ИПС "Әділет"

Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "талап қою арызын", "талап арызды" деген сөздер тиісінше "талап қоюды" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.
Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "қойған талапты", "қойылған талапты", "талаптың", "талап қойып" деген сөздер тиісінше "қойған талап қоюды", "қойылған талап қоюды", "талап қоюдың", "талап қоюмен" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Соттар балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешкен кезде кәмелетке толмағандардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету, сондай-ақ "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) нормаларын дұрыс және біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы мынадай түсіндірмелер беруге қаулы етеді.

1. Соттар балаларды тәрбилеуге байланысты дауларды қарау барысында Кодексті және өзге де нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алуға тиіс. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда нормативтік құқықтық актілерде қамтылғаннан өзгеше қағидалар белгіленсе, халықаралық шарттардың қағидаларын басшылыққа алу қажет.

2. Балаларды тәрбиелеуге байланысты даулар бойынша талап қоюды соттың іс жүргізуіне қабылдау туралы мәселені шеше отырып, Кодекстің 1-бабы 1-тармағының 8) тармақшасына сәйкес он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам бала болып танылатынын назарда ұстау қажет.

Егер бала он сегіз жасқа толса не аталған жасқа толғанға дейін эмансипация немесе некеге тұру нәтижесінде әрекетке толық қабілетті болса (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АК) 17, 22-1-баптары), судья Кодекстің 68-бабы 2-тармағының ережелерін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) 151-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасы негізінде талап қоюды қабылдаудан бас тартады, ал егер іс бойынша іс жүргізу қозғалса, ол АПК-нің 277-бабының 1) тармақшасына сәйкес тоқтатылуға жатады.

Судья істі сот талқылауына дайындау барысында туындаған дауды шешу үшін маңызы бар және тараптардың дәлелдеуіне жататын мән-жайларды дұрыс айқындап, олардың арасында ата-аналардың не баланы тәрбиелеп отырған өзге адамдардың жеке қасиеттерін сипаттайтын мән-жайларға, сондай-ақ осы адамдардың баламен қалыптасқан өзара қарым-қатынасына ерекше назар аударуы тиіс.

Сот баланың тұрғылықты жерін, оның ішінде ата-анасының біреуімен бірге баланың республикадан тыс жерге тұрақты тұру үшін кеткен кезде айқындау туралы; ата-анасының, жақын туыстарының олардан бөлек тұратын баламен қарым-қатынас жасау тәртібін айқындау; заңның негізінсіз басқа адамдардың қолындағы баланы алып қою; ата-ана құқықтарынан айыру (оларды шектеу) және оларды қалпына келтіру (шектеулерді жою) туралы істерді қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың қатысуымен, ал ата-ана құқықтарынан айыру туралы істерді сонымен қатар прокурордың қатысуымен қарайды (Кодекстің 76-бабының 2-тармағы).

Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар сот ұйғарымының негізінде белгіленген тәртіппен баланың және оны тәрбиелеуге үміттеніп отырған адамның (адамдардың) тұрмыс жағдайларын зерттеуге, сондай-ақ сотқа зерттеу актісін және оған негізделген даудың мәні жөніндегі қорытындыны ұсынуға міндетті.

Зерттеу жүргізу туралы мәселе істі сот талқылауына дайындау сатысында шешілуге тиіс.

Сот іс бойынша органның қорытындысын басқа дәлелдемелердің жиынтығымен бағалайды. Қорытындымен келіспеу іс бойынша қабылданған шешімде уәжделуге тиіс.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

3. Балаларды тәрбиелеуге байланысты дауды шешу барысында соттар Баланың құқықтары туралы конвенцияның (Нью-Йорк қаласы, 1989 жылғы 20 қараша, "Баланың құқықтары туралы конвенцияны бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы) 12-бабының және Кодекстің 62-бабының ережелерін ескеруі қажет, оларға сәйкес бала жасына қарамастан, өзінің мүдделерін қозғайтын барлық мәселелер бойынша пікірін еркін білдіруге, сондай-ақ кез келген сот немесе әкімшілік талқылау барысында өзін тыңдатуға құқылы.

Сауалды баланың жасы мен жетілуін ескере отырып, педагогтың және (немесе) психологтың қатысуымен, мүдделі адамдардың балаға ықпал етуін болдырмайтын жағдайда жүргізу керек. Бұл ретте баланың пікірі оған ата-аналарының біреуінің немесе басқа да мүдделі адамдардың ықпалы салдарынан қалыптасқанын, оның осы пікірді білдіру кезінде өз мүдделерін сезінетін-сезінбейтінін және оның осы пікірді қалай негіздейтінін анықтау қажет.

Балаға сауал қою барысында қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар өкілінің қатысуы сотты баланың пікірін анықтау кезінде педагогтың және (немесе) психологтың міндетті түрде қатысуы туралы АПК-нің 77-бабы бесінші бөлігінің талаптарын орындаудан босатпайды.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

4. Кодекстің 73-бабының 3-тармағына сәйкес ата-аналар баладан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртiбi туралы жазбаша нысанда келiсiм жасасуға құқылы. Егер ата-аналары келiсiмге келе алмаса – дауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, ал оның шешімімен келіспеген жағдайда дау осы органның және баланың ата-аналарының қатысуымен медиация тәртібімен шешіледі немесе оны сот шешедi. Осыған байланысты талап қоюшы осы іс санаты бойынша дауды алдын ала сотқа дейін шешу жөнінде заңнамада белгіленген тәртіпті сақтауға тиіс екенін соттардың ескергені жөн.

Дауды сотқа дейінгі немесе соттан тыс алдын ала шешу тәртібі сақталмаса және егер осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылмаса, судья АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасына сәйкес талап қоюын қайтаруы және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жүгіну қажеттігін түсіндіруі тиіс.

Кодекстің 61-бабына сәйкес баланың ата-анасының екеуiмен де, аталарымен, әжелерiмен, аға-iнiлерiмен, апа-сiңлiлерiмен (қарындастарымен) және басқа да туыстарымен араласуға құқығы бар.

Баладан бөлек тұратын ата-ананың баламен араласу құқығын, сондай-ақ осы ата-анамен араласу кезінде кәмелетке толмаған адамның құқықтары мен мүдделерін қорғау қажеттігін негізге ала отырып, сот әрбір нақты істің мән-жайларын ескеріп, араласудың тәртібін (араласу уақыты, орны, ұзақтығы және т.б.) айқындайды және оны шешімнің қарар бөлігінде көрсетеді.

Ата-ананың баламен араласу тәртібін айқындау кезінде оның жасы, денсаулық жағдайы, ата-ананың әрқайсысына үйірлігі және баланың тән саулығы мен психикалық денсаулығына, оның рухани дамуына әсер ететін басқа да мән-жайлар назарға алынады.

Бөлек тұратын ата-анамен араласу балаға зиян келтіруі мүмкін ерекше жағдайларда, сот баланың тән саулығы мен психикалық денсаулығының және оның рухани дамуына зиян келтірмеу үшін ата-ана құқықтарын жүзеге асыруға жол бермейтін Кодекстің 73-бабының 1-тармағын негізге алып, қабылданған шешімнің уәждерін баяндай келе, осы ата-ананың бала тәрбиесіне қатысу тәртібін айқындау туралы талап қоюды қанағаттандырудан бас тартады.

Заң немесе сот шешімі негізінде басқа адамдардың асырауындағы балаларды тәрбиелеуге ата-ана құқықтарынан айырылмаған ата-ананың қатысуына кедіргілерді жою туралы талаптар да осыған ұқсас тәртіпте шешілуі тиіс.

Сот бөлек тұратын ата-ананың бала тәрбиесіне қатысу тәртібін айқындай отырып, басқа ата-ана сот шешімін орындамаған жағдайда, оған заңнамада көзделген шаралардың қолданылатыны туралы ескертеді. Сот шешiмi қасақана орындалмаған жағдайда, баласынан бөлек тұратын ата-анасының талабы бойынша сот баланың мүдделерiн негiзге алып және баланың пiкiрiн ескере отырып, баланы оған беру туралы шешiм шығара алады (Кодекстің 73-бабының 4-тармағы).

Сот бөлек тұратын ата-ананың бала тәрбиесіне қатысудың сот шешімімен белгіленген тәртібін бала тәрбиелеудің нақты мән-жайлары мен жағдайлары өзгерген кезде ата-аналарының біреуінің талап қоюы бойынша қайта қарауы мүмкін.

Баланың туыстарымен (аталары, әжелері және т.б.) араласу тәртібін айқындауға байланысты дауларды шешу барысында, баланың аталарымен, әжелерімен, аға-інілерімен, апа-сіңлілерімен (қарындастарымен) және басқа да туыстарымен араласуға құқығы бар болғандықтан, тиісінше соңғылардың да осындай құқығы бар екенін ескеру керек. Егер көрсетілген туыстары ата-аналармен не олардың біреуімен келісімге келе алмаса, дауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, ал оның шешімімен келіспеген жағдайда осы органның, баланың ата-аналары мен туыстарының қатысуымен медиация тәртібімен шешіледі немесе оны сот шешедi.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

5. Сот бөлек тұратын ата-аналарының (олар некеде (ерлі-зайыпты болған-болмағанына) тұрған-тұрмағанына қарамастан) арасындағы кәмелетке толмағанның тұрғылықты жері туралы дауды шешу кезінде Кодекстің 68-бабында белгіленген ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігін негізге алып, баланың мүдделеріне сәйкес келетін шешім қабылдауға тиіс.

