымды көп қажет ететін салалардың даму деңгейі жоғары емес, ол ең алдымен өңдеу секторының, оның ішінде экономиканың шикізаттық емес секторларына ТШИ ағынының шектеулі болуына, технологиялық трансферттің әлсіздігіне, арнайы экономикалық аймақтар мен технопарктердің жұмыс істеуі тиімділігінің жеткіліксіздігіне байланысты.
«Голланд ауруының» даму қаупі, әсіресе, Қашаған кен орнының игерілуіне байланысты сақталып отыр, мұның экспорттағы минералдық ресурстар үлесінің одан әрі өсуіне, айырбас бағамына қысымның артуына және өңдеу секторының, ауыл шаруашылығы мен көрсетілетін қызметтер секторының бәсекеге қабілеттілігінің одан әрі төмендеуіне алып келеді.
Еңбек өнімділігі, капитал және энергия ресурстары бойынша Қазақстан дамыған елдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Мысалы, Канадамен салыстырғанда ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігі 10 есе, тау-кен өндіру саласында 2,5 есе, өңдеу өнеркәсібінде 2 есе, инфрақұрылым мен көрсетілетін қызметтер саласында шамамен 3 есе төмен. Канадамен салыстырғанда ауыл шаруашылығында капитал өнімділігі 1,3 есе, тау-кен өндіру саласында 2,5 есе, өңдеу өнеркәсібінде 7,8 есе, инфрақұрылымда – 4,4 есе және қызметтер көрсету саласында 1,7 есе төмен. Энергия ресурстарының өнімділігі де Канада едәуір артта қалған. 2012 жылы Қазақстандағы энергия сыйымдылығы ЖІӨ 1000 АҚШ долларына 0,4 т.у.т, Канадада ЖІӨ 1000 АҚШ долларына 0,2 т.у.т құрады.
Энергия сыйымдылығының жоғары деңгейі ескірген «лас» технологияларға (атап айтқанда, энергия шығару саласында және көлік секторында) негізделген қолданыстағы инфрақұрылымның айрықша сипаттамасы болып табылады. Бұл өз кезегінде қоршаған ортаның ластану деңгейіне келеңсіз әсерін тигізеді. Бұдан басқа, көлік инфрақұрылымының тозуы шығасылардың айтарлықтай жоғарылауына, ал өңірлік инфрақұрылым дамуының жеткіліксіз деңгейі халық өмірі деңгейінің жалпы төмендеуіне алып келеді.
Аумағы жағынан бір-бірінен қашық орналасқан облыс орталықтарында халық санының аз болуы ұзақ мерзімді перспективада экономикалық даму үшін айтарлықтай кедергі болуы мүмкін. Қазақстандағы жалпы халық тығыздығының төмендігі урбанизацияның жеткіліксіз деңгейі салдарынан күшейе түседі. 2050 жылға қарай аталған көрсеткіш сарапшылардың болжамдары бойынша 63-64 %-ға дейін артады, мұның өзі әлемдік орташа деңгейден бұрынғысынша төмен болып қалмақ.
Бұдан басқа, өңірлер арасында да, «қала-ауыл» бөлінісінде де коммуналдық және мемлекеттік көрсетілетін қызметтерге қолжетімділіктің әркелкі болуы байқалады. Сумен жабдықтау саласында қалалық және ауылдық аумақтар арасындағы айырма екі еселенген болса, кәріз бен орталық жылытудың көрсетілетін қызметтеріне қолжетімділік бойынша айырмашылық тиісінше 7 және 22 есе болып отыр.
Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен ауыл халқының үлесі 2012 жылы республика бойынша орта есеппен қалалардағы осындай халықтың үлесінен үш есе астам (1,9 %-ға қарсы 6,1 %) артты. Бұл айырма, әсіресе, Атырау (8 есе), Қарағанды (6,5 есе) және Маңғыстау (5 есе) облыстарында жоғары.
Адами капиталды дамыту саласында білім берудің барлық сатыларындағы бірқатар кемшіліктерге байланысты білікті кадрлардың жетіспеу шектеуші фактор болып табылады. Жұмыс берушілер мен білім беру ұйымдарының арасында байланыстың болмауы салдарынан оқыту бағдарламалары мазмұнының нарық қажеттіліктеріне сәйкестігі қамтамасыз етілмеген.
Ғылым саласында жұмыспен қамтылу шамалы ғана ұлғайып отыр. Қазіргі уақытта экономикалық белсенді халықтың 10 000 адамына 21 зерттеуші келеді, ол дамыған елдермен салыстырғанда 4,5 есе аз. Қазақстанның халықаралық рейтингтердегі позициялары ғылыми-зерттеу кадрлары мен институттары сапасының төмендігін, бизнес пен зерттеу орталары арасындағы байланыстың әлсіздігін көрсетіп отыр.
Институционалдық даму саласында құқық үстемдігі қағидатын сақтауға, сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге және сыбайлас жемқорлықтың дамуына байланысты проблемалар сақталған. Мемлекеттік аппараттың қызметі жеткілікті түрде тиімді және ашық болмай отыр. Бизнесті жүргізу шарттары да жақсартуды қажет етеді.
Тауарларда, жұмыстарда және көрсетілетін қызметтер де жергілікті қамтуды қамтамасыз ету де елдегі бәсекелестікті дамытуда тежеуші факторлардың бірі болып табылады. Экономиканың бірқатар секторларында шетелдік компаниялардың кіруі үшін шектеулер бар.
Шағын және орта бизнес әлеуетін дамытуда жағдайлар шектелген. Бүгінгі таңда қазақстандық компаниялардың тек қана 5 %-ы экспортты жүзеге асырады. Шағын және орта кәсіпорындардың қаржыландыруға, әсіресе ұзақ мерзімді кредит беруге қол жеткізуінде проблемалар бар.
Тұтастай алғанда, әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіру жөніндегі стратегиялық мақсатқа қол жеткізу бойынша ауқымды жұмыс жүргізу қажет екені айқындалды. Соңғы 20 жылда қалыптасқан іргетасқа негізделе отырып, Қазақстан жарқын болашаққа сенім арта отырып, жаһандық трансформациялардың маңызды субъектісі бола алады.
Елде жас әрі білімді мамандар бар. Экономиканы тиімді басқарудың сәтті тәжірибесі бар. Табиғи ресурстардан түсетін табыстар әртараптандырылған экономиканы құру үшін болашақ инвестицияларды қамтамасыз ете алады. Бұдан басқа, Қазақстан өзінің Еуразия орталығындағы географиялық орналасуынан пайда таба алады.
Бұл ретте Қазақстан әлемнің басқа да кез келген елі сияқты тиіс ішкі және сыртқы сын-қатерлерге тап болады. Оларды ел дамуының басым бағыттарын әзірлеу кезінде ескеру қажет.

2. 2050 жылғы әлем: түйінді трендтер, сын-қатерлер және мүмкіндіктер

Қазақстан жаһандық әлемнің бір бөлігі болып табылады және ағымдағы үрдістерден шет қала алмайды. Бұл үрдістердің кейбірі елді жаңғырту үшін жаңа мүмкіндіктер құратын болса, кейбірі Қазақстанның дамуы үшін кедергілер келтіруі мүмкін. Бұл үрдістердің Қазақстанға әсер ету дәрежесін нақты бағалау өте қиын. Бұл ретте қазіргі уақытта пайда болуын болжау мүмкін емес жаңа трендтер мен сын-қатерлер туындауы мүмкін.
Әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру теріс трендтерге икемді ден қоюға және қолайлы әлемдік өзгерістерден барынша пайда табуға мүмкіндік беретін даму стратегиясын қалыптастыруды талап етеді.
Сарапшылардың пікірі бойынша, 2050 жылға дейін әлемдік экономика конфигурациясында елеулі өзгерістер күтіледі. Бүгінгі күні Қазақстан үшін демографиялық өзгерістер, экономикалық жаһандану, дамушы мемлекеттердің экономикалық өсуі, технологиялық процестердің жеделдеуі, энергияны тұтынудың әлемдік теңгеріміндегі өзгерістер, сондай-ақ климаттың өзгеруі жаһандық және өңірлік сипаттағы неғұрлым маңызды үрдістер болып табылады.

1. Жаһандық демографиялық өзгерістер
БҰҰ болжамдары бойынша 2050 жылға қарай әлем халқының саны
10 млрд. адамнан асатын болады. Халық саны әсіресе дамушы елдердің есебінен өсетін болады. Нәтижесінде, Үндістанда, Африкада және Таяу Шығыста еңбекке қабілетті халықтың үлесі ұлғаятын болады, бұл осы елдерде арзан жұмыс күші санының өсуіне алып келеді.
Дамушы елдердегі халықтың әл-ауқатының өсуіне және осыған байланысты өмір сүру ұзақтығының өсуіне байланысты 2050 жылға қарай
2012 жылмен салыстырғанда әлемдегі 65 жастан үлкен адамдардың саны екі еседен артық ұлғаятын болады. Ұзақ мерзімді перспективада халықтың қартаюы Еуропада, Жапония мен Қытайда еңбекке қабілетті жастағы тұрғындар үлесінің төмендеуіне алып келеді. Әлем халқының орташа жасы 29-дан 36 жасқа ұлғаяды.
Дамыған және дамушы елдердегі демографиялық үрдістер белгілі бір шамада әлемнің барлық елдеріне жақындайтын және туындайтын болады. Қазіргі уақытта дамыған елдерде халықтың азаю мен қартаю үрдісі байқалуда, ал көптеген дамушы елдерде бала туу саны жоғары. Даму шамасына қарай дамушы елдердегі бала туу деңгейі төмендейтін, ал өмір сүру ұзақтығы ұлғаятын болады. Ұзақ мерзімді перспективада әлемнің барлық елдерінде халық санының және жас мөлшерінің құрылымы тұрақтанатын болады.
Қазақстанға ықтимал ықпалы
Халық санының өсуі тағам өнімдеріне, су ресурстарына, энергия жеткізгіштеріне сұраныстың артуына алып келеді. Бұл әлемдік экономиканың шикізат өнімдеріне және ауыл шаруашылығы өнімдерге өсіп келе жатқан сұранысын қанағаттандыру үшін үлкен әлеуеті бар Қазақстан үшін жаңа мүмкіндіктерді ашады.
Халықтың қартаюы және еңбекке қабілетті азаматтар үлесінің қысқаруы дамушы елдердің, оның ішінде Қазақстанның еңбек нарығына қысым көрсетуі мүмкін. Жаһандық демографиялық процестердің теріс нәтижесі ретінде Қазақстаннан «білімдарлардың» кетуі болуы мүмкін. Дамыған елдердің жұмыс күшіне қажеттіліктері шетел қызметкерлерін тарту есебінен қанағаттандырылатын болады, оларға анағұрлым жоғары жалақы төленетін жұмыс орындары және өмір сүрудің қолайлы жағдайлары ұсынылатын болады.
Сонымен, бір мезгілде Қазақстанда, еңбекке қабілетті халыққа, үлесі ең әуелі, зейнетақы жасындағы тұрғындар үлесінің ұлғаюы есебінен төмендейтін, демографиялық жүктеме артатын болады. Бұл экономикалық даму, өмір сүру сапасының және ұзақтығының ұлғаюы жағдайында орын алатын болады.

2. Экономикалық жаһандану
Қарқынды экономикалық даму, жаһандық өндірістік-өткізу тізбектерін қалыптастыру, халықаралық сауда қатынастарын ырықтандыру әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс басталғанға дейін әлемдік экономика жаһандануының күшеюіне жәрдемдесті.
Соңғы 20 жылда әлемдегі ТШИ көлемі 5,3 есе артты. Әлемдік сауда көлемі жыл сайын орташа есеппен 6 %-ға артады. Трансұлттық компаниялар (бұдан әрі – ТҰК), оның ішінде мемлекеттік компаниялар саны артты. 2012 жылы мемлекеттік ТҰК инвестицияларының жиынтық көлемі 145 млрд. АҚШ долл. немесе әлемдік ТШИ көлемінің 11 %-ын құрады.
2010 жылдан бастап экономикалық жаһанданудың баяулауы орын алуда. Әлемдік экономика өсу қарқындарының баяулауы және жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы жағдайында дамыған елдерде протекционистік үрдістер күшеюде.
Дамыған және дамушы елдерде ТШИ ағынының жалпы төмендеуі байқалады. Мысалы, 2012 жылы БҰҰ деректері бойынша дамыған елдерге ТШИ ағыны он жыл ішіндегі ең төмен көрсеткішке дейін азайды. Өңірлік және екіжақты келісімдер пайдасына көпжақты инвестициялық шарттардан бас тарту үрдісі байқалды.
Сарапшылардың бағалауынша, жаһанданудың баяулауы жағдайында өңірлік интеграциялық процестер күшеюде. 2050 жылға дейін әлемдік сауданың жалпы көлеміндегі дамыған және дамушы елдер арасындағы сауда үлесі төрт есе (10 %-дан 40 %-ға дейін) ұлғаятын болады. Осы өсудің едәуір үлесі Азияда сауда ауқымын ұлғайту есебінен осы өңірдің дамушы елдеріне келетін болады.
Сонымен қатар, жаһанданудың баяулауы оның одан әрі кеңеюінің толықтай тоқтауына алып келмейді. Экономикалық жаһандану процесі жалғасатын болады, бірақ өткен үш онжылдыққа қарағанда әлдеқайда баяу өтетін болады.
Бұл ретте сарапшылар экономикалық жаһанданудың күшеюін болжайтын кері сценарийдің дамуын да жоққа шығармайды.
Қазақстанға ықтимал ықпалы
Жаһанданудың қандай бағытта дамуына байланысты (одан әрі тереңдеу немесе баяулау), Қазақстанды қоса алғанда, барлық елдер өздерінің сауда саясатын түзетуі қажет болады. Жаһандану процестері күшейетін болса, Қазақстан ДСҰ-ға кіруді үдетуі және әлемдік сауда ағынына интеграциялануы қажет.
Орта мерзімді перспективада жаһанданудың баяулауы Қазақстанға айтарлықтай ықпал ете қоймайды. Алайда, ұзақ мерзімді перспективада жаһандану процесінің баяулауы тартылатын шетелдік инвестициялардың, технологиялар трансферті көлемінің төмендеуіне және тауар айналымының азаюына алып келуі мүмкін.
Жаһанданудың әлсіреуі өңірлік интеграциялық процестердің, атап айтқанда Қытаймен және Ресеймен байланыстардың нығаюына жәрдемдесетін болады. Өз кезегінде, өңірлік интеграцияны күшейту ең алдымен, Орталық Азия елдерінен көші-қон ағынын жандандыруға жәрдемдеседі, бұл Қазақстанның көші-қон саясатына ерекше талаптар қоятын болады.

3. Дамушы елдердің экономикалық өсуі
Дамушы елдер жоғары урбандалуға, адами капиталдың өсуіне және табиғи ресурстардың қолжетімділігіне байланысты салдарынан 2050 жылға дейін дамыған елдерден жылдам өсетін болады. Қазірдің өзінде дамушы елдерде жұмысқа орналасу, білім алу және демалыс үшін кең ауқымды мүмкіндіктерді ұсынатын әлеуметтік-экономикалық белсенділік орталықтарға айналып келе жатқан қалаларға ауылдық жерлерден халықтың көшіп-қонуы күшеюде. Нәтижесінде, 2050 жылға қарай әлем қалаларында халықтың 70 %-нан астамы тұратын болады.
Ұзақ мерзімді перспективада дамушы елдер, ең алдымен Қытай және Үндістан әлемдік экономиканың дамуына негізгі үлес қосатын болады.
2050 жылға қарай дамушы елдердің ЖІӨ-нің жиынтық көлемі дамыған елдердің ЖІӨ көлемінен асатын болады, ал Қытай әлемдегі ең ірі экономикаға айналатын болады.
Дамушы экономикалардың жалпы саны 5 есе артатын болады; 30 ең ірі дамушы экономиканың 19 табысы жоғары деңгейдегі елдердің тобына кіруге әлеуеті бар.
Бұл ретте дамушы және дамыған елдер арасындағы жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейіне қатысты айырмашылық екі есе қысқарады. ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы орташа әлемдік көрсеткіші 2005 жылғы бағалардың сатып алу қабілетінің паритеті бойынша 2050 жылға қарай 2,5 есе немесе 8 мыңнан 20 мың АҚШ долларына дейін өсетін болады.
Табысы 10 мыңнан 100 мың АҚШ долларына жететін орта тап саны әлемде үш еседен аса артатын болады: бүгінгі 2 млрд. адамнан 2050 жылға қарай 6 млрд. адамға жетеді.
Қазақстанға ықтимал ықпалы
Дамушы елдердің экономикалық өсуінің жоғары қарқындары, олардағы орта тап үлесінің артуы және ұзақ пайдаланатын тауарларды тұтынудың өсуі (негізінен, жеке автокөлік) Қазақстаннан шикізат ресурстарын және ауыл шаруашылығы өнімін экспорттауға тұрақты сұранысты қамтамасыз ететін болады.
Әлемдегі өндірістік күштер географиясының өзгеруі тиімді экономикалық мамандандыруға және халықаралық еңбек бөлінісіне геоэкономикалық бәсекелестікті күшейтеді.
Дамушы елдердегі ішкі сұраныстың кеңеюі жоғары технологиялық тауарлар мен қызметтер үшін (баламалы энергетика саласындағы басқару, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (бұдан әрі — АКТ), геологиялық барлау саласындағы қызметтер, сондай-ақ білім беру және бизнес-қызметтер) Қазақстан пайдалана алатын жаңа нарықтық кеңістіктерді құратын болады.
Көптеген дамушы елдердегі сияқты Қазақстанда да халықтың урбандалу деңгейі экономикадағы құрылымдық өзгерістерге және қалалық орта ұсынатын өмір сүрудің неғұрлым жоғары сапасын іздеуге байланысты артатын болады. Бір жағынын, ауылдан қалаға ішкі көші-қонның артуы тұрғын үйдің және жұмыс орындарының жеткіліксіздігіне, қоғамның мүліктік бөлінуіне және халықтың осал топтарының маргиналдығына байланысты әлеуметтік проблемаларды ушықтыра түсуі мүмкін. Екінші жағынын урбандалудың күшеюі және ірі қалалардың пайда болуы сапасы жоғары білім, ақпараттық және көліктік қызметтерді ұсыну, шетел инвесторлары үшін тартымды жағдайларды жасау есебінен адами капиталды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, урбандалу экономиканың ең жылдам дамитын секторы болып табылатын қызметтер секторының өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қысқа мерзімді перспективада дамушы елдердің, ең алдымен Қытай мен Қазақстанның Кеден одағы бойынша әріптестерінің экономикалық дамуының баяулауы елдің сауда теңгеріміне теріс ықпал етіп, валюта бағамының өтімділігін күшейтеді және экономиканың даму қарқындарын баяулатады.

4. Технологиялық прогресті жеделдету
Технологиялық дамудың жаңа кезеңі түбегейлі инновациялардың пайда болуымен сипатталатын болады. Нәтижесінде әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық салаларында өзгерістер күтіледі. Мұндай өзгерістер ішінде – ЭҚКК пайдалануға ауысу, металдарды жаңа материалдармен алмастыру, өндірістік процестерді автоматтандыру, гендік инженерия, жасанды интеллектті, ғарыш технологияларын кеңінен қолдану, сондай-ақ ауыл шаруашылығында ресурстарды сақтаудың зияткерлік жүйелерін пайдалану бар.
Жалпы әлемдік экономика экономиканың көптеген дәстүрлі секторларының, ең алдымен металлургияның, ауыл шаруашылығының, көліктік-коммуникация саласының, энергетиканың, авиацияның, машина жасаудың, құрылыстың және басқалардың даму перспективалары мен процестеріне ықпал ететін технологиялар мен білімнің мүлде жаңа тобын енгізу кезеңінде болып табылады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша, технологиялық дамудың жаңа кезеңі, ең алдымен дамыған елдерде басталып, кейіннен дамушы экономикаларға таралатын болады.
Жаңа кезеңнің басталу мерзімі дамыған елдер экономикаларының қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан қалпына келу жылдамдығына байланысты болады. Сарапшылардың пікірінше, оған 15-20 жыл қажет болады.
Ұзақ мерзімді перспективада технологиялық даму процестері әлемдік еңбек нарығындағы шиеленісті күшейтеді. Автоматтандыру және ақпараттық технологиялар біліктілігі жоғары жұмыс күшіне қажеттілікті арттырады сонымен бір мезгілде тау-кен металлургия кешенін, автокөлік жинау өндірісін, текстиль өнеркәсібін және баспа өнімі өндірісін қоса алғанда, бірқатар еңбекті көп қажет ететін салалардағы төмен және орташа біліктілікті талап ететін жұмыс орындарын қысқартатын болады.
Қазақстанға ықтимал ықпалы
Ұзақ мерзімді перспективада дамыған елдердің технологиялық дамудың жаңа кезеңіне ауысуы дамушы елдерден, оның ішінде Қазақстаннан шикізат ресурстары мен төмен бөліністегі өнім экспортының серпініне теріс ықпал ететін болады.
Атап айтқанда, жаңа материалдарды өндіру және пайдалану қара және түсті металлургия өніміне сұранысты түбегейлі төмендетуі мүмкін, оған қазірдің өзінде бағалардың құлдырауы байқалады. Заманауи көлік, оның ішінде гибридтік және электрлік көлік өндірісінің артуы, сондай-ақ робот техникасы өндірісінің кеңінен таралуы Қазақстанда енгізіліп жатқан автокөлік жинаудың дәстүрлі өндірістерінің құлдырауына әсер ететін болады.
Технологиялық прогрестің тағы бір теріс ықпалы еңбек нарығындағы жоғары теңгерімсіздік болып табылады. «Құлдырайтын» секторларда, атап айтқанда тау-кен металлургия саласы мен ауыл шаруашылығында біліктілігі төмен және орташа жұмыс күшінің босатылуы байқалады, ал ғылымды көп қажет ететін салалардың дамуы нәтижесінде біліктілігі жоғары қызметкерлерге сұраныс артатын болады. Әлемде біліктілігі жоғары жұмыс күшіне сұраныс Қазақстаннан «білімдарлардың» кетуі қаупін күшейтеді.
Дамыған экономикалардың энергия сыйымдылығының төмендеуі атмосфераға шығарындыларға қойылатын халықаралық талаптарды, энергия тиімділігі стандарттарын қатаңдатуға жәрдемдеседі, оларды сақтау елдің технологиялық дайындығының жеткіліксіздігі салдарынан қиын болуы мүмкін.
Дамыған елдерде түбегейлі инновацияларды енгізу аталған елдерде еңбек өнімділігінің күрт өсуіне алып келуі, бұл дамыған және дамушы экономикалардың арасындағы айырмашылықты одан әрі ұлғайтуы мүмкін. Қазақстанға қатысты, бұл – бәсекеге қабілеттілікті арттыру, әлемдік экономикадағы елдің үлесінің артуын, экономикалық өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз ету және сайып әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру үшін қосымша кедергілердің пайда болуын білдіреді.

5. Энергияны тұтынудың әлемдік теңгеріміндегі өзгерістер
2020 жылға дейінгі орта мерзімді перспективада Халықаралық валюта қорының болжамы бойынша мұнай бағаларының айтарлықтай жоғарылауы күтілмейді, бұл дамыған экономикалардың баяу қалпына келуімен және дағдарыс құбылыстарының дамушы елдерге «ауысуымен» түсіндіріледі.
Ұзақ мерзімді перспективада энергияны әлемдік тұтыну көлемі
2050 жылға қарай 50 %-ға артады. Бұл ретте дамушы елдер энергия ресурстарын әлемдік тұтынуда басым болып, энергия тұтыну өсімі
2020 жылдан кейін іс жүзінде тоқтайтын дамыған елдерден озатын болады.
Көптеген дамыған елдерде мұнай мен көмірді пайдалану көлемінің төмендеуі табиғи газ бен ЭҚКК-ға сұраныстың артуымен қоса жүретін болады. Дәстүрлі энергия ресурстарына бағалардың өсуі балама энергия көздерінің, оның ішінде жер қыртысындағы газ бен мұнай кен орындары тиімділігінің артуына алып келеді.
Ұзақ мерзімді перспективада әлемдік ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын азайту үрдісі сақталады.
Қазақстанға ықтимал ықпалы
Әлемдік энергия тұтынудың өсуі аясында ұзақ мерзімді перспективада Қазақстаннан энергия ресурстарын экспорттау үшін қолайлы нарық конъюнктурасы сақталады.
Халықаралық сауда ағындарының бағытында, атап айтқанда Батыс Еуропа елдерінде энергия тұтынудың өсуінің баяулауы және Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі сұраныстың күшеюі салдарынан айтарлықтай өзгерістер орын алатын болады.
Ұзақ мерзімді перспективада жер қыртысындағы кен орындарынан өндірудің өсуі Батыс Еуропа елдерінде, Қытайда және Азия-Тынық мұхиты өңірі елдеріндегі нарықтардың шамадан тыс толығуы аясында Қазақстаннан энергия ресурстарын экспорттаудың жай-күйіне теріс ықпал етуі мүмкін.

6. Климаттың өзгеруі
Жаһандық климаттың өзгеруіне атмосферада және жер үсті қабатында 2050 жылға қарай әлемдегі орташа жылдық температураның 3-4^о С-қа жоғарылуына алып келетін парниктік газдардың шоғырлануының артуы неғұрлым ықпал ететін болады. Осының салдарынан жердің шөлейттенуі, ауа-райының күрт құбылуы және су ресурстарының тозуы агроөнеркәсіптік кешеннің әлеуетін әлсірететін болады. Бұл ауыл шаруашылығы өнімін дәстүрлі экспорттаушы елдер санының қысқаруына алып келеді. Орта мерзімді перспективада бірқатар елдерде жаһандық жылыну бұрын ауыл шаруашылығын жүргізуге жарамсыз болған аумақтар үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.
Климаттың өзгеруі әлемдік саудаға, капитал қозғалысына және көші-қонға ықпал етеді. Арктикадағы мұздың еруі Қытай, дамыған елдер және Ресей арасындағы жаңа, әлдеқайда жылдам әрі арзан көлік дәлізін ашуы мүмкін.
Ұзақ мерзімді перспективада жаһандық жылыну эпидемиялардың өршуіне, көші-қон легінің күшеюіне және даулы аумақтарды иелену үшін даулардың өршуіне алып келуі мүмкін.
Климаттың жаһандық өзгеруі су басу, өрт, көшкін, қар көшкіні, мұздықтардың опырылуы, жоғары сел көшкіндерінің белсенділігі сияқты стихиялық апаттар қаупін күшейтеді.
Қазақстанға ықтимал ықпалы
Орта мерзімді перспективада жаһандық климаттық өзгерістер Қазақстанға оң ықпал ететін болады. Температура 1-2 С жоғарлаған кезде қыс мезгілінде, ең бастысы солтүстік өңірлерде орташа температураның жоғарылауы және жауын-шашын көлемінің артуы есебінен климат жұмсаратын болады. Азық-түлікке әлемдік сұраныстың артуы Қазақстанға ауыл шаруашылығы өнімінің экспортын кеңейтуде қалыпты климат шарттарын пайдалануға мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімді перспективада Қазақстан үшін ең жоғары тәуекел су ресурстарының тапшылығы болады, бұл суды көп шығындайтын өнеркәсіп салаларының, атап айтқанда тау кен-металлургия кешені және көмір энергетикасының дамуын шектейді.
Орташа жылдық температураның одан әрі жоғарылауы кезінде жерлердің шөлейттену проблемасы күшейеді. Қазақстанның ауыл шаруашылық аймақтары солтүстікке қарай жылжитын болады, бұл ауыл шаруашылығындағы өндіріс көлеміне теріс әсер етеді. Ұзақ мерзімді перспективада стихиялық апаттардың теріс салдарының күшеюі мүмкін. Таулы жерлердегі сел көшкіні белсенділігі артатын болады. Құрғақ аудандарда орманды және далалы жерлердің өрт жағдайлары жиілеуі мүмкін.
Қазір әлемде мемлекеттер арасындағы бәсекелестік шиеленісе түскен, ал басқа табысты экономикалар қол жеткізілген прогреске қарамастан алға жылжуда. Дамушы мемлекеттердің бірқатары өзінің серпінді экономикалық өсуіне байланысты әлемде неғұрлым маңызды рөлге ие болып отыр.
Сонымен қатар, әлемдік экономика осал болып қалуда. Қысқа мерзімді перспективада Қазақстанның негізгі әріптес-елдері – Ресей, Қытай, Еуропалық Одақ, АҚШ және Жапонияда экономикалық өсу баяулауы мүмкін. Ұзақ мерзімді перспективада энергия ресурстарына бағалар төмендеп, мүлде жаңа технологиялық инновациялар әлемдік экономика дамуының бағыттарын өзгертуі мүмкін. Климаттың жаһандық өзгеруі де Қазақстанның экономикасы мен халқына айтарлықтай теріс әсер етуі мүмкін.
Қазақстан экономикасы өз табиғи ресурстарын пайдалануға тәуелді болатын бірқатар елдердегі прогресті тежейтін ресурстық кедергіге ұшырамауы тиіс. Екінші жағынан, қазіргі уақытта Қазақстанның жағдайындағы дамудың нақ сол кезеңіне жеткен көптеген елдер үшін апатты жағдай болған «орташа табыс қақпанына» елдің түсуден сақтану қажет.
Көптеген қолжетімді сараптамалық бағалаулар бойынша орта мерзімді перспективада оң факторлар теріс факторлардан басым болады, ал ұзақ мерзімді перспективада жаһандық үрдістердің теріс ықпалы күшеюі мүмкін. Бұл 15-20 жылдың ішінде «мүмкіндіктер терезесінің» болуымен түсіндіріледі, ол Қазақстанға дамуда сапалы ұмтылыс жасап, ұзақ мерзімді перспективада жаһандық сын-қатерлерге ден қоюға қажетті тұрақты әрі икемді экономиканы құруға мүмкіндік береді.
Жаңа экономика сипаттамалары өндірістің ғылымды көп қажет ететін түрлерінің үлесін арттыру, институционалдық ортаның жоғары сапасы мен адами капиталдың бәсекеге қабілеттілігі болып табылады.

3. Қазақстанның 2050 жылғы пайымы

1. Елдердің табысты дамуының әлемдік тәжірибесін талдау
Жалпыға танылған бірқатарын сипаттамалардың пайдаланылатынына қарамастан, мемлекеттің дамуын айқындаудың бірыңғай, әмбебап тәсілдері жоқ. Бүгінгі таңда дамыған елдер тобына халықтың әл-ауқаты мен адами әлеуетінің деңгейі жоғары экономикалық және технологиялық тұрғыдан дамыған елдерді жатқызады.
Әлемдік практикада әлемдік көшбасшылықты және дамыған мемлекет ретінде қалыптасуды қамтамасыз етудің үшін әртүрлі жолдары мен тәсілдері бар. Бірақ, әр мемлекет қолында бар мәдени-тарихи, экономикалық, саяси және географиялық басымдыққа негізделген бірегей тәсілді іске асырды, оларды қазақтандық жағдайларға бейімдеуге және қолдануға болады.
Тұтастай алғанда, табысты елдердің даму тәжірибесі олардың табыстылығы негізінде дамытудың баламалы ұзақ мерзімді барабар даму стратегиясын қабылдау, ұлттық дамудың түйінді басымдықтарына шоғырландыру және қабылданған стратегияны тиімді іске асыру жатқанын көрсетті.
Әлемдік тәжірибе экономикалық өсім икемділігі, серпінділігі мен тұрақтылығы және елдің әл-ауқаты бүгінде барлық дамыған елдердің ерекше белгісі болып табылатын, ғылымды көп қажет ететін экономикаға ауысумен қамтамасыз етілетінін дәлелдеді. Мұндай экономикада қызметтер секторы басым болып келеді, өнімділіктің жоғары деңгейі қолдау табады, ал ғылыми білім мен өнеркәсіптің жоғары технологиялық секторлары экономикалық өсуді қамтамасыз етуде негіз қалаушы рөлге ие.
Қазақстан үшін ХХ ғасырда әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіре алған Оңтүстік Кореяның, Норвегияның және Сингапурдың экономикалық даму тәжірибесі неғұрлым қызықты болып отыр.
Оңтүстік Кореяның экономикалық өсуінің негізі өткен ғасырдың 1960 – 1970 жылдары қаланған, ол уақытта үкімет қатаң мемлекеттік жоспарлау шеңберінде басымдықты ауыр өнеркәсіпті дамыту, негізінен төмен шығындар және ыңғайлы географиялық орналасуына байланысты жаһандық деңгейде бәсекелесе алатын салаларда белгіледі. Бұл ретте жеке сектор мен қоғам экономикалық жоспарлауға шектеулі түрде қатысты.
Мемлекеттің ұзақ мерзімді даму стратегиясы бесжылдықтарға бөлінді. Осылайша, елдің дамуына қарай барлық күш-жігері инфрақұрылымды құруға, өндірістік қуаттарды жаңғыртуға және импортты алмастыратын салаларды дамытуға, болат құю және химия өнеркәсібі өнімін, жабдықты және тұрмыстық электрондық құралдарды экспорттауға және жоғары технологиялық өнім өндірісін дамытуға мемлекеттің айтарлықтай инвестицияларын қамтамасыз етуіне бағытталды.
Оңтүстік Корея дамуының келесі кезеңінде нарықтық тетіктерге ауысу және экономикада мемлекеттің рөлін төмендету қамтамасыз етілді. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді перспективада экономиканың нысаналы пайымы қалыптастырылды. Ауыр машина жасау және химия саласынан ғылымды көп қажет ететін жоғары технология салаларға, сондай-ақ адами капиталды дамытуға және институттарды жетілдіруге ауысу нәтижесінде Оңтүстік Корея 1990 жылдардың өзінде ең жаңа технологиялар, микроэлектроника, биотехнологиялар және оптиканы дамыту есебінен ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына кірді.
Оңтүстік Кореяның мысалы көрсеткендей, экономикалық жаңғыртудың бастапқы кезеңіндегі қажетті шарт адами капиталды дамытудың және әлемдік деңгейдегі инфрақұрылымның іргетасын құруға мүмкіндік беретін елдің бәсекелес артықшылықтарын пайдалану болып табылады.
Жоғары технологиялы экономиканы құру мен дамыту үшін бәсекелестік артықшылықтарын пайдалануға негізделген экономикалық саясаттың ұқсас мысалы Норвегияның энергетикалық секторды дамыту жөніндегі тәжірибесі болып табылады.
Норвегияда мұнай-газ саласын дамыту стратегиясы мұнай кәсіпшілігі қызметтері және теңіз кен орындарын өндіру үшін жабдықтар өндіру секторында сабақтас салалардың (теңіз тасымалы, балық аулау, құрылыс) тәжірибесін және әлеуетін пайдалануға негізделді. Табысқа мұнай кәсіпшілігі өнеркәсіптік кластерлерін құру, жетекші әлемдік компаниялармен серіктестікті ілгерілету және заманауи технологиялардың жылдам трансферті арқылы қол жеткізілді.
Сонымен қатар, мемлекет норвегиялық бәсекеге қабілетті тауар өндірушілерге және қызметтерді жеткізушілерге қолдау көрсетті, сондай-ақ геологиялық барлау және өндіру операцияларын жүргізу жөніндегі үш норвегиялық компанияның (Statoil, Hydro және Saga) негізі қаланды, оларға лицензияларды бөлу кезінде басымдық берілді.
Сингапур нақты стратегиялық жоспарлау есебінен әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кірді, ол оның іске асырылуын дамыған институттармен бірлесіп қамтамасыз етті. 50 жыл бұрын мемлекеттің басты мақсаттары ЖІӨ-нің өсуі және елдің әлемдік бәсекеге қабілеттілігін арттыру болды. Бұл елдің негізгі бәсекелес артықшылығы – өз кезегінде қызметтерді тарту секторына айналған терең су айлағын дамыту есебінен мүмкін болды.
Сонымен қатар, экономика экспортты ұлғайтуға, сондай-ақ ауыр өнеркәсіптен ғылымды көп қажет ететін өндіріске ауысуға бағытталды. Бұл елдің нақты ЖІӨ-нің 40 жылда 8 есе өсуіне және жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша дамыған елдермен айырмашылықты жоюға алып келді. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерге айтарлықтай – 2000 жылдары 2 %-дан астам инвестициялар, техникалық білім беру бағдарламаларын енгізу және оларды өндіріске интеграциялау реформалардың негізін құрады.
Сондай-ақ, Сингапурда инвесторларды тарту және жаһандық бизнес-стратегияларды әзірлеу мақсатындағы Экономикалық даму бойынша кеңес 50 жылдан астам жұмыс істеп келеді. 1980 жылдары студенттерді топтарға бөлу және олардың академиялық нәтижелеріне байланысты қабілеттерін қадағалау, сондай-ақ жоғары сұранысқа ие салаларда дағдыларға нысаналы түрде оқыта отырып, әлемдік деңгейдегі білім беру жүйесін құру арқылы ғылымды көп қажет ететін экономиканы құруға алғашқы талпыныс жасалды.
Дамыған елдердің стратегиялары жетістігінің негізгі факторы бастапқы кезеңде шетелдік білімді және мүмкіндіктерді пайдалану және әлемдік деңгейдегі білім беру және ғылыми-зерттеу институттарын құру болып табылады, бұл түптеп келгенде дамушы салалардағы зерттеулер мен білім беруді өз бақылауына алуға мүмкіндік берді.
Экономикалық реформалар базалық салаларды дамыту, одан кейін жоғары қосылған құнмен өнім өндіруге мамандандырылумен қатар жүрді.
Бұдан басқа, табысты реформалар экономиканың өзгеруін басқаратын мықты үйлестірілген мемлекеттік институттардың басшылығымен жүзеге асырылды.

