Қазақстан Республикасы төрелiк соттарының банк қызметiмен байланысты дауларды шешуi кезiнде заңдарды қолдануы туралы

Қаулы Қазақcтан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1995 жылғы 8 ақпан N 4. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 28 Нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Қаулының күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 28 Нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасы Жоғары Төрелiк Сотының Пленумы Қазақстан Республикасы төрелiк соттарының банк қызметiмен байланысты дауларды шешуi кезiнде заңдарды қолдану тәжiрибесiн талқылап, осы санаттағы дауларды шешу кезiнде кемшіліктер жiберiлгендiгiн атап өтедi.

Iстердi тыңдауға тиiстi түрде дайындамау, iс-жағдайларын толық зерттемеу, соттардың азаматтық заң нормаларын, сондай-ақ есеп айырысу-несие қатынастарын заемды, кепiлдiктi, сақтандыруды реттейтiн жергiлiктi нормативтік актiлердi дұрыс қолданбауы бiр қатар сот iсiндегi қателiктердiң себебi болған.

Жекелеген iстер бойынша шешiмдер заңға сiлтемесiз баяндалды.

Осы санаттағы даулар бойынша алдын алу жұмыстары тиiмділікпен жүргізiлмейдi.

Сот-төрелiк тәжiрибесiнiң бiркелкiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында "Қазақстан Республикасының төрелiк соты туралы" Заңының 26 бабын басшылыққа ала отырып Қазақстан Республикасы Жоғары Төрелiк Сотының Пленумы

қаулы етедi:

Төрелiк соттарға мынадай түсiнiктемелер берiлсiн:

1. Есеп айырысу-несие қатынастарының бұзылуына байланысты соның iшiнде тараптардың бiрi банкi болғанда, сақтандыру шарттарынан туындайтын дауларды қарау барысында, соттар "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" Z952155_ , "Қазақстан Республикасындағы банкiлер туралы" Заңдарды, Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы келмейтiн КСР Одағы Азаматтық заң негiздерiнiң тиiстi нормаларын және 01.01.90 жылдан кейiн қабылданған заң актiлерiн басшылыққа алуы тиiс.

Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесiнiң 30.01.93 N 1948-ХII "Экономикалық реформалар жүргiзу кезеңінде азаматтардың құқықтық қатынастарын реттеу туралы" қаулысына сәйкес 28.12.63 жылғы Қазақ КСР Азаматтық кодексi нормалары Азаматтық заң негіздерiне қайшы келмейтiн реттерiнде қолданылады.

Банк пен дербес шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында туындайтын кепiлдiкпен қамтамасыз етiлген мiндеттер жөнiндегi дауларды қараған кезде соттар "Кепiл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының ережелерiн қолданғаны жөн.

Сақтандыру саласындағы тараптардың қатынастары "Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы" Заңымен, "Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөнiндегi ұйымдастыру-құқықтық шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 16.04.94 жылғы Жарғысымен, Қазақстан Республикасында банктердiң заңды және жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерiн) сақтандыруы ережелерiмен реттеледi.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi Заңмен берiлген өкiлеттiктер шеңберiнде банк қызметi мәселелерiн, есеп айырысу-несие құқықтық қатынастарын, валюталық операцияларды реттейтiн және республика аумағында орындалуға мiндеттi бiр қатар жергiлiктi заң актiлерiн қабылдады. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi қабылдаған нормативтiк актiлер тiзiмi осы қаулының N 1 қосымшасында көрсетiлген.

2. Банк басқармасы Ұлттық банктiң банк қызметiн жүзеге асыруға (банк ашуға) рұқсат қағазды қайтару туралы шешiмiмен келiспеген жағдайда, ол "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" Заңының 34 бабына сәйкес шешiм алынған сәттен бастап 10 күннiң iшiнде төрелiк сотқа шағым жасауға құқылы. Бұл жағдайларда төрелiк сотқа дейiнгi реттеу тәртiбiн сақтаудың қажетi жоқ ("Кәсiпорындардың, ұйымдардың және мекемелердiң талаптар қоюы мен оны қарау және шаруашылық шарттары жөнiндегi келiспеушiлiктердi реттеудiң тәртiбi туралы" Ереженiң 2 тармағы). Соттар аталған мерзiмдi процессуалды мерзiм ретiнде бағалап, оған "Қазақстан Республикасы төрелiк соттарының шаруашылық дауларын шешу тәртiбi туралы" Заңының 61-65 баптарының талаптары таралады. Бұндай iстердiң сотқа қарастылығы аталған Заңның 18 бабымен анықталады.