Сот баланың ата-анасының әрқайсысына, аға-iнiлерiне және апа-сiңлiлерiне (қарындастарына) үйірлігін, оның жасын, ата-анасының адамгершiлiк және өзге де жеке қасиеттерiн, ата-анасының әрқайсысы мен баланың арасындағы қарым-қатынастарды, баланың дамуы және тәрбиесі үшiн жағдайлар жасау мүмкiндiгiн (ата-аналар қызметiнiң түрiн, жұмысының режимін, олардың материалдық және отбасылық жағдайын және т.с.с.), сондай-ақ ата-аналарының әрқайсысының тұратын жерінде қалыптасқан жағдайды сипаттайтын басқа да мән-жайларды ескередi. Ата-аналарының біреуінің материалдық-тұрмыстық жағдайының артық болуы осы ата-ананың талаптарын қанағаттандыру үшін сөзсіз негіз болып табылмайды.

Бала ата-аналарының біреуімен тұрып, ал сот шешімімен оның тұрғылықты жері басқа ата-анасымен айқындалған жағдайларда, шешімнің қарар бөлігінде бала бірге тұратын ата-анасының оны басқа ата-анасына беру міндетін көрсету керек.

Балалардың тұрғылықты жері туралы даулар бірнеше рет қаралуы мүмкін және егер ата-аналар балаларды тәрбиелеудің нақты мән-жайлары мен шарттарының өзгергенін көрсете отырып, сотқа баланың тұрғылықты жерін басқа негіздер бойынша айқындау (өзгерту) туралы талап қоюмен жүгінсе, онда судья АПК-нің 151-бабы бірінші бөлігінің 2) тармақшасы негізінде талап қоюды қабылдаудан бас тартуға немесе сот (судья) іс бойынша іс жүргізуді АПК-нің 277-бабының 2) тармақшасы негізінде тоқтатуға құқылы емес.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 28 наурыздағы № 361 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұрақты тұрғылықты жерге кетуге арналған құжаттарды ресімдеу қағидаларының (бұдан әрі – Кетуге арналған құжаттарды ресімдеу қағидалары) 7-тармағының 6) тармақшасына сәйкес он сегіз жасқа толмаған Қазақстан Республикасының азаматтары ата-анасының біреуімен (қорғаншысымен, қамқоршысымен) бірге тұрақты тұруға кететін кезде Қазақстан Республикасының аумағында тұратын екінші ата-анасының нотариалды түрде расталған келісімі болуы қажет. Келісім болмаған кезде кәмелетке толмаған баланың кетуі туралы мәселе оның тұрғылықты жерін айқындау туралы талап қою арқылы сот тәртібімен қаралуы мүмкін.

АПК-нің 27-бабының үшінші бөлігінде бала ата-аналарының біреуімен республикадан тыс жерлерге тұрақты тұру үшін (бұдан әрі - ТТ) кеткен кезде баланың тұрғылықты жерін айқындау туралы даулар бойынша істерді кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың қарауы көзделген.

Ата-аналарының біреуімен республикадан тыс ТТ-ға кетуі кезінде баланың тұрғылықты жерін айқындау баланың елден шығуына рұқсат беруді білдіреді.

Талап қоюшы баланың кетуіне рұқсат беру туралы талаптарды мәлімдеген жағдайда, сот істі сот талқылауына дайындау барысында талап қоюшыға бала ата-анасының біреуімен республикадан тыс ТТ-ға кетуі кезінде талап қою нысанасын тұрғылықты жерін айқындау туралы талап қоюға өзгерту құқығын түсіндіруі қажет.

Бала ата-аналарының біреуімен республикадан тыс ТТ-ға кетуі жағдайында тұрғылықты жерін айқындау туралы дауды шешкен кезде, баланың ата-анасының біреуімен тұратын жерін айқындау туралы соттың бұрын шығарылған шешімі баланың осы ата-анасымен Қазақстан Республикасынан тыс жерге көшу жағдайына қолданылмайтынын соттар назарда ұстауы тиіс, өйткені ол шешім тұрудың басқа жағдайлары ескеріле отырып қабылданған.

Ата-ана құқықтарының іске асырылуы балалардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін бұзуға тиіс емес және баланың республикадан тыс кетуіне ата-аналарының рұқсат беру ниетінің болуына немесе болмауына не ата-аналарының арасында туындаған қайшылықтарға тәуелді бола алмайды.

Шешім шығару кезінде сот баланың ата-аналарының әрқайсысына, аға-iнiлерiне және апа-сiңлiлерiне (қарындастарына) үйірлігін, баланың жасын, ата-аналарының адамгершiлiк және өзге де жеке қасиеттерiн, әрбір ата-анасы мен баланың арасындағы қарым-қатынастарды, ата-аналардың баланың дамуы мен тәрбиесі үшiн жағдайлар жасау мүмкiндiгiн (қызмет түрiн, жұмыс режимін, олардың материалдық және отбасылық жағдайын және т.с.с.), бала келген жерінде тәрбиеленетін жағдайларды (тұрақты тұрғын үй-жайдың, тұрақты жұмыстың болуын, еңбекке ақы төлеу мөлшерлерін, ата-аналарының отбасылық жағдайын және басқа да мән-жайларды) сондай-ақ баланың пікірі мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органының қорытындысын ескереді.

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

7. Ата-аналардың барлық өзге адамдар алдында өзінің баласын тәрбиелеуге басым құқығы бар (Кодекстің 70-бабының 2-тармағы) және баланы заңның немесе сот шешiмiнің негiзiнсiз өз қолында ұстап отырған кез келген адамнан оны қайтаруды талап етуге құқылы (Кодекстің 74-бабының 1-тармағы).

Ата-аналардың балаларды заңның немесе сот шешiмiнің негізінде тәрбиелеп жатқан адамдардан (қорғаншылар, қамқоршылар, патронат тәрбиешiлер, балалар мекемелерi т.с.с.) өздеріне қайтарып алу туралы талап қоюларын қарау барысында соттар дау туындау кезіне балаларды көрсетілген адамдарға немесе балалар мекемелерiне беруге негiз болған мән-жайлардың өзгерген-өзгермегенiн, балаларды ата-аналарына қайтару олардың мүддесiне сай келетін-келмейтінін анықтауға тиiс.

Балалар бірге тұрған ата-анасы қайтыс болғаннан кейін заңның немесе сот шешiмiнің негізінсіз балалар қолдарында болған адамдардан (әжесі, атасы, әкесiмен бiрге туған апасы мен ағасы, нағашы апасы мен нағашы ағасы және басқа да туыстары) балаларды өзіне беру туралы ата-анасының бірі қойған талапты қарау кезінде соттар ата-анасы қайтыс болғанға дейін балалар онымен қандай мән-жайларға байланысты бірге тұрғанын, екінші ата-анасының балаларды тәрбилеу мен күтіп-бағуға қатысқан-қатыспағанын, балаларды беру туралы талап қоюды мәлімдеуге түрткі болған себептерді, балаларды ата-анасына қайтару олардың мүдделеріне сай келетін-келмейтінін анықтауға тиіс.

Атап айтқанда сот ата-анасының баланы тиісінше тәрбиелеуді қамтамасыз етуінің нақты мүмкiндiгін, ата-анасының баламен арада қалыптасқан өзара қарым-қатынасының сипатын, баланың бірге тұрып жатқан адамдарға үйірлігін және ата-анасының, сондай-ақ баламен іс жүзінде тұрып, тәрбиелеп отырған адамдардың баланың өмiр сүруі мен тәрбиесіне қолайлы жағдайлар жасауына ықпал ететiн басқа да нақты мән-жайларды ескереді.

Сот, егер баланы ата-аналарға (ата-анасына) беру баланың мүдделерiне сай келмейдi деген тұжырымға келсе, баланың пiкiрiн ескере отырып, ата-аналарының (ата-анасының) талап қоюын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы. Сот баланың пікірін Кодекстің 62-бабының талаптарына сәйкес ескереді.

Егер сот талқылауы барысында ата-аналардың да, баланы асырап отырған басқа адамның да оның тиісті тәрбиесі мен дамуын қамтамасыз етуге жағдайы келмейтiнi анықталса, сот талап қоюды қанағаттандырудан бас тартады және баланың құқықтары мен мүдделерiн қорғау үшін шаралар қабылдау және оның болашақ тағдырын шешудің барынша тиімді тәсілін таңдау мақсатында баланы қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына бередi (Кодекстің 74-бабы).