2. Ұзақ мерзімді дамудың стратегиялық бағыттарын айқындау
Басқа табысты елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстан негізгі бәсекелес артықшылықтарына және олар туындайтын ұлттық даму басымдықтарына шоғырлана отырып, өзінің табыс моделін әзірлеуі тиіс және аталған басымдықтар шеңберінде әзірленген жоспарларды тиімді орындауы тиіс.
Осыған байланысты, Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының бес стратегиялық бағытын бөліп көрсетуге болады.
Бірінші. Адами капиталды дамыту инновацияның басты қозғаушы күші болып табылатын адамның дамуы үшін қажетті жағдай туғызуды білдіреді. Адами капиталды дамыту білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау салаларында және еңбек нарығында дамыған елдердің деңгейіне қол жеткізуді болжайды. Білім берудің сапасын арттыру біліктілігі жоғары жұмыс күшін қалыптастыруға, білім беруге, технологиялармен алмасуға және осының нәтижесінде өнімділіктің өсуіне ықпал етеді.
Екінші. Бизнес пен кәсіпкерлік бастамаларын дамыту үшін қолайлы жағдайларды, елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетуді, сот жүйесі мен құқық қорғау жүйелерін жетілдіруді, сондай-ақ барлық деңгейлерде мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін институционалдық ортаны жетілдіру.
Үшінші. Ұзақ мерзімді перспективада ғылымды көп қажет ететін экономикаға көшу үшін қажетті салалық база қалыптастыруға негізделген кезең-кезеңді тәсілді қабылдау арқылы ғылымды көп қажет ететін экономика салаларын дамыту.
Төртінші. Өнімділікті арттыру, аумақтық дамудың жаңа саясатын қалыптастыру, ұлттық инновациялық жүйе құру, инфрақұрылымды жаңғырту және энергия тиімділігін арттыру арқылы ғылымды көп қажет ететін экономиканы құруды қолдайтын инфрақұрылымды жеделдетіп қалыптастыру.
Бесінші. Мультивекторлы сыртқы экономикалық дипломатияны, көші-қон саясатын, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту бойынша бастамаларға қатысуды іске асыру арқылы халықаралық қатынастар жүйесіне интеграцияны тереңдету.
Ұзақ мерзімді дамудың бес стратегиялық бағыты өзара байланысты кешенді құрайды және олар жеке-жеке қарастырылмауы тиіс. Олардың әрқайсысы тиімді болса, бірін-бірі күшейтеді. Сондай-ақ, бір элементтердің әлсіздігі өзгелерінің тиімділігін бұзатын болады. Адами капиталды дамыту әлеуметтік-экономикалық даму негізінде жатыр, ал сапалы және тиімді институттар ғылымды көп қажет ететін экономиканы табысты құру үшін шешуші мәнге ие.
Осы Тұжырымдаманы іске асыру бойынша қызмет Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының стратегиялық бағыттарымен өзара байланысты мынадай алты қағидатқа негізделетін болады. Бұл қағидаттар реформаларды әзірлеуде маңызды рөл атқарады. Әрбір жеке қағидаттың мәні нақты салада шаралар әзірлеу процесінде ерекшеленуі мүмкін болғанымен, олардың көпшілігі саясаттың барлық салаларында өзекті болады.
1. Ашықтық, бүгінгі таңда ең дамыған 30 елдің тәжірибесі көрсеткендей, сауданы, инвестициялық қызметті дамытудың, білікті мамандарды тартудың, сондай-ақ адамдар арасында жеке байланыстарды нығайтудың ең маңызды шарттарының бірі болып табылады. Ашықтық — бұл ғылымды көп қажет ететін экономиканың қозғаушы күші болып табылатын инновацияларды дамытудың қажетті алғышарты. Сонымен қатар ол институттардың ашықтығына себепші болады.
2. Бәсекелестік өнімділікті үнемі арттырудың, инновацияларды дамытудың және бәсекеге қабілеттілікті күшейтудің көзі болып табылады. Қазақстан ұзақ мерзімді дамудың барлық стратегиялық бағыттарында бәсекеге қабілеттілікті дамыту кезінде ғана ашықтық беретін мүмкіндіктерді толық көлемде пайдалана алады. Еркін бәсекелестік жағдайында әрекет ететін жеке бизнес ғылымды көп қажет ететін экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылады.
3. Инклюзивтілік жоғары сапалы білім алу, сапалы медициналық қызметтерге қол жеткізу және азаматтардың барлық санаттары үшін, оның ішінде халықтың осал топтары үшін өнімділігі жоғары еңбекке қол жеткізуде тең мүмкіндіктер ұсыну арқылы халықты әлеуметтік-экономикалық даму процесіне толық тартуды болжайды. Инклюзивтілік қоғамда өзара сенім деңгейін арттырады, болашаққа сенім, қорғалушылық сезімін береді, сондай-ақ экономикалық дағдарыстар кезінде қоғамның шоғырлану дәрежесін арттырады.
Халықтың түрлі топтары табысының теңсіздігін төмендету мақсатында жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу бағдарламалары әзірленетін болады. Сондай-ақ кадрларды қайта даярлаудың тиімді бағдарламаларын енгізу арқылы экономика салаларында құрылымдық өзгерістердің салдарын жұмсарту үшін жағдайлар жасалатын болады.
4. Құқық үстемдігі, құқықтың анықтылығы мен қоғамның даму болжамдылығының, мемлекеттік институттардың есептілігінің негізін құрай отырып және барлық азаматтар үшін тең қағидалар белгілей отырып, азаматтардың мемлекеттік аппаратқа, құқық қорғау органдарына және сот жүйесіне деген сенімін нығайтуға ықпал етеді.
5. Меритократия жаңа білімге, кәсібилікті өсіруге үнемі ұмтылуға ынталандырады. Мұндай қоғамда әрбір азамат үшін оның әлеуметтік тиесілігіне қарамастан, өзінің адал еңбегінің, тәжірибесі мен ынтасының арқасында «әлеуметтік лифт» мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жоғары көтерілуіне мүмкіндік жасалады. Мемлекеттік қызмет саласына («А» корпусы) меритократия қағидатын енгізу тәжірибесі Қазақстандағы қоғамдық өмірдің басқа салаларына да таралатын болады.
6. Тұрақтылық 2050 жылды соңғы нүкте ретінде емес, Қазақстанның ХХІ ғасырдың екінші жартысында көркейген және тұрақты қоғамның әрі қарай жұмыс істеуі үшін тұғырнама құруы тиіс бастама ретінде қарастырылатынын болжайды. Бұдан басқа, табиғи, физикалық, адами және институционалдық ресурстардың тұрақты дамуы табысты ұзақ мерзімді стратегияның ең маңызды атрибуттарының бірі болып табылады.
Тұжырымдаманы іске асырудың бес стратегиялық даму бағыты мен алты қағидаты Қазақстанның 2050 жылға дейінгі пайымына қол жеткізудің бағдарлары болып табылады.

3. Қазақстанның 2050 жылғы пайымы
Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді дамуының пайымын мынандай жолмен тұжырымдауға болады.
2050 жылы Қазақстан азаматтарының табыс деңгейі мен халықтың өмір сүру сапасы бойынша өнімді әрі тұрақты экономикасы бар әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіреді. Бұл адамның таза қоршаған ортаға, қолжетімді және сапалы білімге, денсаулық сақтауға негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды және оның шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі дамытуы мен жоғары өнімді еңбегі үшін мүмкіндіктер жасауды болжайды.
Экономикалық өсім, ең алдымен, ұзақ мерзімді еңбек өнімділігінің, капитал мен ресурстардың өсуіне, өндіріс пен экспортты әртараптандыруға және елдің дамыған бизнес секторына негізделетін болады.
Экономика жаһандық нарықта бірқатар жоғары технологиялық өнім және қызмет өндіру бойынша жетекші орындағы, нарықтық, ғылымды көп қажет ететін өнім мен инновацияның жоғары үлесі бар инновациялық экономика болады. Еліміз білімді генерациялаудың, дарынды ғалымдарды тартудың орталығына айналмақ.
Шикізат қорлары, атап айтқанда, энергия ресурстары мемлекеттің негізгі кіріс көзі болуын тоқтатып, көпсалалы ұлттық экономиканың өсуін ғана қолдайтын болады.
«Орнықты» экономика оның әлемдік тәуекелдерге төзімділігінде, қоршаған ортаға залалсыз өсуге де тең шамада қатысты болады.
Елдің электр энергиясындағы ішкі қажеттіліктері жаңғыртылатын энергия көздері есебінен қанағаттандырылатын болады. Таза энергетика мен жоғары экологиялық стандарттар қазір артып келе жатқан климаттың жаһандық өзгеруі қаупіне төзімділікті қамтамасыз етеді. Өндіріс пен ауыл шаруашылығының жоғары технологиялық салаларын дамыту Қазақстанға халықаралық шаруашылық қарым-қатынастарды іске асыруда өз орнын иеленуге мүмкіндік береді.
Адами капитал стратегиялық активке айналады, ал қоғамның зияткерлік және инклюзивті дамуына үлесі ұзақ мерзімді перспективада аса маңызды инвестиция түріне айналмақ. Қазақстанның бәсекелік басымдығы халықтың жоғары табиғи өсуін қамтамасыз ететін, саламатты демографиялық ахуал болады.
2050 жылға қарай Қазақстанда кәсіпкерлік пен әрбір азаматтың өзін-өзі көрсетуін дамыту үшін қолайлы орта туғызатын, экономикалық және саяси-құқықтық институттардың икемді де тиімді жүйесі құрылатын болады.
Қазақстан экономикалық өсу үшін сыртқы ресурстарды тартатын және бір мезгілде ішкі даму әлеуетін белсенді пайдаланатын ашық ел болады.
2050 жылғы Қазақстан – әлемдік деңгейдегі мегаполисі және бірқатар «ақылды», бәсекеге қабілетті және қауіпсіз қалалары бар урбандалған мемлекет. Елдің ірі қалалары өңірлік интеграцияның жоғары деңгейін қамтамасыз ететін тиімді көлік, логистикалық және коммуникациялық желілерге қосылатын болады.
4. Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының түйінді көрсеткіштері
Әлемнің неғұрлым дамыған елдері тобына ену Қазақстан үшін өткен ғасырда дамыған елдердің бұлжымас және тұрақты параметрлері болып қалатын, базалық нысаналы индикаторларды пайдаланудың негізінде айқындалатын болады.
1. Қазақстанда халықтың әл-ауқатының жоғары деңгейі қамтамасыз етілетін болады. Халқының жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейі бойынша Қазақстан әлемнің 30 экономикасының қатарына енеді.
Әлемдік экономиканың бірқалыпты өсуі жағдайында Қазақстанда жан басына шаққанда ЖІӨ 12 мыңнан 60 мың АҚШ долларына дейін (2005 жылғы сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша түзетулермен) өседі. Ол үшін өсімнің орташа жылдық қарқынына 4,3 % деңгейіне қол жеткізу қажет.
Қолайлы экономикалық жағдаятты сақтаған жағдайда, Қазақстанда жан басына шаққанда ЖІӨ 70 мың АҚШ долларынан асады. Бұл ретте, ЖІӨ-нің орташа жылдық өсімі 5,5 % құрауы тиіс.
2. Экономикадағы құрылымдық өзгерістер шикізаттық емес экспорт үлесін ұлғайтуға ықпал ететін болады. Мұнай емес экспорттың үлесі 32 %-дан 70 %-ға дейін артады, бұл экономиканың шикізат тауарларының құбылып тұратын бағаларына тәуелділігін төмендетуге және макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
3. Экономиканың өсімі өндірістің барлық факторлары өнімділігінің айтарлықтай артуына негізделетін болады. Еңбек өнімділігінің деңгейі жылына бір қызметкерге 24,5 мың доллардан 126,5 мың АҚШ долларына дейін бес есеге артады, бұл неғұрлым дамыған мемлекеттердің деңгейіне сәйкес келеді.
4. Елде инновациялық белсенділіктің өсуі орын алады және ғылыми-зерттеу әзірлемелерінің шығыстары ұлғайтылады. Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалған ішкі шығындар көлемінің ЖІӨ-ге қатынасы 0,2 % -дан 3 %-ға өседі, бұл Қазақстанды ғылымды көп қажет ететін экономикасы бар елдердің даму деңгейіне жақындатады.
5. Қазақстанда экономикалық өсудің экологиялық залалсыз әрі тұрақты моделі қалыптасатын болады. Электр энергиясын өндіру кезінде көмір қышқыл газының шығарындылары 1 000 г/кВт·с бастап 350 г/кВт·с дейін азаятын болады. Оған өндіруші қуаттарды жаңғырту және электр энергиясын өндірудің жалпы көлемінде энергияның жаңартылатын және балама түрлерінің үлесін 50 % дейін арттыру есебінен қол жететін болады, ол елдің энергетикалық қауіпсіздігін нығайтуға ықпал етеді.
6. Экономиканың тиімділігі мен елдің табиғи қорларын тиімді пайдалану артатын болады. ЖІӨ энергия сыйымдылығы екі есеге, ЖІӨ АҚШ мың долларға шаққанда 0,4-тен 0,2 тонна шартты отынға азаятын болады. Ол үшін энергияның тиімділігін арттыру бойынша кешенді шаралар қабылданатын болады.
7. Елдің экономикалық дамуында шағын және орта бизнес басты роль атқаратын болады. ЖІӨ-гі шағын және орта бизнестің үлесі, бизнесті жүргізу үшін қолайлы жағдайлар жасау, адами капиталға инвестиция салу және инфрақұрылымды жаңғырту, бизнес-құзыреттіліктер мен бизнес жүргізу дағдыларын дамыту есебінен 50 %-ға дейін артады.
8. Жоғары инвестициялық тартымдылық Қазақстан экономикасының ерекшелегіш сипатына айналады. ЖІӨ-нің негізгі капиталындағы инвестицияның үлесі кем дегенде 30 % деңгейінде қолдау табатын болады. Инвестицияның жоғары деңгейі макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін жинақтардың едәуір жоғары деңгейімен сүйемелденетін болады.
9. Әл-ауқаттың артуымен халықтың өмір сүру жағдайы айтарлықтай жақсаратын болады. Елдегі болжалды өмір сүру ұзақтығы 2050 жылы әлемдегі 30 елдің болжамды мәні болып табылатын 70 жастан (әлемде 128-орында) 84 жасқа дейін артады. Бала туу коэффициенті халықтың табиғи ұдайы өсуін қамтамасыз етеді, ол халықтың өз болашағына және балаларының болашағына деген сенімділігін арттыруға негіз болады.
10. Қазақстан жалпыға ортақ еңбек қоғамы қағидатын енгізеді. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі 2,5 % бастап экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың кемінде 1 % дейін төмендейді.
11. Елдің адам капиталы сапасын арттыруға елдегі білім беру жүйесін түбегейлі жаңғырту ықпал ететін болады. Білім беру саласында 2030 жылға қарай 6 жасқа дейінгі балалар сапалы мектепке дейін біліммен және тәрбиемен толық қамтылатын болады. PISA, TIMSS сияқты немесе оларға ұқсас мектепте білім берудің сапасын бағалау индекстері бойынша Қазақстан өте жоғары рейтингті 30 елдің қатарына енеді. Елдің басты университеттері әлемнің жүз жетекші ЖОО қатарына енеді.
12. Қазақстан халқының құрылымында орташа табы басым елге айналады. Инклюзивті дамытуды қамтамасыз ету мақсатында халықтың «орташа тобы» (табыстың орташа деңгейінен 50 – 150 %) диапазонындағы табыспен үй шаруашылығының үлесі 2050 жылы 75 % дейін өседі.
13. Еліміздің дамыған 30 ел қатарына енуіне жинақы әрі кәсіби үкімет құру ықпал ететін болады. Қазақстан әлем елдерінің 30-дығына тиімді мемлекеттік басқару жүйесі мен сыбайлас жемқорлық деңгейінің халықаралық рейтингтері бойынша енеді.

5. 2050 жылға дейін Қазақстанның ұзақ мерзімді дамуының стратегиялық бағыттары

2050 жылға қарай елдің даму пайымына қол жеткізу күрделі мәселені білдіреді. Ұзақ мерзімді экономикалық сценарийлер Қазақстанның шынында ең дамыған 30 ел қатарына ене алатындығын көрсетті. Сарапшылардың пікірінше, аталған мақсатқа қол жеткізудің басты шарты өңдеуші өнеркәсіп базасында ғылымды көп қажет ететін экономиканы қалыптастыру болып табылады.
Аталған процесс дамыған елдерде ұзақ уақыт бойы дәйекті түрде жүргізілді. Мамандандыру, жаңа технологиялар, инновациялар негізінде жаңа нарық тауашасына ие болу осы елдердің бәсекеге қабілеттілігінің негізіне айналды. Ақпараттық технологияларды жаһандандыру және дамыту елдер арасындағы шекараны жоюға және инновацияның тез тарауына ықпал етті.
Нәтижесінде жаңа технологиялар дамыған елдердің өсуінің, бәсекеге қабілеттілігінің және өнімділігінің негізгі қозғауыштарына айналды. Олар қазіргі уақытта, негізінен, өндірістік жүйелердің импортына, технологиялар трансфертіне немесе түпкілікті өнімдерді жинақтауға бағытталған дамушы елдерге қарағанда меншікті бірегей өнімдерді, технологиялық шешімдерді өндірушілер болып табылады.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткеніндей, ғылымды көп қажет ететін экономика құру дамыған адами капиталға және тиімді институционалдық ортаға негізделген, инновацияны басымды етуде дәйекті тәжірибе жинақтау негізінде жүргізіледі. Ғылымды көп қажет ететін экономика экономика институттарының тиімділігімен, еркін бәсекелестікпен, сапалы білім және ғылыммен, жоғары тұрмыс деңгейімен, инновацияға тұрақты сұраныспен, ел экономикасының әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігімен сипатталады.

1. Адами капиталды дамыту
Экономиканы жаңғыртудың, дамудың ғылымды көп қажет ететін моделін қалыптастырудың басты қозғаушы күші елдің адами капиталы болмақ. Қазақстан жоғары білікті, кәсіби еңбек ресурстарына, жоғары ғылыми және шығармашылық әлеуетке ие болатын болады.
Адам капиталының озық дамуы және оның жаппай инновация құрудың басты драйверіне айналуы білім және ғылым саласын, әлеуметтік қорғау жүйесін, денсаулық сақтау саласын дамыту арқылы адамның өзін-өзі көрсетуіне, шығармашылық дамуына және оның жоғары еңбек өнімділігіне арналған мүмкіндіктерді кеңейтуді білдіреді.

1.1. Білім беруді және бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту
Қазақстандық білім беру жүйесі жастардың бойында қазіргі жағдайлардағы қызметте табысқа жету үшін қажетті қасиеттерді қалыптастыруға бағытталатын болады.
Аталған міндеттерді шешу:
1) балаларды ерте дамытудың заманауи әрі тиімді жүйесін қалыптастыру;
2) білім беру саясатын және мектепте білім беруді жаңғырту;
3) кәсіби-техникалық және жоғары білім берудің тиімді жүйесін дамыту арқылы экономиканың қажеттіліктерін қанағаттандыру;
4) басқару жүйесін және білім беруді қаржыландыруды жетілдіру;
5) бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту арқылы жүзеге асырылатын болады.
Қазақстан балаларды ерте дамытудың заманауи және тиімді жүйесін қалыптастырады. Осы мақсаттарда білім беру процесіне ата-аналарды тарта отырып, баланың кешенді (табиғи, әлеуметтік, мәдени және когнитивтік) дамуын көздейтін, мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеудің толыққанды жүйесі құрылатын болады.
Мектепке дейінгі білім беру және тәрбиелеуге қолжетімділікті кеңейту үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетіктерін пайдалана отырып, балабақшалар, жеке және шағын орталықтар салу арқылы инфрақұрылымды дамыту жұмысы жалғасатын болады. 2020 жылға қарай 3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларға арналған мектепке дейінгі тәрбиелеу мекемелеріне деген тапшылық проблемасы толығымен шешілетін болады. Аз қамтылған отбасылардың балаларын мектепке дейінгі біліммен және тәрбиемен қамтуды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік субсидиялау тетіктері енгізілмек. Орта мерзімді перспективада 3 жасқа дейінгі балаларды ерте дамыту бағдарламасы қабылданатын болады.
Қажетті инфрақұрылым құрумен қатар, мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеудің және тәрбиешілердің біліктілігін арттырудың стандарттарын енгізу арқылы көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсарту жөнінде шаралар қабылданатын болады.
Мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеу бағдарламалары халықаралық практикада пайдаланылатын үздік стандарттар мен әдіснамаларға сай келетін болады.
Білім беру саясатын және мектептегі білім беруді жетілдіру. Білім беру саясаты функционалды сауаттылықты түбегейлі арттыруға, заманауи құзыреттілікті қалыптастыруға, конструктивті әлеуметтендіруге, бүкіл өмір бойы білім алудың қолжетімділігіне, сондай-ақ оқыту сапасындағы өңірлік теңсіздікті төмендетуге бағытталатын болады.
Қазақстандық білім беру жүйесі оқушылардың білімді игеруін ғана емес, сонымен қатар алған білімдерін кәсіби және еңбек қызметінде іс жүзінде қолдану білігін қамтамасыз етеді. Орта мерзімді перспективада екпінді инфрақұрылымды кеңейтуден білім беру бағдарламаларының және оқыту технологияларының жаңа сапасына қол жеткізу, заманауи оқу-әдістемелік және ғылыми-педагогикалық базаны дамытуға көшіру қамтамасыз етілетін болады.
Орта білім сапасын арттыру оқу бағдарламаларын әлемдік озық білім беру жүйелерінің деңгейіне сәйкестендіру үшін оларды мониторингілеу және бағалау жүйесін енгізу есебінен қамтамасыз етілетін болады. Педагогикалық шеберліктің және білім беру технологиясының үздік әлемдік практикалары енгізілетін болады, сондай-ақ үздік шетелдік профессорлар мен мамандар тартылатын болады.
Назарбаев Зияткерлік мектептері жұмысының ойдағыдай тәжірибесі орта мерзімді перспективада Қазақстанның барлық мектептеріне енгізілетін болады.
2050 жылға қарай қазақстандық мектептердің түлектері қазақ, ағылшын және орыс тілдерін еркін меңгеретін болады.
Оқытушыларды даярлау, қайта даярлау, біліктілігін арттыру жүйесі жаңғыртылатын болады. Оларды жалдаудың және мансаптық өсуінің тетіктері жетілдірілетін болады. Білім беру мекемелеріне өз оқу бағдарламаларын айқындауда едәуір дербестік берілетін болады.
Білім берудің барлық деңгейлерінде АКТ, жаңа білім беру технологияларын белсенді пайдалануды көздейтін жаңа педагогикалық тәсілдер, оған қоса «E-learning» енгізілетін болады.
Жас ұрпақтың болашақ кәсібін таңдау мүмкіндіктерін кеңейтуге мүмкіндік беретін әртүрлі мамандандырылған оқу бағдарламаларын ұсынатын факультативтік білім беру жүйесі қалыптастырылатын болады.
Кәсіптік-техникалық және жоғары білім беру жүйесінің тиімділігін дамыту арқылы экономиканың қажеттіліктерін қанағаттандыру. Кәсіптік-техникалық және жоғары білім беру жүйесін дамыту еңбек нарығының бұрыннан бар және болашақ қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталатын болады.
Кәсіптік-техникалық білім беру жүйесінде жекелей білім беру қағидаттары енгізілетін болады, оқыту процесіне нақты секторда жұмыс істейтін, өндіріске үйрету шеберлерін тарту қамтамасыз етіледі. Астана мен Алматы қалаларында кем дегенде әлемдік деңгейдегі екі колледж құрылатын болады.
Қызметкерлердің ғылымды қажет ететін экономиканы қалыптастыру салдарынан болатын еңбек нарығындағы өзгерістерге жылдам бейімделуін қамтамасыз ету мақсатында мамандықтар мен біліктіліктердің қолданыстағы тізбесін оларды ірілендіру және қысқарту жолымен оңтайландыру жөніндегі шаралар қабылданатын болады.
Орта мерзімді перспективада өмір бойы оқытуды қаржыландыруға мемлекеттің, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің үш жақты қатысу моделі әрекет ете бастайды. Өмір бойы оқудың төлемі үшін негізгі жауапкершілік қызметкерге жүктелетін болады. Мемлекет пен жұмыс берушілер қызметкерлердің белгілі бір санаттарын, оның ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың оқуын қаржыландыруға қатысатын болады.
Мемлекетті, жұмыс берушілер мен қызметкерлерді біріктіретін үш жақты комиссияларға және кәсіби білім беру саласындағы салалық кеңестерге кәсіби стандарттарды және біліктіліктерді тану рәсімдерін әзірлеуді қоса алғанда, біліктіліктер мен өмір бойы оқытудың ұлттық жүйесін реттеу үшін жауапкершілік тапсырылатын болады.
Жоғары білімнің ғылымды көп қажет ететін экономиканың қажеттіліктеріне бейімделуін арттыру құрылатын зияткерлік-инновациялық кластерлері бар университеттер мен кәсіби-техникалық мектептердің интеграциясы арқылы жүзеге асырылатын болады. Бұл үшін барлық базалық курстардың бағдарламаларына инновациялар және кәсіпкерлік, сондай-ақ қаржы менеджменті бойынша оқу модульдері енгізілетін болады. Университеттерде білімді басқару жүйесі енгізілетін болады.
Шетелдегі жоғары технологиялық стартаптарда студенттердің тағылымдамадан өтулері ұйымдастырылатын болады. Бұл зияткерлік-инновациялық кластерлерде жұмыс істейтін компаниялар үшін кадрлар даярлауды және оларда жобалардың жеке стартаптарын ашуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. «Болашақ» бағдарламасы ғылымды қажет ететін экономиканың жоғары технологиялық салалары үшін мамандар даярлауға қайта бағдарланатын болады.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижелерін коммерцияландыруды ынталандыру мақсатында бюджеттік қаржыландыру есебінен алынған, зияткерлік қызметтің нәтижелерін пайдалану мүмкіндіктері берілетін болады.
Білім беруді басқару және қаржыландыру жүйесін жетілдіру. Басқару және қаржыландыру жүйесін жетілдіру білім беру ұйымдарын басқаруға азаматтық қоғамның қатысуын кеңейтуге және олардың қызмет сапасына бақылауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Барлық білім беру ұйымдарында қадағалау кеңестері мен қамқоршылық кеңестері құрылатын болады. 2030 жылға қарай барлық орта, кәсіптік-техникалық және жоғары білім беру ұйымдарында корпоративтік басқару және академиялық дербестік қағидаттары енгізілетін болады.
Бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту. Әлемдік қоғамдастықта танылатын Қазақстанның мәдени «бренді» құрылатын болады.
Бірегей қазақстандық мәдениетті дамыту, ұлттық мәдени дәстүрлерді және қазақстандық өзіндік ерекшеліктерді сақтау мақсатында бәсекеге қабілетті мәдени ділді қалыптастыруға, заманауи «мәдениет кластерлерін» дамытуға және Қазақстанның бірегей мәдениетін нығайтуға бағытталған Мәдениет саясаты тұжырымдамасы әзірленетін болады.
Кино, театр, музыка, көркем өнер және әдебиет салаларында жаңа сапалы мәдени өнімдер жасауды одан әрі ынталандыру жөнінде шаралар қабылданатын болады.

1.2. Халықтың денсаулығын жақсарту
Бұл міндет:
1) қолайлы қоршаған ортаны сақтау;
2) саламатты өмір салтын ынталандыру;
3) денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру арқылы шешілетін болады.
Қолайлы қоршаған ортаны сақтау. Елдің әрбір тұрғынына таза суға, ауаға және толымды биоресурстарға қолжетімділік қамтамасыз етілетін болады. Қоршаған ортаның қолайлы жағдайын қолдау және экологияға зиянды әсер етуді барынша азайту жөнінде шаралар енгізіледі.
Саламатты өмір сүру салтын ынталандыру. Саламатты өмір сүру салтын қалыптастыру және жаппай тарату шеңберінде спортпен, оның ішінде жұмыс орындарында айналысуға жағдай жасалады. Жұмыс берушілердің қызметкерлер денсаулығын нығайту жөніндегі бағдарламаларды енгізуі осы шаралардың бірі болады. Халықаралық тәжірибе тәуекел факторларына бірінші кезекте назар аудару ұзақ мерзімді перспективада едәуір табыс алып келетінін көрсетеді. Осыған байланысты, алкоголь мен темекіні шектен тыс тұтыну, дене қозғалысы белсенділігінің жетіспеушілігі және дұрыс тамақтанбау сияқты денсаулыққа теріс ықпал ететін факторлар жөнінде халықтың хабардарлылығын арттыру бойынша шаралар қабылданады. Сондай-ақ жол-көлік оқиғаларының санын және өндірістік жарақаттану деңгейін азайту бойынша шаралар қабылданатын болады.
Денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру. Ұзақ мерзімді перспективада аурулардың алдын алу және ерте анықтау – денсаулық сақтау саласын дамытудың басым бағыттарына айналады. Өз денсаулығы үшін мемлекеттің, жұмыс берушінің және қызметкердің ынтымақты жауапкершілігі қағидаттарын кезең-кезеңмен енгізу жүзеге асырылатын болады.
Кең ауқымды Ұлттық скрининг бағдарламасы баладан бастап егде жасқа дейінгі өмір циклінің барлық кезеңдерін қамтиды. Медициналық-санитариялық алғашқы көмек (бұдан әрі – МСАК) барлық қалалық және ауылдық елді мекендерді қамтиды. Жалпы дәрігерлік практика негізінде ұйымдастырылған МСАК жүйесі медициналық көрсетілетін қызметтің негізгі көлемін көрсететін болады. МСАК деңгейінде жұмыс істейтін жалпы практика дәрігерлерінің үлесі жыл сайын ұлғайтылатын болады.
Денсаулық сақтау саласында көліктік медицина көмегін, санитариялық авиацияны, телемедицинаны және жылжымалы дәріханалар желісін, апатты медицинаны дамыту үшін барлық қажетті инфрақұрылымдық және материалдық-техникалық жағдайлар жасалатын болады. Әрбір азаматтың денсаулық жағдайы туралы ақпаратты біріктіретін электронды денсаулық сақтау жүйесі енгізілетін болады. 2020 жылға қарай барлық денсаулық сақтау ұйымдары бірыңғай ақпараттық желіге қосылатын болады. Барлық азаматтардың электронды медициналық карталары болады.
Қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету барлық әлеуметтік серіктестермен (мемлекет, жұмыс беруші, қызметкер) ынтымақты түрде жүзеге асырылатын болады. Міндетті медициналық сақтандыруды енгізу мәселелері пысықталады.
Азаматтардың медициналық көрсетілетін қызметтерді тұтынуларын ұтымды ету мақсатында халық табысының өсуіне қарай медициналық көрсетілетін қызметтерді бірлесіп төлеу тетігі енгізілетін болады.

1.3. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру
Қазақстан елдің бүкіл халқы үшін мүмкіндіктердің теңдігін қамтамасыз етілетін инклюзивті қоғам қалыптастыруға ұмтылатын болады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту:
1) зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғырту;
2) халықтың осал топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылатын болады.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғырту. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғырту зейнеткерлік жасындағы азаматтарды әлеуметтік қорғау деңгейін арттыруға, тұтастай алғанда жүйенің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге және жинақтаушы зейнетақы жүйесінің институционалды базасын одан әрі дамытуға зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жаңғыртуға бағытталатын болады.
Салымшылардың жеке зейнетақы шоттарын басқарудың ашықтығы, инвестициялық қоржынды және зейнетақы төлемдерін тиімді басқару, зейнетақы активтерінің инвестициялық кірістілігінің жоғары деңгейі, азаматтардың табысын зейнетақы төлемдерімен салыстырмалы ауыстыру қамтамасыз етілетін болады. Ол азаматтардың зейнетақы жүйесіне сенімін арттыруға ықпал ететін болады.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру үшін мемлекеттің, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің өздерінің ынтымақты жауапкершілігін одан әрі күшейтуге негізделетін болады.
Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін одан әрі жаңғырту жөніндегі іс-шаралар кешені, сондай-ақ экономиканың неғұрлым перспективалы салаларының жобаларына зейнетақы активтерін тиімді инвестициялау тетіктері әзірленетін болады.
Бұған қоса, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен, оның ішінде зейнетақы аннуитеттері есебінен зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру үшін жаңа тәсілдер әзірленетін болады.
Базалық зейнетақыны ең төмен кепілді зейнетақыға трансформациялау мәселесі пысықталып, жаңа критерийлер мен оны тағайындау шарттары әзірленетін болады.
Халықтың осал топтарын әлеуметтік қорғау. Мүмкіндіктер теңдігін қамтамасыз ету және кедейлікті түпкілікті жою әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру жолымен жүзеге асырылатын болады.
Орта мерзімді перспективада кедейлік шегі атаулы қолдаудың шартсыз нысанынан «өзара міндеттемелер» қағидаттарына ауысуды болжайтын негізделген төлемдер жүйесінің енгізілуін ескере отырып, ең төменгі күнкөріс деңгейіне дейін кезең-кезеңімен көтерілетін болады.
Көмек алушының жұмыспен қамту және әлеуметтік бейімдеу бағдарламаларына міндетті түрде белсенді қатысуын көздейтін әлеуметтік келісімшарт тетігі енгізілетін болады. Әлеуметтік келісімшарт мемлекет тарапынан, оның ішінде еңбек нарығына қайтару жолдарын әлеуметтік қолдау шаралар кешенін қамтитын болады. Алушының әлеуметтік келісімшартты орындау жөніндегі міндеттемелерін бұзуы әлеуметтік көмекті беруді тоқтатуға алып келетін болады.
Орта мерзімді перспективада өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың еңбек қатынастарын, оның ішінде оқыту, микрокретиттер беру және экономикалық қолайлы өңірлерге көшуге жәрдемдесу есебінен нысандау жөніндегі шаралар қабылданатын болады.
Ерекше еңбек жағдайына мұқтаж азаматтар санатын жұмысқа орналастыру шеңберінде кәсіби бағдарлау жөнінде консультациялар беріледі және арнайы жабдықталған әлеуметтік жұмыс орындары құрылатын болады. Орта мерзімді перспективада аналарды жұмыспен қамту, оның ішінде жұмыспен қамтудың икемді түрлерін (үйде жұмыс істеу, толық емес жұмыс күні) дамыту арқылы арнайы жәрдемдесу тетіктері әзірленетін болады.
Мүгедектердің жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету жұмыс берушілерге арнайы жұмыс орындарын және мүгедектерге өзін-өзі жетілдіру үшін мүмкіндік беретін арнайы оқу бағдарламаларын құруға жәрдемдесуге негізделетін болады.
Арнайы әлеуметтік қызметтердің кепілді көлемі шеңберінде егде адамдар үшін олардың жас шектеулеріне және қайта әлеуметтенуге бейімделуі бойынша қызметтер көрсетілетін болады.
Еңбекті қорғау жүйесі Халықаралық еңбек ұйымының нормаларына сәйкестендіріліп, ал өндірістік жарақаттанушылық көрсеткіштері дамыған елдердің нормативтеріне сәйкес келетін болады.