3. Банк қызметiнен туындайтын дауларды шешу барысында төрелiк соттар мынаны ескеруi керек: "Қазақстан Республикасындағы банктер туралы" Заңның 1 бабына сәйкес, бiр де бiр заңды тұлға, егер ол банктiң ресми мәртебесiне ие болмаса, банк деп аталынбайды немесе өзiн банк қызметiмен айналысады деп сипаттай алмайды.

Банктiң ресми мәртебесi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң банк ашуға рұқсатымен және банк операцияларын жүргiзуге рұқсат қағазы болуымен анықталады.

Осы санаттағы дауларды шешу барысында төрелiк соттар дербес шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң рұқсат қағазынсыз жасаған қызметтерiнiң фактiлерi бойынша келiсiм субъектiлерiнiң құқықтылығын тексеруi, жасалған мәмілелерге баға беруге тиiс.

Бұл ретте мамандандырылған мемлекеттiк инвестициялық банктерден басқа банктер мен олардың филиалдарына материалдық өндiрiс, материалдық құндылықтармен сауда жасау саласында, ақша және несие тәуекелдерiн сақтандырудан, банктер құрудан басқа, жарғы капиталы мен сақтандыру қызметiнде жұмыс iстеуге тыйым салынатындығын ескеру керек.

4. Филиалдардың қатысуымен дауларды қарау барысында соттар "Қазақстан Республикасы төрелiк соттарының шаруашылық дауларын шешу тәртiбi туралы" Заңының 25 бабын басшылыққа алғаны жөн. Оған сәйкес құрылым бiрлiгі iс бойынша тарап ретiнде төрелiк процеске қатысуға құқылы. Филиалдардың ондай құқықтылығын анықтау үшiн соттар филиалдың мәртебесiн айқындайтын құжаттарды бас банкiнiң (бiр жолғы немесе тұрақты) сенiм хатын талап еткенi жөн.

5. Төрелiк соттар "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" Заңының 6 бабына және "Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы" Заңының 3 бабына сәйкес Ұлттық банк пен оның мекемелерi салық пен алымдардың барлық түрiнен, соның iшiнде төрелiк сотқа шағымданған кезде мемлекеттiк баж төлеуден босатылатынын ескеруi керек. Бұл норма коммерциялық банктерге таралмайды.

6. Соттар несие шарттарын және қаржыларды депозит бойынша орналастыру тиiстi түрде орындамаған кезде туындайтын дауларды қарау барысында салымшылардың салымдарды беру туралы банкке деген талаптарына және банктердiң берiлген несиелер мен қаржыларды бергендiгі мен қаржыларды пайдаланғаны үшiн төлем (процент) жөнiндегi талаптарына iстiң ескiргендiгi таралмайтындығын ескеруi тиiс.

Шығындардың орнын толтыру және санкцияны өндiрiп алу туралы даулар ескiргендiк мерзiмi шеңберiнде қаралады.

Тараптар қарызды пайдаланғаны және банкi шоттарында қаржыларды сақтағаны үшiн проценттердi, оларды есептеу және өндiрiп алу тәртiбiн несие шарттарында және банкi салымы шарттарында қарастырады. Ақы мөлшерi нақты және еркiн болуы мүмкiн және ол шартта көрсетiлуi керек. Егер несиегердiң бiр жақты түрде проценттiк ақыларды өзгерту туралы құқының шарттары көрсетiлмесе, олардың арттырылуын жалпы тәртiп бойынша, яғни тараптардың келiсiмiмен шартқа өзгерiстер енгiзу арқылы банк жүргiзуi тиiс. Мерзiмi өтiп кеткен қарызды ықтиярсыз өтеу туралы iстердi қараған кезде төрелiк соттар несиенi пайдаланғаны үшiн проценттi қайтару жөнiндегi қарыздар мiндетi негiзгi мiндет болып табылатындығын, ал өсiм ретiндегi айыптарды төлеу қосымша мiндет болып саналатындығын ескеру керек.