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

8. Сот баланың құқықтарын қорғау мақсатында және оның мүдделерін ескере отырып, ата-ананың ата-ана құқықтарын шектеуі мүмкін (Кодекстің 79-бабы).

Егер баланы ата-анасымен қалдыру оған ата-аналарға байланысты емес мән-жайлар (психикасының бұзылуы немесе өзге де созылмалы ауруы, ауыр мән-жайларға душар болуы) бойынша қауіпті болса, ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі. Бұл ретте заң ата-ана құқықтарын шектеу мүмкіндігін ата-ананы әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танумен байланыстырмайды.

Егер баланы ата-анасымен қалдыру ата-анасының мінез-құлықтары салдарынан бала үшін қауіпті болса, бірақ ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыруға жеткілікті негіздер анықталмаса, сот ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешім қабылдауға құқылы.

Ата-ана құқықтарын шектеу туралы мәселені шешу барысында сот қауіптің сипаты мен дәрежесін, сондай-ақ баланы ата-аналарымен қалдырған жағдайда, оның өміріне немесе денсаулығына қауіпті ықтимал салдарларды негізге алуы, сонымен қатар өзге де мән-жайларды ескеруі тиіс. Бала үшін қауіп төндіретін ата-аналардың кінәлі мінез-құлықтары болған жағдайда – ата-аналар өз мінез-құлқының кінәлілігін сезінетін-сезінбейтінін және оны жақсы жағына өзгертуге табанды ниетінің бар-жоғын, өз мінез-құлқын түзету мақсатында қандай нақты шараларды қабылдауға ниеттеніп отырғанын немесе қабылдағанын анықтау қажет.

Кодекстің 79-бабына орай ата-ана құқықтарын шектеу туралы істер баланың жақын туыстарының, бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдардың (балалар үйі, интернат ұйымдары, отбасы үлгісіндегі балалар ауылдары, жасөспірімдер үйлері, арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтерге мұқтаж балаларды қолдау орталықтары, кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтары) талап қоюлары бойынша, сондай-ақ прокурордың талап қоюы бойынша қаралады.

Заңнамада ата-аналардың (олардың біреуінің) ата-ана құқықтары шектелуі мүмкін мерзім белгіленбеген, мұндай мерзім ата-ана құқықтарын шектеу қажеттігін туғызған мән-жайлар жойылатын күннің айқын болмауы салдарынан объективті түрде белгілене алмайды, осыған байланысты сот ата-ана құқықтарын шектеу мерзімін көрсетпей шешім шығарады.

Сот ата-аналардың (олардың біреуінің) кінәлі мінез-құлқына байланысты ата-ана құқықтарын шектеу туралы талап қоюды қанағаттандыра отырып, ата-аналарға (олардың біреуіне), егер олар өз мінез-құлықтарын өзгертпесе, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган оларға Кодекстің 79-бабының 2-тармағында көзделген тәртіппен және мерзімдерде ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюға міндетті екенін түсіндіруі тиіс.

Бұл міндет ата-аналардың кінәлі мінез-құлқы салдарынан ата-ана құқықтарынан шектелген жағдайларға қатысты айқындалады.

Өзіне байланысты емес (психикасының бұзылуы немесе өзге де созылмалы дерті, ауыр мән-жайларға душар болуы) мән-жайлар бойынша ата-ана құқықтарынан шектелген адамды ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қою қанағаттандырылуға жатпайды.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

9. Ата-аналардың айырылуы мүмкін ата-ана құқықтары деп оларға балалар кәмелеттiк жасқа толғанға дейін берілген: баланы тәрбиелеу, оның денсаулығына қамқор болу, олардың мүдделерiн білдіру және қорғау, балаларды басқа адамдардан қайтаруды талап ету, баланы асырап алуға келiсiм беру немесе келісім беруден бас тарту, он төрт жастан он сегіз жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандардың, АК-нің 22-бабының 2-тармағында аталған мәмiлелерді қоспағанда, мәмілелер жасауына келiсiм беру, осы кәмелетке толмағандардың өз еңбек табыстарына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және олар жасаған зияткерлік меншік құқығы объектілеріне және т.б. өздері дербес билік етуін шектеу немесе одан айыру туралы сотқа арыз беру құқығын түсінген жөн.

Ата-ана құқықтарынан айыру туралы шешiм шығару ата-ананың (олардың бiреуiнiң) жоғарыда көрсетiлген құқықтарынан ғана емес, отбасылық, сондай-ақ өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын, баламен туыстық фактiсіне негiзделген басқа да құқықтардан (Кодекстің 145-бабында көзделген асырауға қаражат алу, балалары бар азаматтар үшiн белгіленген жеңiлдiктер мен мемлекеттiк жәрдемақы алу, заң бойынша мұрагерлiк құқығы және т.б.) айырылуына әкеп соғады.

10. Кодекстің 76-бабына сәйкес ата-ана құқықтарынан айыру туралы iстер ата-ананың бiреуiнiң немесе баланың басқа да заңды өкілдердің, кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау жөнiндегi мiндеттер жүктелген органдардың немесе ұйымдардың (қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi комиссиялардың, жетiм балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелердiң, атап айтқанда сәбилер үйлерінің, мектеп-интернаттардың, балалар үйлерінің, арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтерге мұқтаж балаларды қолдау орталықтарының, мүгедектер үйлерiнiң, дене кемістігі бар балаларға арналған интернаттардың және басқалардың) өтініші бойынша, сондай-ақ прокурордың талап қоюы бойынша қаралады.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

11. Судья ата-ананың бiреуiн ата-ана құқықтарынан айыру немесе оны шектеу туралы iстi сот талқылауына дайындау барысында кәмелетке толмаған баланың құқықтарын қорғау және оны одан әрі тәрбиелеудің тиісті жағдайларын қамтамасыз ету, сонымен қатар баламен бiрге тұрмайтын ата-анасының құқықтарын қорғау мақсатында осы ата-анаға сот талқылауының уақыты мен орнын хабарлауға, оның баланы тәрбиелеу үшін өзіне беру туралы талап мәлімдеуге құқылы екенін түсiндiруге міндетті.

12. Ата-аналардың кінәлі мінез-құлқы болған жағдайда ғана сот оларды Кодекстің 75-бабында көзделген негiздер бойынша ата-ана құқықтарынан айыруы мүмкiн.

Ата-аналардың балаларды тәрбиелеу жөніндегі өз міндеттерін орындаудан жалтаруы балаларының рухани және дене бітімінің дамуына, білім алуына, оларды қоғамға пайдалы еңбекке баулуға қамқорлық жасамауына, алименттер төлеуден қасақана бас тартуына байланысты болуы мүмкiн.

Ата-ананың алименттер төлеуден қасақана жалтарғаны жөніндегі мәселені шешу кезінде оларды төлемеу мерзімінің ұзақтығы мен себептерін ескеру қажет.

Алименттер төлеуден жалтарудың қасақана сипатын, мысалы, алименттер төлеу туралы нотариат куәландырған келісімнің немесе алименттер өндіріп алу туралы сот актісінің негізінде алименттер төлеушінің кінәсінен қалыптасқан алименттер бойынша берешектің болуы; алименттер ұсталатын жалақысының және (немесе) өзге кірісінің шынайы мөлшерін жасыруы; алимент төлеуге міндетті ата-ананы тұратын жерін жасыруына байланысты іздестіру; балаларды күтіп-бағу қаражатын төлеу жөніндегі міндеттерді орындамағаны үшін олардың ата-анасын әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылыққа тарту (Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің 669-бабы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 139-бабы) куәландыруы мүмкін.

Өз баласын перзентханадан (оның бөлімшесінен), жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардан және өзге де ұйымдардан алудан дәлелсіз себептермен бас тартуға байланысты ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюды қараған кезде, сот, атап айтқанда мұндай бас тартудың қандай себептерге байланысты болғанын және олардың дәлелді болатын-болмайтынын; ата-аналардың баламен қарым-қатынастың бар-жоғын; ата-аналардың баланы алудан бас тартуға негіз болған мән-жайларды болдырмауға қандай да бір шаралар қабылдаған-қабылдамағанын және (немесе) осы мән-жайлардың өзгерген-өзгермегенін тексеруге тиіс.

Ата-ана құқықтарын теріс пайдалану деп осы құқықтарды балалардың мүдделерiне нұқсан келтіре отырып пайдалануды, мысалы, балалардың оқуына кедергi келтіруді, қайыр сұрауға, ұрлыққа, жезөкшелiкке, спирттік iшiмдiктерді немесе есiрткi заттарын, психотроптық заттарды және (немесе) оларға тектес түрлерін тұтынуға итермелеуді және т.б. түсінген жөн.

Балаларға қатыгездік көрсету ата-аналардың оларға физикалық немесе психикалық зорлық-зомбылық жасауынан немесе олардың жыныстық тиіспеушілігіне қастық жасауынан ғана емес, сонымен қатар тәрбиелеуде жол беруге болмайтын тәсiлдерді қолданудан (балаларға адами қадір-қасиетін кемсітетін дөрекілік таныту, немқұрайлы қарау, балаларды қорлау немесе қанау) көрінуі мүмкін.