2. Институционалдық ортаны жетілдіру
Барлық азаматтардың өзін-өзі жетілдіруі үшін тең шарттар ұсынатын инклюзивті қоғам құру елдің экономикалық өркендеуімен қамтамасыз етіледі. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің ұзақ мерзімді экономикалық табысы, бай табиғи ресурстары, географиялық орналасуы немесе климаттық жағдайына қарағанда, көп жағдайда экономикалық және саяси институттардың ашықтығы мен инклюзивтілігіне байланысты. Ғылымды қажет ететін экономиканың басты элементтері – инновациялар, инвестициялар және кәсіпкерлік – меншік құқығына кепілдік берілетін, еңбек пен капиталдың ашық және икемді нарықтары әрекет ететін, адал бәсекелестік бар, ал басқару институттары транспарентті және қоғамға есеп беретін ортада дамиды.
Қазақстанда институционалдық ортаны жетілдіру жеке бастаманы дамыту, сыбайлас жемқорлықтың төмен деңгейін қамтамасыз ету және экономикалық және саяси қайта құрулардың үйлесімді қосылуы үшін жағдай жасауға бағытталатын болады. Осы бағытты дамыту мынадай міндеттерді шешуді:
1) басқару жүйесін және құқық қорғау жүйесін жаңғыртуды;
2) бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған экономикалық институттарды жаңғыртуды болжайды.

2.1. Басқару және сот-құқық қорғау жүйесін жаңғырту
Осы міндетті шешуге:
1) орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату;
2) мемлекеттік қызмет сапасын жетілдіру және мемлекеттік көрсетілетін қызметтер сапасын арттыру;
3) елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету;
4) сот жүйесін жетілдіру;
5) құқық қорғау жүйесін жетілдіру арқылы қол жеткізілетін болады.
Орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы өкілеттіктердің нақты аражігін ажырату.
Түрлі деңгейдегі мемлекеттік органдар құзыретінің аражігін ажырату қайталанатын функцияларды айқындау мен болдырмауды, жергілікті атқарушы органдар өкілеттіктерін кеңейтуді және қызметкерлердің біліктілігін арттыруды көздейді.
Өңірлердің қаржылық дербестігін жақсарту бойынша шаралар қабылданады. Жергілікті деңгейде мәселелердің тиімді шешілуін қамтамасыз ету мақсатында жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімді жүйесін құру бойынша жұмыс жалғасатын болады.
Мемлекеттік қызметті жетілдіру және мемлекеттік көрсетілетін қызметтер сапасын арттыру.
Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыру меритокартия қағидаттарын одан әрі тереңдетуді, «әлеуметтік лифтілер» құруды, мемлекеттік ұйымдарда корпоративтік басқару практикасын енгізуді және оның тиімділігін жаппай арттыруды, мемлекеттік қызметшілердің, атап айтқанда А корпусының тиімді менеджерлерінің кәсіби деңгейін нығайтуды талап етеді.
Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттыруға нәтижеге және стратегиялық жоспарлау жүйесін жетілдіруге бағдарланған бюджетті толық енгізуде ықпал ететін болады.
Мемлекеттік қызметті дамытуға елеулі үлес қосатын жоғары білікті және кәсіби қызметкерлерді тарту, тиімді пайдалану және ұстап қалу үшін талантты адамдарды басқару жүйесі жетілдірілетін болады.
Мемлекеттік қызметшілер үшін тұрақты оқыту бағдарламалары іске асырылатын болады. Бұл ретте еңбекақы төлеу мен қызмет бабында көтерілу схемасы нысаналы жеке көрсеткіштерді орындаумен байланыстырылатын болады.
Түпкілікті тұтынушыға сапалы қызметтер көрсету мақсатында «электронды үкіметті» одан әрі дамытуға басты көңіл аударылатын болады. Атап айтқанда, мемлекеттік басқару жүйесінің сапасын арттыру үшін мобильді құрылғылар арқылы мемлекеттік қызметтер көрсету үшін «мобильді үкімет» құрылатын болады. Осыған байланысты ақпаратты өз бетінше өңдеуге және талдауға мүмкіндік беретін «ашық деректер» алаңы да іске қосылады. Мемлекеттік органдарда ұсынылатын қызметтердің тиімділігі мен сапасын арттыруға бағдарланған функционалдық процестерді үздіксіз жетілдіру бағдарламалары енгізіледі. «Бұлтты есептеулерді» және мемлекеттік қорғалған G-Cloud «бұлтты» тұғырнамасын, АКТ-аутсорсингін пайдалануға және тапсырыстарды шоғырландыруға ауысуға негізделген ақпараттандырудың жаңа моделі енгізіледі. Жаңадан енгізілетін технологиялардың қолжетімділігі мен кеңінен таралуын қамтамасыз ету мақсатында халықтың компьютерлік сауаттылығын арттыру бойынша мамандандырылған курстар енгізіледі.
Елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету. Бірқатар бағдарламалық құжаттар, оның ішінде Құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғырту бағдарламасы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (бұдан әрі – ЭЫДҰ) түйінді ұсынымдарын ескеретін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл стратегиясы, сондай-ақ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты жетілдіру жөніндегі жоспар қабылданатын болады.
Мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығын одан әрі күшейту үшін тиісті нормативтік құқықтық актілер қабылданатын болады.
Параны уәде еткені және (немесе) бергені, «салдарлар болмаған кезде өзінің қызметтік бабын себепсіз теріс мақсатта пайдаланғаны», жеке сектордағы шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдардың лауазымды тұлғаларын тікелей және жанама түрде параға сатып алғаны, сондай-ақ заңсыз табыстарды «жылыстатқаны» үшін қылмыстық жауапкершілікті қамтитын сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жаңа тетіктері енгізіледі.
Табыстар мен шығыстарды жалпыға ортақ декларациялауды енгізу, мемлекеттік қызметшілердің жалақысын көтеру мен орталық және жергілікті атқарушы органдар арасында өкілеттіктердің аражігін ажырату саласындағы тиімді саясат ұзақ мерзімді перспективада сыбайлас жемқорлықты түбірімен жоюға ықпал ететін болады.
Мемлекеттік қызмет шеңберінде мемлекеттік қызметшілердің құндылықтар жүйесі жетілдіріледі, оның ішінде мемлекеттік қызметшілердің Ар-намыс кодексін сақтауы жөніндегі талаптар күшейтілетін болады.
Сот жүйесін жетілдіру. Сот жүйесін одан әрі реформалау қолжетімділікті, қарапайымдылықты қамтамасыз етуге және дауларды тез шешуге, сондай-ақ қоғамның сот жүйесіне сенімін нығайтуға бағдарланатын болады. Осыған байланысты, құқықтың үстемдігін нығайтуға, сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ халықаралық сот ісін жүргізу қағидаттарының ұлттық заңнамаға одан әрі имплементациясына бағдарланған іс-шаралар кешені қабылданады.
Атап айтқанда, бірінші инстанциядағы соттардың рөлін күшейту, соттарға құқықтан тыс ықпал етуге қарсы әрекет ету, оларға деген сенімді арттыру және имиджін жақсарту бойынша шаралар қабылданады. Бітімгершіл судьялар институтын енгізу мәселесі зерделенетін болады.
Азаматтардың дауларын жедел шешуді қамтамасыз ету мақсатында бітімгерлік рәсімдерін және медиацияны қолданумен дауларды соттан тыс реттеу институттарының қызметі жетілдірілетін болады. Медиаторлардың қызметін жаппай тарату жөніндегі шаралар қабылданатын болады.
Мамандандырылған соттарды құру бойынша жұмыс жалғасады, оның ішінде Жоғарғы Сотта әкімшілік істер жөніндегі дербес алқа, округтік кассациялық соттар құру, сондай-ақ бір сотта бірнеше сот инстанцияларының жұмыс істеуі мәселесі қаралатын болады.
Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізуде сот рәсімдерін жеңілдету бойынша жұмыс жалғасады.
Электрондық сот әділдігі жүйесін одан әрі іске асыру және жетілдіру, сот мәжілістерін электрондық хаттамалауды дамыту арқылы заманауи ақпараттық технологияларды қолдану кеңейеді.
Сот кадрларының кәсіби және адамгершілік деңгейлерін арттыру бойынша жұмыс жалғасады.
Құқық қорғау жүйесін жетілдіру. Құқық қорғау органдарының қызметін жетілдіру олардың заңдылықты қамтамасыз ету, азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің құқықтарын, еркіндіктерін және заңды мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды одан әрі жаңғырту арқылы жүргізілетін болады.
Құқықтық негізді жетілдіру және құқық қорғау органдарының қызметін оңтайландыру бойынша құқықтық тетіктерді енгізу, заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету мәселелерінде төмен тұрған құрылымдардың рөлі мен дербестігін күшейту бойынша шаралар қабылданады.
Осы процеске азаматтық қоғам институттарын тарту арқылы құқық бұзушылықтардың алдын алу мен оларға қарсы іс-қимылдың жалпы мемлекеттік жүйесін құруға бағытталған үздіксіз жұмыс құқық қорғау органдары қызметінің маңызды бағыттарының біріне айналады.
Халықпен «құқық қорғау органы – қоғам – азамат» форматында тікелей байланыс, сондай-ақ азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін арттыруға ғана емес, сондай-ақ құқық қорғау органдары мен халықтың арасында, оның ішінде қоғамдық бақылау арқылы байланысты нығайтуға ықпал ететін құқықтық түсіндіру қызметі дамып, тереңдей түседі.
Қылмыстық процесс субъектілері мен соттардың ақпараттық технологияларды кеңінен енгізуі мен пайдалануы олардың жұмысын оңтайландыруға, уақыт және қаржы ресурстарын азайтуға, сондай-ақ процеске қатысушылардың сотта қорғалумен заңды көмек алу құқықтарын жан-жақты іске асыруға мүмкіндік бере отырып, олардың істің өтуі жөніндегі хабардарлылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тікелей құқық қорғау функциясын жүзеге асырмайтын құқық қорғау органдарының жекелеген құрылымдарын одан әрі демилитаризациялау бойынша жұмыс жүргізіледі.
Құқық қорғау жүйесін жетілдіру құқыққа қарсы тәртіптің барлық түрлерін жоюға, қоғамның құқық бұзушылықтарға деген «нөлдік шыдамдылығын» қалыптастыруға, заңның үстемдігін қамтамасыз етуге және халықтың сенім деңгейін арттыруға бағытталатын болады.

2.2. Бәсекелестікті және жеке секторды дамытуға бағытталған экономикалық институттарды жаңғырту
Бұл міндетті шешу үшін:
1) мемлекеттің экономикадағы рөлін азайтуға;
2) шағын және орта бизнесті дамытуға;
3) зияткерлік меншікті қорғау жүйесін жетілдіруге бағытталған шаралар қабылданатын болады.
Мемлекеттің экономикадағы рөлін азайту. Мемлекеттің экономикадағы рөлін оңтайландыру мемлекеттік меншік үлесін, сондай-ақ өнеркәсіп және инфрақұрылым кәсіпорындарына мемлекеттің қатысу деңгейін азайтуға, мемлекеттік активтерді басқару тиімділігін арттыруға бағдарланатын болады.
Қысқа мерзімді перспективада мемлекеттің компаниялар капиталына қатысу шарттарын регламенттейтін нормативтік құқықтық базаны жетілдіру қажеттігі жөнінде туралы мәселе пысықталатын болады.
Орта мерзімді перспективада жекешелендірудің жаңа кезеңі өтетін болады. Ол үшін қолданыстағы мемлекеттік компанияларды талдау негізінде жеке секторға тапсырылуға жататын кәсіпорындар тізбесі айқындалатын болады.
«Халықтық IPO» ұлттық компанияларының акцияларын бастапқы орналастыру жөніндегі бағдарламаны іске асыру жалғасады. Қазақстанда бағалы қағаздардың тартымды нарығын құру одан әрі экономикалық өсуді қамтамасыз етуде шешуші маңызға ие болады.
Шағын және орта бизнесті дамыту. Экономикалық өсудің негізгі қозғалтқышы ішкі және халықаралық нарықтарда еркін бәсекелесетін шағын және орта бизнес болмақ. Елдегі іскерлік ахуал әлемдегі неғұрлым тартымдылардың бірі болады.
Бұған рұқсат беру жүйесін жетілдіру және салықтық әкімшілендіруді жеңілдету ықпал ететін болады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуді жетілдіру тұжырымдамасы шеңберінде рұқсат беру заңнамасының жаңа қағидаттары енгізілетін болады. Рұқсат ету құжаттарының бірыңғай тізбесінің бекітілуімен және оларды қызмет түрінің қауіпсіздік дәрежесі мен күрделілігі бойынша сыныпталуымен, интеграцияланған жүйе құрылатын болады. Қысқа мерзімді перспективада үлгілік бизнес-процестерге сәйкес бірыңғай тұғырнамада рұқсат ету рәсімдерін толық автоматтандыру қамтамасыз етілетін болады.
Қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің әлеуметтік-экономикалық процестерге және іскерлік белсенділікке ықпалын бағалау үшін реттеуші ықпал етуін талдау әдістемесі енгізілетін болады.
Салықтық әкімшілендіру процестерін, оның ішінде электрондық салық есептілігі жүйесін дамыту жолымен оңтайландыру жалғасатын болады. Электрондық шот-фактураларды қабылдау және өңдеу бойынша ақпараттық жүйе енгізілетін болады.
Сыртқы сауда операцияларын, атап айтқанда кедендік рәсімдерді оңайлату мақсатында қызметтер көрсету процестерін автоматтандыру жөніндегі шаралар жүзеге асырылады. Сыртқы сауда саласында жүктерді тексеріп қарау саны және кедендік рәсімдеу уақыты елеулі қысқартылатын болады.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі шеңберінде (бұдан әрі – ДСҰ) бірқатар секторларда шетелдік қатысуға шектеулер алып тасталатын болады.
Орта мерзімді перспективада шетелдік және қазақстандық компаниялар үшін жұмыс күшіне және тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді сатып алуға қатысты жергілікті қамтуға қойылатын талаптар жойылатын болады.
Нарыққа кіру және шығу шарттарын жақсартудан, бәсекелестікті дамытудан басқа бизнес үшін қаржыландыруды ретімен кеңейтуге бағытталған іс-шаралар кешені қабылданады. Салық-бюджет саясаты шағын және орта бизнесті дамыту үшін қосымша ынталандыруды қамтамасыз етеді.
Экономикадағы кәсіпкерлік белсенділіктің дамуына инвестицияларды тарту саласындағы саясатты жетілдіру де ықпал ететін болады.
Сонымен қатар, халықтың қалың тобында бизнес және инвесторлық ойлауды қалыптастыру, қаржылық және бизнес сауаттылығын арттыру жөніндегі заманауи бағдарламаларды ынталандыру жанданатын болады.
Халықтың қалың тобы арасында кәсіпкерлікті жаппай тарату бойынша жұмыс жандануда. Кәсіпкерлердің оң тәжірибесінің мысалдары, мысалы, кәсіпкерлік жөніндегі ақпараттық ресурстарды дамытуды ынталандыру және табыс тарихы арқылы жарияланатын болады.
Студенттер, өзінің оқуы шеңберінде жобаларды іске асыра отырып, жұмыс істейтін шағын және орта кәсіпорындарға олардың нақты өндірістік және басқа мәселелерін шешуде көмектесе отырып, бизнес саласында кәсіпкерлік тәжірибе жинақтауы үшін университеттерде кәсіпкерлік қызмет практикасы ынталандырылатын болады.
Шағын және орта бизнес үшін сапа мен практикалық қайтарымы жақсартылған білім беру бағдарламалары елеулі кеңейтілетін болады. Бизнес-білім беру қызметтерінің нарығын дамытуға бағытталған коучингтік, консультациялық және бапкерлік бағдарламалардың кең жиынтығын қоса алғанда, шағын және орта бизнестегі заманауи бизнес-құзыреттіліктерді дамытудың алуан түрлі тетіктерін ынталандыру маңызды.
Халықаралық университеттермен серіктестікті кеңейтуге шоғырландыра отырып, бизнес ЖОО-лары мен мектептерінде іскерлік білім беру сапасын ерекше жақсарту міндеті тұр, бұл сапалы бағдарламаларды тез құруға және оқытушылар арасындағы дағдыларды дамытуға ықпал ететін болады.
Зияткерлік меншікті қорғау жүйесін жетілдіру. Бұл саладағы жұмыс өнертапқыштарды ынталандыруға, олардың шығармашылық үлесін мойындауға, оларға өзінің өнертабысынан материалдық пайда алу мүмкіндігін ұсынуға бағытталатын болады.
Қысқа мерзімді перспективада зияткерлік меншік объектілеріне қорғау құжаттарын тіркеу рәсімі оңайлату жөніндегі шаралар қабылданатын болады. Патенттер алуға өтінімдерді электрондық түрде бергені үшін патенттік баж салығының көлемін бір мезгілде азайта отырып электронды үкімет порталы арқылы патентті алуға өтінімдерді электрондық түрде беру мүмкіндігі көзделетін болады.
Өндірістің жаңа жоғары технологиялы салаларын дамытуды қолдау мақсатында «жасыл дәліз» рәсімі енгізілетін болады.
Ғылым мен экономиканың басым салаларына жатқызылған өнер табыстарына («жасыл дәліз») патент алуға арналған өтінімдерін басымдықпен қарау құқығы берілетін болады.
Дамыған елдердің тәжірибесі негізінде қазірдің өзінде коммерцияланған немесе таяудағы екі жыл ішінде өндіріске енгізілуі жоспарланған өнертабыстарға арналған өтінімдерді жедел сараптау жүйесі енгізілетін болады.
Ұзақ мерзімді перспективада, патенттердің сыни массасының жинақталуына және ғылымды көп қажет ететін экономикаға көшуге қарай, зияткерлік меншікті қорғау жүйесі берілетін патенттердің сапасын жақсартуға екпін жасала отырып жетілдірілетін болады.

3. Ғылымды көп қажет ететін экономика салаларын дамыту
Ғылымды көп қажет ететін экономиканы құру өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, көрсетілетін қызметтер секторын кеңейту, сондай-ақ жаңа жоғары технологиялық өндіріс салаларын ретімен дамыту жолымен қол жеткізілетін болады. Бұл ретте, негізгі екпін өндіруші өнеркәсіпті жедел дамытуға жасалатын болады.
Ғылымды көп қажет ететін экономиканы қалыптастыру орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективаға арналған басым міндеттерді айқындай отырып, кезең-кезеңімен жүзеге асырылатын болады.
Орта мерзімді перспективада, келесі 15-20 жылдың ішінде дамыған елдердің технологиялық дамуының қазіргі деңгейіне қол жеткізу мақсатында «қуып жетуші даму» индустрияландыруы жүзеге асырылатын болады. Осы уақыт аралығы салыстырмалы түрде қолайлы әлемдік трендтерге және ашылғалы тұрған «мүмкіндіктер терезесіне» негізделген.
Ол жекелеген орта мерзімді мемлекеттік индустрияландыру бағдарламалары шеңберінде жүзеге асырылатын болады. Осы жұмыс шеңберінде индустриялық саясаттың басымдықтары қысқартылатын болады. Бұл индустрияландыру бағдарламаларының тиімділігін арттыруға және «солып бара жатқан» салалардан босаған әкімшілік және қаржылық ресурстарды Қазақстанның бәсекелес артықшылықтарға ие және әлемдік нарықта мамандандыруды тереңдете алатын салаларды жаңғыртуға және дамытуға қайта бағыттауға мүмкіндік береді.
Осы орта мерзімді кезеңде өнеркәсіптің базалық салалары (мұнай-газ өнеркәсібі, тау-кен металлургиясы секторы) экономикалық өсудің драйверлері болып қала береді, бірақ ұзақ мерзімді перспективада мемлекет кірістерінің негізгі көздері болуын қояды және тек көп салалы ұлттық экономиканың өсуін ғана қолдайтын болады.
Өнеркәсіптің базалық салаларының айналасында ілеспе өндірістер құрылатын болады. Геологиялық барлау жұмыстары, инжинирингтік және сервистік көрсетілетін қызметтер дамитын болады.

3.1. Экономиканың базалық салаларын дамыту
Өнеркәсіптің базалық салаларын қолдау геологиялық барлау, табиғи ресурстарды өндіру жұмыстарын жүргізуден бастап қайта өңделуі жоғары өнімді өндіруге дейінгі толық циклды өндірістерді дамытуға бағытталатын болады.
Бұл ретте, бұл бағыттағы неғұрлым басымды секторлар мұнай-газ секторы мен уран өнеркәсібі болмақ.
Мұнай-газ секторын дамыту. Мұнай-газ секторындағы саясат сектордың ұзақ мерзімді экспорттық әлеуетін сақтауға бағдарланатын болады. Ол табыстылық пен мұнай-газ резервтерін, көмірсутегі ресурстарын сатудан түсетін кірістерді өндіру мен пайдалану тәуекелдерінің және инфрақұрылымды дамытуға қажетті инвестициялардың негізінде құрылады.
Мұнай өндіру секторындағы консервативтік саясаттың іске асырылуына дамушы елдердегі дәстүрлі энергия көздеріне сұранысты ұлғайтуға ықпал ететін болады, бұл мұнайға жоғары бағасын сақтауды қамтамасыз етеді.
Ұзақ мерзімді перспективада мұнай өндірудің неғұрлым агрессивті емес сценарийін қабылдау перспективада екі мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Біріншіден, 2050 жылға дейін мұнай ресурстарын өндіру мен экспорттаудың тұрақтылығы қамтамасыз етілетін болады.
Екіншіден, елдің мұнай ресурстарын басқарудың тиімділігін арттыру жеке секторды жаңа шикізаттық емес және жоғары технологиялық өндіріс салаларына қайта бағдарлау үшін ынталандырулар жасауға мүмкіндік береді.
Көмірсутегі ресурстарын өндіру саласында жұмыс істейтін қазақстандық компаниялардың бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатында, жергілікті компаниялардан басқа, ұлттық ғылыми-зерттеу институттарын, шетелдік мердігер-компанияларды, сондай-ақ Қазақстанның мұнай өңдеу және мұнай-химия өндірістерін біріктіретін «экожүйесін» құру бойынша шаралар қабылданатын болады.
Экожүйе шеңберінде мұнай-газ секторымен байланысы бар өңдеуші өнеркәсіп салалары дамитын болады. Еліміздің үш негізгі мұнай өңдеу зауыттарын одан әрі жаңғырту 2050 жылға қарай ішкі нарықты отандық жанар-жағар материалдарымен толық қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Инновациялық-технологиялық дамытуды жандандыру мақсатында қазақстандық инженерлік-техникалық персоналды озық халықаралық тәжірибемен және инновациялық техникалық-технологиялық шешімдермен ауқымды таныстырудың коммуникациялық алаңдары қалыптастырылатын болады.
Уран өнеркәсібі әлеуетін іске асыру. Уран өнеркәсібінің тартымдылығы оның өніміне деген әлемдік нарықтағы сұраныстың тұрақтылығына негізделеді. Қазіргі болжамдарға сәйкес әлемдік энергия теңгерімділігіндегі атом электр энергиясының үлесі ұзақ мерзімді перспективада өсе түсетін болады.
Уран өндіру саласындағы инвестициялық тәуекелдер көптеген тау-кен өндірісі салаларына қарағанда елеулі төмен.
Әлемдегі тұңғыш уран өндіруші бола тұрып, Қазақстан осы саладағы мамандануды тереңдетуге бағытталған саясатты жүргізетін болады. Қазақстанды атом өнеркәсібінде мамандандыруды тереңдету өндірістік-өткізу тізбегінің барлық буындарында бірегей өнімді және жоғары өңделген өнімді құруға бағытталған.
Сонымен қатар, атом реакторларын жобалау, салу және пайдалану, отынды байыту, атом станцияларын басқару мен қызмет көрсету, пайдаланылған ядролық отынды қайта өңдеу мен кәдеге жарату бойынша көрсетілетін қызметтерді дамытуды қамтамасыз ету қажет.
Тау кен-металлургия кешенін дамыту. Геологиялық барлаудан бастап металл өндірісіне дейін тау кен-металлургия өнеркәсібін жаңғырту сектордың жалпы қосылған құнының көлемін елеулі арттыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты, тау кен-металлургия кешеніндегі қолда бар басымдықтар аясында геологиялық барлау және инжинирингтік қызмет көрсету саласын қолдау жүзеге асырылатын болады.
Мемлекет геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыруды кеңейтетін болады. Бұл ретте, мемлекеттік қолдау компанияның көлемі мен меншік нысанына сәйкес сараланатын болады. Қаржыландырудың негізгі бөлігі жаңа кен орындарын іздестіруге бағытталатын болады.
Қазақстанда геологиялық барлау қызметі саласындағы жұмыстарға трансұлттық инжинирингтік компаниялар тартылатын болады. Бұл геологиялық барлауға заманауи инновациялық технологияларды трансферттеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Инновациялық технологияларды пайдалану әлемдік нарықта саланың бәсекеге қабілеттігін қолдау үшін пайдалы қазбаларды неғұрлым тиімді өндіруге мүмкіндік береді. Уран кенін өндіру мен өңдеуге жаңа технологиялардың қолданылуы Қазақстанға қысқа уақыт аралығында әлемдік көшбасшылардың бірі болуына мүмкіндік берген уран өнеркәсібіндегідей, қара және түсті металдарды өндіру жандандырылатын болады.
Жалпы геологиялық барлау саласына инвестицияларды тарту үшін заңнама жетілдірілетін болады. Сонымен қатар мамандандырылған шетелдік компаниялардың капиталға кіру мәселесі қарастырылатын болады. Орта мерзімді перспективада геологиялық барлау қызметі секторын дамыту бойынша функциялар жаңа бассейндерді өз бетінше де, сол сияқты инвестициялау арқылы барлауды жүзеге асыруға қабілетті ұлттық өндіруші компанияларға беріледі.
Тау кен-металлургия кешенін дамыту қосымша қосылған құны жоғары терең өңделген өнім үлесін ұлғайтуға бағдарланатын болады. Осыған байланысты, қолданыстағы кәсіпорындардың ресурс сыйымдылығын және энергия сыйымдылығын төмендетуге, сондай-ақ еңбек өнімділігін арттыру мақсатында заманауи басқарушылық технологияларды енгізуге бағытталған іс-шаралар кешені қабылданады.
Шикізатты алу және кешенді қайта өңдеудің инновациялық технологиялары енгізілетін болады, жаңа өнім түрлері әзірленетін болады. Экспорт нарығына жергілікті өнім берушілердің тең құқылы қатысуын қамтамасыз ету мақсатында әлемдік тәжірибеге сәйкес келетін техникалық стандарттар жетілдірілетін болады. Бұл жергілікті нарыққа қатысушыларға болашақта халықаралық бәсекелестік үшін іс жүзінде тәжірибе алуға мүмкіндік береді.
Геологиялық барлау, өндіру, сондай-ақ логистика саласындағы технологиялардың күрделене түсуін ескере отырып, бұл салада мердігерлер мен шағын инновациялық компаниялардан тұратын экожүйелер қалыптастырылатын болады.
Металлургия және өңдеу өнеркәсібінің кадр әлеуетін дамыту бойынша, оның ішінде әлемнің ең үздік тау ісі ЖОО-ларда мамандарды дайындауға мемлекеттік тапсырысты ұлғайтуы арқылы одан әрі қадамдар жасалатын болады.
Дағдыларды дамытуда маңызды құрамдауыш әлемдік деңгейдегі тау ісі университетін құру болып табылады. Ол үшін әлемде тау ісі бойынша жетекші мамандармен серіктестік бағдарламалары, сондай-ақ халықаралық деңгейде технологияларды дамыту, дағдыларды қалыптастыру және операциялық шеберлікті дамыту үшін шеберлік орталықтарын құру арқылы сала кәсіпорындарымен тығыз ынтымақтастықта үздіксіз білім беру бағдарламалары құрылады.

3.2. Өңдеуші өнеркәсіпті дамыту
Өңдеуші өнеркәсіп саласында мемлекет саясат басым секторларының шектеулі санын дамытуға бағытталатын болады. Оларды іріктеу кезінде қосылған құнның толыққанды тізбегін құру мүмкіндігі, сондай-ақ олардың экспорттық әлеуеті басты критерийі болмақ. Осындай әлеуетті секторларға бірінші кезеңде металлургия, мұнайды және газды қайта өңдеу, өнеркәсіп пен агроөнеркәсіп кешені үшін химикаттар өндірісі, агрохимия, өнеркәсіптік химикаттар, полимерлер және пластмасса, құрылыс материалдары және машина жасау жатады. Оларды дамыту үшін қолайлы экономикалық, инфрақұрылымдық және институционалдық жағдайлар жасалатын болады.
Өңдеу өнеркәсібі терең мамандандыруға, өңірлік деңгейде бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және экспортқа бағдарланатын болады. Ең жаңа технологиялық стандарттарға сәйкес отандық өндірістік активтерді толық жаңарту жүзеге асырылады. Оған экспортқа бағдарланған шикізат емес секторларды кеңейтуге екпін жасала отырып, мемлекеттік өнеркәсіп саясатын іске асыру ықпал ететін болады.
Өңдеу өнеркәсібін дамыту мақсатында, оның ішінде қажетті инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ жоғары қосылған құнды өнімді экспорттау үшін қол жеткізу және экономикалық жағдайларды қамтамасыз ете отырып, әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті жеке өндірістік компанияларды дамытуға жағдайлар жасалатын болады. Өңдеуші өнеркәсіпте мемлекеттің қатысу дәрежесі төмендетіледі.
Өңдеу өнеркәсібін жеделдетіп дамытудың нәтижесінде ғылымды көп қажет ететін экономикаға көшуді жүзеге асыру үшін технологиялық база қалыптастырылатын болады.
Жалпы, өңдеу өнеркәсібін үдемелі дамыту бойынша іс-шараларды іске асыру экономиканы ынталандыруға және өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға шоғырландырылатын мемлекеттік өнеркәсіптік саясат шеңберінде жүзеге асырылады.
Орта мерзімді перспективада Қазақстанда елеулі әлеуеті бар ғылымды көп қажет ететін экономиканың жоғары технологиялық секторларын дамыту үшін негіз құру бойынша шаралар кешені қабылданатын болады. Атап айтқанда, бұл – АКТ, ғарыштық технология, баламалы энергетика.

3.3. Жоғары технологиялық агроөнеркәсіп кешенін құру
Агроөнеркәсіп кешенін дамыту ауыл шаруашылығы өндірісінің өнімділігін арттыруға, өндірістік және өңдеуші салалардың әлеуетін игеруге және ұзақ мерзімді перспективада елдің экспорттық әлеуетін ұлғайтуға бағытталатын болады.
Дамушы елдерде халық санының өсуі есебінен азық-түлік тауарларына үдемелі әлемдік сұраныс, сондай-ақ жаһандық ауа райы өзгерістері Қазақстанның әлемдік нарықта жаңа тауашаны жаулап алуы үшін қолайлы жағдай жасайды.
Ауыл шаруашылығын дамытудың стратегиялық басымдығы ауыл шаруашылығы шикізатының терең қайта өңделуі болады. Бәсекеге қабілетті мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, ет, сүт, сары май, ірімшік, ұн және қант дайын өнімдерінің өндіру көлемі арттырылады.
Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың міндеті:
1) саланың инвестициялық тартымдылығын арттыруға;
2) қаржыландыруға қол жетімділікті ұлғайтуға;
3) ғылыми зерттеулерді жандандыруға, пайдаланылатын және игерілетін жаңа технологияларды жаңғыртуға;
4) ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған шараларды қабылдауды болжайды.
АӨК инвестициялық тартымдылығын арттыру. Салада реттеу процестерін жетілдіру, бірінші кезекте тиімді, оның ішінде баға белгілеу процесінің ашықтығын арттыру жолымен жер нарығын құруға бағытталатын болады.
Сондай-ақ фермерлік қожалықтар мен ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерді ірілетуге, жерлерді пайдаланудың тиімділігін арттыруға және ауыл шаруашылығы бизнесін жалпы дамытуға кедергі келтіретін тосқауылдар жойылатын болады, бұл «көлеңкелі экономиканы» азайтуға, сондай-ақ ауыл шаруашылығы қатынастарын реттеу жүйесін жетілдіруге ықпал ететін болады, бұл өз кезегінде саланың экономикалық әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімді қаржыландыруға, оның ішінде халықаралық даму институттарын тарту есебінен қол жетімділік қамтамасыз етілетін болады. Қаржыландыру, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігін пайдалану есебінен қамтамасыз етілетін болады.
Фермерлер ұзақ мерзімді келісімшарттар негізінде оларды ірі сауда-өткізу желісі айналасында біріктіру жолымен делдалсыз ауыл шаруашылығы өнімін өткізу нарығына тікелей қолжетімділікке ие болады. Мұндай тетік сатып алушылар үшін, сол сияқты өндірушілер үшін де тәуекелдерді барынша азайтуға мүмкіндік береді, өнім сапасы стандарттарын енгізуге ықпал етеді, банктік кредиттер бойынша кепілдеме алуды жеңілдететін болады.
Жеке қаржылық компаниялардың аграрлық секторға кіру тәуекелдерін азайту үшін қарыздарға мемлекеттік кепілдік беру және сақтандыру жүйесі енгізілетін болады.
Қаржыландырудың қолжетімділігін кеңейту шеңберінде ауыл шаруашлығы инфрақұрылымын дамытуға, өндірістік-өткізу тізбегін қалыптастыруға және өнім экспортын қолдауға инвестициялар тарту бойынша шаралар кешені енгізілетін болады.
Ғылыми зерттеулерді жандандыру. Жаңа технологияларды игеру Қазақстанда орта мерзімді перспективада құрғақ және шөлейтті өңірлердегі бұрын игерілмеген жерлерді ауыл шаруашлығы айналымына енгізуге, сондай-ақ сала өнімділігінің жалпы деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.
Агроөнеркәсіп кешенін замануи тиімді әзірлемелермен қамтамасыз ету үшін мемлекет жетекші әлемдік ғылыми орталықтарда зерттеушілердің біліктілігін арттыруға бағытталған, халықаралық ғылыми бағдарламаларды іске асыратын болады.
Технологиялық базаны жаңғырту шеңберінде мынадай:
1) ауыл шаруашылығы үшін робот техникасы;
2) оптикалық талшықты технология;
3) қашықтан басқару технологиясы;
4) экологиялық таза агрохимикаттарды әзірлеу;
5) егінді жерлерді суландырудың энергия үнемдейтін тәсілдерін әзірлеу;
6) ауыл шаруашылығы дақылдарының экологиялық таза түрлерін әзірлеу салаларындағы, оның ішінде қуаңшылыққа төзімділігін арттыру үшін салаларда ғылыми зерттеулерді ұзақ мерзімді қаржыландыруға қол жетімділікті арттыру бойынша бірқатар шаралар қабылданатын болады.
Заманауи технологияларды және шетелдік инвесторлармен бірлесіп мемлекеттің қатысуымен ауыл шаруашылығын жүргізудің үздік тәжірибелерін тарту үшін ресурс үнемдейтін және «жасыл» технологиялар құрылатын болады.
Ғылым жетістіктерін тиімді пайдалану мақсатында ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер үшін білім беру және консультациялық қызмет спектрі кеңейтілетін болады.
Ресурстарды тиімді пайдалану агрохимикаттарды, отынды, су және жер ресурстарын тұтынудың тиімділігін арттыру бойынша шаралар кешенін қабылдау жолымен қамтамасыз етілетін болады.
Құрғақ және шөлейтті өңірлердегі жерлерді өндірістік айналымға енгізу үшін еңбек шығындары мен отын шығыстарын барынша азайтатын, жерді нөлдік өңдеудің заманауи технологиясын қолдану кеңейтілетін болады.
Су ресурстарын тиімді пайдалануға тамшылап суару, шашыратып суару, жергілікті-импульсті суару технологиясын енгізу және суды тасымалдау кезінде шығындарды қысқарту жолымен қол жеткізілетін болады. 2013 жылғы 30 мамырда қабылданған «Жасыл» экономикаға көшу тұжырымдамасына сәйкес, қазірдің өзінде 2030 жылға қарай суды үнемдеу технологиялары барлық егінді алқаптардың 15 % енгізілетін болады. Бұл уақытта ағызып суаруды 80 %-дан 5 %-ға дейін азайту қамтамасыз етілетін болады.
Пайдасы аз және суды көп қажет ететін дақылдарды (атап айтқанда, күріш пен мақта) оларды көкөніс, зәйтүн және жем-шөп дақылдарына ауыстыра отырып, біртіндеп қысқарту жүзеге асырылатын болады.