Проценттер қарызға алынған қаржыларды пайдаланғаны үшiн төлем болып табылады. Ал ол, әдетте нақты берiлген қарыз ақшалардан өндiрілiп алынады. Экономиканы қысқа мерзiмдiк несиелеу ережесiне сәйкес проценттердi аванспен алу тек тараптардың келiсiмi бойынша көзделуi мүмкiн.

Тараптар шартында несие қайтарудың уақытын өткiзiп алғаны үшiн алынатын санкциялардың тұрақты сомасы (бiр жолғы айып, айып пұл) және ағымдағы (өсiм, немесе жылдық ақыны не проценттердi көтеру) түрi көзделуi мүмкiн.

Жоғары процент түрiндегi несиенi қайтарудың мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн шартта белгiленген санкциядан банк тараптардың несие шарттарында банкiнің несие шартының қызмет мерзiмiн ұзартумен байланысты несиенi пайдаланғаны үшiн процент төлемiнің арттырылуын (өсуiн) көздеуi мүмкiн екендiгiн төрелiк соттар назарға алуы тиiс.

Ұзартылған несиенi пайдаланғаны үшiн арттырылған проценттiк ставка санкция болып табылмайды және төрелiк соттар оны қарыз қаржылардың келiсiлген түрi ретiнде бағалауы тиiс.

7. Қарыз берушi-банктердiң үшiншi адамдардан, оның iшiнде сақтандыру ұйымдарынан, несиелiк келiсiм бойынша шығындардың орнын толтыру туралы шағымдарын қараған кезде, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен қатар сақтандыру ұйымдары да және банктiк кепiлдiктер бойынша банктердiң өзi де кепiлдiк хат берушi және кепiл бола алатындығын ескеру керек.

Бұған орай сақтандыру ұйымындағы кепілдiк пен кепiлдiк хат беру мiндетi сақтандыру шартынан емес, азаматтық заңның тиiстi нормаларымен реттелетiн кепiлдiк пен кепiлдiк хат берудiң құқықтық қатынастарынан туындайды.

Кепiлдiк берушiге талап қоярдан бұрын несиегер-банк ол талапты қарыздардың қанағаттандыруына орынды шаралар қолдануы, оның iшiнде кепiлге салынған мүлiктi өндiрiп алуды мәлiмдеу, ал қарыздар банкрот болған жағдайда - конкурстық процеске қатысуы керек.

Осыған орай төрелiк соттар Экономиканы қысқа мерзiмдiк несиелеу ережелерiнiң 26 бабын басшылыққа алу керек. Оған сәйкес кепiлшi өзiнiң есеп айырысу шоты тұрған жердегi банк мекемесiне кепілдiк хат тапсырады. Ал ол арыздар (принципал) ссуданы және оның проценттерiн толық өтегенге дейiн сақталады. Қарыз берушi банкке кепiлшiге қызмет ететiн банктiң кепiлдiк орындауға қабылданғаны туралы белгiсi бар, банк басшысы мен бас бухгалтер қол қойған кепiлдiк хатының көшiрмесiн ұсынады.

8. Кепiлдiк мiндеттемелерiнен туындайтын дауларды қараған кезде кепiлдiк затқа азаматтық айналымнан шығарылмаған кез келген мүлiк жататындығын ескеру керек. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оларды өндiрiп алуға рұқсат етiледi.

Сонымен бiрге мүлiкпен қатар ақша қаржылары, бағалы қағаздар және мүлiктiк құқықтар кепiлдiк затына жатады. Қарыздардың өзi не үшiншi жақ (зат тапсырушы) кепiлдiк берушi ретiнде бола алады.

Несие ресурстарын тартатын банктер Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң рұқсатынсыз мүлiктi кепiлдiкке тапсыруға құқы жоқ.