Өз баласының, жұбайының не отбасының басқа да мүшелерінің өміріне немесе денсаулығына қарсы қасақана қылмыстық құқық бұзушылық жасау фактісі соттың заңды күшіне енген айыптау үкімімен немесе қылмыстық істі ақталмайтын негіз бойынша тоқтату туралы сот қаулысымен не сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының қаулысымен расталуға тиіс.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

13. Ата-ана құқықтарынан айыру ең соңғы шара болып табылады, сондықтан ата-анасының кінәлі мінез-құлқы дәлелденген ерекше жағдайларда, сот оның мінез-құлқының сипатын, жеке басын және басқа да нақты мән-жайларды ескере отырып, ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюды қанағаттандырудан бас тартуға және жауапкерге оның балаларды тәрбиелеуге көзқарасын өзгерту қажеттiгін ескертiп, оның ата-аналық мiндеттерiн орындауын бақылауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жүктеуге құқылы.

Соттар Кодекстің 75-бабының 1-тармағында көзделген негіздердің болуына қарамастан, ата-ана міндеттерін өздеріне байланысты емес мән-жайлар (психикасының бұзылуы немесе басқа созылмалы ауруы, ауыр мән-жайларға душар болуы) бойынша орындамаған адамдарды ата-ана құқықтарынан айыруға мүмкін болмайтынын назарға ұстағаны жөн.

Көрсетілген жағдайларда, сонымен қатар iстi қарау кезінде ата-ананы (олардың бiреуiн) ата-ана құқықтарынан айыруға жеткiлiктi негiздер анықталмаса, баланы ата-анасымен қалдыру ол үшiн қауiптi болған жағдайда, сот ата-ана құқықтарын шектеу тәртібімен баланы олардан алып, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың қамқорлығына беру туралы шешiм шығара алады (Кодекстің 79-бабы).

АПК-нің 48-бабының мағынасы бойынша талап қоюды тану жауапкердің құқығы болып табылады. АПК-нің 48-бабының екінші бөлігіне сәйкес, егер бұл әрекеттер заңға қайшы келсе немесе қандай да біреудің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзса, сот жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды. Ата-ана құқықтарынан айыру жөніндегі талап қоюды қанағаттандыру туралы соттың шешімі тек жауапкердің талап қоюын тануына ғана негізделе алмайды, өйткені Кодекстің 75-бабында көзделген негіздер болмаған кезде ата-анасының өз баласына қатысты ата-ана құқығының күшін жою жөніндегі ниеті ата-ана құқықтарынан айыруға негіз болып табылмайды.

Ескерту. 13-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

14. Кодекстің 77-бабының 2-тармағына, 80-бабының 2-тармағына сәйкес ата-ана құқықтарынан айыру немесе оны шектеу ата-ананы өз баласын күтіп-бағу мiндеттерiнен босатпайды, сондықтан сот ата-ана құқықтарынан айыру немесе оны шектеу туралы iстердi қарау барысында талап қоюдың қойылғанына-қойылмағанына қарамастан балаға алимент өндiру туралы шешім қабылдайды.

Талап қоюшының баланы күтіп-бағу үшін алименттер өндіріп алудан бас тартуы заңға қайшы келеді және баланың құқықтарын бұзады, сондықтан АПК-нің 48-бабының екінші бөлігіне сәйкес сот мұндай бас тартуды қабылдай алмайды.

Ата-ананың бiреуін ата-ана құқықтарынан айырған немесе оны шектеген және баланы ата-анасының екіншісіне, қорғаншыға немесе қамқоршыға не патронат тәрбиешiлерге берген кезде, алименттер өндіріліп аталған адамдарға төленеді.

Егер балалар ата-ана құқықтарынан айыру немесе оны шектеу туралы мәселе шешiлгенге дейін жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдарға орналастырылған болса, сондай-ақ ата-ананың екеуiн де немесе олардың бiреуiн ата-ана құқықтарынан айырған немесе оны шектеген кезде, баланы ата-ананың екіншісіне беру мүмкiн болмаған және бала жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдарға орналастырылса, тәрбиелеу, емдеу және басқа да мекемелердегі осындай балалар үшін ата-аналардан өндіріп алынатын алименттер жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардағы балалардың шоттарына аударылады. Жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдар басшыларының алименттерден, жәрдемақылар мен басқа да әлеуметтік төлемдерден келіп түскен қаражатты тәрбиеленушілердің банктік шоттарынан алуға құқығы жоқ.

Қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронат тәрбиешіге берілген балаларға арналған алимент төлемдерінің сомасы екінші деңгейдегі банктерде ашылған осы балалардың депозиттік шоттарына аударылады (Кодекстің 142-бабы).

15. Соттың ата-ана құқықтарынан айыру немесе оны шектеу туралы шешiмiнде баланың кімге: ата-ананың екiншiсіне, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның немесе қамқоршы (қорғаншы) адамның, егер ол белгіленген тәртiппен тағайындалған болса, тәрбиесiне берілетiн субъект көрсетiлуі тиiс. Баланы туыстарының және басқа адамдардың тәрбиесіне беруге бұл адамдар оның қамқоршысы немесе қорғаншысы болып тағайындалған жағдайда ғана жол беріледі.

Баланы ата-анасының екіншісіне беруге мүмкiндiк болмаған, ата-анасының екеуiн де ата-ана құқықтарынан айырған немесе оны шектеген, қорғаншы (қамқоршы) әлi тағайындалмаған кезде, бала қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына берiледi. Соттар баланы орналастырудың нақты тәртiбiн (балалар мекемесiне, мектеп-интернатқа орналастыру, қамқоршы тағайындау т.с.с) айқындамайды, өйткенi бұл мәселе көрсетiлген органдардың айрықша құзыретіне жатады.

Соттың ата-ана құқықтарынан айыру туралы шешiмiнің үзiндi көшiрмесiн ол заңды күшiне енген күннен бастап үш күннiң iшiнде сот Кодекстің 76-бабының 5-тармағына сәйкес баланың тууын мемлекеттiк тiркеу орны бойынша тіркеуші органға және баланың тұратын жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жіберуге тиіс.

Ата-ана құқықтарынан айырылған адамның балаларға тағайындалған зейнетақы, жәрдемақы, басқа да төлемдердi, сонымен қатар балаға өндiрiп алынған алименттердi алу құқығынан айырылатынын (Кодекстің 77-бабының 1-тармағы), ал ата-ана құқықтары шектелген адамның балалары бар азаматтар үшін белгіленген жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақылар алу құқығынан айырылатынын (Кодекстің 79-бабы 2-тармағының 2) тармақшасы) ескере отырып, сот ата-ана құқықтарынан айыру немесе оны шектеу туралы шешiм заңды күшiне енгеннен кейiн, оның көшірмесiн жетім балаларға және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардағы және қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронат тәрбиесіне берілген балалардың шоттарына төлемдерді аудару мәселесiн қарау үшiн осы төлемдердi жүргізетін органға немесе шешiм шығарылған (бұйрық берiлген) жердегi сотқа немесе сот актілерін орындау жөніндегі аумақтық органға жiберуге тиіс.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

16. Сот Кодекстің 78-бабының 2-тармағына сәйкес ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы мәселені ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың өтініші бойынша шешедi. Мұндай талап бала кiмнің қамқорлығында болуына байланысты, ата-ананың екіншісіне не қорғаншыға (қамқоршыға), патронат тәрбиешiге немесе балалар мекемесiне қойылады.

Соттар ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы талап қоюды қарау кезінде ата-аналардың мiнез-құлқы мен тұрмыс салтының және бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзгерген-өзгермегенін анықтауға тиіс. Егер құқықтарды қалпына келтiру баланың мүдделерiне қайшы келсе, сондай-ақ бала асырап алынған болса және баланы асырап алудың күшi жойылмаса немесе ол жарамсыз деп танылмаса; ата-ана құқықтарын қалпына келтiруге он жасқа толған бала қарсылық бiлдiрсе, оның ата-ана құқықтарын қалпына келтiрумен келіспеу уәждеріне қарамастан, талап қою қанағаттандырылуға жатпайды (Кодекстің 78-бабының 3-тармағы).

Ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы талап қоюмен бiр мезгілде сол адамның оған баланы қайтарып беру туралы талап қоюы да қаралуы мүмкiн. Егер сот баланы ата-анасына (ата-аналарына) қайтару баланың мүддесіне сай келмейді деген түйінге келсе, онда ата-ана құқықтарын қалпына келтіру бөлігінде талап қою қанағаттандырылған болса да, баланы қайтарып беру туралы талапты қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

Кодекстің 76-бабының 5-тармағына ұқсастығы бойынша ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы сот шешiмінің үзінді көшiрмесін сот шешiм заңды күшiне енген күнінен бастап үш күн iшiнде осы баланың тууын мемлекеттiк тiркеу орны бойынша тіркеуші органға және баланың тұратын жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жіберуге тиiс.