3.4. Көрсетілетін қызмет секторын дамыту
Ұзақ мерзімді перспективада экономикалық даму және ғылымды қажет ететін экономикаға ауысу бойынша Қазақстанның ЖІӨ құрылымында қызметтер секторының үлесі маңызды өсіп жатыр. Экономикадағы қызмет көрсету үлесі 70 %-ға жақындайды.
Қазақстандағы көрсетілетін қызметтер секторы елдің дамуымен байланысты кеңейеді, жаңғыртылады және тереңдетіледі, ал еңбек ресурстары ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салаларынан қызмет көрсету секторына экономиканың өнімділігін арттырумен байланысты қайта бөлінетін болады. Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі аталған өзгерістерді жылдамдатады.
Осыған байланысты, білім беру қызметтерін, кәсіби қызметтерді, экологиялық және медициналық туризмді, сервистік-технологиялық, ғарыш қызметтерін, сондай-ақ ойын-сауық индустриясы мен креативтік қызметтерді қамтитын қызмет көрсету экспортының (қазіргі уақытта, қызметтер экспорты негізінен көлік және логистика саласында жүзеге асырылады) әртараптандырылуы мен кеңеюі күтілетін нәтиже болып табылады. Қызмет көрсету импортын бірте-бірте нысаналы алмастыру, қызмет көрсетумен сауда жасауды жеңілдету мақсатында өзара қабылдау туралы келісімдерге қосылу жүзеге асырылатын болады.
Ең алдымен өңірдің шекара маңындағы мемлекеттерге экспортқа бағдарланған қызметтердің дамуы қамтамасыз етілетін болады. Ол үшін экспорттың нысаналы нарықтарымен халықаралық келісімдер әзірленеді, қызметтер экспорты үшін қол жетімділік және экономикалық шарттар қамтамасыз етілетін болады. Орта мерзімді перспективада заманауи қызмет көрсетулер секторын қосатын экспортты ілгерілету стратегиясы іске асырылады.
Қазақстанның жылдам дамитын экономикаларды (оңтүстікте Үндістан, солтүстікте Ресей және шығыста Қытай) байланыстыратын Орталық Азия транзит бағытында орналасуы логистикалық қызметтерді дамыту үшін пайдаланылатын болады.
Өңірлік ынтымақтастықты дамыту және сауда дәліздерін пайдалануда логистикалық шығындарды азайту бойынша шаралар қабылданатын болады.
Қазақстанды өңірдің басқа елдерімен байланыстыратын автомобиль және темір жол инфрақұрылымына кең ауқымды жаңғырту жүргізіледі. Негізінен, автожол және темір жол желісінің өткізілімділігі арттырылады. Тасымалдаушылардың көлік паркін жаңарту үшін мемлекеттік қолдау көрсетілетін болады.
Логистикалық қызметтер провайдерлерінің мүмкіндіктері, оның ішінде мультимодальды тасымалдар мәселелері бойынша біліктілігін арттыру және нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру есебінен мүмкіндіктері кеңейтіледі.
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығында қаржылық қызметтерді ұсынуда жинақталған тәжірибе аталған салада Қазақстанның мамандандырылуын тереңдету үшін пайдаланылатын болады.
Қарыздарды, сақтандыру және қаржылық қызметтерді ұсынатын ірі қаржы ұйымдары үшін қолайлы жағдай құру бойынша шаралар қабылданады.
АКТ-ны дамыту үшін инновацияны дамыту үшін адами және инфрақұрылымдық әлеуетті қалыптастыруға бағытталатын болады.
Ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымды құру ғылым, білім және өнеркәсіптің тығыз ынтмақтастығы арқылы жүргізілетін болады. Робот жасау, мобильді технология, «бұлтты» және Grid-есептеу, жасанды интеллект, жоғары өнімді есептеу жүйесі, ақпаратты қорғау және қауіпсіздігі, сондай-ақ мультимедиялық технологиялар саласында инновациялық шешімдерді әзірлеу үшін ғылыми-зерттеу орталықтары құрылатын болады.
АКТ саласында адами ресурстарды және кәсіпкерлік әлеуетті дамыту халықтың барлық топтарының ақпараттық технологияларды игеруі үшін жағдай жасауға бағытталатын болады. Ол үшін электронды білім беру және дистанциялық жұмысты дамыту жөнінде жұмыстар жалғасатын болады.
Сондай-ақ, жоғары жылдамдықты ақпараттық желілерге жаппай қол жетімділікті қамтамасыз ету және ақпараттық технологиялар саласында транзиттік әлеуетті дамыту жөнінде бағдарлама әзірленетін болады. Бағдарламаны жүзеге асыру 2030 жылға қарай ел арқылы 2050 жылға қарасты осы көрсеткішті екі есеге ұлғайтып, әлемдік ақпараттық ағындардың кемінде 2-3 % өткізуге мүмкіндік береді.
Коммерциялық іске қосудағы нарық қажеттіліктерінің тұрақты өсу шарттарында Қазақстан ғарыш саласын белсенді дамытатын болады.
Орта мерзімді перспективада зымыран отынының экологиялық таза құрамдауыштарын пайдаланатын «Бәйтерек» ғарыш зымыран кешенін салу және пайдалануға беру жүзеге асырылады.
Байланыс және хабар таратудың жеке ғарыш желілері, Жерді қашықтықтан зондтау және спутник арқылы барлау, ғарыш аппараттарының жинау-сынау кешені құрылатын болады. Оларды құру және пайдалану тұтынушыларды теле және радио хабар таратудың жоғары сапалы спутник байланысы, Жерді қашықтықтан зондтау, дәлдігі жоғары спутниктік барлау қызметтерімен қамтамасыз етеді және телекоммуникациялар, ауыл шаруашылығы, темір жол және автомобиль көлігі, жер ресурстарын басқару, геодезия, картография және энергетика сияқты салаларда Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігін, сондай-ақ шетел тапсырыс берушілеріне ғарыш қызметтерін көрсету мүмкіндігін арттырады.
Ұзақ мерзімді перспективада ғылымды көп қажет ететін ғарыш технологиялары экономиканың аралас жоғары технологиялық секторларына енгізілетін болады.

3.5. Баламалы энергетиканы дамыту
Ұзақ мерзімді перспективада энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және экологиялық жүктемені азайту мақсатында Қазақстан жаңартылған (ЖЭК) және баламалы көздерден электр энергиясын өндіруді дамытатын болады. 2050 жылға қарасты өндірілген электр энергиясының жалпы көлемінде олардың жалпы үлесі 50 %-ға жететін болады.
Орта мерзімді перспективада жел, күн энергетикасын дамыту бойынша жобалар, сондай-ақ ауыл шаруашылық дақылдары мен қалдықтарын қайта өңдеу арқылы шығарылатын биоэлектрэнергетикаға жобалар енгізілетін болады. Аталған технологиялардың салыстырмалы қымбаттылығына байланысты, бүгінгі күні дәстүрлі энергияны өндіретін баға паритетіне жақын – ірі ауқымдағы жел қондырғыларына басымдық берілетін болады. Өзге технологиялар оларды желіге интеграциялау бойынша тұтынушыға экономикалық жүктемені азайтуды ескере отырып тәжірибе алу үшін аса баяу қарқынмен енгізіледі. Жел, күн энергиясының және биоэнергияның жиынтық үлесі 2020 жылға қарай өндірілетін электр энергияның жалпы көлемінің 3%-на жеткізілетін болады.
Ұзақ мерзімді перспективада жаңғыртылатын энергия көздерінде электр энергиясын өндіру технологияларын жетілдіру және дәстүрлі энергия шығарумен баға паритетіне қол жеткізу кезінде 2050 жылғы нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізу мақсатында ЖЭК үлесінің маңызды өсуі мүмкін.
Көмірлі ЖЭО-ны табиғи газға біртіндеп ауыстыру және елдің ірі қалаларында сәйкес инфрақұрылымды құру жолымен, отынның осы түрінде жұмыс істейтін, жаңа жылу электр станцияларын салу жүзеге асырылатын болады.
Қазақстанда ЖЭК дамыту үшін басқа елдердің тәжірибесі ең үздік практикаларды қабылдау тұрғысынан да, қателерге жол бермеу тұрғысынан да пайдаланылатын болады. Осылайша, Қазақстанда ЖЭК-тің әр түріне лимит орнатылады, ол өз кезегінде қатаң бақыланатын болады. Бір жағынан инвесторларды тартатын, екінші жағынан тұтынушыларға жүктемені азайтуға мүмкіндік беретін энергия өндірудің әр түрі үшін тарифтер деңгейі айқындалатын болады. Дәстүрлі энергия шығарумен бәсекеге қабілеттілікке жақын кемелденген технологиялар дамитын болады, басқалары энергетикалық жүйеге олардың интеграциялары бойынша тәжірибе алу үшін немесе бәсекелес болатын аз ауқымда пайдаланады. Электр энергетиканы жоспарлау тұтынушыға ұзақ мерзімді жүктемені азайту үшін қазіргі заманғы дәстүрлі технологиялар мен ЖЭК-ті дамытуды ескере отырып тұтастай жүргізілетін болады.

4. Ғылымды қажет ететін экономиканың инфрақұрылымын жеделдетіп қалыптастыру
Экономика салаларын жаңғыртудың және бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі тетігі еңбек, капитал және ресурстар сияқты барлық өсу факторлары өнімділігінің өсуі болып табылады. Қазіргі заманғы жағдайда өнімділіктің өсуі инновациялар мен білімді енгізумен тығыз байланысты. Сарапшылардың пікірінше, инновациялар өнімділікті жылына 2-3 %-ға арттыруға қабілетті. Инновацияға сұраныс драйвері инновациялық кластерлерде университеттерді, кәсіпкерлікті және мемлекетті біріктіретін ұлттық инновациялық жүйе болып табылады, ал зерттеулердің, инновацияның, инвесторлардың, ірі компаниялардың және стартаптардың тартылыс орталығы үлкен қалалар және олардың негізінде туындайтын агломерациялар болады. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай агломерацияның туындауына дамыған инфрақұрылымдық желі алғышарты болып табылады.
Қазақстанда тұрақты экономикалық дамудың құралдарын және тетіктерін жетілдіру ұзақ мерзімді перспективада елдің даму шамасында біртіндеп жүргізілетін болады. Бұл қоршаған ортаға зиянды әсерді азайту және энергия тиімділіктің жоғары стандарттарын сақтау кезінде жүретін болады.
Осыған байланысты, мынадай міндеттерді шешу керек:
1) өсу факторларының өнімділігін арттыру;
2) әлемдік деңгейдегі агломерацияны қалыптастыру;
3) ұлттық инновациялық жүйені дамыту;
4) инфрақұрылымдық шектеулерді жою;
5) нысаналы озық инвесторларды тарту арқылы тартымды инвестициялық ортаны қалыптастыру;
6) «жасыл экономикаға» көшуі арқылы тұрақты даму.

4.1. Өсу факторларының өнімділігін арттыру
Еңбек өнімділігін, капиталды және энергия ресурстарын арттыру барлық экономиканың жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады. Бұл экономиканың барлық секторларына қатысты. Әлемдік «бенчмаркингтерге» сәйкес экономиканың барлық салалары үшін өнімділікті мониторингілеудің ұлттық жүйесі әзірленетін болады.
Жеке секторда өнімділікті ынталандыру, «үнемді өндірістің» алдыңғы қатарлы құралдарын енгізу бойынша шаралар қабылданады.
Квазимемлекеттік сектор қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында өнімділік көрсеткіштері, оның ішінде инвестицияланған капиталға табыс, дивиденттер және өнімділік бойынша нақты мақсаттар бекітілетін болады.
Жұмыспен қамтуды арттыру бойынша бағдарлама шеңберінде еңбек ресурстарының еңбек қызметінің өнімділігі төмен салаларынан әлдеқайда жоғары табысты және перспективалы салаларына ауысу үшін жағдай жасалады.
Экономика салаларында техникалық реттеу жүйесін алдыңғы қатарлы стандарттармен сәйкестілікке келтіру бойынша жұмыс жалғасады.

4.2. Әлемдік деңгейдегі агломерацияны қалыптастыру
Ол:
1) бәсекеге қабілетті агломерацияларды белсенді дамыту;
2) теңгерімді өңірлік даму;
3) ішкі көші-қон процесін ретке келтіруді болжайды.
Бәсекеге қабілетті агломерацияны белсенді дамыту. Аумақтық үлкен ұзындығын, халықтың аз санын және тығыздығын, ғылым мен өндіріс арасындағы әлсіз байланысты, сондай-ақ Қазақстанның өнеркәсіп саласының төмен бәсекеге қабілеттігін ескере отырып агломерацияға біріктірілген қалалардың шектелген санында қаржы, капитал және адами ресурстарды жұмылдыруды қамтамасыз ету қажет. Бұл агломерациялар ғылымды қажет ететін экономиканың «өсу нүктесі» болады.
Агломерацияның жұмыс істеу басымдығы жалпы елдің бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға арналған инновацияларды іздеудің мультипликативті әсері болып табылады.
Көптеген дамыған елдер өз уақытында агломерацияны қалыптастыру жолымен жүрді. Агломерация ғылымды қажет ететін экономикаға ауысу үшін жағдай жасады.
Қазақстанның жаңа агломерациялары ғылыми-зерттеу әзірлемелердің, инновацияны және кәсіпкерлікті дамытудың орталықтары болады. Жеке агломерациялар шеңберінде осы әзірлемелердің және инновацияның өндірістік-өткізу тізбегіне «жақындығы» оларды өндіріске жылдам енгізуді жеңілдетеді.
Агломерациялар ел халқының тартылыс орталығы болады. Олар жоғары сапалы білім, ақпараттық және көлік қызметтер ұсыну, бәсекені арттыру, шетелдік инвесторлар үшін тартымды жағдай жасау есебінен адами капиталды дамытуды және тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі күні агломерация орталығы Қазақстанның ірі қалалары – халық саны 2 млн. астам Астана, Алматы және Шымкент бола алады. Бұл қалаларда шағын және орта бизнес аса белсенді дамуда, олар халықтың еңбекке қабілетті жоғары үлесіне ие. Елдің перспективада дамуына байланысты Қазақстанның басқа да ірі қалалары да агломерация орталықтарына айнала алады.
Әр агломерация үшін өсімнің экономикалық факторларын, дамудың басым бағыттарын көрсетіп және заманауи инфрақұрылымды қалыптастыру жөнінде шараларды ескере отырып 2050 жылға дейін даму стратегиясы әзірленетін болады.
Теңгерімді өңірлік даму. Орта мерзімді перспективада инфрақұрылымдық даму саласында агломерацияның жинақталған жағымды тәжірибесі елдің басқа өңірлеріне таратылатын болады.
Бәсекеге қабілетті, «жасыл» және «ақылды» қалалар желісі құрылатын болады. Ауылдық аумақтарға қалалармен экономикалық байланысты құру үшін жеткілікті қолдау көрсетілетін болады. Халық саны бес мың және одан көп адамнан тұратын барлық ірі қалалар және елді мекендер мемлекеттік өртке қарсы қызметтің кепілді қорғауымен қамтамасыз етілетін болады. Ауылдық елді мекендерде қажетті өрт сөндіру техникасымен және өрт-техникалық жарақтандырумен жинақталған ерікті өрт сөндіру құрамалары жұмыс істейтін болады. Тасқын, сырғыма, сел және көшкіннің жоғары пайда болу тәуекелі бар өңірлерде қажетті инженерлік-қорғау құрылыстары құрылатын болады.
Салалық бағдарламаларды өңірлік даму басымдықтарымен үйлестіру аймақаралық байланысты нығайтуға ықпал ететін болады.
Өңірлік деңгейде қала аумақтарының сапасын қамтамасыз етуге және озық дамуына ерекше назар аударылатын болады.
Жаңа өндірістерді және инфрақұрылымдарды орналастыру кезінде олардың шикізат пен энергия көздеріне, көлік инфрақұрылымына, өткізу нарығына, сондай-ақ еңбек ресурстарының қол жетімділігіне жақындығы ескерілетін болады. Ол үшін қалаға іргелес аудандарда жерді пайдалану жоспарымен қала маңы аймақтарын инфрақұрылымдық дамыту бөлігінде, сондай-ақ агломерациядағы қала құрылысының нормативтерімен аумақтың Бас жоспарын келісу қамтамасыз етілетін болады.
Бас жоспарларды түзету халықтың болжамды санын және аумақтың әлеуетін ескере отырып әлеуметтік, тұрғын үй және инженерлік инфрақұрылымды дамытуға және оңтайландырауға бағытталатын болады.
Ішкі көші-қон процестерін ретке келтіру. Ауылдан қалаға ішкі көші-қонның теріс әлеуметтік салдарларының алдын алу мақсатында көшіп-қонушыларды шартты жұмысқа тартуға бағытталған шаралар кешені қабылданатын болады.
Меншікте немесе жалға алу шартымен тұрғын үйі жоқ азаматтарға, еңбек шартын ұсыну шартымен уақытша баспана ұсынылатын болады. Жұмысқа орналастыру, көшуге және кәсіби даярлау, қайта даярлау және біліктілікті арттыру курстарында оқуға субсидия ұсынуда көмек көрсетіп, халықтың ұтқырлығын арттыру жөнінде шараларды іске асыру жалғасатын болады.
Жалдамалы тұрғын үй нарығын одан әрі дамыту жөнінде шаралар қабылданатын болады.

4.3. Ұлттық инновациялық жүйені дамыту
Ұлттық инновациялық жүйені дамыту зерттеулер және зерттемені мемлекеттік қолдау және оларды енгізу институттарының тиімділігін арттыру, зияткерлік-инновациялық кластерлерді дамыту және қолданыстағы инновациялық инфрақұрылымды оңтайландыру жолымен жүзеге асырылатын болады.
Ғылымды және инновацияны дамыту және қолдау жөнінде ииституттардың тиімділігін арттыру. Ол үшін венчурлық қаржыландыру, зияткерлік меншікті қорғау, зерттеулерді және инновацияны қолдау, сондай-ақ ғылыми зерттемелерді коммерциялау жөнінде заңнама жетілдірілетін болады.
Университтерге, зерттеу институттарына және шағын бизнеске мемлекеттің қаржылық қолдауымен жүргізілген, зерттемені коммерциялық пайдалануға арналған лицензияны тапсыру құқығы берілетін болады.
Венчурлық қаржыландыруды дамыту елге шетелдік капиталды тартуға, бастапқы кезеңінде венчурлық мәмілелерді шетелдік капиталмен бірлесіп қаржыландыруға, сондай-ақ стартаптарды дамытуды бірлесіп қаржыландыруға бағытталатын болады.
Астана, Алматы және Шымкент агломерациялыр университеттерінде инновациялық әлеуетті дамытуға ерекше көңіл бөлінетін болады. Университеттерде инновациялық қызметті қаржыландыру қосылған құн тізбегінің барлық деңгейін – инновациялық әлеуетті және зерттеулерді дамыту, технологияны коммерциялау, стартаптарды қолдауды қамтитын болады.
Қаржыландыру, қосымша қызметтерді ұсыну, тәжірибелі кәсіпкерлерді, инвесторларды және компания басшыларын тартып менторлық бағдарлама түрінде жәрдемдесу жолымен зияткерлік-инновациялық кластерлер аумағында квазимемлекеттік сектордың ірі компанияларының (спин-офф) қосымша өндірісін құру және орналастыруды ынталандыру жүзеге асырылатын болады.
Мемлекет, бизнес және ғылымның өзара іс-қимылын күшейту мақсатында нысаналы технологиялық бағдарламалар іске асырылады.
Технологиялар трансферті жүйесі бірінші кезекте отандық кадрлардың құзіретін арттыру үшін оларды тарта отырып технологияларды іздестіруге және бейімделуге бағытталатын болады.
Бұл ретте, заманауи өндірістік технологияларды енгізу мақсатында инновациялық әзірлемелердің және жаңа технологиялардың сараптама жүйесі жетілдірілетін болады.
Ең перспективалы инновациялық идеялар мен жобаларды анықтау және қолдау, оларды енгізу, масштабтау және ілгерілетуге арналған құралдар жүйесін іске асырумен қатар, талантты инноваторларды іздеу және қолдау бойынша жұмыс жалғасатын болады, сондай-ақ инновациялық гранттарды ұсыну схемасы оңтайландырылады.
Сонымен қатар, инновацияны дамытуды ынталандыру, оның ішінде салық шараларын дамыту, техникалық реттеу және стандарттар жүйесін тиімді құру арқылы жұмыс жалғасатын болады.
Қолданыстағы инновациялық инфрақұрылымды оңтайландыру. Осы бағыттағы жұмыс шеңберінде құрылатын агломерацияларды ескере отырып технологиялық парктердің саны оңтайландырылатын болады. Олардың мақсаты инновациялық процесте барлық мүдделі тараптар арасында ынтымақтастық үшін қолайлы жағдай жасау, сондай-ақ жаңашылдарды техникалық инфрақұрылыммен және сервистік қызметпен қамтамасыз ету. Бұдан басқа, технопарктерде тренингтер жүргізіліп, консалтингтік қызметтер, құрылыс және қайта жаңғырту жөнінде қызметтер көрсетілетін болады. Осылайша, технопарктер өңірлерде инновациялық орта құру орталығы болады.
Сонымен қатар, технологиялар трансфертінің халықаралық орталықтарын дамыту үлгісі қайта қаралатын болады және салалық конструкторлық бюроның функциялары кеңейтіледі.
Зияткерлік-инновациялық кластерлер желісін құру. Зияткерлік-инновациялық кластерлер негізгі және қолданбалы білімді жинақтауға және айырбастауға, экономиканың басымды секторларында инновация үшін мүмкіндіктерді құру және пайдалануға бағытталатын болады. Ғылыми ұйымдар инновациялық өнімді әзірлеуге кәсіпорындармен шарт жасау үшін, коммерциялық мүмкіндіктерді анықтау үшін кәсіпорындармен жұмыс істейтін болады.
Зияткерлік-инновациялық кластерлердің басым бағыттары таза энергетика, робот техникасы, нанотехнологиялар, аэроғарыштық өнеркәсіп, гендік инженерия және инжиниринг қызметтері, сондай ақ басқа да жоғарытехнологиялық бағыттар болып табылады.
Зияткерлік-инновациялық кластерлер желісіне келесі құрылымдар кіретін болады:
1) жоғары технологиялы компаниялар үшін арнайы экономикалық аймақ;
2) жоғары технологиялы өндіріс, ұлттық компаниялардың салалық институттары, қазақстандық және шетелдік компаниялардың зерттеу орталықтары орналасатын индустриялық алаң;
3) өнеркәсіптің тікелей тапсырысы бойынша жаңа технологияларды әзірлеу, бейімдеу және енгізу үшін Инжиниринг орталығы;
4) инновациялық инфрақұрылым элементтері: технопарк, бизнес-инкубатор, коммерциялау және технология трансферті орталығы, инновациялық венчурлық қор.
Орта мерзімді перспективада бірінші зияткерлік-инновациялық кластер Назарбаев Университетінде қалыптасатын болады. Бұл ретте, «Инновациялық технологиялар паркі» арнайы экономикалық аймағы университеттерді, ірі компанияларды ғана емес, сондай-ақ шағын, орта бизнесті, жаңашылдарды және өнертапқыштарды қызықтыратын инновациялық-технологиялық кластер секілді құрылатын болады. Аталған тәжірибе перспективада басқа қалаларда да таралатын болады. Кластерлерде ғылыми зерттемелер және инновациялық кәсіпкерлік дамитын болады.

4.4. Инфрақұрылымдық шектеулерді жою
Инфрақұрылымды жаңғырту жаңа технологияны құру және игеру саласында кәсіпкерлердің, инвесторлардың тәуекелдерін және шығындарын азайтуға, сондай-ақ халықтың тұрмыс сапасын оны аса дамыған елдер деңгейіне жақындатып арттыруға мүмкіндік береді.
Қысқа мерзімді және орта мерзімді перспективада инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға, оның ішінде мемлекеттік-жеке серіктестік тетіктерін қолданумен мемлекеттік шығындар көлемі артатын болады. Қажет инфрақұрылымдық базаны қалыптастыруға қарай мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру көлемін біртіндеп азайту болжанады.
Көлік инфрақұрылымын дамыту. Көлік инфрақұрылымын дамытудың 2010 – 2014 жылдарға арналған қолданыстағы бағдарламаны жалғастыруда автожол және темір жол желілерін дамытуға инвестицияларды тартуды қоса отырып саланы реформалау бойынша ұзақ мерзімді кешен қабылданатын болады.
Агломерациялар, шекаралық өткелдер және облыс орталықтары арасында байланысты қамтамасыз ету үшін республикалық деңгейде қазіргі заманғы магистральдық дәліздер құрылатын болады.
Тасымалдарды тиімді басқаруды, көліктің барлық түрін оңтайлы пайдалануды, қозғалыс жылдамдығын арттыруды, сондай-ақ жолаушылар тасымалы саласында қызметке қол жетімділікті және сапасын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін көлік ағынын басқару жүйесі жетілдірілетін болады. Атап айтқанда Зияткерлік көлік жүйесі құрылатын болады (бұдан әрі – ЗКЖ).
ЗКЖ бейнебақылау, жол қозғалысын басқару, жол шарттары және көлік қызметтерінің электронды төлемі туралы жүргізушілерді хабарландыру жүйелерін біріктіреді. ЗКЖ қалыптастыру шеңберінде елдің көліктік кешені туралы ақпараттарды жинау, өңдеу және сақтауды жүзеге асыратын Ұлттық ақпараттық орталық құрылатын болады.
ЗКЖ-ні енгізу кезең-кезеңімен жүзеге асырылады. Көлік ағынын зияткерлік басқару саласындағы пилоттық жобалар агломерацияларда жүзеге асырылатын болады. Мұнда қоғамдық көліктің, оның ішінде жүрдек автобустық бағыттар және жеңіл рельстік трамвай желілерінің қазіргі заманғы түрлері енгізілетін болады.
Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды жаңғырту. Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымның энергия тиімділігін арттыру шеңберінде күрделі жөндеу жүргізу кезінде бар ғимараттарға терможетілдіруді жүзеге асыру жалғастырылатын болады. Жаңа ғимараттарды салу жылуды қорғау саласында соңғы стандарттарға сәйкес жүзеге асырылатын болады. Ұзақ мерзімді перспективада бөлме температурасын реттеу жүйесін, тұтынған су және жылу энергиясын есепке алу құралдарын жаппай орнату жүзеге асырылатын болады.
Тозған құбырларды ауыстыру және сорғы станцияларын жаңғыртумен орталықтандырылған жылумен қамту жүйесін жаңғырту жүзеге асырылатын болады.

4.5. Нысаналы озық инвесторларды тарта отырып тартымды инвестициялық ахуалды қалыптастыру
Тікелей шетелдік инвестицияларды қолдау заманауи қызмет көрсетулер секторын қоса алғанда экономиканың барлық салаларын дамытудың басым бағытына айналады. Салааралық тәсілді пайдалана отырып инвестицияларды тарту бойынша жұмыс үйлестірілетін болады. Бұл Қазақстанның экономика салаларының жедел өсуіне қол жеткізу әлеуетін арттырады.
Экономикаға озық технологиялар мен білімнің табысты трансферін жүзеге асыруға қабілетті салалық көшбасшыларды ынталандыру және қолдау тетігі әзірленетін болады. Процесс жеке нақты жобаларды, сол сияқты нысаналы инвесторларды анықтауға бағытталатын болады.
Шетелдік инвесторларға Қазақстанда инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін кадрларды іздеу, даярлау және қайта даярлауда жәрдем көрсетіледі. Бұл әлеуетті шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық және операциялық тәуекелдерді төмендетуге ықпал етеді, ол елге тікелей шетелдік инвестициялардың неғұрлым сапалы легін тартуға жағымды әсер етеді. Пост-инвестициялық мониторинг және жобалар тиімділігін басқару процесі жетілдіріледі.
Дайын өнім экспорты рәсімдері айтарлықтай жеңілдетіледі. Инвестициялық орта жағдайына ашық және тиімді мониторинг енгізіледі.

4.6. «Жасыл экономикаға» көшу арқылы тұрақты даму
Тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін «жасыл экономикаға» көшуге бағытталған шаралар кешені іске асырылады:
1) суды пайдалану тиімділігін арттыру және ел халқы мен экономикасын сумен қамтамасыз ету;
2) энергия тиімділігін арттыру;
3) тұрмыстық және өнеркәсіп қалдықтарын басқару жүйесін дамыту;
4) атмосфераға шығарындыларды азайту.
Суды пайдалану тиімділігін арттыру және ел халқы мен экономикасын сумен қамтамасыз ету.
Қазақстанның су шаруашылығы басқармасының алдына мынадай міндеттер қойылған: халықты және экономиканы сумен жеткілікті көлемде және сапада қамтамасыз ету.
Су ресурстарының әлеуетті тапшылық тәуекелін азайту үшін ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және коммуналдық секторда суды үнемдеу бойынша шаралар әзірленеді және енгізілетін болады. Ол үшін: ауыл шаруашылығында суару және дренаж жүйелері қалпына келтіріледі, суарудың заманауи су үнемдеу технологиялары пайдаланады (мысалы, тамшылатып суару, жаңбырлатып суару және т.б.), қалдықсыз культивация сияқты жерді өңдеудің су үнемдеу технологиялары енгізіледі, коммуналдық шаруашылықта су беру, сондай-ақ су бұрудың коммуналдық желілері жаңғыртылады, бұдан басқа су тазалау және ағын суларды өңдеу жүйелері реконструкцияланады, өнеркәсіпте су үнемдеу технологияларының үлесі арттырылады, екінші қайтара су тазалау, сондай-ақ айналма сумен қамтамасыз ету бойынша қуат ұлғайтылады. Шығындарды азайтудың ең маңызды рычагы магистраль арналары, су резервуарлары, плотиналар сияқты су инфрақұрылымының ірі объектілерін реконструкциялау бойынша іс-шаралар болып табылады. Аталған іс-шараларды іске асыру үшін су шаруашылық және гидромелиоративтік объектілердің барлығына көпфакторлы тексеру жүргізіледі.
Қолжетімді су ресурстарының төмендеуін болдырмау үшін барлық іргелес мемлекеттермен трансшекаралық сулар бойынша келісімдер жасалады, сондай-ақ көпжылдық қолжетімді су қорларын ұлғайту үшін жаңа инфрақұрылым объектілерін салу бойынша іс-шаралар іске асырылады. Сондай-ақ суы тапшы бассейндерге су ресурстарын жіберу және жаңғыртылатын су асты көздерін пайдалану бойынша үнемді техникалық шешімдер әзірленеді.
Энергия тиімділігін арттыру. 2050 жылға қарай баламалы энергия елде өндірілетін барлық энергияның жартысын құрауы тиіс. Энергия тиімділігін және энергияны үнемдеуді арттыруда мамандандырылған энергосервистік компанияларға (бұдан әрі – ЭСКО) маңызды роль берілетін болады.
Осы институтты құрудың негізгі міндеті - энергоаудиттен бастап, әзірлеу, жобалау, пайдалану, техникалық қызмет көрсету, энергосервистік келісімшарттар жасау жолымен энергияны үнемдеу жөнінде жобаларды қаржыландыруға дейінгі энергияны үнемдеу саласындағы қызметтер кешенін көрсету болады. Энергосервистік компанияларға қаржылық және лизингтік көмек көрсетілетін болады.
Өндірістің энергияны көп қажет етуін төмендету мақсатында «Энергия тиімділігіндегі көшбасшы» бағдарламасы қабылданатын болады. Орта мерзімді перспективада бағдарламаға қатысу үшін 5-тен 10-ға дейінгі өнім түрі таңдап алынатын болады. Олар үшін энергия тиімділігін және экологиялық тазалықтың ең жоғары деңгейін қамтамасыз ететін өндіру және коммерциялық өткізу тәсілдері айқындалатын болады. Осы өндірістер үшін өнімнің осы түрін өндіретін барлық өндірушілерге қолдану үшін міндетті, стандарттар әзірленетін болады. Өндірістің эталондық тәсілдерін енгізген компаниялар субсидиялар, мемлекеттік тапсырыстар түріндегі кеңейтілген мемлекеттік қолдауға қол жеткізеді. Бастапқы кезеңде өнімнің басым түрлері экономиканың неғұрлым энергияны көп қажет ететін салаларында – энергетикада, көмір өндіруде, металлургияда, ауыл шаруашылығында және көлікте таңдап алынатын болады.
Ұзақ мерзімді перспективада өнім түрлерінің саны экономиканың барлық өндірістік секторын бағдарламамен толық қамтуға қол жеткізу мақсатында біртіндеп артатын болады.
Тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды басқару жүйесін дамыту. Қоршаған ортаның тұрмыстық қалдықтармен ластану деңгейін төмендетуге мамандандырылған инфрақұрылымды құру және қалдықтарды жинау мен кәдеге жаратудың жаңа стандарттарын қабылдау арқылы қол жеткізілетін болады.
Өндірісте қауіпті қалдықтарды жою жөніндегі технологияларды қоса алғанда, экологиялық қауіпсіз технологиялар мен процестерді пайдалану қолдау табатын болады.
Қоқыс өңдейтін зауыттар салынып, қоқысты кәдеге жарату жөніндегі полигондар кеңейтіледі және ашық қоқыс тастайтын жерлер жойылады. Ресурстарды, оның ішінде ағын суларды өңдеуді және екінші қайтара пайдалануды кеңінен қолдануға көшуге байланысты қалдықтарды сақтауға арналған полигондар саны қысқаратын болады.
Әр тұтынушы деңгейінде тұрмыстық қалдықтарды бөлек жинау енгізілетін болады.
Ұзақ мерзімді перспективада өнімді бірнеше айналымда пайдаланатын тұйық циклді экономикаға ауысу жүзеге асырылатын болады.
Атмосфераға шығарындыларды азайту. Қоршаған ортаға шығарындыларды Қазақстан Республикасының қысқартуға «Жасыл экономикаға» көшуі тұжырымдамасын, «Жасыл көпір» бастамасын және БҰҰ-ның климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясының және міндеттемелерінің Киото хаттамасы бойынша талаптарды ескеретін өзге де келісімдерді іске асыру шеңберінде қол жеткізілетін болады.
Бұған қосымша өндірісте көмірқышқыл газы мен өзге парниктік газдар шығарындыларын қысқарту және энергияның баламалы көздерін қолдау мақсатында көмірқышқыл газы шығарындыларына салынатын салықты қоса алғанда, нарықтық және нарықтық емес тетіктерді енгізу мәселелері қарастырылатын болады. Ұзақ мерзімді перспективада өнеркәсіптік кәсіпорындар шығарындыларының стандарттары Еуропалық Одақ стандарттарына сәйкестендірілетін болады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарды іргелес жатқан аумақтардағы қоршаған ортаны қорғау мен қалпына келтіруге инвестициялауға ынталандыратын «таза шығындардың болмауы» тетігі енгізіледі. Шаңның, күкірттің қос тотығы мен азот тотығының шығарындылары бойынша стандарттар қатаңдай түседі. Еркін қорғалатын табиғи аумақтар және объектілер жер және су ресурстарының кем дегенде 10 %-ын қамтитын болады.