9. Банк пен клиенттер арасындағы дауларды қарау барысында соттар банк операцияларын тиiстi түрде орындамағаны үшiн банктiң материалдық жауапкершiлiгi туралы мәселенi тараптардың банктiк салым, шот, несие, депозит т.б. келiсiмдерде ескеретiндiгін ұмытпау қажет. Банк операцияларын тиiстi түрде орындамағаны үшiн банктер немесе клиенттер Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесi бекiткен Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүргізудiң тәртiбiн бұзғаны үшiн Экономикалық санкциялар туралы ережеге сәйкес жауапкершiлiкке тартылады. Аталған санкциялар (заңды айыптар) оларды төлеу мiндетi тараптардың келiсiмiнде көзделген-көзделмегенiне қарамастан өндiрiлiп алынады.

Тараптардың бiрi банк органдары болатын шарттар бойынша шығындардың орнын толтыру мәселесi Қазақстан Республикасы Жоғары Төрелiк Соты Пленумының 21.07.94 жылғы "Шығындарды өндiрiп алу туралы дауларды қарау тәжiрибесi туралы" N 5 Қаулысына сәйкес шешiлуi керек.

10. Сақтандыру шарттарынан туындайтын жағдайларға баға берген кезде төрелiк соттар Қазақстан Республикасы Президентiнің 16.04.94 жылғы "Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөнiндегi ұйымдық-құқықтық шаралар туралы" N 1658 U941658_ Жарлығын басшылыққа алғандары жөн. Ол сақтандыру қызметiн мiндеттi түрде лицензиялауды енгiздi, осымен байланысты сақтандырушылардың құқықтық мәртебесi осы құжаттармен бекiтiлуi тиiс.

Сақтандыру төлемiнiң жасалмауы сақтандыру шартының тоқталуына әкелiп соғады. "Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы" Заңының 10 бабында мерзiмi өтiп кеткен сақтандыру төлемiн бiр ай мерзiм iшiнде сақтандырушы төлеген жағдайда мерзiмiнен бұрын тоқтатылған сақтандыру шарттарын қайта жандандыру тәртiбi белгiленген. Шарт төлем енгiзiлгеннен кейiн келесi күнi күшiне енедi және оны жаңғырту туралы жазбаша өтiнiштiң қажетi жоқ.

11. Төрелiк соттар несиенi уақытылы қайтармағаны үшiн қарыздар жауапкершiлiгiнен сақтандыру шарттары мен несиенi өтемеу тәуекелiн сақтандыру шарттарын бөлiп қарауы керек. Бiрiншi жағдайда, келiсiм субъектiлерi өз мүддесiн - ссуданы уақытылы қайтаруды сақтандырып отырған - қарыз берушi мен сақтандырушы болып отыр. Бұл жағдайда несиегер-банк осы шарт бойынша пайда табушы ретiнде бола алады. Несиенi өтемеу тәуекелiнен сақтандыру шарты бойынша несиегер-банк сақтандырушы және шарт жөнiндегi тарап болып табылады.

Егер шарт қатынастарды реттеу тәртiбi ерiктi сақтандыру ережелерiне сәйкес жүргізіледi деген сiлтемесi бар сақтандыру полисiн беру арқылы бекiтiлген болса, төрелiк соттар мiндеттi түрде оларды тараптардан талап ету қажет.

Сақтандыру шарты өзiнiң пайдасына жасалған сақтандырушы немесе пайда табушы сақтандыру есесiн төлеу туралы талап етуге құқылы. Бұған орай төрелiк соттар сақтандыру компанияларының сақтандыру есесiн төлеуден бас тартуының себептерiн анықтауы және қажеттi жағдайларда мүдделi адамдардың талабы бойынша "Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы" Заңының 9, 13 бабына сәйкес сақтандыру шартын заңсыз деп тану туралы мәселенi шешуге тиiс.

Қарыз берушiнiң өзi алған несиенi қайтармаудың тәуекелiн сақтандыру шарттарынан туындайтын дауларды шешкен кезде төрелiк соттар "Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы" Заңы 14 бабының талаптарын басшылыққа ала отырып сақтандыру жағдайының пайда болу фактiсiмен қатар оның туындауына сақтандырушының өз кiнәсiна да баға беру керек.