Ескерту. 16-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

17. Сот Кодекстің 81-бабының 1-тармағына сәйкес ата-ана құқықтары шектелген ата-аналардың талап қоюы бойынша ата-ана құқықтарын шектеу салдарының күшін жояды. Мұндай талап қамқорлығында бала бар адамға қойылады.

Егер ата-ананың ата-ана құқықтарын шектеу салдары жойылса және баланы ата-анасына қайтару баланың мүддесіне сай келсе, сот баланы ата-аналарына қайтару және ата-ана құқықтарын шектеудің күшін жою туралы шешім қабылдай алады.

Егер сот баланы ата-аналарына қайтару оның мүдделеріне қайшы келеді деген тұжырымға келсе, баланың пікірін ескере отырып, қойылған талап қоюды қанағаттандырудан бас тартады.

Сот ата-ана құқықтарын шектеудің күшін жою не ата-ана құқықтарын қалпына келтіру және баланы ата-аналарына қайтару туралы талап қоюды қанағаттандыра отырып, осы ата-аналардан балаға алименттер өндіруді тоқтату мәселесін шешеді.

18. Баланың тууы туралы акт жазбасында оның ата-аналары ретiнде көрсетiлмеген баланы асырап алушыларға және іс жүзінде оны тәрбиелеп отырған адамдарға ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қойылуы мүмкін емес, себебi құқықтар мен мiндеттер балалардың олардан шыққан тегі нәтижесінен туындамайды.

Бала асырап алушының міндеттерді орындаудан жалтаруы, ата-ана құқықтарын терiс пайдалануы, асырап алған балаларға қатыгездікпен қарауы ата-ана құқықтарынан айыру үшін емес, бала асырап алудың күшін жоюға негіздер болып табылады.

19. Қорғаншы (қамқоршы) өзiне жүктелген мiндеттердi тиісінше орындамаған жағдайларда, оның ішінде ол қорғаншылықты немесе қамқоршылықты пайдакүнемдік мақсатта пайдаланған не қамқорлығындағы баланы қадағалаусыз және қажеттi көмексіз қалдырған жағдайда, аталған адам ата-ана құқықтарынан айырылмай, қорғаншы (қамқоршы) мiндеттерін орындаудан шеттетiлуi мүмкiн. Қорғаншыны (қамқоршыны) өз мiндеттерiн орындаудан шеттету туралы мәселені қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар шешедi. Егер қорғаншылық (қамқоршылық) жөніндегі мiндеттерден шеттетiлген адам баланы беруден бас тартса, оған баланы айырып алу туралы талап қойылуы мүмкiн.

20. Қажет болған жағдайларда соттар балаларды айырып алу туралы iстер бойынша баланың бiр адамнан екiншi адамға берілуіне ықпал ететін шаралар қолдануды көздей отырып, шешiмдердiң орындалу тәртiбiн айқындағаны жөн. Баланы беру туралы соттың шешімін оның мүдделеріне зиян келтірмей орындау мүмкін болмаған кезде, бала АПК-нің 238-бабына сәйкес соттың ұйғарымы бойынша тәрбиелеу, емдеу мекемесіне немесе басқа мекемеге уақытша орналастырылуы мүмкін.

Ескерту. 20-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

21. Сот (судья) балаларды тәрбиелеуге байланысты дау бойынша медиациялық келісімді, татуласу келісімін немесе дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісімді бекіте отырып, оның шарттарының заңға қайшы келмейтініне және баланың құқықтарын бұзбайтынына көз жеткізуге тиіс (АПК-нің 177-бабының төртінші бөлігі, 180-бабының екінші бөлігі, АПК-нің 182-бабының екінші бөлігі). Сот келісімді бекіткенге дейін баланың және оны тәрбиелеуге үміткер адамның тұрмыс жағдайларын зерттеуі қажет, сондай-ақ Кодекстің 62-бабының талаптарын сақтай отырып, келісімнің шарттары бойынша баланың пікірін анықтауға тиіс.

Ескерту. 21-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

22. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау шараларын уақтылы қабылдамауы, балалардың құқықтарын бұзуға әкеп соғатын өзге де адамдардың тарапынан заңсыз әрекеттері туралы сот отырысында анықталған фактілер бойынша соттар тиісті ұйымдардың немесе лауазымды адамдардың атына жеке ұйғарымдар шығаруы тиіс.

23. Мыналардың:

1) "Соттардың балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезiнде заңнаманы қолдануы туралы" 2000 жылғы 28 сәуірдегі № 4 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының;

2) "Соттардың балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезiнде заңды қолдануы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 2000 жылғы 28 сәуірдегі № 4 қаулысына өзгерістер енгізу туралы" 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 12 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының;

3) "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының кейбір нормативтік қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2012 жылғы 31 мамырдағы № 2 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының 2-тармағының;

4) "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының кейбір нормативтік қаулыларына азаматтық және азаматтық процестік заңнама бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2017 жылғы 31 наурыздағы № 2 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының 8-тармағының;

5) "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының кейбір нормативтік қаулыларына азаматтық және азаматтық процестік заңнама бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2018 жылғы 20 сәуірдегі № 7 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының 5-тармағының күші жойылды деп танылсын.

Ескерту. 23-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

24. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Ескерту. 24-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Ж. Асанов
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы, жалпы отырыс хатшысы	Г.Әлмағамбетова

Сноска. По всему тексту слова "искового заявления", "исковое заявление" заменить соответственно словами "иска", "иск"; в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

В целях обеспечения защиты прав и охраняемых законом интересов несовершеннолетних при разрешении судами споров, связанных с воспитанием детей, а также правильного и единообразного применения норм Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" (далее - Кодекс) пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет дать следующие разъяснения.

1. Рассматривая споры, связанные с воспитанием детей, суды должны руководствоваться Кодексом и иными нормативными правовыми актами. В случаях, если международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан, установлены иные правила, чем те, которые содержатся в нормативных правовых актах, следует руководствоваться ими.

2. Решая вопрос о принятии к производству суда иска по спорам, связанным с воспитанием детей, необходимо иметь в виду, что в соответствии с подпунктом 8) пункта 1 статьи 1 Кодекса ребенком признается лицо, не достигшее возраста восемнадцати лет (совершеннолетия).

Если ребенок достиг возраста восемнадцати лет либо приобрел полную дееспособность до достижения названного возраста в результате эмансипации или вступления в брак (статьи 17, 22-1 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее – ГК)), судья с учетом положений пункта 2 статьи 68 Кодекса отказывает в принятии иска на основании подпункта 1) части первой статьи 151 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК), а если производство по делу возбуждено, то оно подлежит прекращению в соответствии с подпунктом 1) статьи 277 ГПК.

При подготовке дела к судебному разбирательству судье следует правильно определить обстоятельства, имеющие значение для разрешения возникшего спора и подлежащие доказыванию сторонами, обратив особое внимание на те из них, которые характеризуют личные качества родителей либо иных лиц, воспитывающих ребенка, а также сложившиеся взаимоотношения этих лиц с ребенком.

Рассмотрение дел об определении места жительства ребенка, в том числе при выезде ребенка с одним из родителей за пределы республики на постоянное место жительства; определении порядка общения родителя, близких родственников с ребенком, проживающим отдельно от них; отобрании ребенка, находящегося у других лиц, не на основании закона; о лишении (ограничении) и восстановлении (отмене ограничений) родительских прав, производится судом с участием органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству, а рассмотрение дел о лишении родительских прав, кроме того, с участием прокурора (пункт 2 статьи 76 Кодекса).

Органы, осуществляющие функции по опеке или попечительству, обязаны на основании определения суда в установленном порядке провести обследование условий жизни ребенка и лица (лиц), претендующего на его воспитание, а также представить суду акт обследования и основанное на нем заключение по существу спора.

Вопрос о проведении обследования подлежит разрешению на стадии подготовки дела к судебному разбирательству.

Суд оценивает заключение органа в совокупности с другими доказательствами по делу. Несогласие с заключением должно быть мотивировано в решении, принятом по делу.

Сноска. Пункт 2 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

3. При разрешении спора, связанного с воспитанием детей, судам надлежит учитывать положения статьи 12 Конвенции о правах ребенка (г. Нью-Йорк, 20 ноября 1989 года, Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 8 июня 1994 года "О ратификации Конвенции о правах ребенка") и статьи 62 Кодекса, в соответствии с которыми ребенок независимо от возраста вправе свободно выражать свое мнение по всем вопросам, затрагивающим его интересы, а также быть заслушанным в ходе любого судебного или административного разбирательства.

Опрос следует производить с учетом возраста и развития ребенка в присутствии педагога и (или) психолога, в обстановке, исключающей влияние на него заинтересованных лиц. При этом необходимо выяснить, не является ли мнение ребенка следствием воздействия на него одного из родителей или других заинтересованных лиц, осознает ли он свои собственные интересы при выражении этого мнения и как он его обосновывает.