5. Әлемдік және өңірлік экономикаға интеграцияны арттыру
Бүгінгі барлық дамыған елдер халықаралық қатынастар жүйесіне ашықтық пен интеграцияланудың жоғары дәрежесін көрсетеді. Жаһандық бәсекелестік жағдайында халық санының аздығы мен теңізге шығудың болмауын ел экономикасының ашықтығымен өтеуге болады.
Ұзақ мерзімді табысты даму үшін Қазақстанға сыртқы нарықтарға, агломерацияларға қолжетімділік қажет, «ақылды қалалар» жаһандық желісіне қосылу, ал шекара маңындағы аймақтарға шекара маңындағы сауданы дамыту қажет. Қазақстанға өңір елдері көздері болуы мүмкін, күтпеген экономикалық және саяси тәуекелдерге дайын болуы керек.
Осының бәрі Қазақстаннан белсенді интеграциялық саясатты жүргізуді талап етеді. Бұл ретте оның экономикалық аспекті, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және көші-қонды реттеу мәселесінен бөлек қарала алмайды.
Осыған байланысты осы бағыттағы негізгі міндеттер:
1) өңірлік интеграцияны арттыру;
2) теңгерімді көші-қон саясаты;
3) халықаралық тұрақтандыру процестеріне қатысу болады.
Өңірлік интеграцияны арттыру. Ұзақ мерзімді перспективада Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуымен байланысты Кеден Одағы аясындағы Қазақстан, Ресей және Белорусь интеграциясының артыруы жалғасатын болады. Қазақстан Ресей және Белорусьпен бірлесіп басқа елдер одағына еркін қосылуды болжайтын, ашықтық қағидатын ұстанатын болады.
Еуропа және Азия торабында орналасқан ел ретінде, Қазақстанның географиялық басымдығы, Қытаймен сауда-экономикалық байланыстарды, оның ішінде қазақстан-қытай шекарасында өңірлік сауда-логистикалық хабты құру арқылы ұлғайту үшін қолданылатын болады.
Теңізге тікелей шыға алатын және тораптық транзиттік нүктелер болып табылатын Еуропа, Азия және Америка елдерінде көліктік-логистикалық орталықтарды құруға инвестициялар жүзеге асырылатын болады.
«Батыс Қытай – Батыс Еуропа» халықарлық транизиттік дәлізі өңірдегі жүк тасымалдайтын негізгі бағдар болады. Дәліз көрсетілетін қызметтердің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді, ондағы техникалық қол жетімділік заманауи зияткерлік көлік жүйесімен және логистикалық орталықтардың көрсетілетін қызметімен үйлесетін болады.
Теңгерімді көші-қон саясаты. Осы бағыт шеңберінде Қазақстанға еңбек нарығында талап етілетін білікті шетелдік қызметкерлерді, сондай-ақ кәсіпкерлер мен инвесторларды тарту үшін, оның ішінде кіру, өмір сүру және еңбек қызметін жүзеге асыру жағдайларын жеңілдету арқылы, жағдай жасалатын болады.
Көшіп-қонушылардың әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік мәдени интеграциялануы үшін қолайлы жағдайлар, оның ішінде көшіп-қонушыларды ақпараттық және құқықтық қолдау орталықтарын құру, мемлекеттік және орыс тілдерін, Қазақстанның тарихы мен мәдениетін оқыту курстарын ашу арқылы жасалатын болады.
Осы бағытта мемлекет ішіндегі деңгейде ақпарат алмасуды, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің құзыретті органдарымен ынтымақтастықты болжайтын заңсыз көші-қонға қарсы әрекет ету жөнінде шаралар қабылданатын болады.
Халықаралық тұрақтандыру процестеріне қатысу. Қазақстан инвестициялар көлемін арттыру және KazAID агенттігі шеңберінде техникалық көмек бағдарламаларын ұлғайту арқылы Орталық Азия елдермен байланыстарды арттыруды қолдайтын болады. Өзінің бітімгершілік ұстанымын күшейту шеңберінде Қазақстан бейбіт келіссөздер мен конференциялар ұйымдастырушысы болады, сондай-ақ өз аумағында халықаралық ұйымдардың өңірлік өкілдіктерін ашуға жәрдемдеседі.
Өңірдегі тұрақтылықты сақтауға Қазақстанның халықаралық ұйымдар және интеграциялық бірлестіктер шеңберінде жұмысты жалғастыруы ықпал етеді.

5. Тұжырымдаманы іске асыру тетіктері

Жалпы, Тұжырымдама 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіруі үшін Қазақстанды дамытудың басты идеяларының негізін салады.
Тұжырымдаманың стратегиялық бағыттарын іске асыру және нысаналы индикаторларына қол жеткізу мониторингі және бағалау оны табысты іске асырудың қажетті талаптары болып табылады.
Осы Тұжырымдаманы дәйекті және мақсатты түрде іске асыру үшін Үкімет негізгі бағдарламалық құжаттарды, сондай-ақ өзгерістерді талап ететін заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерді қамтитын әр үшжылдық бюджет кезеңіне арналған нақты міндеттері бар үшжылдық іс-шаралар жоспарларын қабылдайтын болады.
Мерзімді негізде Тұжырымдаманы іске асыру мониторингі және бағалау жүргізілетін болады, олар аралық нәтижелер және қалыптасқан үрдістер талдауын ескере отырып, дамудың стратегиялық бағыттарын түзетуге мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімді Тұжырымдаманы қысқа мерзімді бастамалармен біріктіру мақсатында үйлестіру органын құру мәселесі қаралатын болады. Бұл органның басты рөлі Тұжырымдаманы іске асыру мониторингін және бағалауды жүргізу болады.

6. Тұжырымдаманы іске асыру болжанатын нормативтік құқықтық актілер тізбесі

Тұжырымдаманы келесі нормативтік құқықтық актілер арқылы іске асыру болжанып отыр.
Заңнамалық актілер:
1) «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV Кодексі;
2) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы № 251 Еңбек кодексі;
3) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы № 212 Экологиялық кодексі;
4) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 шілдедегі № 477 Орман кодексі;
5) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 9 шілдедегі № 481 Су кодексі;
6) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы № 442 Жер кодексі;
7) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-IV Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі);
8) Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдедегі № 167 Қылмыстық кодексi;
9) 1999 жылғы 13 шілдедегі № 411 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі;
10) Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30 қаңтарындағы № 155 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі;
11) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 95-IV Бюджет кодексі;
12) «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 21 маусымдағы № 105-V Заңы;
13) Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 15 сәуіріндегі № 88-V Заңы;
14) «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Заңы;
15) «Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
18 ақпандағы № 477-IV Заңы;
16) «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 16 қаңтарындағы № 70-V Заңы;
17) «Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 қаңтарындағы № 373 Заңы;
18) «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 24 маусымдағы № 291-IV Заңы;
19) «Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 13 қаңтарындағы № 541-IV Заңы;
20) «Газ және газбен жабдықтау туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 9 қаңтарындағы № 532-IV Заңы;
21) «Ғарыш қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 528-IV Заңы;
22) «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының
2011 жылғы 22 шілдедегі № 477-IV Заңы;
23) «Мемлекеттік мүлік туралы» Қазақстан Республикасының
2011 жылғы 1 наурыздағы № 413-IV Заңы;
24) «Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы» Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 21 қыркүйектегі № 156 Заңы;
25) «Жол жүрiсi қауiпсiздiгi туралы» Қазақстан Республикасының
1996 жылғы 15 шілдедегі № 29 Заңы;
26) «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
23 қаңтардағы № 148 Заңы;
27) «Автомобиль жолдары туралы» Қазақстан Республикасының
2001 жылғы 23 шілдедегі № 245 Заңы;
28) «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы
11 қаңтардағы № 214 Заңы;
29) «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 21 шілдедегі № 303-III Заңы;
30) «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының
1999 жылғы 21 шілдедегі № 453 Заңы;
31) «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі № 267 Заңы;
32) «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексін (Салық кодексі) қолданысқа енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсанындағы № 100-IV Заңы;
33) «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 24 маусымындағы № 291-IV Заңы;
34) «Ақпараттандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы № 217 Заңы;
35) «Мәдениет туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы
15 желтоқсандағы № 207 Заңы;
36) «Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 149 Заңы.
Стратегиялық және бағдарламалық құжаттар:
1) «Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығына;
2) «Қазақстан Республикасын Үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығына;
3) «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығына;
4) «Ақпараттық Қазақстан – 2020» мемлекеттік бағдарламасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 8 желтоқсандағы № 464 Жарлығына;
5) «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың
2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы № 110 Жарлығына;
6) «Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қарашадағы № 1113 Жарлығына;
7) «Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2013 – 2017 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 24 қыркүйектегі № 648 Жарлығына;
8) Қазақстан Республикасының құқық қорғау жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2014 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы;
9) Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы
29 қарашадағы № 1677 «Қазақстан Республикасында 2006 – 2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясы» Жарлығы;
10) «Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 11 қазандағы № 161 Жарлығына;
11) «Елді аумақтық кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 118 Жарлығына;
12) «Астана қаласын орнықты дамытудың 2030 жылға дейінгі стратегиялық жоспары» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 17 наурыздағы № 67 Жарлығына;
13) «Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы
26 маусымдағы № 590 Жарлығына;
14) «Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы
4 маусымдағы № 579 Жарлығына;
15) «Қазақстан-2020: болашаққа жол» Қазақстан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 27 ақпандағы № 191 қаулысына;
16) «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы
21 шілдедегі № 119 Жарлығына;
17) «Қазақстан халқы Ассамблеясының (2020 жылға дейінгі) даму тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы
18 сәуірдегі № 552 Жарлығына;
18) «Жұмыспен қамтудың жол картасы 2020» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 19 маусымдағы № 636 қаулысына;
19) «Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет етудің 2011 – 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламасы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 308 қаулысына;
20) мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары;
21) аумақтарды дамыту бағдарламалары.

Қорытынды

Қазіргі болжамдарға сәйкес, Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіруі жөніндегі мақсатқа қол жеткізуге болады. Ол үшін елімізге табиғи және адами ресурстарды, капиталды пайдаланудың, институционалдық ортаны және аумақтық дамуды жетілдірудің бағыттары туралы басты шешім қабылдау қажет.
Соңғы онжылдықтарда Қазақстанның қарқынды экономикалық өсуі оның бай табиғи ресурстарымен, әсіресе, көмірсутекті шикізат қорларымен айтарлықтай дәрежеде қамтамасыз етілді. Алайда аталған өсуді қолдау үшін ұзақ мерзімді перспективада да экономиканың мұнай емес секторларын әртараптандыру және дамыту қажет.
Қысқа және ұзақ мерзімді перспективада өсудің негізгі қозғаушы күші инвестициялар және жаңа технологияларды игеру бола алады. Өнімділіктің ұзақ мерзімді өсуі инновациялық әлеуетті іске асыруға және ғылымды көп қажет ететін экономиканы дамытуға байланысты болады.
Бұл ретте Қазақстанға әлемдік және өңірлік экономикалық трендтерге бейімделуге тура келеді. Сарапшылардың болжамы бойынша, жақын арадағы 15-20 жылда Қазақстан үшін сыртқы орта кейінгі онжылдықтарға қарағанда анағұрлым жағымды болады. Түбегейлі инновациялардың болмауы, жаһанданудың баяулауы, табиғи ресурстарға тұрақты сұраныстың сақталуы, климаттың өзгеруінен болатын шектелген әсер еліміз үшін дамуда серпіліс жасау үшін «мүмкіндіктер терезесін» ашады.
Бұл уақыт ішінде Қазақстан ғылымды көп қажет ететін экономиканы қалыптастыруды, институционалдық ортаны жетілдіруді және адами капиталды нығайтуды бастай отырып, әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіру жөніндегі мақсатқа қол жеткізуде жылдам алға қарай ұмтылыс жасай алады.
Бұл кезең аяқталғаннан кейін ұзақ мерзімді дамудың стратегиялық міндеттерін шешу әлемдік трендтердің теріс ықпалының күшеюі салдарынан қиындай түседі.
«Мүмкіндіктер терезесін» уақтылы пайдалану Қазақстанға сыртқы сын-қатерлерге икемді әрекет етуге және 2050 жылдан кейін де дамудың тұрақтылығын сақтап қалуға мүмкіндік береді.

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О Концепции по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых государств мира"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 23 декабря 2013 года № 1385

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан «О Концепции по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых государств мира».

Премьер-Министр
Республики Казахстан С. Ахметов

О Концепции по вхождению
Казахстана в число 30-ти самых развитых государств мира

В целях обеспечения вхождения в число 30-ти самых развитых государств мира ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Утвердить прилагаемую Концепцию по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых государств мира (далее – Концепция).
2. Правительству Республики Казахстан, государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, акимам городов Астаны и Алматы, областей:
1) руководствоваться в своей деятельности Концепцией и принять необходимые меры по ее реализации;
2) обеспечить согласованность принимаемых документов системы государственного планирования с Концепцией.
3. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.
4. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан Н.Назарбаев

УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от 2013 года №

КОНЦЕПЦИЯ
по вхождению Казахстана в число 30-ти
самых развитых государств мира

Содержание

Введение
1. Анализ текущей ситуации
2. Мир в 2050 году: ключевые тренды, вызовы и возможности
3. Видение Казахстана в 2050 году
4. Стратегические направления долгосрочного развития Казахстана до 2050 года
5. Механизмы реализации Концепции
6. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых предполагается реализация Концепции
Заключение

Введение

В декабре 2012 года в Послании Президента Республики Казахстан народу страны «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» была поставлена новая стратегическая цель по вхождению республики в число 30-ти самых развитых государств мира к 2050 году. Ключевым посылом Стратегии «Казахстан-2050» стала тема модернизации страны.
На современном этапе эксперты выделяют две стадии модернизации: первичную модернизацию, или этап перехода от аграрного типа экономики к промышленному, и вторичную модернизацию, связанную с построением наукоемкой экономики.
Реализация стратегии развития страны «Казахстан 2030» позволила Казахстану в основном завершить первичную модернизацию уже через 15 лет после ее принятия. Произошел рост масштабов промышленного производства, возросли доходы населения, улучшились социальные показатели, такие как охват населения средним образованием, продолжительность жизни, материнская и младенческая смертность. Продолжается переход занятого населения из сектора сельского хозяйства в сферу услуг.
Развитые страны завершили первичную модернизацию и вошли в период вторичной модернизации еще в 60-х годах XX века.
Вторичная модернизация, или построение наукоемкой экономики, связана с ростом вклада знаний и инноваций в экономический рост, увеличением доли услуг и экологизацией экономики. На этапе вторичной модернизации на первое место выходит повышение качества жизни, обусловленное эффективной системой здравоохранения, более высокой продолжительностью жизни, качественным образованием, эффективными и прозрачными институтами, распространенностью информационных технологий. По этой фазе отставание Казахстана от развитых стран составляет около 50 лет.
В этой связи достижение цели по вхождению в число 30 самых развитых стран мира представляется крайне сложной задачей. В прошлом веке это удалось только трем странам – Японии, Финляндии, Сингапуру и совсем недавно – Южной Корее.
При этом модернизация происходит в условиях глобальной конкуренции. Достижение высокого уровня развития сопряжено с жесткой борьбой за стратегические ресурсы и рыночное пространство. Эта конкуренция подобна плаванию против течения: необходимо двигаться вперед, чтобы не оказаться унесенными назад.
В XXI веке вследствие усиления межстрановой конкуренции возможности развивающихся стран будут ограничены. Не всем будет суждено стать мировыми лидерами. Лишь от одной до пяти развивающихся стран смогут стать развитыми.
Для того чтобы войти в группу развитых стран, Казахстану предстоит совершить рывок в развитии. Необходимо сформировать модель поэтапного перехода к вторичной модернизации и построения наукоемкой экономики. Модель долгосрочного развития должна учитывать мировые тенденции, ключевые приоритеты национального развития и предложить варианты стратегий социально-экономической модернизации Казахстана до 2050 года.

1. Анализ текущей ситуации

1. Итоги социально-экономического развития
Казахстан – огромная страна с численностью населения 17 миллионов человек. Ее обширная территория, равная всей территории Западной Европы, соединяет Европу и Азию. Казахстан является одним из самых молодых государств мира, с момента провозглашения независимости прошло 22 года.
После распада Советского Союза многие наблюдатели рассматривали Казахстан как наиболее уязвимую из бывших советских республик. В течение нескольких лет после обретения независимости темпы экономического роста в республике неуклонно снижались.
Стратегия «Казахстан 2030», принятая в 1997 году, дала стране мощный импульс к развитию. Казахстан продолжил углубление экономических реформ и сформировал современное многонациональное общество. Он установил хорошие отношения со своими соседями, а также развил интенсивные торговые отношения, как в восточном, так и в западном направлении. За прошедшие 15 лет основные задачи, заложенные в основу стратегии «Казахстан 2030», были выполнены. Сегодня Казахстан является одним из самых успешных постсоветских государств по большинству социальных и экономических показателей.
В стране проводится взвешенная макроэкономическая политика. Инфляция сохраняется на уровне однозначных чисел. Для аккумулирования части налоговых поступлений от компаний сырьевого сектора функционирует Национальный фонд. В 2013 году объем средств, накопленных в Национальном фонде, достиг 68,7 млрд. долл. США или 33 % ВВП.
Экономика полностью восстановилась после глубокого спада в 1990-х годах и доказала свою устойчивость в период глобального финансового кризиса, начавшегося в 2008 году. За период с 1997 по 2012 годы среднегодовой реальный прирост ВВП составлял около 7 %. Экономический рост приобрел устойчивый характер. За последние 15 лет объем ВВП Казахстана по паритету покупательской способности в ценах 2005 года возрос в 2,77 раза, составив в 2012 году 30 трлн. тенге. Уровень ВВП на душу населения в 2012 году превысил 12 тысяч долл. США.
Была создана прочная основа для ускоренной модернизации экономики. Страна является лидером по многим аспектам бизнес-климата в регионе. В стране применяются одни из самых низких в мире налоговых ставок для бизнеса. Корпоративный налог составляет 20 %, налог на добавленную стоимость 12 %.
По притоку прямых иностранных инвестиций (далее – ПИИ) Казахстан лидирует среди стран Центральной Азии. С 2005 по 2012 год в страну привлечено более 160 млрд. долл. США иностранных инвестиций.
В настоящее время Казахстан является страной с уровнем дохода выше среднего и входит в число 50-ти наиболее конкурентоспособных государств мира.
Значительные преобразования произошли в сферах здравоохранения, образования и социальной защиты населения. Размер среднемесячной заработной платы в 2012 году увеличился в 10,5 раза по сравнению с 1998 годом. Численность населения, имеющего доходы ниже прожиточного минимума, в 2012 году уменьшилась в 10,2 раза по сравнению с 1998 годом. Снизился и уровень безработицы, составивший в 2012 году 5,3 %.
В стране обеспечен высокий уровень грамотности, 4 из 10 человек имеют высшее образование. Развивается сеть интеллектуальных школ и профессионально-технических колледжей. За последние 12 лет в 2,8 раза увеличилось количество грантов для получения высшего образования.
За период с 2007 по 2012 годы в стране было построено около 100 государственных и частных больниц. Создан медицинский кластер, в который входят шесть инновационных объектов здравоохранения. В городе Астане начато строительство нового онкологического центра мирового уровня.
Улучшилось состояние здоровья граждан. Ожидаемая продолжительность жизни в 2012 составила 69,6 лет. За годы независимости в 5 раз снизилась материнская смертность, достигнув в 2012 году показателя 13,5 на 100 тысяч родившихся живыми.
Огромным вкладом в развитие безъядерного мира был отказ Казахстана от ядерного оружия и закрытие ядерного полигона в Семипалатинске.
Высока степень вовлеченности в региональные интеграционные процессы, включая Таможенный союз, Шанхайскую организацию сотрудничества, Организацию договора о коллективной безопасности и программу Центрально-Азиатского Регионального Экономического Сотрудничества.
Казахстан играет важную роль в регионе, выступая инициатором международного политического диалога на высшем уровне. В числе инициатив Астаны Съезд лидеров мировых и традиционных религий, Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии, первый после более чем десятилетнего перерыва Астанинский саммит ОБСЕ.

2. Вызовы и конкурентные преимущества

Наряду с вышеуказанными достижениями Казахстан обладает рядом естественных конкурентных преимуществ, которые могут быть использованы для ускорения темпов роста экономики, повышения устойчивости экономического развития и общего уровня благосостояния населения.
Занимая 9-е место в мире по размерам территории, Казахстан обладает значительными сельскохозяйственными угодьями, площадь которых составляет более 222 млн. га, в том числе около 25 млн. га пашни (что равняется почти всей территории таких стран, как Польша или Италия). На сегодняшний день, в сельскохозяйственный оборот вовлечено около 40 % доступных земель. Имеется значительный потенциал для повышения в долгосрочной перспективе вклада агропромышленного комплекса в ВВП.
Удачное географическое расположение предоставляет Казахстану потенциальный доступ к рынкам крупнейших экономик региона – России и Китая.
Казахстан обладает значительными резервами ископаемых источников энергии. Доказанные запасы нефти оцениваются в 30 млрд. баррелей, что ставит Казахстан на 10-е место в мире по этому показателю. По запасам урана (более 800 тысяч тонн) Казахстан занимает второе место в мире после Австралии, а по объему его добычи – первое. Накопленный потенциал в горно-металлургическом комплексе создает возможности для расширения цепочек добавленной стоимости и развития, связанных с ним видов услуг.
Имеется высокий потенциал развития, возобновляемых источников энергии (далее – ВИЭ). В частности, потенциал выработки ветровой энергии оценивается в более чем 900 млрд. кВтч в год. Возможная мощность выработки солнечной энергии в Казахстане составляет от 1 300 кВтч до 1 800 кВтч на квадратный метр. Также имеется значительный потенциал для производства биоэнергии. Возможности развития гидроэнергетического сектора оценивается примерно в 22 ГВт, из которых в настоящее время освоено около 10 %.
В сфере человеческого развития сильными сторонами Казахстана является наличие значительной доли трудоспособного населения (68,9 % всего населения), которая, по прогнозам ООН, сохранится в стране в долгосрочной перспективе.
Имеется значительный потенциал развития сектора услуг, доля которого в ВВП составляет 53 %. В данной сфере занято около 55 % экономически активного населения. Расширение сектора услуг в перспективе будет происходить в связи с ростом урбанизации. В настоящее время доля городского населения в Казахстане составляет около 55 %, что, по мировым меркам, является сравнительно низким показателем. Увеличение уровня урбанизации в долгосрочной перспективе позволит расширить как вклад сектора услуг в экономику, так и создать новые виды услуг, обеспечивающие стабильный рост числа рабочих мест. Дальнейшее развитие сектора услуг позволит трудоустроить работников, высвобождающихся из других секторов экономики, а также молодых специалистов, впервые входящих на рынок труда.
Сильной стороной Казахстана является сохранение внутреннего политического и социального баланса в полиэтническом и мультиконфессиональном обществе.
Казахский язык прочно утвердился в качестве государственного. Осуществляется постепенный переход делопроизводства в государственных учреждениях на казахский язык. Знание русского языка является историческим преимуществом казахстанцев, представляющим потенциал для укрепления экономических и культурных связей с постсоветскими странами. Повышению уровня конкурентоспособности казахстанцев способствует активное продвижение английского языка и введение принципа трехъязычия в системе образования.
Наряду с сильными сторонами у Казахстана имеется ряд потенциальных ограничивающих факторов, требующих устранения. Без принятия необходимых мер, негативный эффект от обнаруженных ограничений, предположительно, усилится и станет препятствием на пути развития страны.
Существенным недостатком является доминирование в структуре производства капиталоемких сырьевых отраслей. В изменении объемов несырьевого экспорта наблюдается отрицательная динамика. Доля минеральных ресурсов в казахстанском экспорте возросла с 67 % в 2000 году до 78 % в 2012 году. В 2012 году на горнодобывающий сектор приходилось 17,5 % ВВП, а на обрабатывающую промышленность – 11,3 % ВВП.
Уровень развития наукоемких отраслей остается невысоким, в первую очередь, из-за низкой конкурентоспособности обрабатывающего сектора, в том числе из-за ограниченности притока ПИИ в несырьевые сектора экономики, слабости технологического трансферта, недостаточной эффективности функционирования специальных экономических зон и технопарков.
Сохраняется риск развития «голландской болезни», особенно в связи с освоением месторождения Кашаган, что приведет к дальнейшему росту доли минеральных ресурсов в экспорте, повышению давления на обменный курс и дальнейшему снижению конкурентоспособности обрабатывающего сектора, сельского хозяйства и сектора услуг.
Казахстан значительно отстает от развитых стран по производительности труда, капитала и энергоресурсов. Например, в сравнении с Канадой производительность труда в сельском хозяйстве ниже в 10 раз, в горнодобывающей отрасли – 2,5 раза, в обрабатывающей промышленности – 2 раза, в инфраструктуре и сфере услуг – почти в 3 раза. В сравнении с Канадой производительность капитала в сельском хозяйстве ниже в 1,3 раза, в горнодобывающей отрасли – 2,5 раза, в обрабатывающей промышленности – 7,8 раз, в инфраструктуре – 4,4 раза и в сфере услуг – 1,7 раза. Производительность энергоресурсов также существенно отстает от уровня Канады. В 2012 году энергоемкость в Казахстане составила 0,4 т.у.т на 1000 долл.в США ВВП, в Канаде – 0,2 т.у.т на 1000 долл. в США ВВП.
Высокий уровень энергоемкости также является отличительной характеристикой действующей инфраструктуры, основанной на устаревших «грязных» технологиях (в частности, в сфере производства энергии и транспортном секторе). Это, в свою очередь, негативно сказывается на уровне загрязнения окружающей среды. Кроме того, износ транспортной инфраструктуры приводит к значительному повышению издержек, а недостаточный уровень развития региональной инфраструктуры – к общему снижению уровня жизни населения.
Малая численность населения территориально удаленных друг от друга областных центров в долгосрочной перспективе также может стать серьезным препятствием для экономического развития. Низкая общая плотность населения в Казахстане усугубляется недостаточным уровнем урбанизации. К 2050 году данный показатель, по прогнозам экспертов, возрастет до 63-64 %, что по-прежнему будет ниже среднемирового уровня.
Кроме того, наблюдается неравный доступ к коммунальным и государственным услугам как между регионами, так и в разрезе «город-село». Если в сфере водоснабжения между городскими и сельскими территориями существует двукратный разрыв, то разница по доступу к услугам канализации и центрального отопления, составляет, соответственно, 7 и 22 раза.
Доля сельского населения, имеющего доходы ниже прожиточного минимума, в 2012 году в среднем по республике более чем в три раза превышала долю такого населения в городах (6,1 % против 1,9 %). Данный разрыв особенно высок в Атырауской (в 8 раз), Карагандинской (в 6,5 раз) и Мангистауской областях (в 5 раз).
В сфере развития человеческого капитала ограничивающим фактором является нехватка квалифицированных кадров, обусловленная рядом недостатков на всех этапах сферы образования. Из-за отсутствия связи работодателей и организаций образования не обеспечено соответствие содержания программ обучения потребностям рынка.
Происходит незначительное увеличение занятости в сфере науки. В настоящее время на 10 000 человек экономически активного населения приходится 21 исследователь, что в 4,5 раза меньше, чем в развитых странах. Позиции Казахстана в международных рейтингах указывают на невысокое качество научно-исследовательских кадров и институтов, слабую связь между бизнесом и исследовательскими кругами.
В сфере институционального развития сохраняются проблемы, связанные с соблюдением принципа верховенства права, обеспечением независимости судебной системы и распространением коррупции. Деятельность государственного аппарата остается недостаточно эффективной и прозрачной. Нуждаются в улучшении и условия ведения бизнеса.
Обеспечение местного содержания в товарах, работах и услугах также является одним из сдерживающих факторов развития конкуренции в стране. В ряде секторов экономики присутствуют ограничения для входа иностранных компаний.
Ограничены условия для развития потенциала малого и среднего бизнеса. На сегодняшний день только 5 % казахстанских компаний осуществляют экспорт. Существует проблема с доступом малых и средних предприятий к финансированию, в особенности, долгосрочному кредитованию.
В целом, можно заключить, что предстоит большая работа по достижению стратегической цели по вхождению в число 30-ти развитых стран мира. Основываясь на фундаменте, сформированном за последние 20 лет, Казахстан может рассчитывать на благополучное будущее и стать важным субъектом глобальных трансформаций.
В стране есть молодые и хорошо образованные профессионалы. Имеется успешный опыт эффективного управления экономикой. Доходы от природных ресурсов могут обеспечить будущие инвестиции для создания диверсифицированной экономики. Кроме того, Казахстан может извлечь выгоду из своего географического положения в центре Евразии.
При этом Казахстан, как и любая другая страна мира, будет сталкиваться как с внутренними, так и с внешними вызовами, которые необходимо учитывать при разработке приоритетных направлений развития страны.

2. Мир в 2050 году: ключевые тренды, вызовы и возможности

Казахстан является частью глобального мира и не может игнорировать текущие тенденции. Некоторые из этих тенденций могут создать новые возможности для модернизации страны, в то время как другие могут стать препятствием для развития Казахстана. Максимально точно оценить степень влияния этих тенденций на Казахстан крайне сложно. При этом могут возникать новые тренды и вызовы, появление которых в настоящее время невозможно спрогнозировать.
Вхождение в 30-ку наиболее развитых стран мира потребует выстраивания стратегии развития, позволяющей гибко реагировать на негативные тренды и извлекать максимальную выгоду из благоприятных мировых изменений.
По мнению экспертов до 2050 года ожидаются значительные изменения конфигурации мировой экономики. На сегодняшний день наиболее значимыми для Казахстана тенденциями глобального и регионального характера являются демографические изменения, экономическая глобализация, экономический рост развивающихся стран, ускорение технологического прогресса, изменения в мировом балансе энергопотребления, а также изменение климата.

1. Глобальные демографические изменения

К 2050 году численность мирового населения, по прогнозам ООН, превысит 10 млрд. человек. Рост численности населения произойдет, преимущественно, за счет развивающихся стран. В результате, в Индии, Африке и на Ближнем Востоке доля трудоспособного населения увеличится, что приведет к увеличению в этих странах количества дешевой рабочей силы.
По мере роста благосостояния населения в развивающихся странах и связанным с ним увеличением продолжительности жизни, к 2050 году численность людей старше 65 лет в мире возрастет более чем вдвое в сравнении с 2012 годом. В долгосрочной перспективе старение населения приведет к снижению доли населения трудоспособного возраста в Европе, Японии и Китае. Средний возраст населения мира увеличится с 29 до 36 лет.
Демографические тенденции в развитых и развивающихся странах будут сближаться и проявляться в той или иной мере во всех странах мира. В настоящее время в развитых странах отмечается тенденция к сокращению и старению населения, в то время как многие развивающиеся страны переживают всплеск рождаемости. По мере развития, уровень рождаемости в развивающихся странах будет снижаться, а продолжительность жизни – увеличиваться. В долгосрочной перспективе во всех странах мира произойдет стабилизация численности населения и возрастной структуры.
Возможное влияние на Казахстан
Рост численности населения приведет к увеличению спроса на продукты питания, водные ресурсы, энергоносители. Это открывает новые возможности для Казахстана, обладающего большим потенциалом для удовлетворения растущего спроса мировой экономики на сырьевые ресурсы и сельскохозяйственную продукцию.
Старение населения и сокращение доли трудоспособных граждан может оказать давление на рынок труда развивающихся стран, в том числе Казахстана. Негативным последствием глобальных демографических процессов может стать «утечка мозгов» из Казахстана. Потребности в рабочей силе развитых стран будут удовлетворяться за счет привлечения иностранных работников, которым будут предлагаться более высокооплачиваемые рабочие места и комфортные условия жизни.
Одновременно, в Казахстане возрастет демографическая нагрузка на трудоспособное население, доля которого будет снижаться, главным образом, за счет увеличения доли населения пенсионного возраста. Это произойдет на фоне экономического развития, улучшения качества и увеличения продолжительности жизни.

2. Экономическая глобализация

Поступательное экономическое развитие, формирование глобальных производственно-сбытовых цепочек, либерализация международных торговых отношений способствовали усилению глобализации мировой экономики до наступления мирового финансово-экономического кризиса.
За последние 20 лет объем ПИИ в мире увеличился в 5,3 раза. Объемы мировой торговли ежегодно увеличивались в среднем на 6 %. Увеличилось количество транснациональных компаний (далее – ТНК), в том числе государственных. В 2012 году совокупный объем инвестиций государственных ТНК составил 145 млрд. долл. США, или 11 % мирового объема ПИИ.
С 2010 года происходит замедление экономической глобализации. В условиях замедления темпов роста мировой экономики и высокого уровня безработицы усиливаются протекционистские тенденции в развитых странах.
Отмечается общее снижение притока ПИИ в развитых и развивающихся странах. Например, в 2012 году, по данным ООН, приток ПИИ в развитые страны сократился до десятилетнего минимума. Наметилась тенденция отказа от многосторонних инвестиционных договоров в пользу региональных и двусторонних соглашений.
По оценкам экспертов, на фоне замедления глобализации усилятся региональные интеграционные процессы. До 2050 года доля торговли между развитыми и развивающимися странами в общем потоке мировой торговли увеличится в четыре раза (с 10 % до 40 %). Значительная доля этого роста придется на развивающиеся страны Азии за счет увеличения масштабов торговли внутри этого региона.
В то же время, замедление глобализации не приведет к полному прекращению его дальнейшего расширения. Процесс экономической глобализации продолжится, но, это будет происходить более медленно, чем в предыдущие три десятилетия.
При этом эксперты не отрицают возможность развития и обратного сценария, предполагающего усиление экономической глобализации.
Возможное влияние на Казахстан.
В зависимости от того, в каком направлении будет развиваться глобализация (дальнейшее углубление или замедление), всем странам, включая Казахстан, необходимо будет скорректировать свою торговую политику. Если процессы глобализации усилятся, то Казахстану следует форсировать вступление в ВТО и интегрироваться в потоки мировой торговли.
Замедление глобализации не окажет существенного влияния на Казахстан в среднесрочной перспективе. Однако в долгосрочной перспективе замедление процесса глобализации может привести к снижению объемов привлекаемых иностранных инвестиций, трансферта технологий и сокращению товарооборота.
Ослабление глобализации будет способствовать усилению региональных интеграционных процессов, в частности, укреплению связей с Китаем и Россией. В свою очередь, усиление региональной интеграции будет также способствовать активизации миграционных потоков, прежде всего, из стран Центральной Азии, что предъявит особые требования к миграционной политике Казахстана.