12. Осы санаттағы iстердi қараған кезде төрелiк соттар ссудалардың уақытылы қайтарылмауының, банктiк шот және салымдар шарттары бойынша банктердiң мiндеттемелерiн орындамаудың, несие қаржыларын мақсатсыз қолданудың, рұқсат қағазсыз банк және сақтандыру қызметiмен шұғылданудың себептерiн терең зерттеуi және бұған жеке ұйғарымдар арқылы әсер етiп, қажеттi жағдайларда осыған тiкелей жауапты адамдарды жауапкершiлiкке тарту мәселесiн қоюы керек.

О применении арбитражными судами Республики Казахстан законодательства при разрешении споров, связанных с банковской деятельностью

Постановление Пленума Высшего арбитражного суда Республики Казахстан от 8 февраля 1995 года N 4. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2008 года № 28.

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 28 (порядок введения в действие см. п. 2 ).

(Неофициальный текст)

Обсудив практику применения арбитражными судами Республики Казахстан законодательства при разрешении споров, связанных с банковской деятельностью, Пленум Высшего арбитражного суда Республики Казахстан отмечает наличие недостатков, допускаемых при разрешении указанной категории споров.
Причинами ряда судебных ошибок явились ненадлежащая подготовка дел к слушанию, неполнота исследования обстоятельств дела, неправильное применение судами норм гражданского законодательства, а также иных нормативных актов, регулирующих расчетно-кредитные отношения займа, залога, страхования.
Решения по отдельным делам излагаются без ссылки на закон.
Профилактическая работа по данной категории споров проводится недостаточно эффективно.
В целях обеспечения единообразия судебно-арбитражной практики Пленум Высшего арбитражного суда Республики Казахстан, руководствуясь ст. 26 Закона "Об арбитражном суде Республики Казахстан" Z926000_ , постановляет:
Дать арбитражным судам следующие разъяснения:
1. При рассмотрении споров, связанных с нарушением расчетно-кредитных отношений, в том числе вытекающих из договоров страхования, где одной из сторон являются банки, арбитражным судам следует руководствоваться Законами "О Национальном банке в Республике Казахстан" Z952155_ , "О банках в Республике Казахстан" Z931900_ , соответствующими нормами Гражданского кодекса Казахской ССР и Основ гражданского законодательства Союза ССР в части, не противоречащей Конституции Республики Казахстан и законодательным актам, принятым после 1 января 1990 г., а также иными законами и нормативными актами, регулирующими конкретные взаимоотношения.
В пределах полномочий, предоставленных законом, Нацгосбанком Республики Казахстан принят ряд подзаконных актов, регулирующих вопросы банковской деятельности, кредитно-расчетные правоотношения, валютные операции и обязательных для исполнения на территории республики. Перечень нормативных актов, принятых Национальным банком Республики Казахстан, указан в приложении № 1 к настоящему постановлению.
2. В соответствии со статьей 24 Закона "О Национальном банке в Республике Казахстан" Правление банка, в случае несогласия с решением Нацбанка об отзыве лицензии на осуществление банковской деятельности (открытие банка), вправе в течение 10 дней с момента получения решения обжаловать его в арбитражный суд. Соблюдения доарбитражного порядка урегулирования в таких случаях не требуется. Указанный срок судам следует расценивать как процессуальный, с распространением на него требований статей 61-65 Закона "О порядке разрешения хозяйственных споров арбитражными судами Республики Казахстан" Z927000_ . Подсудность таких дел определяется ст. 18 упомянутого Закона.
3. При разрешении споров данной категории арбитражным судам следует исходить из того, что согласно ст. 1 Закона "О банках в Республике Казахстан" ни одно юридическое лицо, если оно не имеет официального статуса банка, не может именоваться банком или характеризовать себя как занимающееся банковской деятельностью.
Официальный статус банка определяется разрешением Нацбанка Республики Казахстан на открытие банка и наличием лицензии на проведение банковских операций.
Арбитражным судам при рассмотрении споров данной категории необходимо проверять правоспособность субъектов договоров, по установленным фактам безлицензионной деятельности самостоятельных хозяйствующих субъектов давать оценку заключенным сделкам.
При этом следует учитывать, что банкам и их филиалам, кроме специализированных государственных инвестиционных банков, запрещается осуществлять деятельность в сфере материального производства, торговли материальными ценностями, включая участие в уставном капитале и всех видах страховой деятельности, за исключением страхования денежного и кредитного рисков, создания банков.