Присутствие при опросе ребенка представителя органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству, не освобождает суд от выполнения требований части пятой статьи 77 ГПК об обязательном участии при выяснении мнения ребенка педагога и (или) психолога.

4. В соответствии с пунктом 3 статьи 73 Кодекса родители вправе заключить в письменной форме соглашение о порядке осуществления родительских прав родителем, проживающим отдельно от ребенка. Если родители не могут прийти к соглашению, спор разрешается органом, осуществляющим функции по опеке или попечительству, а в случае несогласия с его решением - в порядке медиации или судом с участием этого органа и родителей ребенка. В этой связи судам следует иметь в виду, что истцом должен быть соблюден установленный законодательством для данной категории дел порядок предварительного досудебного разрешения спора.

В случае несоблюдения порядка предварительного досудебного или внесудебного разрешения спора и если возможность применения этого порядка не утрачена, судье следует в соответствии с подпунктом 1) части первой статьи 152 ГПК возвратить иск и разъяснить необходимость обращения в органы, осуществляющие функции по опеке или попечительству.

Согласно статье 61 Кодекса ребенок имеет право на общение с обоими родителями, дедушками, бабушками, братьями, сестрами и другими родственниками.

Исходя из права родителя, проживающего отдельно от ребенка, на общение с ним, а также из необходимости защиты прав и интересов несовершеннолетнего при общении с этим родителем, суд с учетом обстоятельств каждого конкретного дела определяет порядок такого общения (время, место, продолжительность общения и т.п.) и излагает его в резолютивной части решения.

При определении порядка общения родителя с ребенком принимаются во внимание его возраст, состояние здоровья, привязанность к каждому из родителей и другие обстоятельства, способные оказать воздействие на физическое и психическое здоровье ребенка, на его нравственное развитие.

В исключительных случаях, когда общение с отдельно проживающим родителем может нанести вред ребенку, суд, исходя из пункта 1 статьи 73 Кодекса, не допускающего осуществление родительских прав в ущерб физическому и психическому здоровью ребенка и его нравственному развитию, отказывает этому родителю в удовлетворении иска об определении порядка его участия в воспитании ребенка, изложив мотивы принятого решения.

Аналогично должны разрешаться и требования об устранении препятствий родителям, не лишенным родительских прав, в воспитании детей, находящихся у других лиц на основании закона или решения суда.

Определив порядок участия отдельно проживающего родителя в воспитании ребенка, суд предупреждает другого родителя о применении к нему предусмотренных законодательством мер при неисполнении решения суда. При злостном неисполнении решения суда по требованию родителя, проживающего отдельно от ребенка, суд может вынести решение о передаче ему ребенка, исходя из интересов ребенка и с учетом мнения ребенка (пункт 4 статьи 73 Кодекса).

Установленный решением суда порядок участия отдельно проживающего родителя в воспитании ребенка может быть пересмотрен судом по иску одного из родителей в случае изменения фактических обстоятельств и условий воспитания ребенка.

Разрешая споры, связанные с определением порядка общения родственников с ребенком (дедушек, бабушек и т.д.), следует учитывать, что поскольку ребенок имеет право общаться с дедушками, бабушками, братьями, сестрами и другими родственниками, то и они соответственно наделены таким правом. Если указанные родственники не могут прийти к соглашению с родителями либо одним из них, то спор разрешается органом, осуществляющим функции по опеке или попечительству, а в случае несогласия с его решением - в порядке медиации или судом с участием этого органа, родителей и родственников ребенка.

Сноска. Пункт 4 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

5. При разрешении спора между раздельно проживающими родителями о месте жительства несовершеннолетнего (независимо от того, состоят ли они в браке (супружестве) суд, исходя из установленного статьей 68 Кодекса равенства прав и обязанностей родителей, должен вынести решение, которое соответствовало бы интересам ребенка.

Суд учитывает привязанность ребенка к каждому из родителей, братьям и сестрам, его возраст, нравственные и иные личные качества родителей, отношения, существующие между каждым из родителей и ребенком, возможность создания ему условий для развития и воспитания (род деятельности, режим работы родителей, их материальное и семейное положение и т.п.), а также другие обстоятельства, характеризующие обстановку, которая сложилась в месте проживания каждого из родителей. Преимущество в материально-бытовом положении одного из родителей не является безусловным основанием для удовлетворения требований этого родителя.

В случаях, когда ребенок проживал с одним из родителей, а решением суда его место жительства определено с другим родителем, в резолютивной части решения следует указывать на обязанность родителя, с которым ребенок проживает, передать его другому родителю.

Споры о месте жительства детей могут рассматриваться неоднократно и если родители обратились в суд с иском об определении (изменении) места жительства ребенка по иным основаниям, указывая на изменение фактических обстоятельств и условий воспитания детей, то судья не вправе отказать в приеме иска на основании подпункта 2) части первой статьи 151 ГПК либо суд (судья) не вправе прекратить производство по делу на основании подпункта 2) статьи 277 ГПК.

6. Согласно подпункту 6) пункта 7 Правил оформления документов на выезд за пределы Республики Казахстан на постоянное место жительства, утвержденных Постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2012 года № 361 (далее – Правила оформления документов на выезд), при выезде на постоянное место жительства граждан Республики Казахстан, не достигших восемнадцати лет, совместно с одним из родителей (опекуном, попечителем) необходимо нотариально заверенное согласие другого родителя, проживающего на территории Республики Казахстан. При отсутствии согласия вопрос о выезде несовершеннолетнего может быть рассмотрен в судебном порядке путем предъявления иска об определении места жительства.

Частью третьей статьи 27 ГПК предусмотрено рассмотрение специализированными межрайонными судами по делам несовершеннолетних дел по спорам об определении места жительства ребенка при выезде ребенка с одним из родителей за пределы республики на постоянное место жительства (далее – ПМЖ).

Определение места жительства ребенка при выезде с одним из родителей за пределы республики на ПМЖ означает разрешение его выезда.

При заявлении истцом требований о разрешении на выезд ребенка суду следует в порядке подготовки дела к судебному разбирательству разъяснить истцу право изменить предмет иска на иск об определении места жительства при выезде ребенка с одним из родителей за пределы республики на ПМЖ.

При разрешении спора об определении места жительства ребенка при выезде с одним из родителей за пределы республики на ПМЖ судам следует иметь в виду, что ранее вынесенное решение суда об определении места жительства ребенка с одним из родителей не может распространяться на случай переезда ребенка с этим родителем за пределы Республики Казахстан, так как оно принималось с учетом других условий проживания.

Реализация родительских прав не должна нарушать права и охраняемые законом интересы детей и не может ставиться в зависимость от желания или нежелания родителей разрешить выезд ребенка за пределы республики или возникших между родителями противоречий.

При вынесении решения суд учитывает привязанность ребенка к каждому из родителей, братьям и сестрам, его возраст, нравственные и иные личные качества родителей, отношения, существующие между родителями и ребенком, возможности родителей по созданию условий для развития и воспитания ребенка (род деятельности, режим работы, их материальное и семейное положение и т.п.), условия, в которых ребенок будет воспитываться по месту выезда (наличие постоянного жилого помещения, постоянной работы и размер оплаты за труд, семейное положение родителей и другие обстоятельства), а также мнение ребенка и заключение органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству.

7. Родители имеют преимущественное право перед всеми другими лицами на воспитание своего ребенка (пункт 2 статьи 70 Кодекса) и вправе требовать возврата ребенка от любого лица, удерживающего его у себя не на основании закона или решения суда (пункт 1 статьи 74 Кодекса).

При рассмотрении исков родителей о передаче им детей лицами, у которых они находятся на основании закона или решения суда (опекунов, попечителей, патронатных воспитателей, детских учреждений и т.д.), судам надлежит выяснять, изменились ли ко времени возникновения спора обстоятельства, послужившие основанием передачи детей указанным лицам или детским учреждениям, отвечает ли интересам детей их возвращение родителям.

При рассмотрении иска одного из родителя о передаче ему детей лицами, у которых они находятся не на основании закона или решения суда (бабушка, дедушка, тетя, дядя и другие родственники) после смерти родителя, с которым проживали дети, судам следует выяснять в связи с какими обстоятельствами дети проживали с родителем до его смерти, участвовал ли другой родитель в воспитании и содержании детей, причины, побудившие заявить иск о передаче детей, отвечает ли интересам детей их возвращение родителю.

В частности, суд учитывает реальную возможность родителя обеспечить надлежащее воспитание ребенка, характер сложившихся взаимоотношений родителя с ребенком, привязанность ребенка к лицам, у которых он находится, и другие конкретные обстоятельства, влияющие на создание нормальных условий жизни и воспитания ребенка родителем, а также лицами, у которых фактически проживает и воспитывается ребенок.

Суд вправе с учетом мнения ребенка отказать в удовлетворении иска родителей (родителя), если придет к выводу, что передача ребенка родителям (родителю) не отвечает интересам ребенка. Мнение ребенка учитывается судом в соответствии с требованиями статьи 62 Кодекса.