3. Экономический рост развивающихся стран

Развивающиеся страны до 2050 года будут расти быстрее развитых стран вследствие высокой урбанизации, роста человеческого капитала и доступности природных ресурсов. Уже сегодня в развивающихся странах усиливается миграция населения из сельской местности в города, которые становятся центрами социально-экономической активности, предлагающими широкий выбор возможностей для трудоустройства, образования и досуга. В результате, к 2050 году в городах мира будет проживать более 70 % населения.
В долгосрочной перспективе развивающиеся страны, в первую очередь, Китай и Индия, будут вносить ключевой вклад в развитие мировой экономики. К 2050 году совокупный объем ВВП развивающихся стран превзойдет ВВП развитых стран, а Китай станет страной с крупнейшей экономикой в мире.
Общее количество стран с развивающейся экономикой увеличится в 5 раз; 19 из 30 крупнейших развивающихся экономик имеют потенциал вхождения в группу стран с высоким уровнем дохода.
При этом отставание между развитыми и развивающимися странами в отношении уровня ВВП на душу населения сократится вдвое. Среднемировой показатель ВВП на душу населения к 2050 году вырастет в 2,5 раза, или с 8 тысяч до 20 тысяч долл. США по паритету покупательской способности в ценах 2005 года.
Численность среднего класса с доходами от 10 тысяч до 100 тысяч долл. США в год возрастет в мире более чем в три раза: с 2 млрд. человек сегодня до более 6 млрд. к 2050 году.
Возможное влияние на Казахстан
Высокие темпы экономического роста развивающихся стран, возрастание в них доли среднего класса и сопутствующий рост потребления товаров длительного пользования (в частности, личного автотранспорта) обеспечат стабильный спрос на экспорт сырьевых ресурсов и сельскохозяйственной продукции из Казахстана.
Изменения географии производительных сил в мире усилят геоэкономическую конкуренцию за выгодную экономическую специализацию и международное разделение труда.
Расширение внутреннего спроса в развивающихся странах создаст новые рыночные ниши для высокотехнологичных товаров и услуг (управление в сфере альтернативной энергетики, информационно-коммуникационные технологии (далее – ИКТ), услуги в области геологоразведки, а также образовательные и бизнес-услуги), которыми может воспользоваться Казахстан.
Как и в большинстве развивающихся стран, в Казахстане будет увеличиваться уровень урбанизации населения в связи со структурными изменениями в экономике и поиском более высокого качества жизни, предлагаемого городской средой. С одной стороны, рост внутренней миграции из сел в города может обострить социальные проблемы, связанные с недостатком жилья и рабочих мест, имущественным расслоением общества и маргинализацией уязвимых слоев населения. С другой стороны, усиление урбанизации и образование крупных городов обеспечат эффективное использование человеческого капитала за счет предоставления образовательных, информационных и транспортных услуг высокого качества, повышения конкуренции, создания привлекательных условий для иностранных инвесторов. Кроме того, урбанизация позволит обеспечить рост сектора услуг, который будет являться самым быстрорастущим сектором экономики.
В краткосрочной перспективе замедление экономического развития развивающихся стран, в первую очередь, Китая и партнеров Казахстана по Таможенному союзу, окажет негативное влияние на торговый баланс страны, усилит волатильность валютного курса и замедлит темпы роста экономики.

4. Ускорение технологического прогресса

Новый этап технологического развития будет характеризоваться появлением радикальных инноваций. В результате ожидаются изменения во всех сферах социально-экономического развития. В числе таких изменений – переход к использованию ВИЭ, замена металлов новыми материалами, автоматизация производственных процессов, генная инженерия, широкое применение искусственного интеллекта, космических технологий, а также интеллектуальные системы ресурсосбережения в сельском хозяйстве.
В целом мировая экономика находится на этапе внедрения совершенно нового класса технологий и знаний, которые окажут влияние на перспективы и процессы развития многих традиционных секторов экономики, прежде всего на металлургию, сельское хозяйство, транспортно-коммуникационную отрасль, энергетику, авиацию, машиностроение, строительство и другие.
По оценкам экспертов, новый этап технологического развития наступит, в первую очередь, в развитых странах с последующим распространением на развивающиеся экономики.
Срок наступления нового этапа будет зависеть от скорости восстановления экономик развитых стран от последствий финансово-экономического кризиса. По мнению экспертов, на это потребуется 15-20 лет.
В долгосрочной перспективе процессы технологического развития усилят напряжение на мировом рынке труда. Автоматизация и информационные технологии увеличат потребность в высококвалифицированной рабочей силе, одновременно сокращая рабочие места, требующие низкой и средней квалификации, в ряде трудоемких отраслях, включая горно-металлургический комплекс, автосборочное производство, текстильную промышленность и производство печатной продукции.
Возможное влияние на Казахстан
В долгосрочной перспективе переход развитых стран на новый этап технологического развития негативно повлияет на динамику экспорта сырьевых ресурсов и продукции низкого передела из развивающихся стран, в том числе из Казахстана.
В частности, производство и применение новых материалов могут радикально снизить спрос на продукцию черной и цветной металлургии, падение цен на которую наблюдается уже сейчас. Рост производства современного транспорта, в том числе гибридного и электрического, а также распространение робототехники будут способствовать увяданию традиционных автосборочных производств, внедряемых в Казахстане.
Еще одним негативным эффектом технологического прогресса станет повышенный дисбаланс на рынке труда. В «увядающих» секторах, в частности в горно-металлургической отрасли и в сельском хозяйстве, будут наблюдаться высвобождение рабочей силы с низкой и средней квалификацией, в то время как по мере развития наукоемких отраслей возрастет спрос на высококвалифицированных работников. Спрос на высококвалифицированную рабочую силу в мире усилит риск «утечки мозгов» из Казахстана.
Снижение энергоемкости развитых экономик может способствовать ужесточению международных требований к выбросам в атмосферу, стандартов энергоэффективности, соблюдение которых может быть затруднено ввиду недостаточной технологической готовности страны.
Внедрение в развитых странах радикальных инноваций может привести к резкому росту производительности труда в этих странах, что может еще более увеличить разрыв между развитыми и развивающимися экономиками. Применительно к Казахстану это означает появление дополнительных препятствий для повышения конкурентоспособности, роста доли страны в мировой экономике, поддержания высоких темпов экономического роста и, в конечном счете, вхождения в число 30 самых развитых стран мира.

5. Изменения в мировом балансе энергопотребления

В среднесрочной перспективе до 2020 года, по прогнозам Международного валютного фонда, не ожидается заметного повышения цен на нефть, что отчасти вызвано медленным восстановлением развитых экономик и «перетеканием» кризисных явлений в развивающиеся страны.
В долгосрочной перспективе объем мирового потребления энергии увеличится на 50 % к 2050 году. При этом развивающиеся страны будут доминировать в мировом потреблении энергоресурсов, опередив развитые страны, где прирост энергопотребления после 2020 года практически остановится.
В большинстве развитых странах снижение объемов использования нефти и угля будет сопровождаться повышением спроса на природный газ и ВИЭ. Рост цен на традиционные энергоресурсы приведет к повышению рентабельности альтернативных источников энергии, в том числе месторождений сланцевого газа и нефти.
В долгосрочной перспективе сохранится тенденция к снижению энергоемкости мирового ВВП.
Возможное влияние на Казахстан
На фоне роста мирового энергопотребления в долгосрочной перспективе сохранится благоприятная рыночная конъюнктура для экспорта энергоресурсов из Казахстана.
Произойдут значительные изменения в направлении международных торговых потоков, в частности, вследствие замедления роста энергопотребления в странах Западной Европы и усиления спроса в Китае и странах Юго-Восточной Азии.
В долгосрочной перспективе рост добычи на сланцевых месторождениях может негативно отразиться на состоянии экспорта энергоресурсов из Казахстана на фоне перенасыщения рынков как в странах Западной Европы, так и в Китае, а также странах Азиатско-Тихоокеанского региона.

6. Изменение климата

Наибольшее влияние на состояние глобального климата окажет увеличение концентрации парниковых газов в атмосфере и приземном слое, которое повлечет рост среднегодовой температуры в мире на 3-4 С к 2050 году. Как следствие, опустынивание земель, резкие колебания погоды и истощение водных ресурсов ослабят потенциал агропромышленного комплекса. Это приведет к сокращению числа традиционных стран-экспортеров сельскохозяйственной продукции. В среднесрочной перспективе в ряде стран глобальное потепление откроет новые возможности для территорий, ранее непригодных для ведения сельского хозяйства.
Изменение климата отразится на мировой торговле, движении капитала и миграции. Таяние льдов в Арктике, возможно, откроет новый, более быстрый и дешевый транспортный коридор между Китаем, развитыми странами и Россией.
В долгосрочной перспективе глобальное потепление может стать причиной вспышек эпидемий, усиления миграционных потоков и обострения конфликтов за обладание спорными территориями.
Глобальное изменение климата усилит риск возникновения стихийных бедствий, таких как наводнения, пожары, оползни, снежные лавины, обвалы ледников, высокая селевая активность.
Возможное влияние на Казахстан
В среднесрочной перспективе глобальные климатические изменения будут оказывать позитивное влияние на Казахстан. При повышении температуры на 1-2 С произойдет смягчение климата главным образом за счет повышения средней температуры в зимний период в Северных регионах за счет увеличения количества осадков. Увеличение мирового спроса на продовольствие позволит Казахстану воспользоваться благоприятными климатическими условиями для расширения экспорта сельскохозяйственной продукции.
В долгосрочной перспективе наибольший риск для Казахстана будет представлять дефицит водных ресурсов, что ограничит развитие отраслей промышленности, требующих высокого расхода воды, в частности, горно-металлургического комплекса и угольной энергетики.
При дальнейшем повышении среднегодовой температуры обострится проблема опустынивания земель. Произойдет сдвиг сельскохозяйственных зон Казахстана на север, что негативно отразится на объемах производства в сельском хозяйстве. В долгосрочной перспективе возможно усиление негативных последствий от стихийных бедствий. В горной местности может усиливаться селевая активность. В засушливых регионах страны могут участиться случаи пожаров в лесной и степной местности.
В современном мире конкуренция между государствами обостряется, а другие успешные экономики продолжают идти вперед, несмотря на достигнутый прогресс. Целый ряд развивающихся государств начинает играть в мире все более значимую роль, обусловленную их динамичным экономическим ростом.
В то же время мировая экономика остается уязвимой. В краткосрочной перспективе может произойти замедление экономического развития в основных странах-партнерах Казахстана – России, Китае, Европейском Союзе, США и Японии. В долгосрочной перспективе могут снизиться цены на энергоресурсы, а абсолютно новые технологические инновации могут изменить направления развития мировой экономики. Серьезное негативное влияние на экономику и население Казахстана может также оказать глобальное изменение климата.
Казахстан должен избежать «ресурсного проклятия», которое сдерживает прогресс в ряде стран, чья экономика сильно зависит от эксплуатации своих природных ресурсов. С другой стороны, стране необходимо избежать попадания в «ловушку среднего дохода», которая стала бедствием многих стран, достигших той же стадии развития, на которой в настоящее время находится Казахстан.
По большинству доступных экспертных оценок, в среднесрочной перспективе положительные факторы будут перевешивать отрицательные, в то время как в долгосрочной перспективе возможно усиление негативного влияния глобальных тенденций. Это обуславливает наличие «окна возможностей» в течение 15-20 лет, которое позволит Казахстану совершить качественный рывок в развитии и создать устойчивую и гибкую экономику, необходимую для реагирования на глобальные вызовы в долгосрочной перспективе.
Характеристиками новой экономики должны стать увеличение вклада наукоемких видов производства, высокое качество институциональной среды и конкурентоспособность человеческого капитала.

3. Видение Казахстана в 2050 году

1. Анализ мировой практики успешного развития стран

Несмотря на использование ряда общепризнанных характеристик, единых, универсальных подходов к определению развитости государства не существует. К группе развитых стран сегодня относят экономически и технологически развитые страны с высоким уровнем благосостояния населения и человеческого потенциала.
В мировой практике известны различные пути и подходы к обеспечению мирового лидерства и становления в качестве развитой страны. Однако каждая страна реализовала уникальный подход, основанный на существующих культурно-исторических, экономических, политических и географических преимуществах государства, который возможно использовать и адаптировать для казахстанских условий.
В целом опыт развития успешных стран показывает, что в основе их успеха лежало принятие адекватной долгосрочной стратегии развития, фокусировка на ключевых приоритетах национального развития и эффективной реализации принятой стратегии.
Как свидетельствует мировой опыт, гибкость, динамичность и устойчивость роста экономики и благосостояния страны обеспечивается переходом к наукоемкой экономике, которая является отличительной характеристикой всех развитых стран сегодня. В такой экономике доминирует сектор услуг, поддерживается высокий уровень производительности, а научные знания и высокотехнологичные сектора промышленности играют основополагающую роль в обеспечении экономического роста.
Для Казахстана наиболее интересен опыт экономического развития Южной Кореи, Норвегии и Сингапура, сумевших войти в число 30-ти самых развитых стран мира в XX веке.
Основа экономического роста Южной Кореи была заложена в 1960-1970-е годы прошлого столетия, когда правительство в рамках жесткого государственного планирования определило приоритет в развитии тяжелой промышленности, в частности в таких отраслях, которые могли конкурировать на глобальном уровне, благодаря низким издержкам и удобному географическому расположению. При этом частный сектор и общественность принимали ограниченное участие в экономическом планировании.
Долгосрочная стратегия развития государства была распределена на пятилетки. Так, по мере развития страны усилия были направлены на обеспечение значительных инвестиций государства в создание инфраструктуры, модернизацию производственных мощностей и развитие импортозамещающих отраслей, экспорт продукции сталелитейной и химической промышленности, оборудования и бытовых электронных приборов, и, наконец, развитие производства высокотехнологичной продукции.
На следующем этапе развития Южной Кореи был обеспечен переход к рыночным механизмам и снижение роли государства в экономике. Вместе с тем было сформировано целевое видение экономики в долгосрочной перспективе. Благодаря переходу от тяжелого машиностроения и химической отрасли к высокотехнологичным наукоемким отраслям, а также развитию человеческого капитала и совершенствованию институтов, Южная Корея уже в 1990-е годы вошла в число 30-ти самых развитых государств за счет лидерства в развитии новейших технологий, микроэлектроники, биотехнологий и оптики.
Как показывает пример Южной Кореи, необходимым условием на начальном этапе экономической модернизации является использование конкурентных преимуществ страны, которые позволяют создать фундамент для развития человеческого капитала и инфраструктуры мирового уровня.
Аналогичным примером экономической политики, основанной на использовании конкурентных преимуществ для создания и развития высокотехнологичной экономики, является опыт Норвегии по развитию энергетического сектора.
Стратегия развития нефтегазовой отрасли в Норвегии основывалась на использовании опыта и потенциала смежных отраслей (морских перевозок, рыболовства, строительства) в секторе нефтепромысловых услуг и производства оборудования для разработки морских месторождений. Успех был достигнут благодаря созданию нефтепромысловых промышленных кластеров, продвижению партнерств с ведущими мировыми компаниями и быстрому трансферту современных технологий.
Вместе с тем государством оказывалась поддержка конкурентоспособным норвежским товаропроизводителям и поставщикам услуг, а также были основаны три норвежские компании по ведению геологоразведочных и добывающих операций (Statoil, Hydro и Saga), которым отдавалось предпочтение при распределении лицензий.
Сингапур вошел в число 30-ти самых развитых государств мира за счет четкого стратегического планирования в совокупности с развитыми институтами, обеспечившими его реализацию. Главными целями государства 50 лет назад стали рост ВВП и повышение конкурентоспособности страны в мире. Это стало возможным за счет развития основного конкурентного преимущества страны – глубоководного порта, который, в свою очередь, стал центром притяжения сектора услуг.
В то же время экономика была ориентирована на увеличение экспорта, а также на переход от тяжелой промышленности на наукоемкие производства. Это привело к 8-ми кратному росту реального ВВП страны за 40 лет и к устранению разрыва по ВВП на душу населения с развитыми странами. Основой реформ стали значительные инвестиции в научно-исследовательские и опытно-конструкторские разработки – более 2 % в 2000-е годы, внедрение программ технического образования и интеграция их с производством.
Также в Сингапуре более 50 лет существует Совет по экономическому развитию в целях привлечения инвесторов и разработки глобальных бизнес-стратегий. В 1980-е годы были предприняты первые попытки создания наукоемкой экономики путем создания образовательной системы мирового класса с разделением студентов на потоки и отслеживанием их способностей в зависимости от академических результатов, а также целенаправленным обучением навыкам в отраслях, пользующихся повышенным спросом.
Ключевым фактором успеха стратегий развитых стран стало использование зарубежных знаний и возможностей на начальном этапе и создание образовательных и научно-исследовательских институтов мирового класса, что в конечном итоге позволило взять под свой контроль исследования и образование в развиваемых отраслях.
Экономические реформы сопровождались развитием базовых отраслей, а затем специализацией в производстве продукции с высокой добавленной стоимостью.
Кроме того, успешные реформы осуществлялись под руководством сильных скоординированных государственных институтов, управляющих трансформацией экономики.

2. Определение стратегических направлений долгосрочного развития

Основываясь на опыте других успешных стран, Казахстан должен разработать свою собственную модель успеха, фокусируясь на ключевых конкурентных преимуществах и вытекающих из них приоритетах национального развития, и эффективно выполнить разработанные в рамках данных приоритетов планы.
В этой связи представляется возможным выделить пять стратегических направлений долгосрочного развития Казахстана.
Первое. Развитие человеческого капитала предполагает создание необходимых условий для развития человека, главного двигателя инноваций. Развитие человеческого капитала предполагает достижение уровня развитых стран в сферах образования, здравоохранения, социальной защиты и на рынке труда. Повышение качества образования способствует формированию высококвалифицированной рабочей силы, передаче знаний, обмену технологиями и, как следствие, росту производительности.
Второе. Совершенствование институциональной среды, обеспечивающей благоприятные условия для развития бизнеса и предпринимательских инициатив, снижение уровня коррупции в стране, совершенствование судебной и правоохранительных систем, а также повышение эффективности государственного управления на всех уровнях.
Третье. Развитие отраслей наукоемкой экономики путем принятия поэтапного подхода, основанного на формировании необходимой отраслевой базы для перехода к наукоемкой экономике в долгосрочной перспективе.
Четвертое. Ускоренное формирование инфраструктуры, поддерживающей создание наукоемкой экономики через повышение производительности, формирование новой политики территориального развития, создание национальной инновационной системы, модернизацию инфраструктуры и повышение энергоэффективности.
Пятое. Углубление интеграции в систему международных отношений посредством реализации мультивекторной внешнеэкономической дипломатии, миграционной политики, участия в инициативах по укреплению региональной и глобальной безопасности.
Пять стратегических направлений долгосрочного развития составляют взаимосвязанный комплекс и не должны рассматриваться изолированно. Если каждая из них эффективна, они усиливают друг друга. Точно так же, слабость одних элементов будет подрывать эффективность других. Развитие человеческого капитала лежит в основе социально-экономического развития, а качественные и эффективные институты имеют решающее значение для успешного построения наукоемкой экономики.
Деятельность по реализации настоящей Концепции будет основываться на следующих шести принципах, взаимосвязанных со стратегическими направлениями долгосрочного развития Казахстана. Эти принципы будут играть важную роль при разработке реформ. Хотя значение каждого отдельного принципа в процессе разработки мер в конкретной сфере может отличаться, большинство из них будут актуальны во всех областях политики.
1. Открытость, как показывает опыт 30-ти наиболее развитых на сегодня стран, является одним из важнейших условий для развития торговли, инвестиционной деятельности, привлечения квалифицированных специалистов, а также укрепления индивидуальных связей между людьми. Открытость – это необходимая предпосылка для развития инноваций, которая является двигателем наукоемкой экономики. Она также обуславливает прозрачность институтов.
2. Конкуренция является источником постоянного повышения производительности, развития инноваций и усиления конкурентоспособности. Казахстан сможет в полной мере воспользоваться возможностями, которые приносит открытость, только в случае развития конкуренции во всех стратегических направлениях долгосрочного развития. Частный бизнес, действующий в условиях свободной конкуренции, является основным двигателем наукоемкой экономики.
3. Инклюзивность предполагает наиболее полное вовлечение населения в процесс социально-экономического развития через предоставление равных возможностей для получения высококачественного образования, доступа к качественным медицинским услугам и высокопроизводительному труду для всех категорий граждан, включая наиболее уязвимые слои населения. Инклюзивность повышает уровень взаимного доверия в обществе, придает уверенность в будущем, чувство защищенности, а также повышает степень консолидации общества в периоды экономических кризисов.
В целях снижения неравенства в доходах разных слоев населения будут разрабатываться программы содействия трудоустройству. Также будут создаваться условия для смягчения последствий структурных изменений в отраслях экономики посредством внедрения эффективных программ переподготовки кадров.
4. Верховенство права, составляя основу правовой определенности и предсказуемости развития общества, подотчетности государственных институтов и формируя равные правила игры для всех граждан без исключения, способствует укреплению доверия граждан к государственному аппарату, правоохранительным органам и судебной системе.
5. Меритократия создает стимулы для постоянного стремления к новым знаниям, росту профессионализма. В таком обществе для каждого гражданина, независимо от его социальной принадлежности, создается возможность самостоятельно, благодаря своему честному труду, опыту и стремлению, подниматься вверх, используя возможности «социального лифта». Опыт внедрения принципа меритократии в сфере государственной службы («Корпус А») будет транслироваться на другие области общественной жизни в Казахстане.
6. Устойчивость предполагает, что 2050 год рассматривается не как конечная точка, а как порог, на котором Казахстан должен построить платформу для дальнейшего функционирования процветающего и стабильного общества во второй половине XXI века. Помимо этого, устойчивое развитие природных, физических, человеческих и институциональных ресурсов является одним из важнейших атрибутов успешной долгосрочной стратегии.
Пять стратегических направлений развития и шесть принципов деятельности по реализации Концепции представляют собой ориентиры для достижения видения Казахстана до 2050 года.

3. Видение Казахстана в 2050 году

Долгосрочное видение развития Республики Казахстан можно сформулировать следующим образом.
Казахстан в 2050 году войдет в число 30 самых развитых стран мира по уровню доходов граждан и качеству жизни населения, с производительной и устойчивой экономикой. Это предполагает удовлетворение базовых потребностей человека в чистой окружающей среде, доступном и качественном образовании, здравоохранении, и создание возможностей для его творческой самореализации и высокопроизводительного труда.
Экономический рост будет основан, прежде всего, на долгосрочном росте производительности труда, капитала и ресурсов, диверсификации производства и экспорта и развитом бизнес секторе страны.
Экономика будет рыночной, инновационной с высокой долей наукоемкой продукции и инноваций, занимающей лидирующие позиции по производству ряда высокотехнологичной продукции и услуг на глобальном рынке. Страна станет центром генерации знаний и притяжения талантливых ученых.
Сырьевые запасы, и, в частности, энергоресурсы, перестанут быть основным источником доходов государства, и будут лишь поддерживать рост многоотраслевой национальной экономики.
«Устойчивая» экономика в равной мере относится как к устойчивости экономики к мировым рискам, так и к росту без ущерба окружающей среде.
Внутренние потребности страны в электроэнергии будут удовлетворяться за счет возобновляемых источников энергии. Чистая энергетика и высокие экологические стандарты обеспечат стране устойчивость перед лицом растущей угрозы глобального изменения климата. Развитие высокотехнологичных сфер производства и сельского хозяйства позволит Казахстану завоевать свою нишу в реализации международных хозяйственных отношений.
Человеческий капитал станет стратегическим активом, а вклад в интеллектуальное и инклюзивное развитие общества станет наиболее важным видом инвестиций в долгосрочной перспективе. Конкурентным преимуществом Казахстана будет здоровая демографическая ситуация, обеспечивающая высокий естественный прирост населения.
К 2050 году в Казахстане будет выстроена гибкая и эффективная система экономических и политико-правовых институтов, создающих благоприятную среду для развития предпринимательства и самореализации каждого гражданина.
Казахстан будет открытой страной, привлекающей внешние ресурсы для экономического роста и одновременно активно использующей внутренний потенциал развития.
Казахстан в 2050 году – это урбанизированное государство, располагающее мегаполисами мирового уровня и рядом «умных», конкурентоспособных и безопасных городов. Крупные города страны будут включены в эффективные транспортные, логистические и коммуникационные сети, обеспечивающие высокий уровень региональной интеграции.

4. Ключевые показатели долгосрочного развития Казахстана

Вхождение в группу наиболее развитых стран мира для Казахстана будет определяться на основе использования базовых целевых индикаторов, которые остаются неизменными и стабильными параметрами развитых стран в прошедшем столетии.
1. В Казахстане будет обеспечен высокий уровень благосостояния населения. По уровню ВВП на душу населения Казахстан войдет в число 30-ти самых развитых государств мира.
В случае умеренного роста мировой экономики ВВП на душу населения в Казахстане возрастет с 12 тысяч до 60 тысяч долл. США (в ценах 2005 года с корректировкой по паритету покупательской способности). Для этого необходимо добиться среднегодового темпа роста на уровне 4,3 %.
В случае сохранения благоприятной экономической конъюнктуры уровень ВВП на душу населения в Казахстане превысит 70 тысяч долл. США. Среднегодовой рост ВВП при этом должен составить 5,5 %.
2. Структурные изменения в экономике будут способствовать увеличению доли несырьевого экспорта. Доля ненефтяного экспорта возрастет с 32 % до 70 %, что позволит снизить зависимость экономики от колебаний цен на сырьевые товары и обеспечить макроэкономическую устойчивость.
3. Рост экономики будет основан на значительном повышении производительности всех факторов производства. Уровень производительности труда возрастет в пять раз – с 24,5 тысяч долл. до 126,5 тысяч долл. США на одного работника в год, что будет соответствовать уровню наиболее развитых государств.
4. В стране произойдет рост инновационной активности, и увеличатся расходы на научно-исследовательские разработки. Отношение объема внутренних затрат на научные исследования и разработки к ВВП возрастет с 0,2 до 3 %, что приблизит Казахстан к уровню развития стран с наукоемкой экономикой.
5. В Казахстане будет принята экологически безвредная и устойчивая модель экономического роста. Выбросы углекислого газа при производстве электроэнергии будут снижены с 1 000 г/кВтч до 350 г/кВтч. Это будет достигнуто за счет модернизации генерирующих мощностей и увеличения до 50 % доли возобновляемых и альтернативных видов энергии в общем объеме производства электроэнергии, что также будет способствовать укреплению энергетической безопасности страны.
6. Будет повышаться эффективность экономики и рациональное использование природных ресурсов страны. Энергоемкость ВВП будет снижена в два раза, с 0,4 до 0,2 тонн условного топлива на тысячу долл. США ВВП. Для этого будут приняты комплексные меры по повышению энергоэффективности.
7. Ключевую роль в экономическом развитии страны будет играть малый и средний бизнес. Доля малого и среднего бизнеса в ВВП увеличится до 50 % за счет создания благоприятных условий для ведения бизнеса, модернизации инфраструктуры и инвестиций в человеческий капитал, развития бизнес-компетенций и навыков ведения бизнеса.
8. Высокая инвестиционная привлекательность станет отличительной чертой казахстанской экономики. Доля инвестиций в основной капитал к ВВП будет поддерживаться на уровне не менее 30 %. Высокий уровень инвестиций будет сопровождаться столь же высоким уровнем сбережений для обеспечения макроэкономической стабильности.
9. С ростом благосостояния значительно улучшатся условия жизни населения. Ожидаемая продолжительность жизни в стране возрастет с 70 лет (128-е место в мире) до 84 лет, что является прогнозным значением 30-й страны в мире к 2050 году. Коэффициент рождаемости обеспечит естественное воспроизводство населения, что станет показателем уверенности населения в собственном будущем и будущем своих детей.
10. Казахстан внедрит принципы общества всеобщего труда. Уровень долгосрочной безработицы снизится с 2,5 % до менее 1 % от экономически активного населения.
11. Повышению качества человеческого капитала страны будет способствовать кардинальная модернизация системы образования в стране. В сфере образования будет обеспечен полный охват детей до 6 лет качественным дошкольным образованием и воспитанием к 2030 году. Казахстан войдет в 30-ку стран с наивысшими рейтингами по индексам оценки качества школьного образования, таким как PISA, TIMSS или их аналогам. Ключевые университеты страны войдут в число ста ведущих ВУЗов мира.
12. Казахстан станет страной с преобладающей долей среднего класса в структуре населения. В целях обеспечения инклюзивного развития доля домохозяйств с доходом в диапазоне «средних слоев» населения (50 – 150 % от медианного уровня доходов) возрастет до 75 % в 2050 году.
13. Вхождению страны в 30-ку развитых стран будет способствовать создание компактного и профессионального правительства. Казахстан войдет в 30-ку стран мира по международным рейтингам эффективности системы государственного управления и уровня коррупции.

4. Стратегические направления долгосрочного развития
Казахстана до 2050 года

Достижение видения развития страны к 2050 году представляет собой сложную задачу. Долгосрочные экономические сценарии показывают, что Казахстан, действительно, может войти в число 30-ти наиболее развитых стран. По мнению экспертов, ключевым условием достижения данной цели является формирование наукоемкой экономики на базе обрабатывающей промышленности.
Данный процесс в развитых странах происходил последовательно в течение длительного периода времени. Завоевание новых рыночных ниш на основе специализации, новых технологий, инноваций стало основой конкурентоспособности этих стран. Глобализация и развитие информационных технологий способствовали стиранию границ между странами и увеличению скорости распространения инноваций.
В результате новые технологии стали основными двигателями роста, конкурентоспособности и производительности развитых стран. Они в настоящее время являются производителями собственных оригинальных продуктов, технологических решений в отличие от развивающихся стран, которые в основном ориентированы на импорт производственных систем, трансферт технологий или сборку конечных продуктов.
Как свидетельствует опыт развитых стран, формирование наукоемкой экономики происходит на основе последовательного накопления опыта в генерировании инноваций, основанных на развитом человеческом капитале и эффективной институциональной среде. Наукоемкая экономика характеризуется эффективностью экономических институтов, свободой конкуренции, качественным образованием и наукой, высоким уровнем жизни, устойчивым спросом на инновации, конкурентоспособностью экономики страны в мировом масштабе.

1. Развитие человеческого капитала

Ключевым двигателем модернизации экономики и формирования наукоемкой модели развития станет человеческий капитал страны. Казахстан будет обладать высококвалифицированными, профессиональными трудовыми ресурсами, высоким научным и творческим потенциалом.
Опережающее развитие человеческого капитала и его становление главным драйвером массового создания инноваций предполагает расширение возможностей для самореализации, творческого развития и высокопроизводительного труда человека путем развития сфер образования и науки, системы социальной защиты, сферы здравоохранения.

1.1. Развитие образования и уникальной казахстанской культуры

Казахстанская система образования будет нацелена на формирование у молодых людей качеств, необходимых для успешной деятельности в современных условиях.
Решение данной задачи будет осуществляться посредством принятия комплекса мер, направленных на:
1) формирование современной и эффективной системы раннего развития детей;
2) модернизацию образовательной политики и школьного образования;
3) удовлетворение потребностей экономики через развитие эффективной системы профессионально-технического и высшего образования;
4) совершенствование системы управления и финансирования образования;
5) развитие уникальной казахстанской культуры.
Казахстан сформирует современную и эффективную систему раннего развития детей. В этих целях будет создана полноценная система дошкольного образования и воспитания, предусматривающая комплексное развитие ребенка (физическое, социальное, культурное и когнитивное), с вовлечением родителей в образовательный процесс.
Для расширения доступности дошкольного образования и воспитания будет продолжена работа по развитию инфраструктуры путем строительства детских садов, частных и мини-центров с использованием механизмов государственно-частного партнерства. К 2020 году будут полностью решены проблемы дефицита мест в дошкольных воспитательных учреждениях для детей в возрасте от 3 до 6 лет. Для обеспечения охвата дошкольным образованием и воспитанием детей из малообеспеченных семей будут внедрены механизмы государственного субсидирования. В среднесрочной перспективе будет принята программа раннего развития детей в возрасте до 3 лет.
Наряду с созданием необходимой инфраструктуры будут приняты меры по улучшению качества оказываемых услуг путем внедрения стандартов дошкольного образования и воспитания, повышения квалификации воспитателей.
Программы дошкольного образования и воспитания будут соответствовать лучшим стандартам и методологиям, используемым в международной практике.
Модернизация образовательной политики и школьного образования. Образовательная политика будет направлена на кардинальное повышение функциональной грамотности, формирование современных компетенций, конструктивную социализацию молодого поколения, доступность образования на протяжении всей жизни, а также снижение региональных диспропорций в качестве обучения.
Казахстанская система образования обеспечит не только усвоение учащимися знаний, но и умение практически применять полученные знания в профессиональной и трудовой деятельности. В среднесрочной перспективе будет обеспечен перенос акцентов с расширения инфраструктуры на достижение нового качества образовательных программ и технологий обучения, развитие современной учебно-методической и научно-педагогической базы.
Повышение качества среднего образования будет обеспечиваться за счет внедрения системы мониторинга и оценки учебных программ на предмет их соответствия уровню передовых мировых образовательных систем. Будут внедрены лучшие мировые практики педагогического мастерства и технологии образования, а также привлекаться лучшие зарубежные профессора и специалисты.
Успешный опыт функционирования Назарбаев интеллектуальных школ будет внедрен во всех школах Казахстана в среднесрочной перспективе.
К 2050 году выпускники казахстанских школ будут свободно владеть государственным, английским и русским языками.
Будет модернизирована система подготовки, переподготовки, повышения квалификации преподавателей. Будут усовершенствованы механизмы их найма и карьерного роста. Учреждениям образования будет предоставляться большая автономия в определении своих учебных программ.
На всех уровнях образования будут внедрены новые педагогические подходы, включая «E-learning», предусматривающие активное использование ИКТ, новых образовательных технологий.
Будет сформирована система факультативного образования, предлагающая различные специализированные программы обучения, позволяющая расширить возможности молодого поколения для выбора их будущей профессии.
Удовлетворение потребностей экономики через развитие эффективной системы профессионально-технического и высшего образования. Развитие системы профессионально-технического и высшего образования будет ориентировано на удовлетворение существующих и будущих потребностей рынка труда.
В системе профессионально-технического образования будут внедрены принципы дуального образования, привлечены к процессу преподавания мастера производственного обучения, работающие в реальном секторе. Как минимум, два колледжа мирового уровня будут созданы в городах Астане и Алматы.
В целях обеспечения быстрой адаптации работников к изменениям на рынке труда, которые будут происходить вследствие формирования наукоемкой экономики, будут приняты меры по оптимизации действующего перечня специальностей и квалификаций путем их укрупнения, и сокращения.
В среднесрочной перспективе начнет действовать модель трехстороннего участия государства, работодателей и работников в финансировании обучения в течение всей жизни. Базовая ответственность за оплату обучения в течение всей жизни будет лежать на работнике. Государство и работодатели будут принимать участие в финансировании обучения определенных категорий работников, в том числе самозанятых.
Трехсторонним комиссиям, объединяющим государство, работодателей и работников, и отраслевым советам в сфере профессионального образования будет передана ответственность за регулирование национальной системы квалификаций и обучение в течение всей жизни, включая разработку профессиональных стандартов и процедур признания квалификаций.
Повышение адаптации высшего образования к потребностям наукоемкой экономики будет происходить через интеграцию университетов и профессионально-технических школ с создаваемыми интеллектуально-инновационными кластерами. Для этого в программы всех базовых курсов будут внедрены учебные модули по инновациям и предпринимательству, а также финансовому менеджменту. В университетах будут внедрены системы управления знаниями.
Будут организованы стажировки студентов в высокотехнологичных стартапах за рубежом. Это позволит обеспечить подготовку кадров для компаний, действующих в интеллектуально-инновационных кластерах, и открытие в них собственных стартап проектов. Программа «Болашак» будет переориентирована на подготовку специалистов для высокотехнологичных сфер наукоемкой экономики.
В целях стимулирования коммерциализации результатов проводимых исследований будет предоставлены возможности по использованию результатов интеллектуальной деятельности, полученных за счет бюджетного финансирования.
Совершенствование системы управления и финансирования образования. Совершенствование системы управления и финансирования будет направлено на расширение участия гражданского общества в управлении организациями образования и обеспечение контроля качества их деятельности. Во всех организациях образования будут созданы наблюдательные и попечительские советы. К 2030 году во всех организациях среднего, профессионально-технического и высшего образования будут внедрены принципы корпоративного управления и академической автономии.
Развитие уникальной казахстанской культуры. Будет сформирован узнаваемый культурный «бренд» Казахстана в мировом сообществе.
В целях развития уникальной казахстанской культуры, сохранения национальных культурных традиций и казахстанской самобытности будет разработана Концепция культурной политики, направленная на формирование конкурентоспособной культурной ментальности, развитие современных «культурных кластеров» и укрепление уникальной культуры Казахстана.
Будут приняты меры по дальнейшему стимулированию создания новой качественной культурной продукции в сферах кино, театрального, музыкального, художественного искусства и литературы.