4. При рассмотрении споров с участием филиалов банков судам следует руководствоваться ст.25 Закона "О порядке разрешения хозяйственных споров арбитражными судами Республики Казахстан", согласно которой структурная единица вправе участвовать в арбитражном процессе в качестве стороны по делу. Для определения правоспособности филиалов банков арбитражным судам следует истребовать документы, определяющие статус банка, доверенность головного банка (разовую или постоянную), в необходимых случаях привлекать к участию в деле головные банки.
5. Арбитражным судам необходимо иметь в виду, что в соответствии со ст.6 Закона "О Национальном банке в Республике Казахстан" и ст.3 Закона "О налоговой системе в Республике Казахстан" Z912300_ Нацбанк и его учреждения освобождаются от уплаты всех видов налогов и сборов, в том числе и от уплаты госпошлины при обращении с иском в арбитражные суды. Данная норма не распространяется на коммерческие банки.
6. При рассмотрении споров, возникающих при ненадлежащем исполнении договоров кредита и договоров размещения средств по депозиту, суды должны иметь в виду, что исковая давность не распространяется на требования вкладчиков к банку о выдаче вкладов и претензии банков к своим клиентам по предоставленным кредитам и плате (процентов) за пользование средствами.
Споры о возмещении убытков и взыскании санкций рассматриваются в пределах сроков давности.
Процентные ставки за пользование ссудами и за хранение средств на банковских счетах, порядок их начисления и взыскания предусматриваются сторонами в кредитных договорах и договорах банковского вклада. Ставки могут быть фиксированными и изменяющимися, что также должно предусматриваться в договоре. Если договор не содержит условия о праве кредитора в одностороннем порядке изменить процентные ставки, их увеличение должно производиться банком в общем порядке, то есть путем внесения изменений в договор с согласия сторон. Рассматривая дела о принудительном взыскании просроченной ссудной задолженности, арбитражным судам следует исходить из того, что обязательство должника по возврату кредита и процентов за пользование средствами является основным обязательством, а уплата санкций в виде пени представляет собой дополнительное обязательство.
Проценты являются платой за пользование заемными средствами, которая, как правило, взыскивается за фактически предоставленные ссуды. В соответствии с правилами краткосрочного кредитования экономики только по соглашению сторон может быть предусмотрено взимание процентов авансом.
Сторонами в договоре может быть предусмотрено взыскание санкций за просрочку возврата кредита в твердой сумме (однократная неустойка, штраф) и текущие (в виде пени, либо повышенной ставки годовых или процентов).
Арбитражным судам необходимо иметь в виду, что в отличие от установленной в договоре санкции за просрочку возврата кредита в виде повышенного процента сторонами в кредитном договоре может быть предусмотрено повышение самой процентной ставки за пользование кредитом в связи с пролонгированием банком срока действия кредитного договора.
Повышающая процентная ставка за пользование пролонгированным кредитом не является санкцией и должна квалифицироваться арбитражными судами как договорная форма оплаты заемных средств.
7. При рассмотрении исков банков-заимодателей о взыскании ущерба по кредитному договору с третьих лиц, в том числе страховых организаций, следует исходить из того, что в роли поручителей и гарантов наряду с хозяйствующими субъектами могут выступать как страховые организации, так и банки по банковским гарантиям.
При этом обязанности гаранта и поручителя у страховой организации возникают не в силу договора страхования, а из правоотношений поручительства и гарантии, регулируемых соответствующими нормами гражданского законодательства.
До предъявления требования к гаранту банк-кредитор должен принять меры к удовлетворению этого требования должником, в том числе путем обращения взыскания на заложенное имущество, а в случае банкротства должника - путем участия в конкурсном процессе.
При этом арбитражные суды должны руководствоваться п. 26 Правил краткосрочного кредитования экономики, согласно которому гарант представляет гарантийное письмо в учреждение банка по месту нахождения своего расчетного счета, где оно хранится до полного погашения ссуды и процентов по ней должником (принципалом), а в банк заемщика представляется копия гарантийного письма с отметкой обслуживающего гаранта банка о принятии гарантии к исполнению, за подписями руководителя банка и главного бухгалтера.