Если в ходе судебного разбирательства будет установлено, что ни родители, ни лицо, у которого находится ребенок, не в состоянии обеспечить его надлежащее воспитание и развитие, суд отказывает в удовлетворении иска и передает ребенка на попечение органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, с целью принятия мер для защиты прав и интересов ребенка и выбора наиболее приемлемого способа устройства его дальнейшей судьбы (статья 74 Кодекса).

8. В целях охраны прав ребенка и с учетом его интересов родители могут быть ограничены судом в родительских правах (статья 79 Кодекса).

Ограничение родительских прав допускается в случае, если оставление ребенка с родителями опасно для него по обстоятельствам, не зависящим от родителей (психическое расстройство или иное хроническое заболевание, стечение тяжелых обстоятельств). При этом закон не связывает возможность ограничения в родительских правах с признанием родителей недееспособными или ограниченно дееспособными.

Суд вправе также принять решение об ограничении родительских прав, если оставление ребенка с родителями вследствие их поведения является опасным для ребенка, но не установлены достаточные основания для лишения родителей родительских прав.

Решая вопрос об ограничении родительских прав, суду следует исходить из характера и степени опасности, а также возможных последствий для жизни или здоровья ребенка в случае оставления его с родителями, а также учитывать иные обстоятельства. При виновном поведении родителей, создающем опасность для ребенка, необходимо выяснить, осознают ли родители виновность своего поведения и имеют ли стойкое намерение изменить его в лучшую сторону, какие конкретные меры намереваются предпринять либо предприняли в целях исправления своего поведения.

В силу статьи 79 Кодекса дела об ограничении родительских прав рассматриваются по искам близких родственников ребенка, организаций, осуществляющих функции по защите прав ребенка (дома ребенка, интернатные организации, детские деревни семейного типа, дома юношества, центры поддержки детей, нуждающихся в специальных социальных услугах, центры адаптации несовершеннолетних), а также по иску прокурора.

Законодательством не установлен срок, на который родители (один из них) могут быть ограничены в родительских правах, такой срок не может быть объективно установлен ввиду неопределенности даты, к наступлению которой отпадут обстоятельства, вызвавшие необходимость ограничения родительских прав, в связи с чем суд выносит решение без указания срока ограничения родительских прав.

Удовлетворяя иск об ограничении родительских прав в связи с виновным поведением родителей (одного из них), суду следует разъяснить родителям (одному из них), что если они не изменят своего поведения, орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, обязан предъявить к ним иск о лишении родительских прав в порядке и в сроки, предусмотренные пунктом 2 статьи 79 Кодекса.

Данная обязанность относится к случаям, когда родители ограничены в родительских правах вследствие их виновного поведения.

Иск о лишении родительских прав лица, который был ограничен в родительских правах по обстоятельствам, не зависящим от него (психическое расстройство или иное хроническое заболевание, стечение тяжелых обстоятельств), не подлежит удовлетворению.

Сноска. Пункт 8 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

9. Под родительскими правами, которых могут быть лишены родители, следует понимать предоставленные им до совершеннолетия детей права: на воспитание, на заботу о здоровье, на представительство и защиту их интересов, на истребование детей от других лиц, на согласие либо отказ в даче согласия передать ребенка на усыновление (удочерение), на дачу согласия на совершение несовершеннолетними в возрасте от четырнадцати до восемнадцати лет сделок, за исключением сделок, названных в пункте 2 статьи 22 ГК, на подачу заявления в суд об ограничении или лишении несовершеннолетних самостоятельно распоряжаться своим заработком, стипендией, иными доходами и созданными ими объектами права интеллектуальной собственности и т.д.

Вынесение решения о лишении родительских прав влечет за собой утрату родителями (одним из них) не только вышеуказанных, но и других прав, основанных на факте родства с ребенком, вытекающих как из семейных, так и иных правоотношений (на получение содержания, предусмотренного статьей 145 Кодекса, на льготы и государственные пособия, установленные для граждан, имеющих детей, на наследование по закону и др.).

10. В соответствии со статьей 76 Кодекса дела о лишении родительских прав рассматриваются по заявлению одного из родителей или других законных представителей ребенка, органов или организаций, на которых возложены обязанности по охране прав несовершеннолетних детей (органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству, комиссий по делам несовершеннолетних, учреждений для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в частности, домов ребенка, школ-интернатов, детских домов, центров поддержки детей, нуждающихся в специальных социальных услугах, домов инвалидов, интернатов для детей с физическими недостатками и других), а также по иску прокурора.

Сноска. Пункт 10 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

11. При подготовке к судебному разбирательству дела о лишении или об ограничении родительских прав одного из родителей судья в целях защиты прав несовершеннолетнего и обеспечения надлежащих условий его дальнейшего воспитания, а также охраны прав родителя, не проживающего совместно с ребенком, обязан известить этого родителя о времени и месте судебного разбирательства, разъяснить, что он вправе заявить требование о передаче ему ребенка на воспитание.

12. Родители могут быть лишены судом родительских прав по основаниям, предусмотренным статьей 75 Кодекса, только в случае их виновного поведения.

Уклонение родителей от выполнения своих обязанностей по воспитанию детей может выражаться в отсутствии заботы об их нравственном и физическом развитии, обучении, подготовке к общественно - полезному труду, в злостном уклонении от уплаты алиментов.

Разрешая вопрос о том, имеет ли место злостное уклонение родителя от уплаты алиментов, необходимо, в частности, учитывать продолжительность и причины их неуплаты.

О злостном характере уклонения от уплаты алиментов могут свидетельствовать, например, наличие задолженности по алиментам, образовавшейся по вине плательщика алиментов, уплачиваемых им на основании нотариально удостоверенного соглашения об уплате алиментов или судебного акта о взыскании алиментов; сокрытие им действительного размера заработка и (или) иного дохода, из которых должно производиться удержание алиментов; розыск родителя, обязанного выплачивать алименты, ввиду сокрытия им своего места нахождения; привлечение родителя к административной или уголовной ответственности за неисполнение обязанностей по уплате средств на содержание детей (статья 669 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях, статья 139 Уголовного кодекса Республики Казахстан).

При рассмотрении иска о лишении родительских прав в связи с отказом без уважительных причин взять своего ребенка из родильного дома (отделения), из организаций для детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, и иных организаций суду, в частности, следует проверить: какими причинами был обусловлен такой отказ и являются ли они уважительными; поддерживают ли родители отношения с ребенком; предпринимались ли родителями какие-либо меры к преодолению обстоятельств, послуживших основанием для отказа взять ребенка, и (или) изменились ли эти обстоятельства.

Под злоупотреблением родительскими правами следует понимать использование этих прав в ущерб интересам детей, например, создание препятствий в обучении, склонение к попрошайничеству, воровству, проституции, употреблению спиртных напитков или наркотических средств, психотропных веществ и (или) их аналогов и т.п.

Жестокое обращение с детьми может проявляться не только в осуществлении родителями физического или психического насилия над ними либо в покушении на их половую неприкосновенность, но и в применении недопустимых способов воспитания (грубое, пренебрежительное, унижающее человеческое достоинство обращение с детьми, оскорбление или эксплуатация детей).

Факт совершения умышленного уголовного правонарушения против жизни или здоровья своего ребенка, супруга либо других членов семьи должен быть подтвержден вступившим в законную силу обвинительным приговором суда либо постановлением суда или постановлением органа досудебного расследования о прекращении уголовного дела по нереабилитирующему основанию.

13. Лишение родительских прав является крайней мерой, поэтому в исключительных случаях при доказанности виновного поведения родителя суд с учетом характера его поведения, личности и других конкретных обстоятельств вправе отказать в удовлетворении иска о лишении родительских прав и предупредить ответчика о необходимости изменения своего отношения к воспитанию детей, возложив на органы, осуществляющие функции по опеке или попечительству, контроль за выполнением им родительских обязанностей.

Судам следует иметь в виду, что независимо от наличия оснований, предусмотренных пунктом 1 статьи 75 Кодекса, не могут быть лишены родительских прав лица, не выполняющие свои родительские обязанности по обстоятельствам, не зависящим от них (психическое расстройство или иное хроническое заболевание, стечение тяжелых обстоятельств).

В указанных случаях, а также когда при рассмотрении дела не будет установлено достаточных оснований для лишения родителей (одного из них) родительских прав, суд может вынести решение об ограничении родительских прав путем отобрания ребенка и передаче его на попечение органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству, при условии, что оставление ребенка с родителями опасно для него (статья 79 Кодекса).

По смыслу статьи 48 ГПК признание иска является правом ответчика. Вместе с тем в соответствии с частью второй статьи 48 ГПК суд не принимает признание иска ответчиком, если эти действия противоречат закону или нарушают чьи-либо права, свободы или законные интересы. Решение суда об удовлетворении иска о лишении родительских прав не может быть основано исключительно на признании иска ответчиком, так как желание родителя утратить родительские права по отношению к своему ребенку при отсутствии оснований, предусмотренных статьей 75 Кодекса, не является основанием для лишения родительских прав.