1.2. Улучшение здоровья населения

Данная задача будет решаться посредством:
1) сохранения благоприятной окружающей среды;
2) стимулирования здорового образа жизни;
3) совершенствования системы здравоохранения.
Сохранение благоприятной окружающей среды. Каждому жителю страны будет обеспечиваться доступ к чистой воде, воздуху и полноценным биоресурсам. Будут внедрены меры по поддержанию благоприятного состояния окружающей среды и минимизации вредного воздействия на экологию.
Стимулирование здорового образа жизни. В рамках формирования и популяризации здорового образа жизни будут созданы условия для занятия спортом, в том числе на рабочих местах. Одной из мер станет внедрение работодателями программ по укреплению здоровья сотрудников. Международный опыт показывает, что первоочередное внимание к факторам риска может принести значительные выгоды в долгосрочной перспективе. В этой связи, будут приняты меры по повышению информированности населения о факторах, негативно влияющих на здоровье, таких как злоупотребление алкоголем и курением, недостаточная физическая активность и неправильное питание. Также будут приняты меры по снижению количества дорожно-транспортных происшествий и уровня производственного травматизма.
Совершенствование системы здравоохранения. В долгосрочной перспективе приоритетными направления развития сферы здравоохранения станут профилактика и раннее выявление заболеваний. Будет осуществляться поэтапное внедрение принципов солидарной ответственности государства, работодателя и работника за свое здоровье.
Будет реализована широкомасштабная Национальная скрининговая программа, которая охватит все этапы жизненного цикла от детского до пожилого возраста. Первичная медико-санитарная помощь (далее – ПМСП) охватит все городские и сельские населенные пункты. Система ПМСП, организованная на основе общей врачебной практики, будет оказывать основной объем медицинских услуг. Доля врачей общей практики, работающих на уровне ПМСП, будет увеличиваться ежегодно.
В сфере здравоохранения будут созданы все необходимые инфраструктурные и материально-технические условия для развития транспортной медицинской помощи, санитарной авиации, телемедицины и сети передвижных аптек, медицины катастроф. Будет внедрена система электронного здравоохранения, объединяющая информацию о состоянии здоровья каждого гражданина. К 2020 году все организации здравоохранения будут подключены к единой информационной сети. Все граждане будут иметь электронные медицинские карты.
Обеспечение финансовой устойчивости будет осуществляться солидарно всеми социальными партнерами (государство, работодатель, работник). Будут прорабатываться вопросы внедрения обязательного медицинского страхования.
По мере роста доходов населения в целях рационализации потребления гражданами медицинских услуг будет внедрен механизм сооплаты медицинских услуг.

1.3. Совершенствование системы социальной защиты населения

Казахстан будет стремиться к формированию инклюзивного общества, в котором будет обеспечено равенство возможностей для всего населения страны.
Развитие системы социальной защиты населения будет осуществляться посредством:
1) модернизации системы пенсионного обеспечения;
2) обеспечения социальной защиты уязвимых слоев населения.
Модернизация системы пенсионного обеспечения. Модернизация системы пенсионного обеспечения будет направлена на повышение уровня социальной защиты граждан в пенсионном возрасте, обеспечение финансовой устойчивости системы в целом и дальнейшее развитие институциональной базы накопительной пенсионной системы.
Будут обеспечены прозрачность управления индивидуальными пенсионными счетами вкладчиков, эффективное управление инвестиционным портфелем и пенсионными выплатами, высокий уровень инвестиционной доходности пенсионных активов, сопоставимое замещение дохода граждан пенсионными выплатами. Это будет способствовать повышению доверия граждан к пенсионной системе.
Модернизация пенсионной системы будет основана на дальнейшем усилении солидарной ответственности государства, работодателей и самих работников за пенсионное обеспечение граждан.
Будут разработаны комплекс мер по дальнейшей модернизации системы пенсионного обеспечения, а также механизмы эффективного инвестирования пенсионных активов в проекты наиболее перспективных отраслей экономики.
Наряду с этим будут разработаны новые подходы к осуществлению пенсионных выплат из накопительной пенсионной системы, в том числе за счет пенсионных аннуитетов.
Будет проработан вопрос трансформации базовой пенсии в гарантированную минимальную пенсию и разработаны новые критерии и условия ее назначения.
Социальная защита уязвимых слоев населения. Обеспечение равенства возможностей и искоренение бедности будет осуществляться путем совершенствования системы социальной защиты.
В среднесрочной перспективе черта бедности будет поэтапно повышена до уровня прожиточного минимума, с учетом введения системы обусловленных выплат, которая предполагает переход от безусловной формы адресной поддержки к принципам «взаимных обязательств».
Будет внедрен механизм социального контракта, предусматривающий обязательное активное участие получателя помощи в программах содействия занятости и социальной адаптации. Социальный контракт будет включать комплекс мер социальной поддержки со стороны государства, в том числе пути возвращения на рынок труда. Нарушение обязательств получателя по выполнению социального контракта приведет к прекращению предоставления социальной помощи.
В среднесрочной перспективе будут приняты меры по формализации трудовых отношений самозанятого населения, в том числе за счет обучения, предоставления микрокредитов и содействия в переселении в экономически благополучные регионы.
В рамках трудоустройства категории граждан, нуждающихся в особых условиях труда, будут предоставляться консультации по профессиональной ориентации и создаваться специально оборудованные социальные рабочие места. В среднесрочной перспективе будут разработаны специальные механизмы содействия занятости матерей, в том числе через развитие гибких форм занятости (работа на дому, неполный рабочий день).
Обеспечение занятости инвалидов будет основано на содействии работодателям в создании специальных рабочих мест и специальных программ обучения для инвалидов, предоставляющих им возможности для самореализации.
В рамках гарантированного объема специальных социальных услуг будут предоставляться услуги для пожилых людей по их адаптации к возрастным ограничениям и ресоциализации.
Система охраны труда будет приведена в соответствие с нормами Международной организации труда, а показатели производственного травматизма соответствовать нормативам развитых стран.

2. Совершенствование институциональной среды

Создание инклюзивного общества, предоставляющего равные условия для самореализации всех его граждан, обеспечивается экономическим процветанием страны. Как показывает мировой опыт, долгосрочный экономический успех государства в большей степени зависит от открытости и инклюзивности экономических и политических институтов, чем от богатых природных ресурсов, географического положения или климатических условий. Главные элементы наукоемкой экономики – инновации, инвестиции и предпринимательство – развиваются в той среде, где гарантируются права собственности, действуют открытые и гибкие рынки труда и капитала, существует добросовестная конкуренция, а институты управления транспарентны и подотчетны обществу.
Совершенствование институциональной среды в Казахстане будет направлено на создание условий для развития частной инициативы, обеспечение низкого уровня коррупции и гармоничное сочетание экономических и политических преобразований. Развитие данного направления предполагает решение следующих задач:
1) модернизация системы управления и правоохранительной системы;
2) модернизация экономических институтов, направленных на развитие конкуренции и предпринимательства.

2.1. Модернизация системы управления и судебно-правоохранительной системы

Решение данной задачи будет достигнуто путем:
1) разграничения полномочий между центральными и местными исполнительными органами;
2) совершенствования государственной службы и повышения качества государственных услуг;
3) снижения уровня коррупции в стране;
4) совершенствования судебной системы;
5) совершенствования правоохранительной системы.
Четкое разграничение полномочий между центральными и местными исполнительными органами.
Разграничение компетенции государственных органов различных уровней предусматривает определение и исключение дублирующих функций, расширение полномочий местных исполнительных органов и повышение квалификации сотрудников.
Будут приняты меры по улучшению финансовой самостоятельности регионов. В целях обеспечения эффективного решения вопросов на местном уровне будет продолжена работа по построению эффективной системы местного самоуправления.
Совершенствование государственной службы и повышение качества государственных услуг.
Повышение эффективности системы государственного управления потребует дальнейшего углубления принципов меритократии, создания «социальных лифтов», повсеместного повышения эффективности и внедрения практики корпоративного управления в государственных организациях, укрепления профессионального уровня государственных служащих, в частности эффективных менеджеров корпуса А.
Повышению эффективности деятельности государственных органов будет также способствовать полноценное внедрение бюджета, ориентированного на результат, и совершенствование системы стратегического планирования.
Будет усовершенствована система управления талантами для привлечения, эффективного использования и удержания высококвалифицированных и профессиональных сотрудников, которые внесут существенный вклад в развитие государственной службы.
Будут реализованы программы регулярного обучения для государственных служащих. При этом схема оплаты труда и продвижения по службе будет увязана с выполнением индивидуальных целевых показателей.
В целях предоставления конечному потребителю качественных услуг будет сделан упор на дальнейшем развитии «электронного правительства». В частности, для повышения качества системы государственного управления будет создано «мобильное правительство» для предоставления государственных услуг посредством мобильных устройств. В этой связи будет также задействована площадка «открытых данных», позволяющая самостоятельно обрабатывать и анализировать информацию. В государственных органах будут внедряться программы непрерывного совершенствования функциональных процессов, ориентированных на повышение эффективности и качества предоставляемых услуг. Будет внедрена новая модель информатизации, основанная на переходе к использованию «облачных вычислений» и защищенную государственную «облачную» платформу G-Cloud, ИКТ-аутсорсинга и консолидации заказов. В целях обеспечения доступности и широкого распространения новых внедряемых технологий будут внедрены специализированные курсы по повышению компьютерной грамотности населения.
Снижение уровня коррупции в стране. Будет принят ряд программных документов, в том числе Программа дальнейшей модернизации правоохранительной системы, Стратегия противодействия коррупции, учитывающая ключевые рекомендации Организации экономического сотрудничества и развития (далее – ОЭСР) в сфере борьбы с коррупцией, а также План по совершенствованию антикоррупционной политики.
Для дальнейшего усиления прозрачности деятельности государственных органов будут приняты соответствующие нормативные правовые акты.
Будут введены новые механизмы противодействия коррупции, включающие уголовную ответственность за обещание и (или) предложение взятки, «злоупотребление влиянием при отсутствии последствий», прямой и косвенный подкуп должностных лиц иностранных государств и международных организаций и в частном секторе, а также «отмывание» незаконных доходов.
В долгосрочной перспективе искоренению коррупции будут также способствовать введение всеобщего декларирования доходов и расходов, повышение заработной платы государственных служащих и эффективная политика в сфере разграничения полномочий между центральными и местными исполнительными органами.
В рамках государственной службы будет усовершенствована система ценностей государственных служащих, в том числе будут ужесточены требования по соблюдению Кодекса чести государственных служащих.
Совершенствование судебной системы. Дальнейшее реформирование судебной системы будет ориентировано на обеспечение доступности, простоты и быстрого разрешения споров, а также укрепление доверия общества к судебной системе. В этой связи будет принят комплекс мер, направленный на укрепление верховенства права, обеспечение независимости судебной власти, а также дальнейшую имплементацию международных принципов судопроизводства в национальное законодательство.
В частности будут приняты меры по усилению роли судов первой инстанции, противодействию внеправовому влиянию на суды, повышению доверия к ним и улучшению их имиджа. Будет изучен вопрос введения института мировых судей.
В целях обеспечения оперативного разрешения споров граждан будет совершенствоваться деятельность институтов внесудебного урегулирования споров с применением примирительных процедур и медиации. Будут приняты меры по популяризации деятельности медиаторов.
Будет продолжена работа по созданию специализированных судов, в том числе будут рассмотрены вопросы создания самостоятельной коллегии по административным делам в Верховном Суде, окружных кассационных судов, а также вопрос функционирования нескольких судебных инстанций в одном суде.
Будет продолжена работа по упрощению судебных процедур в гражданском и уголовном судопроизводстве.
Расширится применение современных информационных технологий путем дальнейшей реализации и совершенствования системы электронного правосудия и развития электронного протоколирования судебных заседаний.
Продолжится работа по повышению профессионального и нравственного уровня судейских кадров.
Совершенствование правоохранительной системы. Совершенствование деятельности правоохранительных органов будет проводиться путем дальнейшей модернизации их функций по обеспечению законности, защите прав, свобод и законных интересов граждан, общества и государства.
Будут приняты меры по совершенствованию правовой основы и внедрению правовых механизмов по оптимизации деятельности правоохранительных органов, усилению роли и самостоятельности их низовых структур в вопросах обеспечения законности и правопорядка.
Одним из важных направлений деятельности правоохранительных органов станет непрерывная работа, направленная на создание общегосударственной системы профилактики и противодействия правонарушениям путем вовлечения в этот процесс институтов гражданского общества.
Развитие и углубление получит прямая связь с населением в формате «правоохранительный орган – общество – гражданин», а также праворазъяснительная деятельность, способствующая не только повышению правосознания и правовой культуры граждан, но и укреплению связи между правоохранительными органами и населением, в том числе посредством общественного контроля.
Широкое внедрение и использование информационных технологий субъектами уголовного процесса и судами позволит оптимизировать их работу, сократить временные и финансовые ресурсы, а также обеспечить информированность участников процесса о движении дела, позволив всесторонне реализовывать их права на судебную защиту и юридическую помощь.
Будет проводиться работа по дальнейшей демилитаризации отдельных структур правоохранительных органов, не осуществляющих непосредственную правоохранительную функцию.
Совершенствование правоохранительной системы будет направлено на исключение всех форм противоправного поведения, формирование «нулевой терпимости» общества к правонарушениям, обеспечение верховенства закона и повышение уровня доверия населения.

2.2. Модернизация экономических институтов, направленных на развитие конкуренции и частного сектора

Для решения данной задачи будут приняты меры, направленные на:
1) сокращение роли государства в экономике;
2) развитие малого и среднего бизнеса;
3) совершенствование системы защиты интеллектуальной собственности.
Сокращение роли государства в экономике. Оптимизация роли государства в экономике будет ориентировано на снижение доли государственной собственности и уровня участия государства в промышленных и инфраструктурных предприятиях, повышение эффективности управления государственными активами.
В краткосрочной перспективе будет проработан вопрос о необходимости совершенствования нормативной правовой базы, регламентирующей условия участия государства в капитале компаний.
В среднесрочной перспективе будет проведен новый этап приватизации. Для этого на основе анализа действующих государственных компаний будет определен перечень предприятий, подлежащих передаче частному сектору.
Продолжится реализация программы по первичному размещению акций национальных компаний «Народное IPO». Создание привлекательного рынка ценных бумаг в Казахстане будет иметь решающее значение в обеспечении дальнейшего экономического роста.
Развитие малого и среднего бизнеса. Основным двигателем экономического роста станет малый и средний бизнес, свободно конкурирующий на внутреннем и международных рынках. Деловой климат в стране станет одним из наиболее привлекательным в мире.
Этому будет способствовать дальнейшее совершенствование разрешительной системы и упрощение налогового администрирования. В рамках Концепции совершенствования государственного регулирования предпринимательской деятельности будут внедрены новые принципы разрешительного законодательства. Будет создана интегрированная система с утверждением единого перечня разрешительных документов и их классификацией по степени опасности и сложности видов деятельности. В краткосрочной перспективе будет обеспечена полная автоматизация разрешительных процедур на единой платформе в соответствии с типовыми бизнес-процессами.
Для оценки влияния принимаемых нормативных правовых актов на социально-экономические процессы и деловую активность будет внедрена методика анализа регуляторного воздействия.
Будет продолжена оптимизация процессов налогового администрирования, в том числе путем дальнейшего развития системы электронной налоговой отчетности. Будет введена информационная система по приему и обработке электронных счетов-фактур.
С целью упрощения внешнеторговых операций, в частности таможенных процедур, будут осуществлены меры по автоматизации процессов оказания услуг. В сфере внешней торговли будут значительно сокращены количество досмотров грузов и время таможенного оформления.
В рамках вступления Казахстана во Всемирную торговую организацию (далее – ВТО) будут сняты ограничения иностранного участия в ряде секторов.
В среднесрочной перспективе будут отменены требования к местному содержанию для иностранных и казахстанских компаний касательно рабочей силы и закупок товаров, работ и услуг.
Кроме улучшения условий входа и выхода на рынок, развития конкуренции будет принят комплекс мер, направленный на последовательное расширение финансирования для бизнеса. Налогово-бюджетная политика будет обеспечивать дополнительные стимулы для развития малого и среднего бизнеса.
Развитию предпринимательской активности в экономике будет также способствовать совершенствование политики в сфере привлечения инвестиций.
Вместе с тем будет активизировано стимулирование современных программ по формированию бизнес и инвесторского мышления у широких слоев населения, повышению финансовой и бизнес грамотности.
Активизируется работа по популяризации предпринимательства среди широких слоев населения. Будут освещаться примеры положительного опыта предпринимателей, например, через стимулирование развития информационных ресурсов по предпринимательству и историй успеха.
Будет стимулироваться практика предпринимательской деятельности в университетах, чтобы студенты в области бизнеса нарабатывали предпринимательский опыт, реализуя в рамках своего обучения проекты, помогая действующим малым и средним предприятиям в решении их конкретных производственных и других вопросов.
Будут значительно расширены образовательные программы с улучшением качества и практической отдачи для малого и среднего бизнеса. Важно стимулировать самые разнообразные механизмы развития современных бизнес-компетенций в малом и среднем бизнесе, включая широкий набор коучинговых, консультационных и тренерских программ, направленных на развитие рынка бизнес-образовательных услуг.
Предстоит серьезно улучшить качество делового образования в ВУЗах и школах бизнеса с фокусом на расширение партнерства с международными университетами, что будут способствовать быстрому созданию качественных программ и развитию навыков среди преподавателей.
Совершенствование системы защиты интеллектуальной собственности. Работа в данной сфере будет направлена на стимулирование изобретателей, признание их творческого вклада, предоставление им возможности получения материальной выгоды от своего изобретения.
В краткосрочной перспективе будут приняты меры по упрощению процедуры регистрации и выдаче охранных документов на объекты интеллектуальной собственности. Будет предусмотрена возможность электронной подачи заявок на получение патентов через портал электронного правительства с одновременным уменьшением размера патентной пошлины за подачу заявок в электронном виде.
В целях поддержки развития высокотехнологичных сфер производства будет внедрена процедура «зеленый коридор».
Изобретениям, отнесенным к приоритетным отраслям науки и экономики («зеленый коридор»), будет предоставлено право приоритетного рассмотрения заявок на получение патента.
На основании опыта развитых стран будет внедрена система ускоренной экспертизы заявок на изобретения, которые уже коммерциализированы или планируются к внедрению в производство в течение ближайших двух лет.
В долгосрочной перспективе, по мере накопления критической массы патентов и перехода на наукоемкую экономику, будет усовершенствована система защиты интеллектуальной собственности с акцентом на улучшение качества выдаваемых патентов.

3. Развитие отраслей наукоемкой экономики

Построение наукоемкой экономики будет достигнута путем повышения конкурентоспособности добывающей и обрабатывающей промышленности, расширения сектора услуг, а также последовательного развития новых высокотехнологичных сфер производства. При этом основной упор будет сделан на ускоренное развитие обрабатывающей промышленности.
Формирование наукоемкой экономики будет осуществляться поэтапно, с определением приоритетных задач на среднесрочную и долгосрочную перспективу.
В среднесрочной перспективе, в течение следующих 15-20 лет, будет осуществлена индустриализация «догоняющего роста», с целью достижения текущего уровня технологического развития развитых стран. Этот промежуток времени обусловлен относительно благоприятными мировыми трендами и открывающимся «окном возможностей».
Она будет осуществляться в рамках отдельных среднесрочных государственных программ индустриализации. В рамках этой работы будут сокращены приоритеты индустриальной политики. Это позволит повысить эффективность программ индустриализации и перенаправить высвободившиеся из «увядающих» отраслей административные и финансовые ресурсы на модернизацию и развитие тех отраслей, в которых Казахстан имеет конкурентные преимущества и сможет углубить специализацию на мировом рынке.
В этот среднесрочный период базовые отрасли промышленности (нефтегазовая промышленность, горно-металлургический сектор) будут оставаться драйверами экономического роста, но в долгосрочной перспективе перестанут быть основным источником доходов государства, и будут лишь поддерживать рост многоотраслевой национальной экономики.
Вокруг базовых отраслей промышленности будут создаваться сопутствующие производства. Получат развитие геологоразведочные работы, инжиниринговые и сервисные услуги.

3.1. Развитие базовых отраслей промышленности

Поддержка базовых отраслей промышленности будет направлена на развитие производств полного цикла, начиная с проведения геологоразведочных работ, добычи природных ресурсов и заканчивая производством продукций высокого передела.
При этом наиболее приоритетными в этом направлении секторами станут нефтегазовый сектор, урановая промышленность и горно-металлургический комплекс.
Развитие нефтегазового сектора. Политика в нефтегазовой сфере будет ориентирована на сохранение долгосрочного экспортного потенциала сектора. Она будет выстраиваться на основе определения баланса между доходностью и рисками добычи и использования нефтегазовых резервов, доходов от реализации углеводородных ресурсов и необходимыми инвестициями в развитие инфраструктуры.
Реализации консервативной политики в нефтедобывающем секторе будет способствовать увеличение спроса на традиционные источники энергии в развивающихся странах, что обеспечит сохранение высоких цен на нефть.
Принятие менее агрессивного сценария добычи нефти в долгосрочной перспективе позволит добиться двух целей.
Во-первых, будет обеспечена устойчивость добычи и экспорта нефтяных ресурсов до 2050 года.
Во-вторых, повышение эффективности управления нефтяными ресурсами страны позволит создать стимулы для переориентации частного сектора на новые несырьевые и высокотехнологичные отрасли производства.
В целях повышения конкурентоспособности казахстанских компаний, действующих в области добычи углеводородных ресурсов, будут приняты меры по созданию «экосистем», объединяющих, помимо местных компаний, национальные научно-исследовательские институты, иностранные компании-подрядчики, а также нефтеперерабатывающие и нефтехимические производства Казахстана.
В рамках экосистем получат развитие связанные с нефтегазовым сектором отрасли обрабатывающей промышленности. Дальнейшая модернизация трех основных нефтеперерабатывающих заводов страны позволит к 2025 году полностью обеспечить внутренний рынок отечественными горюче-смазочными материалами.
В целях активизации инновационно-технологического развития отрасли будут сформированы коммуникационные площадки масштабного ознакомления казахстанского инженерно-технического персонала с передовым международным опытом и инновационными технико-технологическими решениями.
Реализация потенциала урановой промышленности. Привлекательность урановой промышленности обуславливается стабильностью спроса на ее продукцию на мировом рынке. Согласно существующим прогнозам, доля атомной электроэнергетики в мировом энергобалансе будет расти в долгосрочной перспективе.
Инвестиционные риски в уранодобывающей отрасли значительно ниже, чем в большинстве горнодобывающих отраслях.
Являясь первым производителем урана в мире, Казахстан будет проводить политику, направленную на углубление специализации в данной отрасли.
Углубление специализации Казахстана в атомной промышленности направлено на создание уникальной продукции и услуг высокого передела на всех звеньях производственно-сбытовой цепочки.
Вместе с тем необходимо обеспечить развитие услуг по проектированию, строительству и эксплуатации атомных реакторов, обогащению топлива, управлению и обслуживанию атомных станций, переработке и утилизации отработанного ядерного топлива.
Развитие горно-металлургического комплекса. Модернизация горно-металлургической промышленности, начиная от геологоразведки и заканчивая производством металлов, позволит значительно увеличить объем валовой добавленной стоимости сектора. В этой связи в свете имеющихся конкурентных преимуществ в горно-металлургическом комплексе будет осуществляться поддержка сферы геологоразведочных и инжиниринговых услуг.
Будет расширено финансирование геологоразведочных работ государством. При этом государственная поддержка будет дифференцирована в соответствии с размером компаний и формой собственности. Основная часть финансирования будет направлена на поиск новых месторождений.
К работе в сфере геологоразведочных услуг в Казахстане будут привлекаться транснациональные инжиниринговые компании. Это позволит обеспечить трансферт современных инновационных технологий в геологоразведку. Использование инновационных технологий позволит наиболее эффективно извлекать полезные ископаемые для поддержания конкурентоспособности отрасли на мировом рынке. Будет активизирована добыча черных и цветных металлов, как в урановой промышленности, в которой применение новых технологий в добыче и переработке урановой руды, позволило Казахстану стать одним из мировых лидеров за короткий промежуток времени.
В целом для привлечения инвестиций в сферу геологоразведки будет усовершенствовано законодательство. Также будет рассмотрен вопрос вхождения в капитал специализированных иностранных компаний.
В среднесрочной перспективе функции по развитию сектора геологоразведочных услуг будут переданы национальной добывающей компании, способной осуществлять разведку новых бассейнов как самостоятельно, так и посредством инвестирования.
Развитие горно-металлургического комплекса будет ориентировано на увеличение доли продукции глубокой переработки с высокой добавленной стоимостью. В этой связи будет принят комплекс мер, направленный на снижение ресурсоемкости и энергоемкости действующих предприятий, а также на внедрение современных управленческих технологий с целью повышения производительности труда.
Будут внедрены инновационные технологии извлечения и комплексной переработки сырья, разрабатываться новые виды продукции.
В целях равноправного участия местных поставщиков на рынке экспорта, будут усовершенствованы технические стандарты, соответствующие мировой практике. Это позволит местным участникам рынка приобрести практический опыт для международной конкурентоспособности в будущем.
Учитывая усложнение технологий в сфере геологоразведки, добычи, а также логистики, в этой отрасли будут формироваться экосистемы, состоящие из подрядчиков и небольших инновационных компаний.
Будут приняты дальнейшие шаги по развитию кадрового потенциала металлургической и добывающей промышленности, в том числе путем увеличения государственного заказа на подготовку специалистов в лучших в мире ВУЗах горного дела.
Важным компонентом в развитии навыков является формирование университета горного дела мирового класса. Для этого будут созданы партнерские программы с ведущими специалистами по горному делу в мире, совместные программы исследований, а также непрерывного образования в тесном сотрудничестве с предприятиями отрасли, через формирование центров мастерства для развития технологий, формирования навыков и развития операционного мастерства на международном уровне.

3.2. Развитие обрабатывающей промышленности

В сфере обрабатывающей промышленности государственная политика будет направлена на развитие ограниченного количества приоритетных секторов. Главным критерием при их отборе станет возможность создания полноценных цепочек добавленных стоимостей, а также их экспортный потенциал. К таким потенциальным секторам на первоначальном этапе относятся металлургия, нефтегазопереработка, агрохимия, промышленные химикаты, полимеры и пластмассы, производство строительных материалов и машиностроение. Для их развития будут созданы благоприятные экономические, инфраструктурные и институциональные условия.
Обрабатывающая промышленность будет ориентироваться на углубление специализации, повышение конкурентоспособности на региональном уровне и экспорт. Будет осуществлено полное обновление отечественных производственных активов в соответствии с самыми новейшими технологическими стандартами. Этому будет способствовать реализация государственной промышленной политики с упором на расширение несырьевых секторов, ориентированных на экспорт.
В целях развития обрабатывающей промышленности будут созданы условия для развития частных производственных компаний, способных конкурировать на мировом уровне, в том числе путем развития необходимой инфраструктуры, а также обеспечением доступа и экономических условий для экспорта продукции с высокой добавленной стоимостью. Будет снижена степень присутствия государства в обрабатывающей промышленности.
В результате ускоренного развития обрабатывающей промышленности будет сформирована технологическая база для осуществления перехода к наукоемкой экономике.
В целом, реализация мер по форсированному развитию обрабатывающей промышленности будет осуществлена в рамках государственной промышленной политики, которая будет сконцентрирована на стимулировании диверсификации экономики и повышении конкурентоспособности промышленности.
В среднесрочной перспективе будет принят комплекс мер по созданию основы для развития высокотехнологичных секторов наукоемкой экономики, в которых в Казахстане существует значительный потенциал. В частности, это – ИКТ, космические технологии, альтернативная энергетика.

3.3. Создание высокотехнологичного агропромышленного комплекса

Развитие агропромышленного комплекса будет направлено на повышение производительности сельскохозяйственного производства, освоение потенциала производственной и перерабатывающей отраслей и расширение экспортного потенциала страны в долгосрочной перспективе.
Растущий мировой спрос на продовольственные товары за счет роста численности населения в развивающихся странах, а также глобальные климатические изменения создадут благоприятные условия для завоевания Казахстаном новых ниш на мировых рынках.
Стратегическим приоритетом в развитии сельского хозяйства будет глубокая переработка сельскохозяйственного сырья. Будут увеличены объемы производства конкурентоспособной готовой продукции животноводства, растениеводства, производства мяса, молока, сливочного масла, сыров, муки и сахара.
Задача развития агропромышленного комплекса предполагает принятие мер, направленных на:
1) повышение инвестиционной привлекательности отрасли;
2) расширение доступа к финансированию;
3) активизацию научных исследований, модернизацию используемых и освоение новых технологий;
4) рациональное использование ресурсов.
Повышение инвестиционной привлекательности АПК. Совершенствование процессов регулирования в отрасли будет направлено, в первую очередь, на создание эффективного земельного рынка, в том числе путем повышения прозрачности процессов ценообразования.
Также будут устранены налоговые барьеры, препятствующие укрупнению фермерских хозяйств и сельхозтоваропроизводителей, повышению эффективности использования земель и общему развитию сельскохозяйственного бизнеса, что будет способствовать снижению «теневой экономики», а также модернизации системы регулирования сельскохозяйственных отношений, что, в свою очередь, позволит обеспечить рост экономического потенциала отрасли.
Будет обеспечен доступ к долгосрочному финансированию, в том числе за счет привлечения международных институтов развития. Финансирование будет обеспечиваться также за счет использования механизма государственно-частного партнерства.
Фермеры получат прямой доступ к рынку сбыта сельскохозяйственной продукции без посредников путем их объединения вокруг крупных торгово-реализационных сетей на основе долгосрочных контрактов. Подобный механизм позволит минимизировать риски как для покупателей, так и для производителей, будет способствовать внедрению стандартов качества продукции, облегчит получение гарантий по банковским кредитам.
Для снижения рисков вхождения частных финансовых компаний в аграрный сектор будет внедрена государственная система гарантирования и страхования займов.
В рамках расширения доступности финансирования будет внедрен комплекс мер по привлечению инвестиций в развитие инфраструктуры сельского хозяйства, формирование производственно-сбытовых цепочек и поддержку экспорта продукции.
Активизация научных исследований. Освоение новых технологий позволит Казахстану в среднесрочной перспективе включить в сельскохозяйственный оборот ранее неосвоенные земли в засушливых и полупустынных регионах, а также повысить общий уровень производительности отрасли.
Для обеспечения агропромышленного комплекса современными эффективными разработками государством будут реализованы международные научные программы, направленные на повышение квалификации исследователей в ведущих мировых научных центрах.
В рамках обновления технологической базы будут приняты меры по повышению доступности долгосрочного финансирования научных исследований в следующих сферах:
1) робототехника для сельского хозяйства;
2) оптоволоконные технологии;
3) технологии удаленного управления;
4) разработка экологически чистых агрохимикатов;
5) разработка энергосберегающих методов ирригации посевных земель;
6) разработка экологически чистых видов сельскохозяйственных культур, в том числе для повышения их засухоустойчивости.
Для привлечения современных технологий и лучших практик ведения сельского хозяйства при участии государства совместно с иностранными инвесторами будут создаваться экспериментальные модельные хозяйства, применяющие ресурсосберегающие и «зеленые» технологии.
Будет расширен спектр образовательных и консультационных услуг для производителей сельскохозяйственной продукции в целях эффективного применения достижений науки.
Рациональное использование ресурсов будет обеспечено путем принятия комплекса мер по повышению эффективности потребления агрохимикатов, топлива, водных и земельных ресурсов.
Для введения в производственный оборот земель в засушливых и полупустынных регионах будет расширяться применение современных технологий нулевой обработки почвы, минимизирующих затраты труда и расход топлива.
Эффективное использование водных ресурсов будет достигаться путем внедрения технологий капельного орошения, орошения распыленной водой, локально-импульсного орошения и сокращения потерь при транспортировке воды. Уже к 2030 году водосберегающие технологии будут внедрены на 15 % всех посевных площадей. К данному времени также будет обеспечено уменьшение полива напуском с 80 % до 5 %.
Будет осуществляться постепенное сокращение малорентабельных и водоемких культур (в частности, риса и хлопка) с заменой их на овощные, масличные и кормовые культуры.