8. При рассмотрении споров, вытекающих из залоговых обязательств, следует иметь в виду, что по смыслу закона предметом залога может быть любое не изъятое из гражданского оборота имущество, на которое в соответствии с законодательством Республики Казахстан допускается обращение взыскания.
Вместе с тем наряду с имуществом предметом залога могут быть денежные средства, ценные бумаги и имущественные права. В качестве залогодателя может выступить как сам должник, так и третье лицо (вещный поручитель).
Привлекающие кредитные ресурсы банки не вправе сдавать под залог имущество без разрешения Национального банка Республики Казахстан.
9. При рассмотрении споров между банками и клиентами судам необходимо иметь в виду, что материальная ответственность банка при ненадлежащем исполнении банковских операций оговаривается сторонами в договоре банковского вклада, счета, кредита, депозита и т.д. В случае ненадлежащего исполнения банковских операций банки или клиенты несут ответственность в соответствии с Временным положением об экономических санкциях за нарушение порядка проведения безналичных расчетов в Республике Казахстан, утвержденным Верховным Советом Республики Казахстан. Взыскание указанных санкций (законной неустойки) производится независимо от того, предусмотрена ли обязанность ее уплаты соглашением сторон.
Вопрос о возмещении убытков по договорам, где одной из сторон являются банки, должен решаться в соответствии с постановлением Пленума Высшего арбитражного суда Республики Казахстан № 5 от 21 июля 1994 г. "О практике рассмотрения споров о взыскании убытков".
10. При оценке обстоятельств, вытекающих из договоров страхования, арбитражным судам следует руководствоваться Указом Президента Республики Казахстан от 16 апреля 1994 г. № 1658 U941658_ "Об организационно-правовых мерах по формированию и развитию страхового рынка", которым введено обязательное лицензирование страховой деятельности, в связи с чем правовой статус страховщиков должен быть подтвержден этими документами.
Договор страхования считается заключенным с момента внесения страхового платежа, если соглашением сторон не предусмотрено иное.
Невнесение страхового платежа может повлечь прекращение договора страхования. При этом следует руководствоваться ст. 10 Закона "О страховании в Республике Казахстан", которой регламентирован порядок возобновления досрочно прекращенных договоров страхования при условии внесения страхователем в течение одного месяца просроченного страхового платежа. Договор вступает в силу на следующий день после внесения платежа, и письменного заявления о его возобновлении в этом случае не требуется.
11. Арбитражным судам необходимо дифференцировать договоры страхования ответственности заемщиков за несвоевременный возврат кредита и договоры страхования риска непогашения кредита. В первом случае субъектами сделки являются заемщик, страхующий свой интерес - своевременный возврат ссуды, и страховщик. В этом случае банк-кредитор по такому договору может выступать в качестве выгодоприобретателя. По договору страхования риска непогашения кредита банк-кредитор является страхователем и стороной по договору.
Если договор заключен путем выдачи страхового полиса со ссылкой на порядок урегулирования взаимоотношений в соответствии с Правилами добровольного страхования, то арбитражному суду следует в обязательном порядке истребовать эти документы у сторон.
С требованиями о выплате страхового возмещения вправе обратиться страхователь либо выгодоприобретатель, в пользу которого заключен договор страхования. При этом арбитражные суды должны выяснять причины отказа страховых компаний в выплате страховых возмещений и в необходимых случаях решать вопрос о признании договора страхования недействительным в соответствии со статьями 9, 13 Закона "О страховании в Республике Казахстан".
Разрешая споры, вытекающие из договора страхования заемщиком риска невозврата полученного им же кредита, арбитражным судам следует оценивать как факт наступления страхового случая, так и вину самого страхователя в его наступлении, исходя из требований ст.14 Закона "О страховании в Республике Казахстан".
12. При рассмотрении дел данной категории арбитражным судам следует тщательно исследовать причины несвоевременного возврата ссуд, неисполнения банками обязательств по договорам банковского счета и вклада, нецелевого использования кредитных ресурсов, безлицензионной банковской и страховой деятельности и реагировать на это частными определениями, а в необходимых случаях ставить вопрос об ответственности виновных в этом должностных лиц.