14. В соответствии с пунктом 2 статьи 77, пунктом 2 статьи 80 Кодекса лишение или ограничение родительских прав не освобождает родителей от обязанности содержать своего ребенка, поэтому суд при рассмотрении дела о лишении или ограничении родительских прав принимает решение о взыскании алиментов на ребенка, независимо от того, предъявлен ли такой иск.

Отказ истца от взыскания алиментов на содержание ребенка противоречит закону и нарушает права ребенка, в связи с чем в соответствии с частью второй статьи 48 ГПК такой отказ не может быть принят судом.

При лишении или ограничении родительских прав одного родителя и передаче ребенка на воспитание другому родителю, опекуну или попечителю либо патронатным воспитателям алименты взыскиваются и выплачиваются этим лицам.

Если дети до решения вопроса о лишении или ограничении родительских прав уже были помещены в организации для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, а также при лишении или ограничении родительских прав обоих родителей или одного из них, когда передача ребенка другому родителю невозможна и ребенок помещается в организации для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, алименты, взыскиваемые с родителей на таких детей, находящихся в воспитательных, лечебных и других учреждениях, зачисляются на счета детей, находящихся в организациях для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей. Руководители организаций для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, не имеют права снимать с банковских счетов воспитанников средства, поступившие от алиментов, пособий и других социальных выплат.

Суммы алиментных выплат на детей, переданных под опеку или попечительство, патронатному воспитателю, зачисляются на депозитные счета этих детей, открытые в банках второго уровня (статья 142 Кодекса).

15. В решении суда о лишении или об ограничении родительских прав должен быть указан субъект, которому передается ребенок на воспитание: другому родителю, органу, осуществляющему функции по опеке или попечительству или опекуну (попечителю), если он уже назначен в установленном порядке. Передача ребенка на воспитание родственникам и другим лицам допускается только в случае, когда эти лица назначены его опекунами и попечителями.

При невозможности передать ребенка другому родителю, лишении или ограничении родительских прав обоих родителей, когда опекун (попечитель) еще не назначен, ребенок передается на попечение органам, осуществляющим функции по опеке или попечительству. Суды не определяют конкретный порядок устройства ребенка (помещение в детское учреждение, школу-интернат, назначение опекуна и т.п.), поскольку этот вопрос относится к исключительной компетенции указанных органов.

Выписка из решения суда о лишении родительских прав в течение трех дней со дня вступления его в законную силу в соответствии с пунктом 5 статьи 76 Кодекса должна быть направлена судом в регистрирующий орган по месту государственной регистрации рождения ребенка и в орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, по месту проживания ребенка.

Учитывая, что лицо, лишенное родительских прав, утрачивает право получать назначенные детям пенсии, пособия, иные платежи, а также алименты, взысканные на ребенка (пункт 1 статьи 77 Кодекса), а лицо, ограниченное в родительских правах, утрачивает право на льготы и государственные пособия, установленные для граждан, имеющих детей (подпункт 2) пункта 2 статьи 79 Кодекса), суду после вступления в законную силу решения о лишении или ограничении родительских прав необходимо направить его копию также органу, производящему указанные выплаты, или в суд по месту вынесения решения (выдачи приказа) или в территориальный орган по исполнению судебных актов для рассмотрения вопроса о перечислении платежей на счета детей, находящихся в организациях для детей-сирот, и детей, оставшихся без попечения родителей и переданных под опеку или попечительство, на патронатное воспитание.

16. В соответствии с пунктом 2 статьи 78 Кодекса вопрос о восстановлении в родительских правах решается судом по заявлению родителя, лишенного родительских прав. Такое требование предъявляется к другому родителю либо опекуну (попечителю), патронатному воспитателю или детскому учреждению в зависимости от того, на чьем попечении находится ребенок.

При рассмотрении исков о восстановлении в родительских правах суды должны выяснять, изменились ли поведение и образ жизни родителей и их отношение к воспитанию детей. Иск не подлежит удовлетворению, если восстановление в правах противоречит интересам ребенка, а также в случаях, когда ребенок уже усыновлен и усыновление не отменено или не признано недействительным; ребенок, достигший возраста десяти лет, возражает против этого, независимо от мотивов, по которым он не согласен на восстановление родительских прав (пункт 3 статьи 78 Кодекса).

Одновременно с иском о восстановлении в родительских правах может быть рассмотрен иск того же лица о передаче ему ребенка. Если суд придет к выводу о том, что возвращение ребенка родителю (родителям) не отвечает интересам ребенка, суд вправе отказать в удовлетворении этого требования, в том числе и в случае удовлетворения иска в части восстановления в родительских правах.

По аналогии с пунктом 5 статьи 76 Кодекса выписка из решения суда о восстановлении в родительских правах в течение трех дней со дня вступления решения в законную силу должна быть направлена судом в регистрирующий орган по месту государственной регистрации рождения ребенка и в орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, по месту проживания ребенка.

17. В соответствии с пунктом 1 статьи 81 Кодекса отмена последствий ограничения родительских прав производится судом по иску родителей, ограниченных в родительских правах. Такое требование предъявляется к лицу, на попечении которого находится ребенок.

Суд может принять решение о возвращении ребенка родителям и отмене последствий ограничения родительских прав, если основания, в силу которых родители были ограничены в родительских правах, отпали и возвращение ребенка родителям отвечает интересам ребенка.

Суд отказывает в удовлетворении иска, если с учетом мнения ребенка придет к выводу о том, что возвращение ребенка родителям противоречит его интересам.

Удовлетворяя иск об отмене ограничения родительских прав либо о восстановлении в родительских правах и о возвращении ребенка родителям, суд разрешает вопрос о прекращении взыскания с этих родителей алиментов на ребенка.

18. Иски о лишении родительских прав не могут быть предъявлены к усыновителям и к лицам, фактически воспитывающим ребенка, но не указанным в качестве родителей в актовой записи о его рождении, поскольку права и обязанности возникают у них не в результате происхождения от них детей.

Уклонение усыновителя от выполнения обязанностей, злоупотребление родительскими правами, жестокое обращение с усыновленными являются основаниями для отмены усыновления, но не лишения родительских прав.

19. В случаях ненадлежащего исполнения опекуном (попечителем) возложенных на него обязанностей, в том числе использование им опеки или попечительства в корыстных целях либо оставление подопечного без надзора и необходимой помощи, указанное лицо может быть отстранено от исполнения обязанностей опекуна (попечителя), а не лишено родительских прав. Вопрос об отстранении опекуна (попечителя) от выполнения его обязанностей решается органами, осуществляющими функции по опеке или попечительству. Если лицо, отстраненное от обязанностей по опеке (попечительству), отказывается передать ребенка, к нему может быть предъявлен иск о его отобрании.

20. В необходимых случаях судам по делам об отобрании детей следует определять порядок исполнения решений, предусматривая применение мер, способствующих переходу ребенка от одного лица к другому. При невозможности исполнения решения суда о передаче ребенка без ущерба его интересам ребенок может быть по определению суда, в соответствии со статьей 238 ГПК, временно помещен в воспитательное, лечебное или другое учреждение.

21. Суд (судья), утверждая медиативное соглашение, мировое соглашение или соглашение об урегулировании спора в порядке партисипативной процедуры по спору, связанному с воспитанием детей, должен убедиться, что его условия не противоречат закону и не нарушают права ребенка (часть четвертая статьи 177 ГПК, часть вторая статьи 180 ГПК, часть вторая статьи 182 ГПК). До утверждения соглашения суду надлежит исследовать условия жизни ребенка и лица, претендующего на его воспитание, а также с соблюдением требований статьи 62 Кодекса выяснить мнение ребенка по условиям соглашения.

Сноска. Пункт 21 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

22. По установленным в судебном заседании фактам несвоевременного принятия органом, осуществляющим функции по опеке или попечительству, мер к защите прав и охраняемых законом интересов несовершеннолетних, неправомерных действий со стороны иных лиц, влекущих нарушения прав детей, судам следует выносить частные определения в адрес соответствующих организаций или должностных лиц.

23. Признать утратившими силу:

1) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 апреля 2000 года № 4 "О применении судами законодательства при разрешении споров, связанных с воспитанием детей";

2) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2008 года № 12 "О внесении изменений в постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 28 апреля 2000 года № 4 "О применении судами законодательства при разрешении споров, связанных с воспитанием детей"";

3) пункт 2 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 мая 2012 года № 2 "О внесении изменений и дополнений в некоторые нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан";

4) пункт 8 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 31 марта 2017 года № 2 "О внесении изменений и дополнений в некоторые нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан по гражданскому и гражданскому процессуальному законодательству";

5) пункт 5 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 20 апреля 2018 года № 7 "О внесении изменений и дополнений в некоторые нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан по гражданскому и гражданскому процессуальному законодательству".

24. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Председатель Верховного Суда Республики Казахстан	Ж. Асанов
Судья Верховного Суда Республики Казахстан, секретарь пленарного заседания	Г. Альмагамбетова