3.4. Развитие сектора услуг

В долгосрочной перспективе по мере экономического развития и перехода на наукоемкую экономику в структуре ВВП Казахстана доля сектора услуг существенно возрастет. Доля услуг в экономике приблизится к 70 %.
Сектор услуг в Казахстане будет расширяться, модернизироваться и углубляться по мере развития страны, а трудовые ресурсы будут перераспределяться из сельского хозяйства и других отраслей, по мере повышения производительности в них, в сектор услуг. Вступление Казахстана в ВТО ускорит эти преобразования.
В этой связи ожидаемым результатом являются диверсификация и расширение экспорта услуг, включающие образовательные, профессиональные услуги, услуги в сфере туризма (в том числе экологического, медицинского, санаторно-курортного и др.), сервисно-технологические, космические, а также индустрию развлечений и креативные услуги. Будет осуществляться постепенное целевое замещение импорта услуг, присоединение к соглашениям о взаимном признании в целях упрощения торговли услугами.
Будет обеспечено развитие экспортоориентированных услуг, прежде всего в приграничные государства региона. Для этого будут разработаны международные соглашения с целевыми рынками экспорта, обеспечиваться доступ и экономические условия для экспорта услуг. В среднесрочной перспективе будет реализована стратегия экспортопродвижения, включающая сектор современных услуг.
Расположение Казахстана на главном центральноазиатском транзитном маршруте, связывающем быстроразвивающиеся экономики (Индия на юге, Россия на севере и Китай на востоке), будет использовано для развития логистических услуг.
Будут приняты меры по развитию регионального сотрудничества и снижению логистических затрат при использовании торговых коридоров.
Будет проведена широкомасштабная модернизация автомобильной и железнодорожной инфраструктуры, связывающая Казахстан с другими странами региона. В частности будет повышена пропускная способность автодорожной и железнодорожной сети. Будет предоставляться государственная поддержка для обновления транспортного парка перевозчиков.
Будут расширены возможности провайдеров логистических услуг, в том числе за счет повышения квалификации и совершенствования нормативно-правовой базы по вопросам мультимодальных перевозок.
Накопленный опыт предоставления финансовых услуг в региональном финансовом центре города Алматы будет использован для углубления специализации Казахстана в данной сфере.
Будут приняты меры по созданию благоприятных условий для крупных финансовых организаций, предоставляющих займы, страховые и финансовые услуги.
Развитие ИКТ будет ориентировано на формирование человеческого и инфраструктурного потенциала для развития инноваций.
Создание информационно-коммуникационной инфраструктуры будет происходить посредством тесного сотрудничества науки, образования и промышленности. Будут созданы научно-исследовательские центры для разработки инновационных решений в сферах роботостроения, мобильных технологий, «облачных» и Grid-вычислений, искусственного интеллекта, высокопроизводительных вычислительных систем, защиты и безопасности информации, а также мультимедийных технологий.
Развитие человеческих ресурсов и предпринимательского потенциала в сфере ИКТ будет направлено на создание условий для освоения всеми слоями населения информационных технологий. Для этого будет продолжена работа по развитию электронного образования и дистанционной работы.
Также будут приняты меры по обеспечению всеобщего доступа к высокоскоростным информационным сетям и развитию транзитного потенциала в сфере информационных технологий. Это позволит к 2030 году пропускать через страну не менее 2-3 % мировых информационных потоков с двукратным увеличением данного показателя к 2050 году.
В условиях постоянного роста потребностей рынка в коммерческих запусках, Казахстан будет активно развивать космическую отрасль.
В среднесрочной перспективе будет осуществлено строительство и ввод в эксплуатацию космического ракетного комплекса «Байтерек», использующего экологически чистые компоненты ракетного топлива.
Будут созданы собственные космические системы связи и вещания, дистанционного зондирования Земли и спутниковой навигации, сборочно-испытательный комплекс космических аппаратов. Их создание и использование обеспечат потребителей услугами высококачественной спутниковой связи теле- и радиовещания, дистанционного зондирования Земли, высокоточной спутниковой навигацией и приведут к повышению конкурентоспособности Республики Казахстан в таких отраслях, как телекоммуникация, сельское хозяйство, железнодорожный и автомобильный транспорт, управление земельными ресурсами, геодезия, картография и энергетика, а также к возможности оказания космических услуг иностранным заказчикам.
В долгосрочной перспективе наукоемкие космические технологии будут внедряться в смежных высокотехнологичных секторах экономики.

3.5. Развитие альтернативной энергетики

В долгосрочной перспективе в целях обеспечения энергетической безопасности и снижения экологической нагрузки Казахстан будет развивать производство электроэнергии из возобновляемых и альтернативных источников. К 2050 году их общая доля в общем объеме производимой электроэнергии будет доведена до 50 %.
В среднесрочном периоде будут внедряться проекты по развитию ветровой, солнечной энергетики, а также в биоэлектроэнергетике, производимой путем переработки сельскохозяйственных культур и отходов. Ввиду относительной дороговизны данных технологий, приоритет будет отдаваться тем, которые уже сегодня близки к ценовому паритету с традиционной генерации – это ветровые установки крупного масштаба. Прочие технологии будут внедряться более медленными темпами для получения опыта по интеграции их в сеть, заботясь о минимизации экономической нагрузки на потребителя. Совокупная доля ветровой, солнечной и биоэнергии будет доведена до 3 % от общего объема производимой электроэнергии к 2020 году.
В долгосрочной перспективе при совершенствовании технологий генерации электроэнергии на возобновляемых источниках энергии и достижении ценового паритета с традиционной генерацией, возможен значительный рост доли ВИЭ для достижения целевых показателей 2050 года.
Будет осуществляться постепенный перевод угольных ТЭЦ на природный газ и строительство новых тепловых электростанций, работающих на данном виде топлива, путем создания соответствующей инфраструктуры в крупных городах страны.
Для развития ВИЭ в Казахстане будет использоваться опыт других стран как с точки зрения перенятия лучших практик, как и с точки зрения избегания их ошибок. Так, в Казахстане будет установлен лимит на каждый из видов ВИЭ, который будет четко отслеживаться. Будет определен уровень тарифов для каждого из видов генерации таким образом, чтобы с одной стороны привлекать инвесторов, а с другой минимизировать нагрузку на потребителей. Будут развиваться зрелые технологии, которые близки к конкурентоспособности с традиционной генерацией, другие будут использоваться в небольших масштабах, где они конкурентны либо для получения опыта по их интеграции в энергетическую систему. Планирование электроэнергетики будет происходить целостно с учетом развития современных традиционных технологий и ВИЭ для минимизации долгосрочной нагрузки на потребителя.

4. Ускоренное формирование инфраструктуры наукоемкой экономики

Ключевым механизмом модернизации и повышения конкурентоспособности отраслей экономики станет рост производительности всех факторов роста – труда, капитала и ресурсов. В современных условиях рост производительности самым тесным образом связан с внедрением инноваций и знаний. По мнению экспертов, инновация способна повысить производительность на 2-3 % в год. Драйвером спроса на инновации является национальная инновационная система, объединяющая университеты, предпринимательство и государство в инновационных кластерах, а центрами притяжения исследований, инноваций, инвесторов, крупных компаний и стартапов становятся большие города и возникающие на их основе агломерации. Как показывает опыт развитых стран, предпосылкой к возникновению агломераций являлась развитая инфраструктурная сеть.
В Казахстане совершенствование инструментов и механизмов устойчивого экономического развития будет происходить последовательно по мере развития страны в долгосрочной перспективе. Это будет происходить при минимизации вредного воздействия на окружающую среду и соблюдении высоких стандартов энергоэффективности.
В этой связи предстоит решить следующие задачи:
1) повышение производительности факторов роста;
2) формирование агломераций мирового уровня;
3) развитие национальной инновационной системы;
4) устранение инфраструктурных ограничений;
5) формирование привлекательного инвестиционного климата с привлечением целевых передовых инвесторов;
6) устойчивое развитие посредством перехода к «зеленой экономике».

4.1. Повышение производительности факторов роста

Повышение производительности труда, капитала и энергоресурсов станет движущей идеей модернизации всей экономики. Это относится ко всем секторам экономики. Будет разработана национальная система мониторинга производительности для всех отраслей экономики в соответствии с мировыми «бенчмарками».
Будут приняты меры по стимулированию роста производительности в частном секторе, внедрению передовых инструментов «бережливого производства».
В целях повышения эффективности деятельности квазигосударственного сектора будут также установлены четкие цели по показателям производительности, в том числе рентабельности, прибыли на инвестированный капитал и дивидендам.
В рамках программ по повышению занятости будут обеспечены условия для перехода трудовых ресурсов из низкопроизводительных в более высокодоходные и перспективные сферы трудовой деятельности.
Одновременно будет продолжена работа по приведению системы технического регулирования в отраслях экономики в соответствие с передовыми международными стандартами.

4.2. Формирование агломераций мирового уровня

Это предполагает:
1) активное развитие конкурентоспособных агломераций;
2) сбалансированное региональное развитие;
3) упорядочение внутренних миграционных процессов.
Активное развитие конкурентоспособных агломераций. Учитывая большую протяженность территории, малую численность и плотность населения, слабые связи между наукой и производством, а также низкую конкурентоспособность отраслей промышленности Казахстана, необходимо обеспечить мобилизацию финансовых, капитальных и человеческих ресурсов в ограниченном числе городов, объединенных в агломерации. Эти агломерации станут «точками роста» наукоемкой экономики.
Преимуществом функционирования агломераций является мультипликативный эффект от генерирования инноваций на повышение уровня конкурентоспособности страны в целом. По пути формирования агломераций в свое время пошли многие развитые страны. Агломерации создали условия для перехода к наукоемкой экономике.
Новые агломерации Казахстана станут центрами научно-исследовательских разработок, развития инноваций и предпринимательства. «Близость» данных разработок и инноваций к производственно-сбытовым цепочкам в рамках отдельных агломераций облегчит их скорейшее внедрение в производство.
Агломерации станут центрами притяжения населения страны. Они обеспечат развитие и продуктивное использование человеческого капитала за счет предоставления образовательных, информационных и транспортных услуг высокого качества, повышения конкуренции, создания привлекательных условий для иностранных инвесторов.
Центрами агломераций могут стать крупнейшие на сегодняшний день города Казахстана – Астана, Алматы и Шымкент с населением не менее двух миллионов человек. В этих городах наиболее активно развивается малый и средний бизнес, они имеют высокую долю трудоспособного населения. По мере развития страны в перспективе центрами агломерации могут стать и другие крупные города Казахстана.
Для каждой из агломераций будут разработаны стратегии развития до 2050 года с учетом экономических факторов роста, указанием приоритетных направлений развития и мер по формированию современной инфраструктуры.
Сбалансированное региональное развитие. Накопленный позитивный опыт агломераций в области инфраструктурного развития в среднесрочной перспективе будет транслирован на другие регионы страны.
Будет создаваться сеть конкурентоспособных, «зеленых» и «умных» городов. Сельским территориям будет оказываться достаточная поддержка для создания экономических связей с городами. Все крупные города и населенные пункты с населением пять тысяч и более человек будут обеспечены гарантированной защитой государственной противопожарной службы. В сельских населенных пунктах будут функционировать добровольные пожарные формирования, укомплектованные необходимой пожарной техникой и пожарно-техническим вооружением. В регионах с высоким риском возникновения паводков, оползней, селей и лавин будут созданы необходимые инженерно-защитные сооружения.
Укреплению межрегиональных связей будет способствовать координация отраслевых программ с приоритетами регионального развития.
На региональном уровне особое внимание будет уделяться обеспечению качества и заблаговременности планирования городских территорий.
При размещении новых производств и инфраструктуры будет учитываться их близость к источникам сырья и энергии, транспортной инфраструктуре, рынкам сбыта, а также доступность трудовых ресурсов. Для этого будет обеспечено согласование генеральных планов территорий в части инфраструктурного развития пригородных зон с планами землепользования в районах, прилегающих к городам, а также с градостроительными нормативами в агломерациях.
Корректировка генеральных планов будет направлена на развитие и оптимизацию социальной, жилищной и инженерной инфраструктуры с учетом прогнозируемой численности населения и потенциала территории.
Упорядочение внутренних миграционных процессов. В целях предотвращения отрицательных социальных последствий внутренней миграции из села в город будет принят комплекс мер, направленный на вовлечение мигрантов в формальную занятость.
Гражданам, не имеющим жилья в собственности или на условиях аренды, будет предоставляться временное жилье при условии предоставления трудового договора. Будет продолжена реализация мер по повышению мобильности населения с оказанием содействия в трудоустройстве, предоставлением субсидий на переезд и обучением на курсах профессиональной подготовки, переподготовки и повышения квалификации.
Будут приняты меры по дальнейшему развитию рынка арендного жилья.

4.3. Развитие национальной инновационной системы

Развитие национальной инновационной системы будет реализовано путем повышения эффективности институтов государственной поддержки исследований, разработок и их внедрения, развития интеллектуально-инновационных кластеров и оптимизации действующей инновационной инфраструктуры.
Повышение эффективности институтов по развитию и поддержке науки и инноваций. Для этого будет проработан вопрос совершенствования законодательства по венчурному финансированию, а также усовершенствовано законодательство по защите интеллектуальной собственности, поддержке исследований и инноваций, коммерциализации научных разработок.
Университетам, исследовательским институтам и малому бизнесу будет предоставлено право передавать лицензии на коммерческое использование исследований, проведенных при финансовой поддержке государства.
Развитие венчурного финансирования будет нацелено на привлечение зарубежного капитала в страну, софинансирование совместно с иностранным капиталом венчурных сделок на начальных стадиях, а также софинансирование развития стартапов.
Особое внимание будет уделено развитию инновационного потенциала в университетах агломераций – Астане, Алматы и Шымкенте. Финансирование инновационной деятельности в университетах будет охватывать все уровни цепочки добавленных стоимостей – развитие инновационного потенциала и исследований, коммерциализацию технологий, поддержку стартапов.
Будет осуществляться стимулирование создания и размещения дополнительных производств (спин-офф) крупных компаний квазигосударственного сектора на территории интеллектуально-инновационных кластеров путем оказания содействия в форме финансирования, предоставления вспомогательных услуг, программ менторства с привлечением опытных предпринимателей, инвесторов и руководителей компаний.
С целью усиления взаимодействия государства, бизнеса и науки будут реализованы целевые технологические программы.
Система трансферта технологий будет ориентирована на поиск и адаптацию технологий, в первую очередь, с привлечением отечественных кадров для повышения их компетенций.
При этом в целях внедрения современных производственных технологий будет усовершенствована система экспертизы инновационных разработок и новых технологий.
Наряду с реализацией системы инструментов выявления и поддержки наиболее перспективных инновационных идей и проектов, их внедрения, масштабирования и продвижения будет продолжена работа по поиску и поддержке талантливых инноваторов, а также будет оптимизирована схема предоставления инновационных грантов.
Вместе с тем будет продолжена работа по стимулированию развития инноваций, в том числе через развитие налоговых мер, построения эффективной системы технического регулирования и стандартов.
Оптимизация действующей инновационной инфраструктуры. В рамках работы в данном направлении будет пересмотрена модель развития технологических парков через внедрение новой классификации. Их цель будет заключаться в создании благоприятных условий для сотрудничества между всеми заинтересованными сторонами в инновационном процессе, а также обеспечении новаторов технической инфраструктурой и сервисными услугами. Кроме того, в технопарках будут проводиться тренинги, оказываться консалтинговые услуги, услуги по строительству и реконструкции. Таким образом, технопарки станут центрами создания инновационной среды в регионах.
Вместе с тем будет пересмотрена модель развития международных центров трансферта технологий и расширены функции отраслевых конструкторских бюро.
Создание сети интеллектуально-инновационных кластеров. Интеллектуально-инновационные кластеры будут нацелены на накопление и обмен фундаментальных и прикладных знаний, создание и использование возможностей для инноваций в приоритетных секторах экономики. Научные организации будут работать с предприятиями для выявления коммерческих возможностей, заключения договоров с предприятиями на разработку инновационной продукции.
Приоритетными направлениями интеллектуально-инновационных кластеров станут чистая энергетика, робототехника, нанотехнологии, аэрокосмическая промышленность, генная инженерия и инжиниринговые услуги, а также другие высокотехнологические направления.
В сеть интеллектуально-инновационных кластеров будут входить следующие структуры:
1) специальная экономическая зона для высокотехнологичных компаний;
2) индустриальная площадка, где будут располагаться высокотехнологичные производства, отраслевые институты национальных компаний, исследовательские центры казахстанских и зарубежных компаний;
3) Центр инжиниринга для разработки, адаптации и внедрения новейших технологий по прямым заказам промышленности;
4) элементы инновационной инфраструктуры: технопарк, бизнес-инкубатор, центр коммерциализации и трансферта технологий, инновационный венчурный фонд.
В среднесрочной перспективе первый интеллектуально-инновационный кластер будет формироваться в Назарбаев Университете. В свою очередь, Специальная экономическая зона «Парк инновационных технологий» станет инновационным кластером, который будет привлекать не только университеты, крупные компании, но и малый, средний бизнес, инноваторов и изобретателей. В перспективе данная практика будет распространена в других городах. В кластерах получат развитие научные разработки и академическое предпринимательство.

4.4. Устранение инфраструктурных ограничений

Модернизация инфраструктуры позволит минимизировать риски и издержки предпринимателей, инвесторов в области создания и освоения новых технологий, а также повысить качество жизни населения с его приближением к уровню наиболее развитых стран.
В краткосрочной и среднесрочной перспективе будут увеличены объемы государственных расходов на реализацию инфраструктурных проектов, в том числе с использованием механизмов государственно-частного партнерства. По мере формирования необходимой инфраструктурной базы, предполагается постепенное снижение объемов финансирования за счет государственного бюджета.
Развитие транспортной инфраструктуры. В продолжение действующей Программы по развитию транспортной инфраструктуры на 2010 – 2014 годы будет принят комплекс долгосрочных мер по реформированию отрасли, включая привлечение инвестиции в развитие автодорожной и железнодорожной сети.
На республиканском уровне для обеспечения связи между агломерациями, основными пограничными переходами и областными центрами будут созданы современные магистральные коридоры.
Будет усовершенствована система управления транспортными потоками, позволяющая обеспечить эффективность управления перевозками, оптимально использовать все виды транспорта, увеличить скорость движения, а также повысить доступность и качество услуг в сфере пассажирских перевозок. В частности, будет создана Интеллектуальная транспортная система (далее – ИТС).
ИТС объединит системы видеонаблюдения, управления дорожным движением, оповещения водителей о дорожных условиях и электронной оплаты транспортных услуг. В рамках формирования ИТС будет создан Национальный информационный центр, осуществляющий сбор, обработку и хранение информации о транспортном комплексе страны.
Внедрение ИТС будет осуществляться поэтапно. Пилотные проекты в сфере интеллектуального управления транспортными потоками будут реализованы в агломерациях. Здесь будут внедрены современные виды общественного транспорта, в том числе скоростные автобусные маршруты и легкорельсовые трамвайные линии. Будет обеспечен высокий уровень эффективности использования ресурсов, в частности, горюче-смазочных материалов, энергии и воды, наряду с ограничением выбросов и загрязнений.
Модернизация жилищно-коммунальной инфраструктуры. В рамках повышения энергоэффективности жилищно-коммунальной инфраструктуры будет продолжено осуществление термомодернизации существующих зданий в момент проведения капитального ремонта. Строительство новых зданий будет осуществляться в соответствии с последними стандартами в области теплозащиты. В долгосрочной перспективе будет осуществлена повсеместная установка систем регулирования комнатной температуры, приборов учета потребляемой воды и тепловой энергии.
Будет осуществлена модернизация систем централизованного теплоснабжения с заменой изношенных трубопроводов и модернизацией насосных станций.

4.5. Формирование привлекательного инвестиционного климата с привлечением целевых передовых инвесторов

Поддержка прямых иностранных инвестиций станет приоритетным направлением развития всех отраслей экономики, включая сектор современных услуг. Будет скоординирована работа по привлечению инвестиций с использованием межотраслевого подхода. Это повысит потенциал Казахстана в достижении ускоренного роста отраслей экономики.
Будет разработан механизм стимулирования и поддержки отраслевых лидеров, способных осуществлять успешный трансфер передовых технологий и знаний в экономику. Процесс будет направлен на выявление, как отдельных конкретных проектов, так и целевых инвесторов.
Будет оказано содействие иностранным инвесторам в поиске, подготовке и переподготовке кадров для осуществления инвестиционных проектов в Казахстане. Это будет способствовать снижению инвестиционных и операционных рисков для потенциальных иностранных инвесторов, что окажет благоприятный эффект на привлечение более качественных притоков прямых иностранных инвестиций в страну. Будет усовершенствован процесс пост-инвестиционного мониторинга и управления эффективностью проектов.
Будут значительно упрощены процедуры экспорта готовой продукции. Будет внедрен прозрачный и эффективный мониторинг состояния инвестиционной среды.

4.6. Устойчивое развитие посредством перехода к «зеленой экономике»

Для обеспечения устойчивого развития будет реализован комплекс мер, направленных на переход к «зеленой экономике»:
1) повышение эффективности использования воды и обеспечение водой население и экономику страны;
2) повышение энергоэффективности;
3) развитие системы управления бытовыми и промышленными отходами;
4) снижение выбросов в атмосферу.
Повышение эффективности использования воды и обеспечение водой население и экономику страны
Управление водным хозяйством Казахстана имеет перед собой следующие задачи: обеспечение население и экономику водой в достаточном количестве и качестве.
Для снижения риска потенциального дефицита водных ресурсов будут разработаны и внедрены меры по водосбережению в сельском хозяйстве, промышленности и коммунальном секторе. Для этого: в сельском хозяйстве будут восстановлены оросительные и дренажные системы, использованы современные водосберегающие технологии орошения (например, капельное орошение, дождевание и пр.), внедрены водосберегающие технологии обработки земли, такие как безотвальные культивация, модернизированы коммунальные сети подачи воды, а также водоотведения. Кроме того, будут реконструированы системы водоочистки и обработки сточных вод, в промышленности будет увеличена доля водосберегающих технологий, увеличены мощности по вторичной водоочистки, а также по оборотному водоснабжению. Значительным рычагом снижения потерь являются мероприятия по реконструкции крупных объектов водной инфраструктуры – магистральных каналов, водных резервуаров, плотин. Для реализации озвученных мероприятий будет проведено многофакторное обследование всех водохозяйственных и гидромелиоративных инфраструктурных объектов.
Для предотвращения снижения доступных водных ресурсов будут заключены соглашения по трансграничным водам со всеми смежными государствами. Кроме того, будут реализованы мероприятия по строительству новых объектов инфраструктуры для увеличения многолетних доступных запасов воды. Также будут разработаны экономичные технические решения по переброске водных ресурсов в вододефицитные бассейны и использованию возобновляемых подземных источников.
Повышение энергоэффективности. К 2050 году альтернативная энергия должна составить половину всей производимой в стране энергии. Ключевая роль в повышении энергоэффективности и энергосбережении будет отводиться специализированным энергосервисным компаниям (далее – ЭСКО).
Основной задачей создания данного института будет оказание комплекса услуг в сфере энергосбережения, начиная с энергоаудита, разработки, проектирования, эксплуатации, технического обслуживания до финансирования проектов по энергосбережению путем заключения энергосервисных контрактов. Будет оказана финансовая и лизинговая помощь энергосервисным компаниям.
В целях снижения энергоемкости производства будет принята программа «Лидер в энергоэффективности». В среднесрочной перспективе для участия в программе будут выбраны от 5 до 10 видов продукции. Для них будут определены способы производства и коммерческой реализации, обеспечивающие наивысший уровень энергоэффективности и экологичности. Для этих производств будут разработаны стандарты, обязательные для применения всеми производителями данного вида продукции. Компании, внедрившие эталонные способы производства, получают доступ к расширенной государственной поддержке в виде субсидий, государственных заказов. На первоначальном этапе приоритетные виды продукции будут отобраны в наиболее энергоемких отраслях экономики – энергетике, добыче угля, металлургии, сельском хозяйстве и транспорте.
В долгосрочной перспективе число видов продукции будет последовательно увеличиваться с целью достижения полного охвата программой всего производственного сектора экономики.
Развитие системы управления бытовыми и промышленными отходами. Снижение уровня загрязнения окружающей среды бытовыми отходами будет достигнуто путем создания специализированной инфраструктуры и принятия новых стандартов сбора и утилизации отходов.
В производстве будет поддерживаться использование экологически безопасных технологий и процессов, включая технологии по уничтожению опасных отходов.
Будут построены мусороперерабатывающие заводы, расширены полигоны по утилизации мусора и ликвидированы открытые свалки. Будет сокращено количество полигонов для хранения отходов в связи с переходом к широкому применению переработки и вторичному использования ресурсов, в том числе сточных вод.
Будет введен раздельный сбор бытовых отходов на уровне каждого потребителя.
В долгосрочной перспективе будет осуществлен переход к экономике замкнутого цикла с многооборотным использованием продукции.
Снижение выбросов в атмосферу. Минимизация выбросов в окружающую среду будет достигаться в рамках реализации Концепции по переходу Республики Казахстан к «зеленой экономике», инициативы «зеленый мост» и исполнения обязательств Рамочной конвенции ООН об изменении климата и иных соглашений.
В целях сокращения выбросов углекислого газа и других парниковых газов в производстве и поддержки альтернативных источников энергии будут рассмотрены вопросы введения рыночных и нерыночных механизмов, включая налог на выбросы углекислого газа. В долгосрочной перспективе стандарты выбросов промышленных предприятий будут приведены в соответствие со стандартами Европейского Союза.
Будет внедрен механизм «отсутствие чистых потерь», стимулирующий промышленные предприятия инвестировать в защиту и восстановление окружающей среды на прилегающих территориях. Будут ужесточены стандарты по выбросам пыли, двуокиси серы и оксида азота. Особо охраняемые природные территории и объекты будут охватывать не менее 10 % земельных и водных ресурсов.

5. Углубление интеграции в мировую и региональную экономику

Все сегодняшние развитые страны демонстрируют высокую степень открытости и интегрированности в системе международных отношений. В условиях глобальной конкуренции малая численность населения и отсутствие выхода к морю могут компенсироваться открытостью экономики страны.
Для успешного долгосрочного развития Казахстану необходим доступ к внешним рынкам, агломерациям необходимо включиться в глобальные сети «умных городов», а приграничным регионам – развивать приграничную торговлю. Казахстану также необходимо быть подготовленным к неожиданным экономическим и политическим рискам, источниками которых могут стать страны региона.
Все это требует от Казахстана проведения активной интеграционной политики. При этом ее экономический аспект не может рассматриваться в отрыве от вопросов обеспечения международной безопасности и регулирования миграции.
В этой связи ключевыми задачами в данном направлении станут:
1) углубление региональной интеграции;
2) сбалансированная миграционная политика;
3) участие в международных стабилизационных процессах.
Углубление региональной интеграции. Продолжится углубление интеграции Казахстана, России и Беларуси в рамках Таможенного союза с образованием Евразийского экономического союза в долгосрочной перспективе. Казахстан совместно с Россией и Беларусью будут придерживаться принципа открытости, предполагающего свободное присоединение к союзу других стран.
Географическое преимущество Казахстана как страны, расположенной на стыке Европы и Азии, будет использовано для расширения торгово-экономических связей с Китаем, в том числе путем создания на казахстанско-китайской границе регионального торгово-логистического хаба.
Будут осуществляться инвестиции в создание транспортно-логистических центров в странах Европы, Азии и Америки, имеющих прямой выход к морю и являющихся узловыми транзитными точками.
Международный транзитный коридор «Западный Китай – Западная Европа» будет основным маршрутом грузоперевозок в регионе. Коридор обеспечит высокий уровень услуг, техническая доступность в нем будет сочетаться с современной интеллектуальной транспортной системой и услугами логистических центров.
Сбалансированная миграционная политика. В рамках данного направления будут созданы условия для привлечения в Казахстан квалифицированных иностранных работников, востребованных на рынке труда, а также предпринимателей и инвесторов, в том числе путем упрощения условий въезда, пребывания и осуществления трудовой деятельности.
Будут обеспечиваться благоприятные условия для социально-экономической и социокультурной интеграции мигрантов, в том числе через создание центров информационной и правовой поддержки мигрантов, открытие курсов изучения государственного и русского языков, истории и культуры Казахстана.
В данном направлении будут также приняты меры по противодействию незаконной миграции, предполагающие обмен информацией на внутригосударственном уровне, а также сотрудничество с компетентными органами иностранных государств.
Участие в международных стабилизационных процессах. Казахстан будет поддерживать углубление связей со странами Центральной Азии через наращивание объемов инвестиций и расширение программ технической помощи в рамках предполагаемого к созданию агентства KazAID. В рамках усиления своей миротворческой позиции Казахстан будет выступать организатором мирных переговоров и конференций, а также содействовать открытию региональных представительств международных организаций на своей территории.
Сохранению стабильности в регионе будет способствовать продолжение работы Казахстана в рамках международных организаций и интеграционных объединений.

5. Механизмы реализации Концепции

В целом Концепция закладывает основные идеи развития Казахстана для вхождения в число 30 наиболее развитых государств мира к 2050 году.
Мониторинг и оценка реализации стратегических направлений и достижения целевых индикаторов Концепции являются необходимыми условиями ее успешной реализации.
Для последовательной и целенаправленной реализации настоящей Концепции Правительством будут приниматься трехлетние планы мероприятий, содержащие конкретные задачи на каждый трехлетний бюджетный период, включающие ключевые программные документы, а также законодательные и нормативные правовые акты, которые потребуют изменений.
На периодической основе будут проводиться мониторинг и оценка реализации Концепции, которые позволят корректировать стратегические направления развития с учетом анализа промежуточных результатов и складывающих тенденций.
Будет рассмотрен вопрос создания координационного органа с целью объединения долгосрочной Концепции с краткосрочными инициативами. Главная роль этого органа будет заключаться в проведении мониторинга и оценки реализации Концепции.

6. Перечень нормативных правовых актов, посредством которых предполагается реализация Концепции

Реализацию Концепции предполагается обеспечить посредством следующих нормативных правовых актов.
Законодательные акты:
1) Кодекс Республики Казахстан «О здоровье народа и здравоохранении» от 18 сентября 2009 года № 193-IV;
2) Трудовой кодекс Республики Казахстан от 15 мая 2007 года № 251;
3) Экологический кодекс Республики Казахстан от 9 января 2007 года № 212;
4) Лесной кодекс Республики Казахстан от 8 июля 2003 года № 477;
5) Водный кодекс Республики Казахстан от 9 июля 2003 года № 481;
6) Земельный кодекс Республики Казахстан от 20 июня 2003 года № 442;
7) Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)» от 10 декабря 2008 года № 99-IV;
8) Уголовный Кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 года № 167;
9) Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан от 13 июля 1999 года № 411;
10) Кодекс Республики Казахстан «Об административных правонарушениях» от 30 января 2001 года № 155;
11) Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 95-IV;
12) Закон Республики Казахстан от 21 июня 2013 года № 105-V «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан»;
13) Закон Республики Казахстан от 15 апреля 2013 года № 88-V «О государственных услугах»;
14) Закон Республики Казахстан от 27 июля 2007 года № 319-III «Об образовании»;
15) Закон Республики Казахстан от 18 февраля 2011 года № 407-IV «О науке»;
16) Закон Республики Казахстан от 16 января 2013 года № 70-V «О Государственной границе Республики Казахстан»;
17) Закон Республики Казахстан от 8 января 2003 года № 373 «Об инвестициях»;
18) Закон Республики Казахстан от 24 июня 2010 года № 291-IV «О недрах и недропользовании»;
19) Закон Республики Казахстан от 13 января 2012 года № 541-IV «Об энергосбережении и повышении энергоэффективности»;
20) Закон Республики Казахстан от 9 января 2012 года № 532-IV «О газе и газоснабжении»;
21) Закон Республики Казахстан от 6 января 2012 года № 528-IV «О космической деятельности»;
22) Закон Республики Казахстан от 22 июля 2011 года № 477-IV «О миграции населения»;
23) Закон Республики Казахстан от 1 марта 2011 года № 413-IV «О государственном имуществе»;
24) Закон Республики Казахстан от 21 сентября 1994 года № 156 «О транспорте в Республике Казахстан»;
25) Закон Республики Казахстан от 15 июля 1996 года № 29 «О безопасности дорожного движения»;
26) Закон Республики Казахстан от 23 января 2001 года № 148 «О местном государственном управлении и самоуправлении в Республике Казахстан»;
27) Закон Республики Казахстан от 17 июля 2001 года № 245 «Об автомобильных дорогах»;
28) Закон Республики Казахстан от 11 января 2007 года № 214 «О лицензировании»;
29) Закон Республики Казахстан от 21 июля 2007 года № 303-III «О государственных закупках»;
30) Закон Республики Казахстан от 23 июля 1999 года № 453 «О государственной службе»;
31) Закон Республики Казахстан от 2 июля 1998 года № 267 «О борьбе с коррупцией»;
32) Закон Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года № 100-IV «О введении в действие Кодекса Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс)»;
33) Закон Республики Казахстан от 24 июня 2010 года № 291-IV «О недрах и недропользовании»;
34) Закон Республики Казахстан от 11 января 2007 года № 217 «Об информатизации»;
35) Закон Республики Казахстан от 15 декабря 2006 года № 207 «О культуре»;
36) Закон Республики Казахстан от 23 января 2001 года № 149 «О занятости населения».
37) Стратегические и программные документы:
1) Указ Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 922 «О Стратегическом плане развития Республики Казахстан до 2020 года»;
2) Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958 «О Государственной программе по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010 – 2014 годы и признании утратившими силу некоторых указов Президента Республики Казахстан»;
3) Указ Президента Республики Казахстан от 7 декабря 2010 года № 1118 «Об утверждении Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы»;
4) Указ Президента Республики Казахстан от 8 января 2013 года № 464 «О Государственной программе «Информационный Казахстан – 2020»;
5) Указ Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110 «О Государственной программе развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2011 – 2020 годы»;
6) Указ Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2010 года № 1113 «Об утверждении Государственной программы развития здравоохранения Республики Казахстан «Саламатты Қазақстан» на 2011 – 2015 годы»;
7) Указ Президента Республики Казахстан от 24 сентября 2013 года № 648 «О Государственной программе по противодействию религиозному экстремизму и терроризму в Республике Казахстан на 2013 – 2017 годы»;
8) Государственная программа дальнейшей модернизации правоохранительной системы Республики Казахстан на 2014 – 2020 годы;
9) Указ Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2005 года
№ 1677 «Об утверждении Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006 – 2016 годы»;
10) Указ Президента Республики Казахстан от 11 октября 2011 года № 161 «Об утверждении Военной доктрины Республики Казахстан»;
11) Указ Президента Республики Казахстан от 21 июля 2011 года № 118 «Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2020 года»;
12) Указ Президента Республики Казахстан от 17 марта 2006 года № 67 «О Стратегическом плане устойчивого развития города Астаны до 2030 года»;
13) Указ Президента Республики Казахстан от 26 июня 2013 года № 590 «Об утверждении Концепции новой бюджетной политики Республики Казахстан»;
14) Указ Президента Республики Казахстан от 4 июня 2013 года № 579 «Об утверждении Концепции инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года»;
15) Постановление Правительства Республики Казахстан от 27 февраля 2013 года № 191 «О Концепции государственной молодежной политики Республики Казахстан до 2020 года «Казахстан 2020: путь в будущее»;
16) Указ Президента Республики Казахстан от 21 июля 2011 года № 119 «О Концепции новой модели государственной службы Республики Казахстан»;
17) Указ Президента Республики Казахстан от 18 апреля 2013 года № 552 «Об утверждении Концепции развития Ассамблеи народа Казахстана (до 2020 года)»;
18) Постановление Правительства Республики Казахстан от 19 июня 2013 года № 636 «Об утверждении Дорожной карты занятости 2020»;
19) Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 марта 2011 года № 308 «Об утверждении отраслевой Программы по противодействию коррупции в Республике Казахстан на 2011 – 2015 годы»;
20) стратегические планы государственных органов;
21) программы развития территорий.

Заключение

По существующим прогнозам, цель по вхождению Казахстана в число 30-ти самых развитых стран мира может быть достигнута. Для этого стране предстоит принять ключевые решения о направлениях использования природных и человеческих ресурсов, капитала, совершенствования институциональной среды и территориального развития.
В последние десятилетия бурный экономический рост Казахстана в значительной степени поддерживался его богатыми природными ресурсами, в особенности, запасами углеводородного сырья. Однако для поддержания такого роста и в долгосрочной перспективе требуется диверсификация и развитие ненефтяных секторов экономики.
В краткосрочной и среднесрочной перспективе основными драйверами роста могут стать инвестиции и освоение новых технологий. Долгосрочный рост производительности будет зависеть от реализации инновационного потенциала и развития наукоемкой экономики.
При этом Казахстану придется адаптироваться к мировым и региональным экономическим трендам. По прогнозам экспертов, в ближайшие 15-20 лет внешняя среда будет более благоприятной для Казахстана, чем в последующие десятилетия. Отсутствие радикальных инноваций, замедление глобализации, сохранение стабильного спроса на природные ресурсы, ограниченный эффект от изменения климата открывают для страны «окно возможностей» для совершения рывка в развитии.
За это время Казахстан может быстро продвинуться в достижении цели по вхождению в число 30-ти самых развитых стран мира, приступив к формированию наукоемкой экономики, совершенствованию институциональной среды и укреплению человеческого капитала.
После завершения этого периода решение стратегических задач долгосрочного развития будет затруднено вследствие усиления негативного влияния мировых трендов.
Своевременное использование «окна возможностей» позволит Казахстану гибко реагировать на внешние вызовы и сохранить устойчивость развития и после 2050 года.